Жазушы Бердібек Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді романының тілі
Қазақстан Республикасының Ғылым және Білім министрлігі
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Филилогия факультеті
Қазақ тілі және әдебиеті кафедрасы
Курстық жұмыс
Жазушы Бердібек Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді романының тілі
Қостанай 2018
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 бет
І Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
Антоним, синоним, омоним сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ..6-22 бет
Кірме сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27 бет
Көнерген сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .33 бет
1.4 Эмоционалды-экспрессивті сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .35 бет
II Фразеологизмдер мен мақал-мәтелдердің қолданыс ерекшелігі
Мақал-мәтелдердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...38 бет
2.2 Фразеологизмдердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..52 бет
ІІI Шығарма тілінің көркемдік ерекшелігі
3.1 Көркемдегіш - бейнелегіш тәсілдердің стильдік қолданысы (теңеу, эпитет, метафора, синекдоха, кейіптеу т.б) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67-90 бет
3.2 Портреттің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..92 бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .100 бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...101 бет
К і р і с п е
Әрбір ұлттың ұлт болып қалыптасуында ең бірінші оның тілінің алатын орны ерекше. Себебі ол халықты халық қылған - оның тілі. Тіл - ұлттың жүрегі. Оның ішінде, қазақ тілі тамыры тереңге кеткен тұғырлы, ең таза әрі қуатты тіл. Әуезов айтқандай, қазақ тілі - әрі бай, әрі көркем тіл.
Әрбір тілдің дыбыс жүйесі, сөздік құрамы және грамматикалық құрылыс болады. Қазақ тілінде де солай. Тілдің осы аталған әр түрлі жақтары тіл білімінің тиісті салаларында, мысалы, тілдің дыбыс жүйесі тіл білімінің фонетика саласында қарастырылса, сөздік құрамы лексикология саласында, грамматикалық құрылысы грамматика саласында қарастырылады.
Соның ішінде лексикологияның алар орны ерекше. Бір тілде қанша сөз болса, солардың тұтас жиынтығын тіл ғылымында лексика немесе сөздік құрам деп атайды. Сөздердің мағынасын, оның жалпы лексикалық жүйедегі алатын орнын, шығу төркінін, қолдану қабілетін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, түрлі стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылымды бір сөзбен лексикология дейді.
Қ. Жұбанов Қазақ тілінің жоғарғы курсы. Дәрістер деп аталатын лекциялар желісінде лексика терімсөзін бірнеше жерде қолданады. Сөз жүйесінің грамматика саласына енбейтіндігі туралы айтып, оны тіл ғылымының басқа бөлімдеріне жатқызады да, мынадай анықтама береді. лексикология - сөздер жайындағы ілім (тілдің сөз байлығы) (1999,80). Лексика - даяр материал , Лексика дегеніміз сөздерді мағына жағынан бір-бірінен айыру болып табылады дейді ғалым.
Курстық жұмысқа Бердібек Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді романы алынды. Роман соғыс кезіндегі және соғыстан кейінгі кезеңді сонымен қатар әділдіктің көркем бейнесін көрсетеді. Б. Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді романы қазақтың 100 романына енген атақты жүздіктің құрамына енген.
Курстық жұмыс тақырыбы - Б. Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді романының тілі.
Жұмыстың мақсаты - Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді романы тілінің лексикалық ерекшеліктерін анықтау. Оның ішінде синонимдер мен антонимдерді сөз таптарына байланысты бөліп, олардың мағыналарын ашу. Сонымен қатар кірме сөздер, көнерген сөздерді және тауып, оларға сипаттама беру.
Фразеологизмдер мен мақал-мәтелдерді тауып, оларды жік-жігіне ажырату. Фразеологизмдерге І. Кеңесбаевтың Фразеологиялық сөздік атты түсіндірме еңбегі бойынша талдау жасау.
Шығарма тілінің көркемдік-бейнелегіш тәсілдері арқылы метафора, синекдоха, эпитет, кейіптеу түрлерін ажырату, және оларға кеңінен тоқталып, зерттеу жұмыстарын жүргізу.
Жұмыстың нысаны - Б. Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді романы.
Зерттеу жұмыстың ғылымилығы: Б. Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді романының ең негізгі ғылымилығы - ешбір портретсіз басты кейіпкердің образын толыққанды ашуында. Шығармада автор сөзі мүлде жоқ, есесіне басты кейіпкер Еркін өз басынан кешкен талай қиын кезеңдерін, тоймай қалған балалық шағын, жалын атқан жастығын, және өмірдегі өз орнын қалай тапқанын толық баяндайды. Жазушы тілінің көркемдігі соншалық, автор емес кейіпкер сөйлеген шығармадан сол кейіпкердің өзінің образы ашылады. Ешбір портретсіз, мінездемесіз. Кейіпкердің әрбір қимылы мен, оның өмір жолында көрген сан алуан оқиғалар желісі кейіпкердің образын ашуға септігін тигізеді. Мысалы, Қалың солдаттың сонау шет жағында, орысша оқылған сценарийді шала ұғып, сонда да зейін сала ұйып тыңдап отырған, беті-басы шытынап күнге күйген кішкене қара солдат - болашақ дырдай қазақ жазушысы екенін сірә, Эйзенштейн де білмесе керек.(209-бет)Бұл сөйлемде кейіпкер яғни автор осы сөйлем арқылы өзінің портретін айтып отыр. Сонымен қатар мына бір сөйлемде де жасырын тұрған портретті байқаймыз: Мен әкемін. Жамал атты алты айлық, өзіме тартқан тәмпішмұрын қызым бар.(412-бет)Осы секілді бірнеше сөйлемнен ғана кейіпкер портретін байқаймыз.
Тағы да бір ғылымилығы - шығарма фразеологизмге өте бай. Есесіне мақал-мәтел тым аз кездескен.
Жұмыстың әдіснамалық негізі. Қазақ тіл білімінің лексикология саласы 1950 жылдан бастап зерттеліп, осы салада көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді. Қазақ лексикасының диахронды-синхронды жай-күйі қазақ тіл білімінде тілші ғалымдар І.Кеңесбаев, Аргингазина Г , Зекенова Ш , К.Аханов, Ә.Болғанбаев, Ә. Қайдар, Т. Қоңыров, Р.Сыздық, Жүнісов А , Ғ.Қалиев, Г. Смағұлова, Ш. Сейітова, Р. Авакова, Нұрғалиева А , Ф.Оразбаева, Жонкешов Б, А. Салқынбай тағы басқа ғалымдардың еңбектеріне негіз болғандығы белгілі.
Жұмыстың құрылымы - Жұмыс кіріспеден, шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдердің қолданылу ерекшелігінен және шығарма тілінің көркемдік ерекшелігі атты бөлімдерден тұрады.
І. Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
Бердібек Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді романында антонимдердің көрініс табуы
Бердібек Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді романында антонимдердің көрініс табуы
К. Аханов өзінің Тіл білімінің негіздері атты еңбегінде антонимдерді төмендегіше сипаттаған.
Антонимия көбінесе сапалық ұғымдармен шектелгендіктен, оның тіл-тілде синонимия, полисемия құбылысына қарағанда, өрісі тар болады. Анығырақ айтқанда, синонимдес сөздер мен полисематизмді сөздер сөздердің көптеген тобына тән құбылыс болуына байланысты, тіл-тілде жиі ұшырасатын болса, антонимдер көбінесе сөздердің белгілі бір тобына тән құбылыс болуына байланысты, синонимдер мен полисематизмді сөздерге қарағанда, әлдеқайда сирек ұшырасады.
Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда,оларды бір-бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады [К. Аханов Тіл білімінің негіздері төртінші басылымы - Алматы,2002,173-бет].
Антоним болатын сөздердің басым көпшілігі сын есімдер. Мысалы: кәрі-жас, дұрыс-бұрыс, түзу-қисық, терең-саяз, адал-арам т.б.
Зат есімдерден антоним болатындар бірең-сараң ғана, Соның өзінде олардың мағынасынан сапалық белгінің нышаны аңғарылады. Мысалы: өтірік-шын, пайда-зиян, бақ-сор, бай-кедей, т.б.
Үстеу сөздерден жасалған санаулы ,ана антонимдер бар. Мысалы: Бері-әрі, ілгері-кейін, жоғары- төмен, ерте-кеш т.б.
Бір сөз әр мағынасында әр түрлі сөздермен антонимдес болуы мүмкін. Мысалы: Оң деген сөз бағытты білдіру мағынасында сол деген сөзбен антонимдес болса, дұрыс деген мағынасында теріс деген сөзбен антонимдес. Қалың деген сөз ыңғайына қарай жұқа деген сөзбен де (қалың қар-жұқа қар), сирек деген сөзбен де (қалың шаш-сирек шаш) антонимдес болады [К. Аханов Тіл білімінің негіздері төртінші басылымы - Алматы,2002,175-бет].
Ал Ә. Болғанбаевтың Қазақ тілінің лексикологиясы атты кітабында антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын-сапасын, артық кем қасиетін, мөлшер-көлемін, салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады,-дейді [Әсет Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы,45-бет].
Сын есімге тән антонимдердің мынадай түрлері бар:
Түбір күйінде кездесетіндері: ауыр-жеңіл, кең-тар, ыстық-суық, үлкен-кіші, жас-кәрі, биік-аласа, т.б.
Туынды түбір күйінде кездесетіндері: ашық-жасырын, өзімшіл-көпшіл, ашық-жабық, тілазар-елгезек, қатты-ақырын, т.б
Қазақ тіліндегі сындық мағынадағы туынды антонимдер көбінесе - лы,-лі,-ді-ды,-ты,-ті жұрнақтары арқылы антонимнің жағымды сыңарларын ал,- сыз, -сіз жұрнақтары жағамсыз мағынадағы сыңарларын жасайды. Мысалы:
Ер жігіт бірде малды, бірде малсыз
Арғымақ бірде жалды, бірде жалсыз
Ақылдыны алысым деме,
Ақылсызды жақыным деме.
Куәлі істі куә табар,
Куәсіз істі күман табар.
Сол сияқты сын есімнің - ғы,-гі,-қы,-кі жұрнақтары арқылы да туынды антонимдер жасала береді. Мысалы: бастапқы-соңғы, бұрыңғы-қазіргі, үйдегі-түздегі, сыртқы-ішкі т.б.
Етістікке тән мынадай антонимдер бар:
Түбір күйінде кездесетіндері: озу-қалу, кету-келу, қону-ұшу, айырылу-қосылу, шашу-жинау, т.б
Туынды түбір күйінде кездесетіндері: қартаю-жасару, жоғарылау-төмендеу,татуластыру-араз дастыру, ақтау-қаралау, т.б.
Зат есімге тән антонимдерде негізгі және туынды түбір күйінде кездеседі:
Түбір күйінде кездесетіндері: өтірік-шын, алғыс-қарғыс, рақат-бейнет, бақ-сор, өмір - өлім, т.б.
Туынды түбір күйінде кездесетіндері: аласы-бересі, байлық-жоқтық, кісілік-иттік, аштық- тоқтық, жеңіс-жеңіліс, т.б.
Үстеуге қатысты антонимдер: ерте-кеш, ілгері-кейін,жоғары-төмен, алыс-жақын, әрі-бері, сылбыр-тез т,б.
Есімдікке қатысты: анау-мынау, әне-міне, осы-сол тәрізді бірен-саран антонимдер ғана ұшырасады.
Тілде қарама-қарсы ұғыммен қатар, кейде, аралық ұғымда кездеседі. Мәселен, ескі мен жаңаның арасында көне, шикі мен пісінің арасында дүмбілез, суық пен ыстықтың арасында жылы, ұтыс пен ұтылыстың арасында тең , ерте мен кештің арасында итжығыс деген аралық ұғымдар бар. Бұлар антоним біткеннің бәріне тең емес, кейбіреулерінде ғана ұшырасады [Ә. Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы- Алматы Мектеп 1988. 45-47 бб].
Г.Сырлыбаеваның Лексикалық және фразеологиялық антонимдердің айырмашылығы атты кандидаттық дессертациясында фразеологиялық және лексикалық антонимдерді салыстыра отырып, жалпы антонимге талдау жасап өтеді. Антоним сөздердің табиғатын тереңірек зерттеп, өзіндік қасиеттеріне талдау жасаған Ж. Мусин, А. Жұмабекованың еңбектеріндегі және М. Оразовтың тұжырымдарын басшылыққа ала отырып, қазақ тіліндегі лексикалық антонимдердің төмендегідей ерекше қасиеттерін саралай аламыз.
1.Антонимдер сапалық ұғымдарды білдіреді: жақсы-жаман, ақ-қара жаңа-ескі, қатты-жұмсақ.
2.Антонимдік жұптың сыңарлары қарама-қарсылықтың мәні жағынан тепе-тең болу керек: ыстық - суық , ыстық - жылы - суық.
3.Антонимдік жұптар бір сөз табынан болу керек: жуан-жіңішке, жуас-асау, (сын есім), дос-жау, бай-кедей, (зат есім).
4.Стилистикалық реңі бірдей болуы керек.
5.Антоним сөздер сөйлемде үнемі жұп болып қолданылады, бұл тұста антоним сөздердегі қарама-қарсылықтың мәні айқынырақ көрінеді [Г.Сырлыбаева Лексикалық және фразеологиялық антонимдердің айырмашылығы ,90 бет].
Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді романындағы антонимдер жоғарыда аталған қасиеттерге толықтай негіз бола алады. Мысалы: Қоюын да, сұйығын да тұрған-тұрған жерінде еркін жібереді. (292-бет). Бұл сөйлемдегі қою және сұйық деген антонимдер бір сөз табына жатады.(Сын есім). Дос сүйініп, дұшпан күйінетіндей тату-тәтті семья құрып еді. (40-бет), (Зат есім) Бұл бір.
Екіншіден көптеген антоним сөздер жұптасып қолданылған. Мысалы: Мен тәрізді азды-көпті оқуы бар адамға бұл күнде қызмет оңай табылуы тиіс. (167-бет). Жұрт барып-келіп жататын Алматыны да көрген жоқпын. (56-бет).
Сонымен қатар, Ғалымның Қарсы мәнді фразеологизмдердің сипаты атты авторефератында фразеологизмдерде өзара қарама - қарсы қолданылатындығын, яғни антоним бола алатындығын айтады. Фразеологиялық антонимдерге де мұндай қасиет тән. Мәселен, аузы-аузына тимеу - жұмған аузын ашпау, ілгері басқан аяғы кейін кету - тасы өрге домалау - антоним фразеологизмдерінің екі жұбы да етістікті фразеологизм. Ауқатты адам - қара сирақ кедей, жүнін жұлған тырнадай - үріп ауызға салғандай - фразеологиялық антонимдердің жұптары сын есімнен жасалған. Қарсы мәндегі фразеологизмдердің ортақ семантикалық компоненттерін анықтауда бұл өзгешелік те басты рөл атқарады-дейді автор.
Ғалым Ж. Әділбекованың Қазақ тіліндегі қарама қарсылықты мағынаның көркем мәтіндегі көріктеуіштік қызметі деп аталатын еңбегіндегі тұжырымы бойынша тоқталып өтсек. Тілдік деректерге сүйене отырып, антонимиялық құбылыстарды зерттеуде мынадай факторлар ескерілу керек деп білеміз:
эстралингвистикалық фактор - ақиқат дүниенің объективті табиғаты санада және тілде шынайы бейнеленуіне құрылуы; концептуалды фактор-ақиқат дүниенің адам санасында барлық заңдылықтарына сай, жан-жақты қасиеттерімен көрініс табуында құрылуы; тілдік-таңбалаушы фактор-адамзат тіліндегі тілдік-таңбалау заңдылықтары мен шарттарына сай құрылуы. Сондай-ақ антонимиялық жұпты анықтауда олардың оппозициялық құрылымына сүйену керек. Семантикалық опозиция дегеніміз - екі нысанның өзара барлық жағынан сәйкес келмейтін, бір ерекшелігімен өзара бір-біріне қарсы тұратын семантикалық релевантты айырмашылық. Ортақ семантикалық белгілер (сема) өзара салыстыруға негіз болады. Ал ерекше айырымын танытатын семантикалық белгілер дефференциялық семалар болады. Антонимдердің қарама-қарсылық мағына білдіретін ерекше айырым компоненттері логикалық ұғымдар қарама-қарсылығына сәйкес келу керек. Мысалы: қызметке алу- қызметтен босату (алу - босату) [Ж. Әділбекова Қазақ тіліндегі қарама-қарсылықты мағынаның көркем мәтіндегі көріктеуіштік қызметі,10-бет].
Қарама-қарсылықты мағынаны құрмалас сөйлем құрамынан айқын көруге болады. Құрмалас сөйлемде белгілі бір қатынасты білдіруші формалық көрсеткіштің болуы көбіне мағыналық-синтаксистік жағдайларға тәуелді болады. Бұл белгілі бір байланыс құралының әр түрлі формада берілуі немесе белгілі бір форманың қандай мағына беретіндігі деген мәселенің қаншалықты маңызды екендігі көрінеді. Құрмалас сөйлем құрамындағы жай сөйлемдерді ұштастырып, оларды бір бүтін етіп тұратын және арасындағы әр алуан мағыналық қарым -қатынастарды айқындайтын тәсілдер, формалар сан түрлі [Ж. Әділбекова қазақ тіліндегі қарама-қарсылықты мағынаның көркем мәтіндегі көріктеуіштік қызметі,12-бет].
Ғалым А.Жүсіповтің Қазіргі қазақ тіліндегі қарама-қарсылықтың коннекторлары атты еңбегінде антонимдік қатарлардың семантикасында негізінен қатар мүшесінің екеуіне де ортақ болатын антоним сөздер болатынын айтып өтеді. Бұлар негізінен алғашқы сөздер және олардың тура мағыналары. Мәселен, Үлкен - кіші (пішімі), Жақсы-жаман (этикалық қасиеттері) және т.б..
Көп мағыналы сөз өзінің лексика-семантикалық варианттарымен бірден бірнеше антонимдік қатарға енуі де мүмкін. Антонимнің көп мағыналы сөзбен байланысы синоним мен көп мағыналыққа негізделеді. Бұл антонимді синонимге қарама- қарсы қойып түсіндіруден болған шығар. Оқулықтарда болсын, күрделі монаграфиялық зерттеулер де болсын, шағын мақалаларда болсын антонимдерді синонимдерге қарама-қарсы қойып, қайшы мәндес сөздер деп анықтама беріледі.
үАнтонимдік қатар мүшелерінің екеуінің негізінде құрылады, сондықтан антонимдік жұптар әдетте ең көп мағынасы бар жұптың бірінен аз болады. Ақ деген сөздің жеті мағынасы, ал қара деген сөздің мағынасы он бес дейік, дегенмен антонимдік жұп жетіден көп бола алмайды. Соның өзінде сол жеті жұп құрылған күндеде олардың 2-3 жұбы ғана антоним болатын сөздерден құрылады. Мұны тіл білімінде қарама-қарсылық контактқа түспейтін сөздер деп атайды. Аш-тоқ деген антонимдік қатардың 4-5 мағынасы бар, алайда олар тек екі жағдайда ғана антоним бола алады.
1.Тамақ ішуге деген сұранысы бар не жоқ.
2.Әркез бір жоқтық көрген адам, кедей - жоқтық көрмеген, бай. [А.Жүсіпов Қазіргі қазақ тіліндегі қарама-қарсылықтың коннекторлары 16-бет]
К.Қ. Жүнісова мен Н.Т.Омаршеваның Антонимдердің лингвистиикалық ұғым ретінде зерттелуі Дүниені танып-білуде, оның қасиеттерін анықтауда заттардың түрлі қасиеттерін салыстыру, қарама-қарсы қоюдың қызметі мол. Антоним болатын сөздер бірін екіншісі мүлде жоққа (мағына жағынан) шығармауы керек немесе антонимдік қатынас бірі болымды, екінші сыңарының болымсыз мағынада болуымен аяқталады деуге болмайды. Мысалы, жас - қарт жұбы антоним екендігінде дау жоқ. Егер қарама-қарсы қою олардың мағына компонентіне енген болса, онда олар барлық мағыналарында да өзара антоним болушы еді. Салыстырайық:
Желк-желк еткен жас шалғын, суық желмен майысып;
Өзі сері, әнші, сұлу Байтасқа өрімдей жас қызға да, тамашалай да қараған еді;
Жақсылап піскен жас балыққа аңсары ауып кетті;
Жас баланың жылаған даусы бөлмені алып кеткен...
Келтірілген мысалдардағы жас сөзінің мағыналарын бірдей деп айту қиын. Бірінші сөйлемдегі жас - жаңа шыққан, қурамаған, буыны қатпаған деген мәндерде қолданылса, келесі сөйлемдегі жас - жас адам, жас жігіт, жас мөлшері шамалы бала деген мағынадағы қолданыс, ал үшінші сөйлемдегі жас - жаңа ауланған, қатып, семіп қалмаған, кеппеген мағынасын береді, соңғы сөйлемдегі жас сөзі - жаңа туған нәресте, сәби сөзімен мәндес болып келеді. Антонимия қазіргі заманғы қоғамдық-әлеуметтік жағдайда да орын алып отырған құбылыс. Мәселен, тілімізде кездесетін мынадай оппозициялар өзекті болып отыр: бай - кедей, жарлы; либерал - коммунистер; халық - үкімет, мемлекет; оңшылдар - солшылдар т.б. Сөз тіркесінен жасалған жаңа оппозициялар құрала бастады, мысалы: кластық күрес - әлеуметтік күрес, сондай-ақ ұжымдық - жекешелендіру ұғымдарында да қарама-қарсылық мән пайда болды [К.Қ. Жүнісова мен Н.Т.Омаршеваның Антонимдердің лингвистиикалық ұғым ретінде зерттелуі, 2012ж 379-380 бб ]
Б. Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді шығармасындағы антонимдер
Зат есімге қатысты антонимдер:
1.Дос сүйініп, дұшпан күйінгендей тату-тәтті семья құрып еді. ( Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 40-бет)
Дос- Сырлас,жора жолдас, жақын адам [ ҚТТС, 205-бет]
Дұшпан - Дос емес, қас, жау [ ҚТТС, 208-бет]
Комментарий: Сөйлемдегі антонимдер іргелес тұрып қолданылуы арқылы Дос сөзі жаныңа жақын, аралас-құралас адамдар арасындағы жақсы қарым-қатынасты білдіріп тұрған болса, ал дұшпан сөзі қанша тісін қайрағанмен де, оларға іштей тамсана, қызыға қарау мағынасында қолданылып тұр.
2.Жақсылық пен жамандық ұстара жүзінің екі қапталы тәрізді нәрсе екен. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 104-бет)
Жақсылық - Қайырымдылық, рақымдылық, мейірімділік [ҚТТС, 253-бет] Жамандық - Жағымсыз іс, оқиға, зұлымдық, қастық, жауыздық [ҚТТС, 261-бет]
3.Шыны ма, өтірігі ме деп ойлап, алар-алмасымды білмедім. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 108-бет)
Шындық - Ақиқаттық, дұрыстық [ҚТТС, 934-бет]
Өтірігі - Шындықтан алшақ, жалған. [ҚТТС, 662-бет]
4.Түсіне алмаймын, өңімбе, түсім бе? (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 138-бет) Өң - Адамның ұйықтамаған, ояу кезі. [ҚТТС, 655-бет] Түс - ұйқы кезінде елестететін әртүрлі көрініс, бейне. [ҚТТС, 835-бет]
5.Ақшаны көп тапса, ол жақсы адам, аз тапса, жаман адам. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 187-бет) Көп - Едәуір, бірсыпыра, мол, қыруар. [ҚТТС, 415-бет] Жақсы - Жаман емес, оңды тәуір. [ҚТТС, 252-бет] Аз - Азғантай, шағын. [ҚТТС, 19-бет] Жаман - Сапасы төмен, жақсы емес, әсіре нашар. [ҚТТС, 261-бет]
6.Өмірде азап қана емес, рақат та бар екенін мұндағы жұрт жалақы алған күні біледі. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 189-бет) Азап - Бейнет, мехнат, қиыншылық. [ҚТТС, 20-бет] Рақат - Жантыныштық, ләззат. [ҚТТС, 687-бет]
7.Бір жылға дейін кім бар, кім жоқ. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 330-бет) Бар - Барлық, бүкіл, тұтас.[ҚТТС,108-бет] Жоқ - Бар сөзінің қарама-қарсы мағынасы. [ҚТТС, 305-бет]
Сын есімге қатысты антонимдер:
1.Үлкен, кіші бәріне бірдей қалбалақтап, апамның жаны қалмайды
(Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 7-бет).
Үлкен-Бұрын туған, жасы артық. [ҚТТС,870-бет]
Кіші - Кенже, соңғы, жас. [ҚТТС, 442-бет]
Комментарий: Сөйлемдегі антонимдер шендестіру арқылы жасалынып тұр.Үлкен,кіші сөздері сөйлемде жасынада, атына да, затына да қарамай бірдей қызмет көрсетеді деген мағынада.
2.Артық немесе кем беріп жатуынан мен үшін келіп-кетері шамалы тәрізді.
Артық- Шамадан тыс көп, мол.[ҚТТС, 58-бет]
Кем - Аз, толымсыз, жетімсіз,кеміз.[ҚТТС, 381-бет]
3.Әуелгі кіргендер орындыққа, соңғы кіргендер жерге отырады. ( Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 12-бет)
Әуелгі - Бастапқы, алғашқы,бірінші.[ҚТТС, 93-бет]
Соңғы - Кейінгі, ақырғы.[ҚТТС, 737-бет]
4.Мінсе, оң, теріс деп талғамай, кез-келген жағынан мінетін. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 21-бет)
Оң - дұрыс, жөн, түзу. [ҚТТС, 633-бет]
Теріс - дұрыс емес, қате, бұрыс. [ҚТТС, 801-бет]
Комментарий: Сөйлемдегі оң , терісін талғамай деген сөздерді негізінен автор кекесін мағынасында қолданған. Қалыпты жүйе бойынша аттың сол жағынан міну жөн деп саналса, ал кейіпкер болса, білместікпен аттың кез-келген жағынан мінетін болған. Жоғарыда өзіміз айтқан қалыптасқан жүйе болмаған да немесе басқа жағдайларға байланысты осы антоним сөздерді талғамай деген сөзбен қатар қолданатын болсақ, онда кейіпкердің неге болсада шебер,талантты екенін көретін едік.
5.Өлі ме, тірі ме? (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 128-бет)
Өлі - Қаза тапқан, өмірі таусылған, өлген. [ҚТТС, 652-бет]
Тірі - жаны бар, өлмеген. [ҚТТС, 847-бет]
6.Біреудің арық, біреудің семіз екені, біреудің киімі бүтін, біреудің киімі жыртық екені сонда байқалмас еді ғой. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 144-бет)
Арық - Еті қашқан, жүдеу.[ҚТТС, 59-бет]
Семіз - Денесі толық, май басқан. [ҚТТС,725-бет]
Бүтін - жыртық емес, тозбаған, бүлінбеген, сынбаған. [ҚТТС, 161-бет] Жыртық - жыртылып тозған, жыртылған. [ҚТТС, 335-бет]
7.Төр үйдің терезесі қараңғы да, ауыз үйде солғын қызғылт жарық бар. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 158-бет)
Қараңғы - Қараңғылыққа шомған, түнек.[ҚТТС, 482-бет]
Жарық - Қараңғы емес, жарқыраған, ашық. [ҚТТС, 274-бет]
8.Жұмысы ауыр емес, оп-оңай үйреніп кетесің деген сөз естідім. ( Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 167-бет)
Ауыр - жеңіл емес, салмақты. [ҚТТС, 74-бет]
Оп-оңай - Ешбір қиындықсыз, жеп - жеңіл. [ҚТТС, 635-бет]
9.Иә, студент болу ол кезде оңай еді, ал шыдап оқу қиын еді. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 275-бет)
Оңай - Қиындығы, ауырлығы жоқ, жеңіл.[ҚТТС, 634-бет]
Қиын - Машақаты көп, жеңіл емес. [ҚТТТС, 503-бет]
10. Қоюын да, сұйығын да тұрған-тұрған жерінде еркін жібереді. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 292-бет)
Қою - сұйық емес. [ҚТТС, 526-бет]
Сұйық-Ағатын қасиеті бар, сылдыр су. [ҚТТС, 745-бет]
11.Өйткені алыс облыстардың да күн көруге қолайлы дұрыстау, бұрыстауы бар. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 346-бет)
Дұрыс - Жөн, жөнді, әділ, түзу.[ҚТТС, 208-бет]
Бұрыс - Оғаш, теріс, дұрыс емес. [ҚТТС, 156-бет]
Етістікке қатысты антонимдер:
1.Алу, қосудың төңірегінде ептеп есеп шығара біледі. ( Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 48-бет)
Алу - Арифметика сабағындағы санды кеміту тәсілі. [ҚТТС, 43-бет]
Қосу - Сандарды бір - біріне қосатын арифметикалық амал. [ҚТТС, 525-бет]
2.Жатсам-тұрсам соның тағы қайталануын арман етем. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 243-бет)
Жатса-тұрса - Қайда жүрсе де, әрдайым, үнемі, қашан болса да. [ҚТТС, 280-бет]
3.Өшіп қалған үмітім қайта жанды, өліп қалған арманым қайта тірілді. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 271-бет)
Өш - Жанбай қалу, сөну. [ҚТТС, 662-бет]
Жан - лаулап жану, маздау. [ ҚТТС, 263-бет]
Үстеуге қатысты антонимдер:
1.Келін-кепшіктерімен қатар қимылдап, қонақтардың асты-үстіне түсіп, жан таппай жүр.( Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 8-бет). Асты-үсті - Бір нәрсенің астыңғы жағы мен үстіңгі жағы. [ҚТТС, 63-бет]
2.Келім-кетім азайған. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 11-бет)
Келім-кетім - келіп-кетушілер. [ҚТТС, ҚТТС, 80-бет]
3.Ыстық-суықтары әлі басылмаған. (Б.Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 28-бет)
Ыстық - температурасы жоғары, қатты қызған, ыссы. [ҚТТС, 947-бет] Суық - Салқын, жылы емес. [ ҚТТС, 745-бет]
4.Ерте ме, кеш пе осылай болуы - армияға алынуы заңды екенін ол күні бұрын іштей құптап, өзін-өзі соған дайындап жүрген. ( Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 40-бет)
Ерте - Таң сәріде, ертемен. Өткен кезде, бұрын, баяғыда. [ ҚТТС, 232-бет] Кеш- Дер кезінде емес, соңынан. [ҚТТС, 393-бет]
Комментарий: Мысалдағы ерте-кеш антонимдері негізінен оқиғаның қай уақытта болмасын, түбі бір болатынын айтып тұр. Антоним сөздерді жеке - жеке алып қарастыратын болсақ, ерте сөзі- таңертеңгі уақытты, ал кеш сөзі- күннің батар шағын аңғартады.
5.Дәреже дейтін кімді де азды - көпті мас қылатын нәрсе ғой. (Б.Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 44-бет)
Азды-көпті - Азды-кем, біраз. [ҚТТС, 20-бет]
6.Жұрт барып - келіп жататын Алматыны да көрген жоқпын. (Б, Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 56-бет)
Барып-келіп - Араласып-құраласып, жиі қатынасу. [ҚТТС, 110-бет]
7.Біз алға емес, артқа қарай қаштық. ( Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 94-бет).
Алға - ілгері, ілгері қарай. [ҚТТС, 40-бет]
Арты - Бір заттың алдына қарама - қарсы жағы.[ҚТТС, 57-бет]
8.Жұрт алдымнан да,артымнан да сайырылысып әрлі - берлі жүруде. ( Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 120-бет)
Әрлі-берлі - Ерсілі- қарсылы, олай - былай. [ҚТТС, 91-бет].
9.Іші диірмен құсап күндіз-түні дүрсілдейді де жатады. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 175-бет)
Күндіз-түні - Күндіз де, түнде де, тәулік бойы. [ҚТТС, 431-бет].
10.Бәйбіше, тоқал бір-бірімен араласып, бірінің үйіне бірі кіріп-шығып жүреді. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 234-бет)
Кіріп-шық - Бір кіріп, бір шығу.[ҚТТС, 440-бет]
11.Басын оңға-солға оқыс бұрып желпең ете қалатын сол шаш қазір жоқ. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 285-бет)
Оң - Солға қарама қарсы жақ. [ҚТТС, 633-бет]
Сол - Оңға қарама-қарсы жақ. [ҚТТС, 735-бет]
12.Астынан су шыққандай ұшып-қонып отыр. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қ айтып келмейді 361-бет)
Ұшып-қон - Бәйек боп, зыр қағу, құрдай жорғалау. [ҚТТС, 864-бет] .
Қорытындылай келе, Б.Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді шығармасында фразеологиялық антонимдерге қарағанда лексикалық антонимдер өте көп кездеседі. Жалпы 33 антоним терілді. Соның ішінде,үстеуге қатысты-12, зат есімге қатысты-7, етістікке қатысты-3, сын есімге қатысты- 11 антоним табылды. Бірнеше рет қолданыс тапқан антонимдер: Келім-кетім - 5 рет, ыстық-суық - 4 рет, үлкен, кіші - 3 рет, жақсылық, жамандық - 3 рет т.б Әсет Болғанбаев антонимдерді сөз таптарына байланысты классификациялайды. Б. Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді шығармасыда осы топтастыру бойынша қаралды
Б. Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді шығармасында синонимдердің көрініс табуы
Ғалым Ә. Болғанбаев және Ғ. Қалиев Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы атты еңбегінде синонимдер жайлы сипаттайды. Сөздің дыбысталуы мен мағынасы жағынан салыстырып қарағанда, омонимдерге қарама-қарсы тұрған лексика-сематикалық тілдік құбылыстар. Омонимдер ұғымы басқа, дыбысталуы бірдей бірнеше сөз табын білдірсе, синонимдер, керісінше, ұғымы бір, әр түрлі дыбысталып айтылатын сөздер тобын қамтиды. Синонимдер бір ұғымды білдіретіндіктен, олар тек бір ған сөз табына қатысты болады. Синонимдер мен омонимдердің қатарына енген сөздердің сан мөлшері де ала-құла. Қазақ тілінде омонимдік қатарға енген сөздің саны негізінде 4-5-тен аспайды. Ал синонимдік қатардағы сөздердің саны кейде қырықтан асып жығылады.
Синонимдер мынадай белгілеріне қарай топтастырылады.
1.Сөздің дыбысталуында аз да болса, тұлғалақ өзгешелігі болуы қажет.
2. Сөздер бір ғана ұғымды білдіруі қажет.
3. Сөздер бір ғана сөз табына қатысты болуға тиіс.
Бұл үш белгі - сөздерді синоним деп танудағы басты шарт. Сонымен қатар бір сөз табынан болған синонимдер бірыңғай грамматикалық, контексте бірін-бірі алмастырған жағдайда бір ғана сөйлем мүшесінің қызметін атқаруы синонимдердің қосымша белгісі болып табылады. Дыбысталуы әр басқа болғанымен, мағынасы жақын сөздер синонимдер делінеді.
Синонимдер сөздердің жалпы мағыналық бірлестігіне қарай топтастырылады. Яғни сөздер бір ғана ақиқат шындықты көрсетіп, бір ғана ұғымды білдіретіндіктен, олар синоним деп танылады. Синонимдік қатардың мағыналық бірлігі сөздерді өзар жақындатып салыстыру үшін ғана емес, сонымен қатар оларды бір-бірінен шектеп ерекшелеуге де негіз болады. Синонимдер бір ғана ұғымды білдіреді дегеннен олардың мағынасы нақ бірдей, әр уақытта олардың мағынасы тепе-тең болып тұрады деген сыңаржақ ұғым тумаса керек. Сөз бен сөздің мағыналық байланысы алыс та, тікелей де, жанама түрде де бола береді. Алыстың да алысы бар, жақынның да жақыны болады. Сөз мағынасының жақындығы деген тым кең ұғым.Мәселен, той-мейрам-думан-тамаша дегендер адам баласының қуанышты, қызықты күндерін білдіреді. Бұларды іштей Жалпыхылықтық қуанышты күндер (мейрам-мереке) және жеке отбасының немесе бір ауылдың қуанышты күндері (думан-тамаша) деп екі топқа бөлуге болады. Мұның ішіндегі той деген сөз кең мағынада да жұмсалады береді. Мысалы: Халық Абай тойын қарсы алуға әзір отыр немесе Әшімбек баласының үйлену тойына дайындық жасап жатыр деуімізгі болады. [Ғ. Қалиев Ә. Болғанбаев Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы,104-бет]
Филология ғылымдарының кандидаты Ш.Зекенованың Омоним және синоним мағыналы бейвербалды амалдардың эмотивті-коммуникативтік сипаты деген диссертациясының авторефератында, қазақ тіл біліміндегі синонимдер жүйесіне бейвербалды амалдардың орны мен үлесін былайша сипаттайды.
Тілші-ғалымдар Ғ. Қалиев пен Ә. Болғанбаев : Синонимдер тілдің кемеліне келіп, қаншалықты жетілгендігін, оның образдылығы мен дамығандығын көрсететін көрсеткіш деп есептейді. Адамның ойлаған ойын, көңіл күйі мен көзқарасын нақты әрі көркем түрде жеткізу үшін синонимдер айрықша қызмет атқарады. Олар белгілі бір ойды тоғыз саққа жүгіртіп, тілді соншама оралымға келтіреді, - дей келе синоимдерді қолданудың негізгі тәсілдерін көрсетеді. Осы тәсілдерді негізге ала отырып, бейвербалды синонимдердің мәтіндегі қолданысы төмендегідей анықталды:
1.Алдыңғы сөйлемде немесе қатар тұрған мәтінде бір рет пайдаланған сөзді қайталамас үшін қолданылады. Мысалы: Ол басын тұқыртқан күйде өңі бұзылып, сұрланып өне-бойы дір-дір етіп, менің білегімнен тастай қып ұстап алды да, мелшиіп отырды да қойды.(С. Мұратбеков)
2.Белгілі бір ұғымды түрлі белгілермен жан-жақты сипаттап көрсету үшін синонимдер бір-біріне қарсы қойылып та, салыстырып та, ыңғайластырып та кете береді. Мысалы, Ақтамақ жымиса, ол ыржияды, Ақтамақ мырс етсе, ол қарқылдап күледі (Ғ. Мустафин)
3.Белгілі бір ұғымды толық қамтып көрсету мақсатымен, бірнеше синоним қатарма-қатар қолданылады.Мысалы: -Сенікі ме... - Әжібек қақырынып ап, асыққа түкірді де: -Мә, асығың, -деп Сәметке қайтып берді (С.Мұратбеков)
4.Синонимдердің жекелеп те, кезектестіріп те, жұптап та, топтап та, қолданылатын сияқты, қосарлап та пайдаланылады. Мысалы: -А, ну, шаңдатпаңдар! - деді ақырып. Көзін алақ-жұлақеткізіп алартып-алартыпқойды, иығына, асынған мылтығын жөндеді, қынай буынған әдемі жалпақ белдігін дұрыстап, жейдесінің етегін кейін қарай ысырып сәндеді де, онан соң жолдың тақ-тақтау жиегімен әскери тәртіпте екі қолын сермеп тастап, сарт-сұрт адымдап жүріп кетті (С. Мұратбеков)
5.Мағыналас екі сөз қатар келіп, алдыңғысы соңғысын анықтап, мағынасын күшейту үшін қолданылады. Мұндай сөз қолданылысын тіл білімінде плеоназмнемесе плеонастикалық сөз тіркесі деп атайды. Мысалы: Хан ием, -деді ол басын иіп, дізесін бүгіп (І. Есенберлин)
6.Синонимдер жеке сөздер ғана емес, фразалықтіркестерде де жиі кездеседі. Мысалы:Осы қыз аспаннан түсті ме, жерден шықты ма дегендей, Қанат біресе жоғары, біресе төмен қарап, желкесін қасыды. (М. Ғұмар); Егер ұлының тұтқында отырғанын білсе, қандай күн кешеді екен? деп, келіні жүрегі сыздаған қалпы ерсілі-қарсылы ас бөлмені айналшықтады да қалды. Біресе кесені қолына алады, қайта орнына қояды. Біресе түрегеледі, біресе отырады. (Ә. Ыбырайымұлы).
7. Синонимдер жеке сөз, қос сөз бен қос сөз, фраза мен фраза күйінде ғана емес, бір-бірімен араласқан күйде де жұмсалады. Мысалы:... Мені өлтіру өз еркінде, қазір өлтірсең - өзіңнің басыңа қауіп, өлтірмесең - артындағы ұрпағыңа қауіп, - деді де, одан әрі ызыға булығып, шашылып, ештеңе айта алмады (Ә. Кекілбаев); - Өңі түтігіп, ашудан тұла-бойы дірілдеді.
8. Синонимдерді қолданудың тағы бір тәсілі - парафраза. Бұл сөздің мәнісі - жеке сөздің орнына оның түсінігін сипаттап беру. Мысалы:
-Пішту, сөз бе сол да! - деп Жақан сирек тістерінің арасынан шырт еткізіп қойды.(С. Мұратбеков); Меңтай кеудесін көтеріп отырды да, Майра жаққа қарап, маған екі саусағын көрсетіп, ерніне басты. Онысы : Ақырын, Майра оянып кетеді дегені деп ұқтым. (Ә. Нұршайықов). Келтірілген мысалдардағы түкірді деудің орнына тістерінің арасынан шырт еткізіп қойды, тыныш тіркесінің орнына екі саусағын көрсетіп, ерніне басты деп қолдануы тілдік тіркестердің орнына оның түсінігін бейвералды кинемалар арқылы сипатталып тұрғанын байқаймыз.
Бейвералды синонимдер қосымша эмоционалды-экспрессивтік мәнді білдіру үшін, бір ишаратты ретсіз қайталамау үшін қолданылып, мәнмәтіндегі айтылар ойды күшейтіп не бәсеңдетіп, сөз оралымын арттыратын амалдар деуге болады (Ш. Зекенова Омоним және синоним мағыналы бейвералды амалдардың эмотивті-коммуникативтік сипаты 15,16-бет)
Филология ғылымдарының кандидаты Майра Нұрғалиеваның Тарихи романдардағы лексикалық синонимдер атты авторефератында синонимдерге жалпы сипаттама беріп өтеді.
Синонимия сөздің мағыналық қасиетімен байланысты құбылыс екендігі белгілі. Бұл жүйедегі басты объект - сөз болса, олардың мағыналық теңдігі мен анықталады. Сондықтан синонимдер ең алдымен әрбір тілдің дамуы мен өркендеуіндегі ең маңызды да күрделі құбылыс, әрбір тілдің дамығандығын , оралымдылығын сипаттайтын лексикалық категория болып табылады.
Ахмет Байтұрсыновқа дейін қазақ тіліндегі синонимдер туралы ғылыми пікірлер айтылған жоқ деуге де болады. Ұлы ғалым өзінің Тіл қисыны атты мақаласында синоним деген терминді қолданбағанымен, оның қасиетін дәл танып, нақты айтып береді. Біздің қазақ тіліндегі сөздердің бәрін білгеніміз қазақ тілін қолдана білу болып табылмайды. Тілді қолдана білу деп айтатын оған сәйкес келетін сөздерді таңдап ала білуді және сөздерді сөйлем ішінде орын-орнына дұрыстап қоя білуді айтамыз. Бүтін пікірін айтып шығатын әңгіме ішінде жалғыз ауыз амандасу жүзінде де әркім әр түрлі сөз қолданып өзінше сұрайды. Әркім өз қалауынша алып, өз оңтайынша тұтынған сөздер - сол адамның тілі болады.
Сонымен бірге еңбектері белгілі бір сөз табына қатысты синонимдерге арналған ғалымдарды да атап өтуге болады. Мысалы, қазақ тіліндегі синонимдерге қатысты зерттеулерге шолу жасасақ, зат есім синонимдерін Ә. Болғанбаев, етістік синонимдерді М. Серғалиев, О. Жұмашев, А. Османова, сын есім синонимдерін Ф. Оразбаева секілді ғалымдар зерттеген. Орыс тілінде көбінесе етістік синонимдердің зерттелуіне назар аударылған
(Е.А.Иванникова, В.Н. Цыганова, т.б). Демек, зат есім, сын есім, етістік сияқты сөз таптары қамтылған. Сол сияқты синонимдерді басқа лексика-семантикалық топтармен байланыстыра зерттеген еңбектер де бар. Мысалы, орыс тіл біліміне синонимдер мен антонимдердің байланысын қарастырған А. А. Уфимцев пен Л.Веденская қазақ тіл білімінде синонимдердің фразеологиямене қатысын қарастырған Г. Смағұлова тәрізді зерттеушілердің еңбектерін атап өтуге болады.
Тіл білімінде синонимдердің белгілі бір салаларға, тіл білімінің тарауларына байланысты дараланып бөлінетіндігі сияқты (лескикалық синонимдер, морфологиялық синонимдер, синтаксистік синонимдер), сөздердің мағыналық айшықтарына, айтушының не жазушының сөз саптау шеберлігіне қарай, қасқасы, стилистикалық тұрңғыдан синонимдердің басқа атаулармен жұмсалатын тағы бір түрлері бар. Авторлық, индивидуалдық немесе стилистикалық синонимдер, бір сөзбен айтқанда, контекстік синонимдер осындай қасиеттерімен, белгілерімен көрінеді.
Сондықтан тілдегі синонимдердің мағыналық шегін ажырату қандай қиын болса, олардың түрлерін белгілеу де сондай қиындық туғызады. Синонимдерді айқындауда сүйенетін негізгі таяныш олардың білдіретін мағынасы болуға тиіс. Кез келген контексте біріне-бірі жақын тұрған сөздерді синоним деп қабылдай беруге болмайды.
Мағыналарының тиянақты, тиянақсыз болып келуіне байланысты, олар тұрақты және контекстік синонимдер деп бөлінеді. Контекстік синонимдер тиянақсыз, өзгермелі түрде келеді де, қаламгердің жазу шеберлігіне байланысты болады.
ХІХ ғасырда сөздердің синоним деп танылуы тек контекске байланысты қарастырылып, тіл және сөйлеу жүйесіндегі синонимдердің аражігі ажыратылады. [М. Нұрғалиева Тарихи романдардағы синоимдер, 6,7-бет]
Ғалым Фаузия Оразбаеваның Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер атты еңбегінде лексикалық синонимдерге толықтай тоқталып өтеді. Лексикалық синонимдерді зерттеудің, оның ерекшеліктерін айқындаудың тіл білімінде теориялық мәнімен бірге практикалық мәні де зор. Көркем әдебиет пен өнердің қай саласын алмайық, олар сөздік құрамның неғұрлым бай, әр тарапты болуын талап етеді. Егер көркемдіктің әуелгі құралы бейнелеу немесе бейнелі сөз дегенге жүгінсек, айтар ойды мәнерлеп, нақтылап, әсерлі жеткізу үшін синоним сөздер өте қажет. Әрбір адамның көңіл- күйіне, көзқарасына, мақсатына сай ойды дәл, әрі көркем етіп айтуда синонимдер маңызды қызмет атқарады. Осы тұрғыдан келгенде, сын есім синонимдер эмоционалды сезім-күйлер мен әр түрлі нәзік реңктерді білдіруде ерекше орын алады. Сын есім синонимдер тілде мынадай мақсаттар үшін қолданылады:
1.Заттар мен құбылыстардың қасиеттерін жан-жақты дәлме-түсіндіру үшін.
2.Қосымша эмоционалды-экспрессивтік мәнді білдіру үшін.
3.Бір сөзді ретсіз қайталамау үшін.
Қазіргі қазақ әдеби тіліндегі сын есім синонимдер мәселесіне арналған бұл еңбекте сын есім синонимдердің басты-басты ерекшеліктерін, пайда болу жолдарын, мағыналық өзгешеліктерін, олардың типтік қасиеттерін саралап-талдауға әрекет жасалды. Зерттеудің міндетіне сай, жұмыста синонимдік қатарға енетін сын есімдерді өзіндік заңдылықтары бойынша жүйелеп, мағыналарына қарай топтастыру көзделді. Сонымен қатар, сын есім синонимдердің топтарын салыстыра-салғастыра отырып, қайсыбір даулы, екі ұшты мәселелер жөніндегі пікір-тұжырымдар ортаға салынды. [ Ф. ОразбаеваҚазіргі қазақ тіліндегі сын есімді синонимдер,5-бет]
Ф.Оразбаева сын есім синонимдерді үш топқа бөліп қарастырады:
1.Лексикалық-фразеологиялық тәсіл арқылы жасалған синонимдер;
2.Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған синонимдер;
3.Синтаксистік тәсіл арқылы жасалаған синонимдер;
Бұл бөлінгендердің әрбірі өз ішінен және бөлініп отырады. Мысалы, лесикалық-фразеологиялық синонимдер : сөз мағынасының дамуы барысында жасалған синонимдер, тілдегі табу және эвфемизм құбылысы арқылы жасалған синонимдер, қарапайым сөздер арқылы жасалған синонимдер, кірме сөздер арқылы жасалған синонимдер, фразеологиялық тіркестер арқылы жасалған синонимдер болып жіктеледі.
Ал морфологиялық тәсіл арқылы жасалған синонимдерде бірнеше топқа бөлінеді. Олар: синонимдес аффикстер арқылы жасалған синонимдер, бірыңғай аффикстер арқылы жасалған синонимдер.
Соңғысы, синтаксистік тәсіл арқылы синонимдер төмендегіше жіктеледі: біріккен сөздер арқылы пайда болған синонимдер, қос сөздер арқылы жасалған синонимдер.
Б. Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді атты шығармасындағы синонимдердің көрініс табуы
Мағыналық синонимдер:
Ол менімен түйдей жасты - құрдас болып шықты. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 10-бет)
Құрдас, құрбы, теңдес, қатарлас, жасты, жастас, тұрғылас. [ҚТСС, 385-бет]
.Сөйтсем, жай ғана амандық, есендік. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 19-бет)
Амандық, саулық, есендік, салауаттық, есен-амандық, сәлеметтік, есен-саулық, аман-саулық, аман-есендік. [ҚТСС, 66-бет]
Ауылдағы кейбір ескілікті кісілер осы үшін - тылтитып қаладағыша киінетіні үшін жеңгемді әлі де сынап, мінейді. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 22-бет)
Сынау, шенеу, мінеу, шаншу, түйреу, сынақтау. [ҚТСС, 516-бет]
Балалардан сыртта қарауыл қойып, күтіп, тосып отыр екен. ( Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 28-бет)
.Кетер-кеткенше мен Ысқақтың бұл өнеріне таңырқап, ғажап қылумен болдым. ( Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 35-бет)
Таңдану, таңырқау, таң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Филилогия факультеті
Қазақ тілі және әдебиеті кафедрасы
Курстық жұмыс
Жазушы Бердібек Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді романының тілі
Қостанай 2018
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 бет
І Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
Антоним, синоним, омоним сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ..6-22 бет
Кірме сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27 бет
Көнерген сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .33 бет
1.4 Эмоционалды-экспрессивті сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .35 бет
II Фразеологизмдер мен мақал-мәтелдердің қолданыс ерекшелігі
Мақал-мәтелдердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...38 бет
2.2 Фразеологизмдердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..52 бет
ІІI Шығарма тілінің көркемдік ерекшелігі
3.1 Көркемдегіш - бейнелегіш тәсілдердің стильдік қолданысы (теңеу, эпитет, метафора, синекдоха, кейіптеу т.б) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67-90 бет
3.2 Портреттің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..92 бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .100 бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...101 бет
К і р і с п е
Әрбір ұлттың ұлт болып қалыптасуында ең бірінші оның тілінің алатын орны ерекше. Себебі ол халықты халық қылған - оның тілі. Тіл - ұлттың жүрегі. Оның ішінде, қазақ тілі тамыры тереңге кеткен тұғырлы, ең таза әрі қуатты тіл. Әуезов айтқандай, қазақ тілі - әрі бай, әрі көркем тіл.
Әрбір тілдің дыбыс жүйесі, сөздік құрамы және грамматикалық құрылыс болады. Қазақ тілінде де солай. Тілдің осы аталған әр түрлі жақтары тіл білімінің тиісті салаларында, мысалы, тілдің дыбыс жүйесі тіл білімінің фонетика саласында қарастырылса, сөздік құрамы лексикология саласында, грамматикалық құрылысы грамматика саласында қарастырылады.
Соның ішінде лексикологияның алар орны ерекше. Бір тілде қанша сөз болса, солардың тұтас жиынтығын тіл ғылымында лексика немесе сөздік құрам деп атайды. Сөздердің мағынасын, оның жалпы лексикалық жүйедегі алатын орнын, шығу төркінін, қолдану қабілетін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, түрлі стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылымды бір сөзбен лексикология дейді.
Қ. Жұбанов Қазақ тілінің жоғарғы курсы. Дәрістер деп аталатын лекциялар желісінде лексика терімсөзін бірнеше жерде қолданады. Сөз жүйесінің грамматика саласына енбейтіндігі туралы айтып, оны тіл ғылымының басқа бөлімдеріне жатқызады да, мынадай анықтама береді. лексикология - сөздер жайындағы ілім (тілдің сөз байлығы) (1999,80). Лексика - даяр материал , Лексика дегеніміз сөздерді мағына жағынан бір-бірінен айыру болып табылады дейді ғалым.
Курстық жұмысқа Бердібек Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді романы алынды. Роман соғыс кезіндегі және соғыстан кейінгі кезеңді сонымен қатар әділдіктің көркем бейнесін көрсетеді. Б. Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді романы қазақтың 100 романына енген атақты жүздіктің құрамына енген.
Курстық жұмыс тақырыбы - Б. Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді романының тілі.
Жұмыстың мақсаты - Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді романы тілінің лексикалық ерекшеліктерін анықтау. Оның ішінде синонимдер мен антонимдерді сөз таптарына байланысты бөліп, олардың мағыналарын ашу. Сонымен қатар кірме сөздер, көнерген сөздерді және тауып, оларға сипаттама беру.
Фразеологизмдер мен мақал-мәтелдерді тауып, оларды жік-жігіне ажырату. Фразеологизмдерге І. Кеңесбаевтың Фразеологиялық сөздік атты түсіндірме еңбегі бойынша талдау жасау.
Шығарма тілінің көркемдік-бейнелегіш тәсілдері арқылы метафора, синекдоха, эпитет, кейіптеу түрлерін ажырату, және оларға кеңінен тоқталып, зерттеу жұмыстарын жүргізу.
Жұмыстың нысаны - Б. Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді романы.
Зерттеу жұмыстың ғылымилығы: Б. Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді романының ең негізгі ғылымилығы - ешбір портретсіз басты кейіпкердің образын толыққанды ашуында. Шығармада автор сөзі мүлде жоқ, есесіне басты кейіпкер Еркін өз басынан кешкен талай қиын кезеңдерін, тоймай қалған балалық шағын, жалын атқан жастығын, және өмірдегі өз орнын қалай тапқанын толық баяндайды. Жазушы тілінің көркемдігі соншалық, автор емес кейіпкер сөйлеген шығармадан сол кейіпкердің өзінің образы ашылады. Ешбір портретсіз, мінездемесіз. Кейіпкердің әрбір қимылы мен, оның өмір жолында көрген сан алуан оқиғалар желісі кейіпкердің образын ашуға септігін тигізеді. Мысалы, Қалың солдаттың сонау шет жағында, орысша оқылған сценарийді шала ұғып, сонда да зейін сала ұйып тыңдап отырған, беті-басы шытынап күнге күйген кішкене қара солдат - болашақ дырдай қазақ жазушысы екенін сірә, Эйзенштейн де білмесе керек.(209-бет)Бұл сөйлемде кейіпкер яғни автор осы сөйлем арқылы өзінің портретін айтып отыр. Сонымен қатар мына бір сөйлемде де жасырын тұрған портретті байқаймыз: Мен әкемін. Жамал атты алты айлық, өзіме тартқан тәмпішмұрын қызым бар.(412-бет)Осы секілді бірнеше сөйлемнен ғана кейіпкер портретін байқаймыз.
Тағы да бір ғылымилығы - шығарма фразеологизмге өте бай. Есесіне мақал-мәтел тым аз кездескен.
Жұмыстың әдіснамалық негізі. Қазақ тіл білімінің лексикология саласы 1950 жылдан бастап зерттеліп, осы салада көптеген ғылыми еңбектер жарық көрді. Қазақ лексикасының диахронды-синхронды жай-күйі қазақ тіл білімінде тілші ғалымдар І.Кеңесбаев, Аргингазина Г , Зекенова Ш , К.Аханов, Ә.Болғанбаев, Ә. Қайдар, Т. Қоңыров, Р.Сыздық, Жүнісов А , Ғ.Қалиев, Г. Смағұлова, Ш. Сейітова, Р. Авакова, Нұрғалиева А , Ф.Оразбаева, Жонкешов Б, А. Салқынбай тағы басқа ғалымдардың еңбектеріне негіз болғандығы белгілі.
Жұмыстың құрылымы - Жұмыс кіріспеден, шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдердің қолданылу ерекшелігінен және шығарма тілінің көркемдік ерекшелігі атты бөлімдерден тұрады.
І. Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі
Бердібек Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді романында антонимдердің көрініс табуы
Бердібек Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді романында антонимдердің көрініс табуы
К. Аханов өзінің Тіл білімінің негіздері атты еңбегінде антонимдерді төмендегіше сипаттаған.
Антонимия көбінесе сапалық ұғымдармен шектелгендіктен, оның тіл-тілде синонимия, полисемия құбылысына қарағанда, өрісі тар болады. Анығырақ айтқанда, синонимдес сөздер мен полисематизмді сөздер сөздердің көптеген тобына тән құбылыс болуына байланысты, тіл-тілде жиі ұшырасатын болса, антонимдер көбінесе сөздердің белгілі бір тобына тән құбылыс болуына байланысты, синонимдер мен полисематизмді сөздерге қарағанда, әлдеқайда сирек ұшырасады.
Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда,оларды бір-бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады [К. Аханов Тіл білімінің негіздері төртінші басылымы - Алматы,2002,173-бет].
Антоним болатын сөздердің басым көпшілігі сын есімдер. Мысалы: кәрі-жас, дұрыс-бұрыс, түзу-қисық, терең-саяз, адал-арам т.б.
Зат есімдерден антоним болатындар бірең-сараң ғана, Соның өзінде олардың мағынасынан сапалық белгінің нышаны аңғарылады. Мысалы: өтірік-шын, пайда-зиян, бақ-сор, бай-кедей, т.б.
Үстеу сөздерден жасалған санаулы ,ана антонимдер бар. Мысалы: Бері-әрі, ілгері-кейін, жоғары- төмен, ерте-кеш т.б.
Бір сөз әр мағынасында әр түрлі сөздермен антонимдес болуы мүмкін. Мысалы: Оң деген сөз бағытты білдіру мағынасында сол деген сөзбен антонимдес болса, дұрыс деген мағынасында теріс деген сөзбен антонимдес. Қалың деген сөз ыңғайына қарай жұқа деген сөзбен де (қалың қар-жұқа қар), сирек деген сөзбен де (қалың шаш-сирек шаш) антонимдес болады [К. Аханов Тіл білімінің негіздері төртінші басылымы - Алматы,2002,175-бет].
Ал Ә. Болғанбаевтың Қазақ тілінің лексикологиясы атты кітабында антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын-сапасын, артық кем қасиетін, мөлшер-көлемін, салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады,-дейді [Әсет Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы,45-бет].
Сын есімге тән антонимдердің мынадай түрлері бар:
Түбір күйінде кездесетіндері: ауыр-жеңіл, кең-тар, ыстық-суық, үлкен-кіші, жас-кәрі, биік-аласа, т.б.
Туынды түбір күйінде кездесетіндері: ашық-жасырын, өзімшіл-көпшіл, ашық-жабық, тілазар-елгезек, қатты-ақырын, т.б
Қазақ тіліндегі сындық мағынадағы туынды антонимдер көбінесе - лы,-лі,-ді-ды,-ты,-ті жұрнақтары арқылы антонимнің жағымды сыңарларын ал,- сыз, -сіз жұрнақтары жағамсыз мағынадағы сыңарларын жасайды. Мысалы:
Ер жігіт бірде малды, бірде малсыз
Арғымақ бірде жалды, бірде жалсыз
Ақылдыны алысым деме,
Ақылсызды жақыным деме.
Куәлі істі куә табар,
Куәсіз істі күман табар.
Сол сияқты сын есімнің - ғы,-гі,-қы,-кі жұрнақтары арқылы да туынды антонимдер жасала береді. Мысалы: бастапқы-соңғы, бұрыңғы-қазіргі, үйдегі-түздегі, сыртқы-ішкі т.б.
Етістікке тән мынадай антонимдер бар:
Түбір күйінде кездесетіндері: озу-қалу, кету-келу, қону-ұшу, айырылу-қосылу, шашу-жинау, т.б
Туынды түбір күйінде кездесетіндері: қартаю-жасару, жоғарылау-төмендеу,татуластыру-араз дастыру, ақтау-қаралау, т.б.
Зат есімге тән антонимдерде негізгі және туынды түбір күйінде кездеседі:
Түбір күйінде кездесетіндері: өтірік-шын, алғыс-қарғыс, рақат-бейнет, бақ-сор, өмір - өлім, т.б.
Туынды түбір күйінде кездесетіндері: аласы-бересі, байлық-жоқтық, кісілік-иттік, аштық- тоқтық, жеңіс-жеңіліс, т.б.
Үстеуге қатысты антонимдер: ерте-кеш, ілгері-кейін,жоғары-төмен, алыс-жақын, әрі-бері, сылбыр-тез т,б.
Есімдікке қатысты: анау-мынау, әне-міне, осы-сол тәрізді бірен-саран антонимдер ғана ұшырасады.
Тілде қарама-қарсы ұғыммен қатар, кейде, аралық ұғымда кездеседі. Мәселен, ескі мен жаңаның арасында көне, шикі мен пісінің арасында дүмбілез, суық пен ыстықтың арасында жылы, ұтыс пен ұтылыстың арасында тең , ерте мен кештің арасында итжығыс деген аралық ұғымдар бар. Бұлар антоним біткеннің бәріне тең емес, кейбіреулерінде ғана ұшырасады [Ә. Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы- Алматы Мектеп 1988. 45-47 бб].
Г.Сырлыбаеваның Лексикалық және фразеологиялық антонимдердің айырмашылығы атты кандидаттық дессертациясында фразеологиялық және лексикалық антонимдерді салыстыра отырып, жалпы антонимге талдау жасап өтеді. Антоним сөздердің табиғатын тереңірек зерттеп, өзіндік қасиеттеріне талдау жасаған Ж. Мусин, А. Жұмабекованың еңбектеріндегі және М. Оразовтың тұжырымдарын басшылыққа ала отырып, қазақ тіліндегі лексикалық антонимдердің төмендегідей ерекше қасиеттерін саралай аламыз.
1.Антонимдер сапалық ұғымдарды білдіреді: жақсы-жаман, ақ-қара жаңа-ескі, қатты-жұмсақ.
2.Антонимдік жұптың сыңарлары қарама-қарсылықтың мәні жағынан тепе-тең болу керек: ыстық - суық , ыстық - жылы - суық.
3.Антонимдік жұптар бір сөз табынан болу керек: жуан-жіңішке, жуас-асау, (сын есім), дос-жау, бай-кедей, (зат есім).
4.Стилистикалық реңі бірдей болуы керек.
5.Антоним сөздер сөйлемде үнемі жұп болып қолданылады, бұл тұста антоним сөздердегі қарама-қарсылықтың мәні айқынырақ көрінеді [Г.Сырлыбаева Лексикалық және фразеологиялық антонимдердің айырмашылығы ,90 бет].
Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді романындағы антонимдер жоғарыда аталған қасиеттерге толықтай негіз бола алады. Мысалы: Қоюын да, сұйығын да тұрған-тұрған жерінде еркін жібереді. (292-бет). Бұл сөйлемдегі қою және сұйық деген антонимдер бір сөз табына жатады.(Сын есім). Дос сүйініп, дұшпан күйінетіндей тату-тәтті семья құрып еді. (40-бет), (Зат есім) Бұл бір.
Екіншіден көптеген антоним сөздер жұптасып қолданылған. Мысалы: Мен тәрізді азды-көпті оқуы бар адамға бұл күнде қызмет оңай табылуы тиіс. (167-бет). Жұрт барып-келіп жататын Алматыны да көрген жоқпын. (56-бет).
Сонымен қатар, Ғалымның Қарсы мәнді фразеологизмдердің сипаты атты авторефератында фразеологизмдерде өзара қарама - қарсы қолданылатындығын, яғни антоним бола алатындығын айтады. Фразеологиялық антонимдерге де мұндай қасиет тән. Мәселен, аузы-аузына тимеу - жұмған аузын ашпау, ілгері басқан аяғы кейін кету - тасы өрге домалау - антоним фразеологизмдерінің екі жұбы да етістікті фразеологизм. Ауқатты адам - қара сирақ кедей, жүнін жұлған тырнадай - үріп ауызға салғандай - фразеологиялық антонимдердің жұптары сын есімнен жасалған. Қарсы мәндегі фразеологизмдердің ортақ семантикалық компоненттерін анықтауда бұл өзгешелік те басты рөл атқарады-дейді автор.
Ғалым Ж. Әділбекованың Қазақ тіліндегі қарама қарсылықты мағынаның көркем мәтіндегі көріктеуіштік қызметі деп аталатын еңбегіндегі тұжырымы бойынша тоқталып өтсек. Тілдік деректерге сүйене отырып, антонимиялық құбылыстарды зерттеуде мынадай факторлар ескерілу керек деп білеміз:
эстралингвистикалық фактор - ақиқат дүниенің объективті табиғаты санада және тілде шынайы бейнеленуіне құрылуы; концептуалды фактор-ақиқат дүниенің адам санасында барлық заңдылықтарына сай, жан-жақты қасиеттерімен көрініс табуында құрылуы; тілдік-таңбалаушы фактор-адамзат тіліндегі тілдік-таңбалау заңдылықтары мен шарттарына сай құрылуы. Сондай-ақ антонимиялық жұпты анықтауда олардың оппозициялық құрылымына сүйену керек. Семантикалық опозиция дегеніміз - екі нысанның өзара барлық жағынан сәйкес келмейтін, бір ерекшелігімен өзара бір-біріне қарсы тұратын семантикалық релевантты айырмашылық. Ортақ семантикалық белгілер (сема) өзара салыстыруға негіз болады. Ал ерекше айырымын танытатын семантикалық белгілер дефференциялық семалар болады. Антонимдердің қарама-қарсылық мағына білдіретін ерекше айырым компоненттері логикалық ұғымдар қарама-қарсылығына сәйкес келу керек. Мысалы: қызметке алу- қызметтен босату (алу - босату) [Ж. Әділбекова Қазақ тіліндегі қарама-қарсылықты мағынаның көркем мәтіндегі көріктеуіштік қызметі,10-бет].
Қарама-қарсылықты мағынаны құрмалас сөйлем құрамынан айқын көруге болады. Құрмалас сөйлемде белгілі бір қатынасты білдіруші формалық көрсеткіштің болуы көбіне мағыналық-синтаксистік жағдайларға тәуелді болады. Бұл белгілі бір байланыс құралының әр түрлі формада берілуі немесе белгілі бір форманың қандай мағына беретіндігі деген мәселенің қаншалықты маңызды екендігі көрінеді. Құрмалас сөйлем құрамындағы жай сөйлемдерді ұштастырып, оларды бір бүтін етіп тұратын және арасындағы әр алуан мағыналық қарым -қатынастарды айқындайтын тәсілдер, формалар сан түрлі [Ж. Әділбекова қазақ тіліндегі қарама-қарсылықты мағынаның көркем мәтіндегі көріктеуіштік қызметі,12-бет].
Ғалым А.Жүсіповтің Қазіргі қазақ тіліндегі қарама-қарсылықтың коннекторлары атты еңбегінде антонимдік қатарлардың семантикасында негізінен қатар мүшесінің екеуіне де ортақ болатын антоним сөздер болатынын айтып өтеді. Бұлар негізінен алғашқы сөздер және олардың тура мағыналары. Мәселен, Үлкен - кіші (пішімі), Жақсы-жаман (этикалық қасиеттері) және т.б..
Көп мағыналы сөз өзінің лексика-семантикалық варианттарымен бірден бірнеше антонимдік қатарға енуі де мүмкін. Антонимнің көп мағыналы сөзбен байланысы синоним мен көп мағыналыққа негізделеді. Бұл антонимді синонимге қарама- қарсы қойып түсіндіруден болған шығар. Оқулықтарда болсын, күрделі монаграфиялық зерттеулер де болсын, шағын мақалаларда болсын антонимдерді синонимдерге қарама-қарсы қойып, қайшы мәндес сөздер деп анықтама беріледі.
үАнтонимдік қатар мүшелерінің екеуінің негізінде құрылады, сондықтан антонимдік жұптар әдетте ең көп мағынасы бар жұптың бірінен аз болады. Ақ деген сөздің жеті мағынасы, ал қара деген сөздің мағынасы он бес дейік, дегенмен антонимдік жұп жетіден көп бола алмайды. Соның өзінде сол жеті жұп құрылған күндеде олардың 2-3 жұбы ғана антоним болатын сөздерден құрылады. Мұны тіл білімінде қарама-қарсылық контактқа түспейтін сөздер деп атайды. Аш-тоқ деген антонимдік қатардың 4-5 мағынасы бар, алайда олар тек екі жағдайда ғана антоним бола алады.
1.Тамақ ішуге деген сұранысы бар не жоқ.
2.Әркез бір жоқтық көрген адам, кедей - жоқтық көрмеген, бай. [А.Жүсіпов Қазіргі қазақ тіліндегі қарама-қарсылықтың коннекторлары 16-бет]
К.Қ. Жүнісова мен Н.Т.Омаршеваның Антонимдердің лингвистиикалық ұғым ретінде зерттелуі Дүниені танып-білуде, оның қасиеттерін анықтауда заттардың түрлі қасиеттерін салыстыру, қарама-қарсы қоюдың қызметі мол. Антоним болатын сөздер бірін екіншісі мүлде жоққа (мағына жағынан) шығармауы керек немесе антонимдік қатынас бірі болымды, екінші сыңарының болымсыз мағынада болуымен аяқталады деуге болмайды. Мысалы, жас - қарт жұбы антоним екендігінде дау жоқ. Егер қарама-қарсы қою олардың мағына компонентіне енген болса, онда олар барлық мағыналарында да өзара антоним болушы еді. Салыстырайық:
Желк-желк еткен жас шалғын, суық желмен майысып;
Өзі сері, әнші, сұлу Байтасқа өрімдей жас қызға да, тамашалай да қараған еді;
Жақсылап піскен жас балыққа аңсары ауып кетті;
Жас баланың жылаған даусы бөлмені алып кеткен...
Келтірілген мысалдардағы жас сөзінің мағыналарын бірдей деп айту қиын. Бірінші сөйлемдегі жас - жаңа шыққан, қурамаған, буыны қатпаған деген мәндерде қолданылса, келесі сөйлемдегі жас - жас адам, жас жігіт, жас мөлшері шамалы бала деген мағынадағы қолданыс, ал үшінші сөйлемдегі жас - жаңа ауланған, қатып, семіп қалмаған, кеппеген мағынасын береді, соңғы сөйлемдегі жас сөзі - жаңа туған нәресте, сәби сөзімен мәндес болып келеді. Антонимия қазіргі заманғы қоғамдық-әлеуметтік жағдайда да орын алып отырған құбылыс. Мәселен, тілімізде кездесетін мынадай оппозициялар өзекті болып отыр: бай - кедей, жарлы; либерал - коммунистер; халық - үкімет, мемлекет; оңшылдар - солшылдар т.б. Сөз тіркесінен жасалған жаңа оппозициялар құрала бастады, мысалы: кластық күрес - әлеуметтік күрес, сондай-ақ ұжымдық - жекешелендіру ұғымдарында да қарама-қарсылық мән пайда болды [К.Қ. Жүнісова мен Н.Т.Омаршеваның Антонимдердің лингвистиикалық ұғым ретінде зерттелуі, 2012ж 379-380 бб ]
Б. Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді шығармасындағы антонимдер
Зат есімге қатысты антонимдер:
1.Дос сүйініп, дұшпан күйінгендей тату-тәтті семья құрып еді. ( Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 40-бет)
Дос- Сырлас,жора жолдас, жақын адам [ ҚТТС, 205-бет]
Дұшпан - Дос емес, қас, жау [ ҚТТС, 208-бет]
Комментарий: Сөйлемдегі антонимдер іргелес тұрып қолданылуы арқылы Дос сөзі жаныңа жақын, аралас-құралас адамдар арасындағы жақсы қарым-қатынасты білдіріп тұрған болса, ал дұшпан сөзі қанша тісін қайрағанмен де, оларға іштей тамсана, қызыға қарау мағынасында қолданылып тұр.
2.Жақсылық пен жамандық ұстара жүзінің екі қапталы тәрізді нәрсе екен. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 104-бет)
Жақсылық - Қайырымдылық, рақымдылық, мейірімділік [ҚТТС, 253-бет] Жамандық - Жағымсыз іс, оқиға, зұлымдық, қастық, жауыздық [ҚТТС, 261-бет]
3.Шыны ма, өтірігі ме деп ойлап, алар-алмасымды білмедім. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 108-бет)
Шындық - Ақиқаттық, дұрыстық [ҚТТС, 934-бет]
Өтірігі - Шындықтан алшақ, жалған. [ҚТТС, 662-бет]
4.Түсіне алмаймын, өңімбе, түсім бе? (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 138-бет) Өң - Адамның ұйықтамаған, ояу кезі. [ҚТТС, 655-бет] Түс - ұйқы кезінде елестететін әртүрлі көрініс, бейне. [ҚТТС, 835-бет]
5.Ақшаны көп тапса, ол жақсы адам, аз тапса, жаман адам. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 187-бет) Көп - Едәуір, бірсыпыра, мол, қыруар. [ҚТТС, 415-бет] Жақсы - Жаман емес, оңды тәуір. [ҚТТС, 252-бет] Аз - Азғантай, шағын. [ҚТТС, 19-бет] Жаман - Сапасы төмен, жақсы емес, әсіре нашар. [ҚТТС, 261-бет]
6.Өмірде азап қана емес, рақат та бар екенін мұндағы жұрт жалақы алған күні біледі. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 189-бет) Азап - Бейнет, мехнат, қиыншылық. [ҚТТС, 20-бет] Рақат - Жантыныштық, ләззат. [ҚТТС, 687-бет]
7.Бір жылға дейін кім бар, кім жоқ. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 330-бет) Бар - Барлық, бүкіл, тұтас.[ҚТТС,108-бет] Жоқ - Бар сөзінің қарама-қарсы мағынасы. [ҚТТС, 305-бет]
Сын есімге қатысты антонимдер:
1.Үлкен, кіші бәріне бірдей қалбалақтап, апамның жаны қалмайды
(Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 7-бет).
Үлкен-Бұрын туған, жасы артық. [ҚТТС,870-бет]
Кіші - Кенже, соңғы, жас. [ҚТТС, 442-бет]
Комментарий: Сөйлемдегі антонимдер шендестіру арқылы жасалынып тұр.Үлкен,кіші сөздері сөйлемде жасынада, атына да, затына да қарамай бірдей қызмет көрсетеді деген мағынада.
2.Артық немесе кем беріп жатуынан мен үшін келіп-кетері шамалы тәрізді.
Артық- Шамадан тыс көп, мол.[ҚТТС, 58-бет]
Кем - Аз, толымсыз, жетімсіз,кеміз.[ҚТТС, 381-бет]
3.Әуелгі кіргендер орындыққа, соңғы кіргендер жерге отырады. ( Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 12-бет)
Әуелгі - Бастапқы, алғашқы,бірінші.[ҚТТС, 93-бет]
Соңғы - Кейінгі, ақырғы.[ҚТТС, 737-бет]
4.Мінсе, оң, теріс деп талғамай, кез-келген жағынан мінетін. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 21-бет)
Оң - дұрыс, жөн, түзу. [ҚТТС, 633-бет]
Теріс - дұрыс емес, қате, бұрыс. [ҚТТС, 801-бет]
Комментарий: Сөйлемдегі оң , терісін талғамай деген сөздерді негізінен автор кекесін мағынасында қолданған. Қалыпты жүйе бойынша аттың сол жағынан міну жөн деп саналса, ал кейіпкер болса, білместікпен аттың кез-келген жағынан мінетін болған. Жоғарыда өзіміз айтқан қалыптасқан жүйе болмаған да немесе басқа жағдайларға байланысты осы антоним сөздерді талғамай деген сөзбен қатар қолданатын болсақ, онда кейіпкердің неге болсада шебер,талантты екенін көретін едік.
5.Өлі ме, тірі ме? (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 128-бет)
Өлі - Қаза тапқан, өмірі таусылған, өлген. [ҚТТС, 652-бет]
Тірі - жаны бар, өлмеген. [ҚТТС, 847-бет]
6.Біреудің арық, біреудің семіз екені, біреудің киімі бүтін, біреудің киімі жыртық екені сонда байқалмас еді ғой. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 144-бет)
Арық - Еті қашқан, жүдеу.[ҚТТС, 59-бет]
Семіз - Денесі толық, май басқан. [ҚТТС,725-бет]
Бүтін - жыртық емес, тозбаған, бүлінбеген, сынбаған. [ҚТТС, 161-бет] Жыртық - жыртылып тозған, жыртылған. [ҚТТС, 335-бет]
7.Төр үйдің терезесі қараңғы да, ауыз үйде солғын қызғылт жарық бар. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 158-бет)
Қараңғы - Қараңғылыққа шомған, түнек.[ҚТТС, 482-бет]
Жарық - Қараңғы емес, жарқыраған, ашық. [ҚТТС, 274-бет]
8.Жұмысы ауыр емес, оп-оңай үйреніп кетесің деген сөз естідім. ( Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 167-бет)
Ауыр - жеңіл емес, салмақты. [ҚТТС, 74-бет]
Оп-оңай - Ешбір қиындықсыз, жеп - жеңіл. [ҚТТС, 635-бет]
9.Иә, студент болу ол кезде оңай еді, ал шыдап оқу қиын еді. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 275-бет)
Оңай - Қиындығы, ауырлығы жоқ, жеңіл.[ҚТТС, 634-бет]
Қиын - Машақаты көп, жеңіл емес. [ҚТТТС, 503-бет]
10. Қоюын да, сұйығын да тұрған-тұрған жерінде еркін жібереді. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 292-бет)
Қою - сұйық емес. [ҚТТС, 526-бет]
Сұйық-Ағатын қасиеті бар, сылдыр су. [ҚТТС, 745-бет]
11.Өйткені алыс облыстардың да күн көруге қолайлы дұрыстау, бұрыстауы бар. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 346-бет)
Дұрыс - Жөн, жөнді, әділ, түзу.[ҚТТС, 208-бет]
Бұрыс - Оғаш, теріс, дұрыс емес. [ҚТТС, 156-бет]
Етістікке қатысты антонимдер:
1.Алу, қосудың төңірегінде ептеп есеп шығара біледі. ( Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 48-бет)
Алу - Арифметика сабағындағы санды кеміту тәсілі. [ҚТТС, 43-бет]
Қосу - Сандарды бір - біріне қосатын арифметикалық амал. [ҚТТС, 525-бет]
2.Жатсам-тұрсам соның тағы қайталануын арман етем. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 243-бет)
Жатса-тұрса - Қайда жүрсе де, әрдайым, үнемі, қашан болса да. [ҚТТС, 280-бет]
3.Өшіп қалған үмітім қайта жанды, өліп қалған арманым қайта тірілді. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 271-бет)
Өш - Жанбай қалу, сөну. [ҚТТС, 662-бет]
Жан - лаулап жану, маздау. [ ҚТТС, 263-бет]
Үстеуге қатысты антонимдер:
1.Келін-кепшіктерімен қатар қимылдап, қонақтардың асты-үстіне түсіп, жан таппай жүр.( Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 8-бет). Асты-үсті - Бір нәрсенің астыңғы жағы мен үстіңгі жағы. [ҚТТС, 63-бет]
2.Келім-кетім азайған. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 11-бет)
Келім-кетім - келіп-кетушілер. [ҚТТС, ҚТТС, 80-бет]
3.Ыстық-суықтары әлі басылмаған. (Б.Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 28-бет)
Ыстық - температурасы жоғары, қатты қызған, ыссы. [ҚТТС, 947-бет] Суық - Салқын, жылы емес. [ ҚТТС, 745-бет]
4.Ерте ме, кеш пе осылай болуы - армияға алынуы заңды екенін ол күні бұрын іштей құптап, өзін-өзі соған дайындап жүрген. ( Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 40-бет)
Ерте - Таң сәріде, ертемен. Өткен кезде, бұрын, баяғыда. [ ҚТТС, 232-бет] Кеш- Дер кезінде емес, соңынан. [ҚТТС, 393-бет]
Комментарий: Мысалдағы ерте-кеш антонимдері негізінен оқиғаның қай уақытта болмасын, түбі бір болатынын айтып тұр. Антоним сөздерді жеке - жеке алып қарастыратын болсақ, ерте сөзі- таңертеңгі уақытты, ал кеш сөзі- күннің батар шағын аңғартады.
5.Дәреже дейтін кімді де азды - көпті мас қылатын нәрсе ғой. (Б.Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 44-бет)
Азды-көпті - Азды-кем, біраз. [ҚТТС, 20-бет]
6.Жұрт барып - келіп жататын Алматыны да көрген жоқпын. (Б, Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 56-бет)
Барып-келіп - Араласып-құраласып, жиі қатынасу. [ҚТТС, 110-бет]
7.Біз алға емес, артқа қарай қаштық. ( Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 94-бет).
Алға - ілгері, ілгері қарай. [ҚТТС, 40-бет]
Арты - Бір заттың алдына қарама - қарсы жағы.[ҚТТС, 57-бет]
8.Жұрт алдымнан да,артымнан да сайырылысып әрлі - берлі жүруде. ( Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 120-бет)
Әрлі-берлі - Ерсілі- қарсылы, олай - былай. [ҚТТС, 91-бет].
9.Іші диірмен құсап күндіз-түні дүрсілдейді де жатады. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 175-бет)
Күндіз-түні - Күндіз де, түнде де, тәулік бойы. [ҚТТС, 431-бет].
10.Бәйбіше, тоқал бір-бірімен араласып, бірінің үйіне бірі кіріп-шығып жүреді. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 234-бет)
Кіріп-шық - Бір кіріп, бір шығу.[ҚТТС, 440-бет]
11.Басын оңға-солға оқыс бұрып желпең ете қалатын сол шаш қазір жоқ. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 285-бет)
Оң - Солға қарама қарсы жақ. [ҚТТС, 633-бет]
Сол - Оңға қарама-қарсы жақ. [ҚТТС, 735-бет]
12.Астынан су шыққандай ұшып-қонып отыр. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қ айтып келмейді 361-бет)
Ұшып-қон - Бәйек боп, зыр қағу, құрдай жорғалау. [ҚТТС, 864-бет] .
Қорытындылай келе, Б.Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді шығармасында фразеологиялық антонимдерге қарағанда лексикалық антонимдер өте көп кездеседі. Жалпы 33 антоним терілді. Соның ішінде,үстеуге қатысты-12, зат есімге қатысты-7, етістікке қатысты-3, сын есімге қатысты- 11 антоним табылды. Бірнеше рет қолданыс тапқан антонимдер: Келім-кетім - 5 рет, ыстық-суық - 4 рет, үлкен, кіші - 3 рет, жақсылық, жамандық - 3 рет т.б Әсет Болғанбаев антонимдерді сөз таптарына байланысты классификациялайды. Б. Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді шығармасыда осы топтастыру бойынша қаралды
Б. Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді шығармасында синонимдердің көрініс табуы
Ғалым Ә. Болғанбаев және Ғ. Қалиев Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы атты еңбегінде синонимдер жайлы сипаттайды. Сөздің дыбысталуы мен мағынасы жағынан салыстырып қарағанда, омонимдерге қарама-қарсы тұрған лексика-сематикалық тілдік құбылыстар. Омонимдер ұғымы басқа, дыбысталуы бірдей бірнеше сөз табын білдірсе, синонимдер, керісінше, ұғымы бір, әр түрлі дыбысталып айтылатын сөздер тобын қамтиды. Синонимдер бір ұғымды білдіретіндіктен, олар тек бір ған сөз табына қатысты болады. Синонимдер мен омонимдердің қатарына енген сөздердің сан мөлшері де ала-құла. Қазақ тілінде омонимдік қатарға енген сөздің саны негізінде 4-5-тен аспайды. Ал синонимдік қатардағы сөздердің саны кейде қырықтан асып жығылады.
Синонимдер мынадай белгілеріне қарай топтастырылады.
1.Сөздің дыбысталуында аз да болса, тұлғалақ өзгешелігі болуы қажет.
2. Сөздер бір ғана ұғымды білдіруі қажет.
3. Сөздер бір ғана сөз табына қатысты болуға тиіс.
Бұл үш белгі - сөздерді синоним деп танудағы басты шарт. Сонымен қатар бір сөз табынан болған синонимдер бірыңғай грамматикалық, контексте бірін-бірі алмастырған жағдайда бір ғана сөйлем мүшесінің қызметін атқаруы синонимдердің қосымша белгісі болып табылады. Дыбысталуы әр басқа болғанымен, мағынасы жақын сөздер синонимдер делінеді.
Синонимдер сөздердің жалпы мағыналық бірлестігіне қарай топтастырылады. Яғни сөздер бір ғана ақиқат шындықты көрсетіп, бір ғана ұғымды білдіретіндіктен, олар синоним деп танылады. Синонимдік қатардың мағыналық бірлігі сөздерді өзар жақындатып салыстыру үшін ғана емес, сонымен қатар оларды бір-бірінен шектеп ерекшелеуге де негіз болады. Синонимдер бір ғана ұғымды білдіреді дегеннен олардың мағынасы нақ бірдей, әр уақытта олардың мағынасы тепе-тең болып тұрады деген сыңаржақ ұғым тумаса керек. Сөз бен сөздің мағыналық байланысы алыс та, тікелей де, жанама түрде де бола береді. Алыстың да алысы бар, жақынның да жақыны болады. Сөз мағынасының жақындығы деген тым кең ұғым.Мәселен, той-мейрам-думан-тамаша дегендер адам баласының қуанышты, қызықты күндерін білдіреді. Бұларды іштей Жалпыхылықтық қуанышты күндер (мейрам-мереке) және жеке отбасының немесе бір ауылдың қуанышты күндері (думан-тамаша) деп екі топқа бөлуге болады. Мұның ішіндегі той деген сөз кең мағынада да жұмсалады береді. Мысалы: Халық Абай тойын қарсы алуға әзір отыр немесе Әшімбек баласының үйлену тойына дайындық жасап жатыр деуімізгі болады. [Ғ. Қалиев Ә. Болғанбаев Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы,104-бет]
Филология ғылымдарының кандидаты Ш.Зекенованың Омоним және синоним мағыналы бейвербалды амалдардың эмотивті-коммуникативтік сипаты деген диссертациясының авторефератында, қазақ тіл біліміндегі синонимдер жүйесіне бейвербалды амалдардың орны мен үлесін былайша сипаттайды.
Тілші-ғалымдар Ғ. Қалиев пен Ә. Болғанбаев : Синонимдер тілдің кемеліне келіп, қаншалықты жетілгендігін, оның образдылығы мен дамығандығын көрсететін көрсеткіш деп есептейді. Адамның ойлаған ойын, көңіл күйі мен көзқарасын нақты әрі көркем түрде жеткізу үшін синонимдер айрықша қызмет атқарады. Олар белгілі бір ойды тоғыз саққа жүгіртіп, тілді соншама оралымға келтіреді, - дей келе синоимдерді қолданудың негізгі тәсілдерін көрсетеді. Осы тәсілдерді негізге ала отырып, бейвербалды синонимдердің мәтіндегі қолданысы төмендегідей анықталды:
1.Алдыңғы сөйлемде немесе қатар тұрған мәтінде бір рет пайдаланған сөзді қайталамас үшін қолданылады. Мысалы: Ол басын тұқыртқан күйде өңі бұзылып, сұрланып өне-бойы дір-дір етіп, менің білегімнен тастай қып ұстап алды да, мелшиіп отырды да қойды.(С. Мұратбеков)
2.Белгілі бір ұғымды түрлі белгілермен жан-жақты сипаттап көрсету үшін синонимдер бір-біріне қарсы қойылып та, салыстырып та, ыңғайластырып та кете береді. Мысалы, Ақтамақ жымиса, ол ыржияды, Ақтамақ мырс етсе, ол қарқылдап күледі (Ғ. Мустафин)
3.Белгілі бір ұғымды толық қамтып көрсету мақсатымен, бірнеше синоним қатарма-қатар қолданылады.Мысалы: -Сенікі ме... - Әжібек қақырынып ап, асыққа түкірді де: -Мә, асығың, -деп Сәметке қайтып берді (С.Мұратбеков)
4.Синонимдердің жекелеп те, кезектестіріп те, жұптап та, топтап та, қолданылатын сияқты, қосарлап та пайдаланылады. Мысалы: -А, ну, шаңдатпаңдар! - деді ақырып. Көзін алақ-жұлақеткізіп алартып-алартыпқойды, иығына, асынған мылтығын жөндеді, қынай буынған әдемі жалпақ белдігін дұрыстап, жейдесінің етегін кейін қарай ысырып сәндеді де, онан соң жолдың тақ-тақтау жиегімен әскери тәртіпте екі қолын сермеп тастап, сарт-сұрт адымдап жүріп кетті (С. Мұратбеков)
5.Мағыналас екі сөз қатар келіп, алдыңғысы соңғысын анықтап, мағынасын күшейту үшін қолданылады. Мұндай сөз қолданылысын тіл білімінде плеоназмнемесе плеонастикалық сөз тіркесі деп атайды. Мысалы: Хан ием, -деді ол басын иіп, дізесін бүгіп (І. Есенберлин)
6.Синонимдер жеке сөздер ғана емес, фразалықтіркестерде де жиі кездеседі. Мысалы:Осы қыз аспаннан түсті ме, жерден шықты ма дегендей, Қанат біресе жоғары, біресе төмен қарап, желкесін қасыды. (М. Ғұмар); Егер ұлының тұтқында отырғанын білсе, қандай күн кешеді екен? деп, келіні жүрегі сыздаған қалпы ерсілі-қарсылы ас бөлмені айналшықтады да қалды. Біресе кесені қолына алады, қайта орнына қояды. Біресе түрегеледі, біресе отырады. (Ә. Ыбырайымұлы).
7. Синонимдер жеке сөз, қос сөз бен қос сөз, фраза мен фраза күйінде ғана емес, бір-бірімен араласқан күйде де жұмсалады. Мысалы:... Мені өлтіру өз еркінде, қазір өлтірсең - өзіңнің басыңа қауіп, өлтірмесең - артындағы ұрпағыңа қауіп, - деді де, одан әрі ызыға булығып, шашылып, ештеңе айта алмады (Ә. Кекілбаев); - Өңі түтігіп, ашудан тұла-бойы дірілдеді.
8. Синонимдерді қолданудың тағы бір тәсілі - парафраза. Бұл сөздің мәнісі - жеке сөздің орнына оның түсінігін сипаттап беру. Мысалы:
-Пішту, сөз бе сол да! - деп Жақан сирек тістерінің арасынан шырт еткізіп қойды.(С. Мұратбеков); Меңтай кеудесін көтеріп отырды да, Майра жаққа қарап, маған екі саусағын көрсетіп, ерніне басты. Онысы : Ақырын, Майра оянып кетеді дегені деп ұқтым. (Ә. Нұршайықов). Келтірілген мысалдардағы түкірді деудің орнына тістерінің арасынан шырт еткізіп қойды, тыныш тіркесінің орнына екі саусағын көрсетіп, ерніне басты деп қолдануы тілдік тіркестердің орнына оның түсінігін бейвералды кинемалар арқылы сипатталып тұрғанын байқаймыз.
Бейвералды синонимдер қосымша эмоционалды-экспрессивтік мәнді білдіру үшін, бір ишаратты ретсіз қайталамау үшін қолданылып, мәнмәтіндегі айтылар ойды күшейтіп не бәсеңдетіп, сөз оралымын арттыратын амалдар деуге болады (Ш. Зекенова Омоним және синоним мағыналы бейвералды амалдардың эмотивті-коммуникативтік сипаты 15,16-бет)
Филология ғылымдарының кандидаты Майра Нұрғалиеваның Тарихи романдардағы лексикалық синонимдер атты авторефератында синонимдерге жалпы сипаттама беріп өтеді.
Синонимия сөздің мағыналық қасиетімен байланысты құбылыс екендігі белгілі. Бұл жүйедегі басты объект - сөз болса, олардың мағыналық теңдігі мен анықталады. Сондықтан синонимдер ең алдымен әрбір тілдің дамуы мен өркендеуіндегі ең маңызды да күрделі құбылыс, әрбір тілдің дамығандығын , оралымдылығын сипаттайтын лексикалық категория болып табылады.
Ахмет Байтұрсыновқа дейін қазақ тіліндегі синонимдер туралы ғылыми пікірлер айтылған жоқ деуге де болады. Ұлы ғалым өзінің Тіл қисыны атты мақаласында синоним деген терминді қолданбағанымен, оның қасиетін дәл танып, нақты айтып береді. Біздің қазақ тіліндегі сөздердің бәрін білгеніміз қазақ тілін қолдана білу болып табылмайды. Тілді қолдана білу деп айтатын оған сәйкес келетін сөздерді таңдап ала білуді және сөздерді сөйлем ішінде орын-орнына дұрыстап қоя білуді айтамыз. Бүтін пікірін айтып шығатын әңгіме ішінде жалғыз ауыз амандасу жүзінде де әркім әр түрлі сөз қолданып өзінше сұрайды. Әркім өз қалауынша алып, өз оңтайынша тұтынған сөздер - сол адамның тілі болады.
Сонымен бірге еңбектері белгілі бір сөз табына қатысты синонимдерге арналған ғалымдарды да атап өтуге болады. Мысалы, қазақ тіліндегі синонимдерге қатысты зерттеулерге шолу жасасақ, зат есім синонимдерін Ә. Болғанбаев, етістік синонимдерді М. Серғалиев, О. Жұмашев, А. Османова, сын есім синонимдерін Ф. Оразбаева секілді ғалымдар зерттеген. Орыс тілінде көбінесе етістік синонимдердің зерттелуіне назар аударылған
(Е.А.Иванникова, В.Н. Цыганова, т.б). Демек, зат есім, сын есім, етістік сияқты сөз таптары қамтылған. Сол сияқты синонимдерді басқа лексика-семантикалық топтармен байланыстыра зерттеген еңбектер де бар. Мысалы, орыс тіл біліміне синонимдер мен антонимдердің байланысын қарастырған А. А. Уфимцев пен Л.Веденская қазақ тіл білімінде синонимдердің фразеологиямене қатысын қарастырған Г. Смағұлова тәрізді зерттеушілердің еңбектерін атап өтуге болады.
Тіл білімінде синонимдердің белгілі бір салаларға, тіл білімінің тарауларына байланысты дараланып бөлінетіндігі сияқты (лескикалық синонимдер, морфологиялық синонимдер, синтаксистік синонимдер), сөздердің мағыналық айшықтарына, айтушының не жазушының сөз саптау шеберлігіне қарай, қасқасы, стилистикалық тұрңғыдан синонимдердің басқа атаулармен жұмсалатын тағы бір түрлері бар. Авторлық, индивидуалдық немесе стилистикалық синонимдер, бір сөзбен айтқанда, контекстік синонимдер осындай қасиеттерімен, белгілерімен көрінеді.
Сондықтан тілдегі синонимдердің мағыналық шегін ажырату қандай қиын болса, олардың түрлерін белгілеу де сондай қиындық туғызады. Синонимдерді айқындауда сүйенетін негізгі таяныш олардың білдіретін мағынасы болуға тиіс. Кез келген контексте біріне-бірі жақын тұрған сөздерді синоним деп қабылдай беруге болмайды.
Мағыналарының тиянақты, тиянақсыз болып келуіне байланысты, олар тұрақты және контекстік синонимдер деп бөлінеді. Контекстік синонимдер тиянақсыз, өзгермелі түрде келеді де, қаламгердің жазу шеберлігіне байланысты болады.
ХІХ ғасырда сөздердің синоним деп танылуы тек контекске байланысты қарастырылып, тіл және сөйлеу жүйесіндегі синонимдердің аражігі ажыратылады. [М. Нұрғалиева Тарихи романдардағы синоимдер, 6,7-бет]
Ғалым Фаузия Оразбаеваның Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер атты еңбегінде лексикалық синонимдерге толықтай тоқталып өтеді. Лексикалық синонимдерді зерттеудің, оның ерекшеліктерін айқындаудың тіл білімінде теориялық мәнімен бірге практикалық мәні де зор. Көркем әдебиет пен өнердің қай саласын алмайық, олар сөздік құрамның неғұрлым бай, әр тарапты болуын талап етеді. Егер көркемдіктің әуелгі құралы бейнелеу немесе бейнелі сөз дегенге жүгінсек, айтар ойды мәнерлеп, нақтылап, әсерлі жеткізу үшін синоним сөздер өте қажет. Әрбір адамның көңіл- күйіне, көзқарасына, мақсатына сай ойды дәл, әрі көркем етіп айтуда синонимдер маңызды қызмет атқарады. Осы тұрғыдан келгенде, сын есім синонимдер эмоционалды сезім-күйлер мен әр түрлі нәзік реңктерді білдіруде ерекше орын алады. Сын есім синонимдер тілде мынадай мақсаттар үшін қолданылады:
1.Заттар мен құбылыстардың қасиеттерін жан-жақты дәлме-түсіндіру үшін.
2.Қосымша эмоционалды-экспрессивтік мәнді білдіру үшін.
3.Бір сөзді ретсіз қайталамау үшін.
Қазіргі қазақ әдеби тіліндегі сын есім синонимдер мәселесіне арналған бұл еңбекте сын есім синонимдердің басты-басты ерекшеліктерін, пайда болу жолдарын, мағыналық өзгешеліктерін, олардың типтік қасиеттерін саралап-талдауға әрекет жасалды. Зерттеудің міндетіне сай, жұмыста синонимдік қатарға енетін сын есімдерді өзіндік заңдылықтары бойынша жүйелеп, мағыналарына қарай топтастыру көзделді. Сонымен қатар, сын есім синонимдердің топтарын салыстыра-салғастыра отырып, қайсыбір даулы, екі ұшты мәселелер жөніндегі пікір-тұжырымдар ортаға салынды. [ Ф. ОразбаеваҚазіргі қазақ тіліндегі сын есімді синонимдер,5-бет]
Ф.Оразбаева сын есім синонимдерді үш топқа бөліп қарастырады:
1.Лексикалық-фразеологиялық тәсіл арқылы жасалған синонимдер;
2.Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған синонимдер;
3.Синтаксистік тәсіл арқылы жасалаған синонимдер;
Бұл бөлінгендердің әрбірі өз ішінен және бөлініп отырады. Мысалы, лесикалық-фразеологиялық синонимдер : сөз мағынасының дамуы барысында жасалған синонимдер, тілдегі табу және эвфемизм құбылысы арқылы жасалған синонимдер, қарапайым сөздер арқылы жасалған синонимдер, кірме сөздер арқылы жасалған синонимдер, фразеологиялық тіркестер арқылы жасалған синонимдер болып жіктеледі.
Ал морфологиялық тәсіл арқылы жасалған синонимдерде бірнеше топқа бөлінеді. Олар: синонимдес аффикстер арқылы жасалған синонимдер, бірыңғай аффикстер арқылы жасалған синонимдер.
Соңғысы, синтаксистік тәсіл арқылы синонимдер төмендегіше жіктеледі: біріккен сөздер арқылы пайда болған синонимдер, қос сөздер арқылы жасалған синонимдер.
Б. Соқпақбаевтың Өлгендер қайтып келмейді атты шығармасындағы синонимдердің көрініс табуы
Мағыналық синонимдер:
Ол менімен түйдей жасты - құрдас болып шықты. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 10-бет)
Құрдас, құрбы, теңдес, қатарлас, жасты, жастас, тұрғылас. [ҚТСС, 385-бет]
.Сөйтсем, жай ғана амандық, есендік. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 19-бет)
Амандық, саулық, есендік, салауаттық, есен-амандық, сәлеметтік, есен-саулық, аман-саулық, аман-есендік. [ҚТСС, 66-бет]
Ауылдағы кейбір ескілікті кісілер осы үшін - тылтитып қаладағыша киінетіні үшін жеңгемді әлі де сынап, мінейді. (Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 22-бет)
Сынау, шенеу, мінеу, шаншу, түйреу, сынақтау. [ҚТСС, 516-бет]
Балалардан сыртта қарауыл қойып, күтіп, тосып отыр екен. ( Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 28-бет)
.Кетер-кеткенше мен Ысқақтың бұл өнеріне таңырқап, ғажап қылумен болдым. ( Б. Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді 35-бет)
Таңдану, таңырқау, таң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz