Бастауыш мектепте қоршаған орта пәнін оқытудың әдістемесі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Бастауыш сынып оқушыларының оқу белсенділігін дамыту мен жетілдірудің
теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Қоршаған орта пәнін оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының
танымдық белсенділігін дамыту мен жетілдірудің
мәселелері ... ... ... ... ... ... . .7
1.2 Бастауыш мектеп оқушыларының таным белсенділігін арттырудағы қоршаған
орта пәнінің рөлі мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2. І ...Бастауыш мектепте қоршаған орта пәнін оқытудың әдістемесі
2.1 Қоршаған орта сабағында оқушылардың танымдық белсенділігін жаңа
технология арқылы жетілдірудің
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Қоршаған орта сабағында бастауыш сынып оқушыларының танымдық
белсенділігін жетілдіруге байланысты эксперементалды жұмыстар
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .42
Кіріспе
Тақырыптың көкейкестілігі: Заман алға жылжып, қоғам өзгерген сайын
жаңа мазмұнды оқу жүйесін қалыптастыру өмір талабы.
Бүгінгі заман талабына сай оқу бағдарламалары мен оқулықтары, оқытудың
негізгі мәні, адам тәрбиесі жеке тұлға ретінде дамуы мен тәрбиеленуіне
тікелей ықпалы тиетін жаңаша көзқарастарды батыл енгізуде. Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңында (1997 жылы маусым), Білім беру
жүйесінің басты мақсаты ұлттық және жалпы адамзаттық мәдени құндылықтар
негізінде жеке тұлғаның қалыптасуына қажетті жағдай жасау- деп, айқын
көрсетілген жастарға білім мен тәрбие берудің негізі болып саналатын жалпы
білім беретін мектептердің педагогикалық процесін жақсарту бірінші
кезектегі мәселе болса, бастауыш мектеп негіздің негізі түп қазығы.
Бастауыш сыныптағы әр балаға жеке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тән
санасы, еркі, өзінің әрекет жасай алатын ортасы бар екенін ескере отырып,
оқушының білімге, ғылымға деген ынтасын арттыру, олардың ақыл-ой
қабілетін, диалектикалық дүниетанымын, өмірлік мақсаты мен мүддесін
айқындауға, жеке басының қасиеттерін дамытып оны қоғам талабына сай іске
асыруға көмектесу оқу үрдісінің жемісі болып табылады.
Оқу үрдісі бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеті нәтижесінде
жүзеге асады, ал танымдық әрекет негізінде оқушыларда танымдық белсенділік
қалыптасады. Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі даму кезеңіндегі
қоғамның түрлі реформаларының құрылуы мен тұлғаның белсенділігінің
жоғарылауы арасында байланыс айқындала түсуде. Осыған байланысты бастауыш
сынып оқушыларының танымдық әрекетін белсенділендіру, оны тиімді басқару
және дамыту, әдістемелік, ұйымдастырушылық және моральдіқ-психологиялық
тұрғыдан қамтамасыз ету күрделі педагогикалық мәселе ғана емес, маңызды
әлеуметтік міндет болып табылады.
Танымдылық белсенділік адамға өте маңызды және күрделі құрылым ретінде
өзінің психологиялық анықтамаларында көптеген тұжырымдамаларға ие. Білімді
белсендіру мәселесіне байланысты әр еңбектерде таным белсенділігіне
анықтама беріледі, оның құрамды белгілері бөлшектеніп мазмұны мен көмегі
анықталынады. Таным белсенділігінің мәселесі – педагогикалық зерттеулердің
терең негізі екенін атап көрсету керек. Оның зерттеуіне маңызды үлес
қосқандар: М.Н. Скаткин,
И.Ф. Харламов, М.А. Даншов, И.Л. Лернер, М.И. Махмутов, Т.Ш. Шашова, Г.И.
Щукина және тағы басқалар.
Бүгінгі күн оқу пәнінің мазмұнын оқыту мен тәрбиелеудің әдіс
тәсілдерін одан әрі жетілдіруді, олармен байланысын нығайтуды міндеттеп
отыр. Бұл міндет сабақ барысында тиімді әдіс-тәсілдерді кеңінен қолдануға
жетелейді. Уақыт ағымы, ұстаздар қауымына жаңа міндеттер, ауқымды талаптар
қойып отыр. Яғни, бүгінгі күн мұғалімдерінің алдында тұрған ең басты міндет
– оқушылардың сабаққа деген белсенділігін арттыра білу.
Зерттеудің мақсаты: Қоршаған орта пәні арқылы оқушылардың таным
белсенділігін дамыту мен жетілдірудің тиімді жолдарын анықтап беру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Тақырыптың мазмұнына байланысты жазылған ғылыми теориялық еңбектерге
талдау жасау.
2. Оқушылардың таным белсенділігін дамыту мен жетілдіру барысындағы озат
педагогикалық, психологиялық, философиялық тәжірибелер, зерттеулерді
салыстыру, қолдану мүмкіндіктерін анықтау.
3. Оқушылардың таным белсенділігін арттыруда қоршаған орта пәні сабағының
ролін анықтау.
Зерттеудің объектісі: Бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие
барысындағы таным белсенділігін жетілдіру.
Зерттеудің пәні: Бастауыш сыныптағы қоршаған орта пәні.
Зерттеу болжамы: Егер сабақтастық тұжырымдамасын белгілі бір мақсатта
қарастыра отырып, бастауыш мектепте оқытудың жетекші компоненттері мен
мұғалімнің іс-әрекеті стиліндегі негізгі ұстанымдар мен дидактикалық
шарттардағы сабақтастықты қамтамасыз етсек, онда бастауыш сыныптарда
қоршаған орта пәнін оқытудың сапасын арттырып, оқушылардың білімдерін
кеңейтіп, тереңдеуін қалыптастырар едік, өйткені бастауыш сыныптарда
қоршаған орта пәнінде жаңа технология элементтерін пайдалану оқушылардың
танымдық қабілетін дамытуға жағдай жасайды.
Зерттеу әдістері: курстық жұмыста теориялық әдістер, оқушылар әрекетін
жинақтау, талдау, оқушылардың танымдық дәрежесін бақылау, салыстыру, тест,
педагогикалық, эксперименттік нәтижелерін жинақтау, алынған нәтижелерді
жүйелеу, пікірлерді қорыту, сөз құрамы мен сөз таптарын байланыстыра оқыту
барысында жаңа технология элементтерін пайдалану тиімділігін арттыруға
арналған ұсыныстар мен тұжырымдарды қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеу базасы: Тараз қаласы әкімдігінің білім бөлімінің №48 орта
мектебі коммуналдық мемлекеттік мекемесі.
Зерттеудің әдістері: Психологиялық-педагогикалық тәжірибелерді
жинақтай-талдай отырып оқушылардың танымдық белсенділіктерін анықтау,
шығарманы және дидактикалық материалдарды іріктеу.
1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамыту мен
жетілдірудің теориялық негізі
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы, саналы,
ұлттық ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты.
Осы орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге
жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әртүрлі әдіс-тәсілдерін
қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс әрекеттерінде
шығармашылық бағыт ұстанатын сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке
тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән берілуде. Қазіргі таңда жалпы білім
беретін мектептердің дамуында оң өзгерістер байқалады. Оқыту мазмұны
жаңарып, жаңа типті орындар көбеюде. Мұнда бала табиғатына берілген тума
қасиеттерінің қоғамдық саяси әлеуметтік жағдай, іс әрекет пен қарым-
қатынас сияқты негізгі күштердің өзара ұтымды байланысы арқылы саналы
азаматтың көзқарасының қалыптасуына мүмкіндік береді.
Жалпы орта білім беру жүйесінің іргетасы бастауыш білім беруде
қаланатыны белгілі.
Бастауыш мектеп- өскелең ұрпаққа білім берудің бастамасы. Қазіргі
қоғам талаптарының өзгеруіне байланысты еліміздің көркейіп өркендеуіне, ел
талап тілектерінің бетбұрыстарына байланысты жаңа ұрпақтың психологиясы да
айтарлықтай өзгерістерге ұшырап, оны неғұрлым өмір талабына қарай өрістету
міндеттері қойылды. [1.5]
Еліміздің егемендігі мен тіліміздің тәуелсіздігі де өскелең ұрпаққа
жаңа талаптар қояды. Бала психологиясын жан-жақты зерттеп оны терең білу,
оның даралық ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп пен мұғалімдерге
жауапты да құрметті міндеттер жүктейді. Сондықтан да бірінші кезекте,
бастауыш сынып мұғалімдері алдына педагогикалық ғылым теориясы және оқыту
әдістері негіздерін жан-жақты меңгерумен қатар әр жастағы балдырғандардың
жасына сәйкес әрі жекелей физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін,
сондай-ақ жас адамның қалыптасуындағы психологиялық заңдылықтарды терең
білу міндеті қойылды. Әр оқушының өзіне ғана тән мінез құлық, тәртіп, ерік,
жігер, эмоциялық сезім, танымдық белсенділік ерекшеліктері болады. Соған
сәйкес жеке адамның қалыптасуындағы психологиялық заңдылықтар жөнінде терең
түсінікке, білімге негізделген жекелей қарым-қатынас жүзеге асырылуы тиіс.
Бұл мұғалімнен шәкіртерінің жекелей қаситтерін айқын ажырата білетін
психолог ұстаз болуды талап етеді. Бұл оған оқу тәрбие жұмысын
ұйымдастыруда оқушылардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін есепке алуға
мүмкіндік береді. Мұғалім өзінің күнделікті қызметінде бұл міндетті
ойдағыдай шешкен жағдайда оқу тәрбие жұмысын бүгінгі талапқа сәйкес шұғыл
жақсартуға берік негіз қаланады. Сондықтан да қазіргі таңда әр мұғалім
бұрыннан қалыптасқан ұстаздық әдістемелік мүмкіндіктерін қанағат тұтумен
шектелмей, өз бетімен теориялық білім деңгейін көтеруге, әсіресе
педагогикалық психология және физиология ғылымы саласындағы жетістіктерінен
жан-жақты қарулануға батыл бет бұрыс жасалуы қажет.
Қоғамдық талаптардың өзгеруі баланың жеке басындағы адамгершілік,
жауапкершілік, әділдік қайрымдылық, еңбекқорлық сияқты қасиеттерді ашады.
Бастауыш сынып оқушысының ерік сапаларының дамуы: біріншіден,
жетістіктерге жету мақсаттарының мазмұны мен көлемінің ұлғаюына және
өзгеруіне, екіншіден, ішкі және сыртқы қиыншылықтарды жеңе алуына,
үшіншіден, ұзақ уақыт күш жұмсай алуына, төртіншіден, өзін ерікті тежеу
барысында өзін-өзі меңгеру, тоқтамға келуінде қалыптасады.
Бастауыш сынып жасындағы балалардың жеке басының дамуы – оқуы мен
танымдық белсенділіктерінің қалыптасуында оқу іс әрекетіндегі белсенділігі
мен адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуындағы қарқынды кезеңі. Олардың
өзгелермен қарым қатынас жасау белсенділігінің күшті кезеңі деп аталады.
Баланың білім қазыналарын интуициялық қабылдауын мектептегі оқудың
алғашқы күнінен бастап, ендігі жерде математика, дүниетану және басқа
пәндердің өздерінің күтпеген, таңқаларлық, қызықты жайттарын паш ету
жолымен қолдап, дамытып отыру керек. Бұл оқу іс әрекетінің негізі ретінде
балалардың шын мәніндегі дүниетану пәнінен танымдық белсенділіктерін
қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Осылайша мектеп өмірінің алғашқы кезеңіне баланың сыныптағы және
үйдегі мінез құлқын реттеп отыратын мұғалімнің жаңа талаптарына баланың
бағынуы, сондай-ақ оқу пәндерінің мазмұнына қызыға бастауы тән. Баланың бұл
кезеңінен қиналмай өтуі оның мектепке жақсы даярлықпен келгендігінің
белгісі. Бірақ жеті жасар баланың барлығы мұндай емес. Олардың көпшілігі
бастапқы да қандай да бір қиыншылықтарға кездеседі және бірден мектеп
өміріне етене араласып кете алмайды. [3.5]
1.1 Қоршаған орта пәнін оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының
танымдық белсенділігін дамыту мен жетілдірудің мәселелері
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы, мәдениеті,
саналы ұлттың ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты. Осы
орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін
жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең
білімді, ізденімпаз, барлық іс әрекеттерінде шығармашылық бағыт ұстанатын,
сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән
берілуде.
Қазіргі кезде бастауыш сыныптарда оқыту мазмұнын жаңарту жұмыстары
жүргізіліп, одан әрі жетілдіре түсуде даңғыл жол ашылды.
Бала өмірінде алты жаста үлкен өзгеріс болатыны белгілі. Бала мектеп
оқушысына айналады. Бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшелігі өсіп
жетілуіндегі елеулі өзгерістерінен сипатталады. Баланың мектеп жасына өтуі
оның іс әрекеттерінің, қарым-қатынасының, басқа адамдармен қатынасын
өзгеруімен байланысты түсіндіріледі. Негізгі іс әрекет түрі оқу болады,
өмірі өзгереді, жаңа міндеттер пайда болады.
Бастауыш сынып жасындағы баланың қоршаған орта пәнінен танымдық
белсенділігі оқыту үрдісінде жүзге асады. Осы жаста қарым-қатынас
шеңберінің кеңеюінен маңызы артады. Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер
педагогтерден бүкіл оқыту тәрбиелеу жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап
етеді. Негізгі іс әрекет түрі – оқу болып табылады. Осы оқу арқылы олардың
таным белсенділігі дамиды.
Таным теориясы – айналадағы қоршаған дүниенің адам санасында
бейнеленуін, танымның жалпы шарттары мен мүмкіндігін, білімнің шындыққа
қатынасын, қоғамдық тәжірибе негізінде іске асатын таным белсенділігінің
заңдылықтарын, оның негізгі түрлерін, әдістерін, жорамалдары мен
теорияларды құру және дамытудың жолдарын зерттейтін психология ғылымының
бір саласы болып келеді.
Білімнің қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның негізгі
мәселесі – рухтың материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан
зерттейтін ілім – таным теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа
ғылыми теориядан түбірлі айырмашылығы бар. Ол білімнің қалыптасуы мен
негізделуінің жалпы ұстанымдарын, оның ақиқаттылығының жалпы шарттарын,
объективтік қатынастарды қалыптастыру. Сонықтан Аристотель сыртқы дүние
заттары алғашқы, ал олар туралы білім соңғы деді. Адам танымы сыртқы дүние
заттары туғызатын түйсіктен басталады, танымның негізі сезімдік қабылдау
деп түсінді.
Оқушылардың бойында кездесетін таным қабілеттері дегеніміз – білімді
өз сапасында белсенді және нәтижелі түрде бейнелеуі. Мұндай бейнелеу
әрекеті күрделі үрдіс. Ол оқушыларды сыртқы дүние туралы білімді меңгеру
ептілігі және дағды мен әдеттерін қалыптастыру нәтижесінде жүзеге асады.
Оқушының танымдық белсенділігін арттыру, таным қабілеттілігінің
оянуына түрткі болу – мектептегі оқытудың негізгі мәселелері. Оқушының
қоршаған орта пәнінен танымдық белсенділігі өз кезеңінде қабылдау, есте
сақтау, ойлау, қиялдау үрдістері зейіннің тұрақты күйін қажет етеді. Оқу
барысында оқушының тану белсенділіктерін арттыру олардың өз бетінше ықылас
ынтасын, шығармашылық әрекетін дамытатындай етіп ұйымдастырылады. Шәкірттің
қабылдауы, негізінен мұғалімнің сабақты жүйелі түрде жүргізуіне байланысты.
Оқушының жаңа материалды қабылдауына арқау болатындай даярлық жұмыстары
жүргізіледі. Олардың оқу танымдық белсенділігін арттыру дұрыс әрі нақты
әрекеттер негізінде іске асады. Баланың өзіндік сезімдік танымы (қалауы,
ынтасы, құштарлығы, әсерленуі) негізінде қабылданған білім, дағды, ептілік
әлдеқайда нәтижелі әрі жемісті болады. мектеп оқушыларының әсерленгіш,
эмонационалдық болып келетінін ескере отыру – мұғалім оқу әрекетінде ерекше
назар аударуы тиіс, міндетті. [3.4]
Адам белсенділігінің табиғатын тани білу, еңбек және моральдік
белсенділік дәрежесі бойынша адамның қоғам мен ұжым үшін жарамдылығын жете
анықтау мұғалімнің басты міндеті. Белсенділік деп адамның іс әрекеті
үстіндегі жағдайын айтады. Тіршілік және іс әрекеттері барысында адамның
қарым-қатынас жасау, таным және өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі дамиды.
Бала белсенділігінің ең алғашқы формасының бірі қарым-қатынас жасау
таным белсенділігі. Бұл адамның бүкіл өмірінде дамитын белсенділік.
Балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес басқа адамдармен, қоғаммен қарым-
қатынас жасау белсенділігінің мазмұны өзгеріп отырады. Мектеп жасындағы
балалар ересек адамдардың әрекеттеріне үңіле қарап үйренеді, оларға
еліктейді. Бұл жастағы балалар үлкендердің әрекеттеріне және олармен өзара
қатынас жасауға еліктеуі рөлді ойындарды атқару барысында байқалады.
Көбінесе балалардың ойындарында адамдардың еңбек іс әрекеттері, тұрмысы,
өзара қатынасы қамтылып көрсетіледі, ұжымдық өмір дағдылары қалыптаса
бастайды. Ойын барысында басқалардың құрдастарымен сол жас бойындағы
балалардың өзара қатынасы өзгереді. Олар басқа балалармен ойнауға тілек
білдіреді, еңбекке байланысты тапсырмаларды бірігіп орындауға, яғни
қоғаммен жұмыс жасауға үйренеді, өз қылықтарын ережеге, керексіз әдеттерді
тежеуге, кедергіні ығыстыруға үйренеді. Осындай бірігу іс әрекеттерінің
қуанышы балалар арасында жолдастық, достық сияқты жаңа қатынастарды
туғызады. Олар бір-біріне қамқорлық жасап көмектеседі, ілтипатты болады.
Бала еліктеу, қабылдау арқылы түрлі рөлді ойындарды атқара отырып, әлеумет
өмірінің, өндіріс қатынастарының мазмұнын түсінеді.
Әртүрлі ойын баланың дүниетанымын кеңейтіп, қарым-қатынас жасау
белсенділігін дамытады.
Қарым-қатынас жасау белсенділігі жеке адам қасиеттерінің қалыптасуына
мүмкіндік туғызады.
Баланың даму барысында таным белсенділігі артады. Мектеп жасына
дейінгі 5-6 жас балалар заттарды түсіне, формасына қарап ажырата бастайды,
олардың құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Балалардың бір
нәрсені құмартып, білуге талаптануын таным ынтасы дейд і. Балалап өте
байқағыш, әр нәрсеге үңіле қарайды, кейде терең ойға шомылады. Мысалы, олар
шегені магнит ұстап тұр? Жапырақтың неге жасыл? Жаңбыр қайдан болады? –
деген сияқты сұрақтарды үлкендерге әрдайым қойып, жауап күтеді. Мұндай
ерекше сұрақтар балалардың ақыл ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін,
ықыласын сипаттайды. Сондықтан да өзара таласуды, пікір айтуды түрлі
заттарды салыстырып дәлелдеуді, есеп шығаруды жанындай сүйеді. Мектеп
жасына дейінгі балалардың Неге?, Не үшін?, Қалай? деп қоятын
сұрақтары үлкендермен қарым-қатынас жасауларының алғашқы белгілері. Олар
осындай сұрақтарға ата-аналарынан немесе тәрбиешілерден дұрыс жауап алуды
күтеді, кейде оларды жауаптарына өзінше қанағаттанбай шүбәланады. Егер
ересек адамдар балалардың сұрақтарын қостап, таным белсенділігін дамытуда
бағыт беріп отырса, олардың құмарлық, талпынғыштық және бақылағыштық
қасиеттерінің қалыптасуына игі әсер етеді.
Мектеп жасындағы балалардың таным ынтасын қалыптастыруда білім беру
тәсілдерінің ерекше маңызы бар. Оқу барысында балалар түрлі заттардың,
құбылыстардың мәніне, ғылыми ұғымдар мен заңдылықтарға терең түсінуге,
алған теориялық білімдерін практикада еркін білуге үйренеді. Оқушылардың
таным белсенділігі олардың шығармашылық іздену қабілетіне, мұғалімнің
теориялық сауаттылығымен шеберлігіне байланысты. Демек, мектептегі оқу
үрдісі оқушылардың танымдық белсенділігін арттырып, шығармашылық әрекетін
дамытуына жол ашу қажет.
Танымдық белсенділік – оқушының оқуға білуге деген ынта ықыласының,
құштарлығының ерекше көрінісі.
Бастауыш мектеп оқушысының қабылдауы тұрақсыз және ұйымдаспауымен
еркшеленеді, сонымен қатар оларда білуге құмарлық, әуестікке байқалады деп
айтуымызға болады. олар өздеріне күнделікті жаңа бір нәрсені ашып
отыратындықтан қоршаған ортаны қызығумен қабылдайды.
Қызығу – шындықтағы заттарымен құбылыстарды белсенділікпен танып,
білуге бағытталған адамның бір шама тұрақты жеке рекшелігінің бір көрінісі.
Сонымен қатар, қызығуда бір нәрсені ерекше таңдап, соған зейін қойылады.
Адамдарды еліктіріп, өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болып
табылады. [5.6]
Олардың зейініде еріксіз, тұрақсыз болып келеді. Сондықтан бастауыш
мектепте балаларды оқыту мен тәрбиелеу үрдісі, негізінен зейінді
тәрбиелеуге бағытталады. Мектеп өмірі баладан ерікті зейінін жаттықтыруды,
назарын бір орталыққа біріктіру үшін ерік күшін жинақтауды талап етеді.
Балалардың ерікті зейіні оқу мативтерімен бірге дамиды (оқу іс әрекеттерін
табысты болуына деген жауапкершілік).
Бұл жастағы балалар өте сезімтал оның сезімі тәуелсіз және өте ашық
болады. бұл жастағы балалардың қиялы өте шапшаң, фантазияға өте берілгіш
келеді. Балалардың қиялы мүмкіндік берсе, оларды қандай да болсын бір іске
оп- оңай тартуға жеңіл. Сонда балалар қиын істерді де құштарлықпен
орындайды.
Баланың бүкіл өмір бойында оның даму үрдісі жүріп жатады. Даму
үрдісінде баланың таным белсенділігі арта түседі. 6-7 жастағы балалар
заттарды түсіне, түріне, көлеміне ажырата бастайды, олардың құрылысын,
пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында бала шындық
дүниенің құбылыстарын заттарын анықтай білуге, адам баласының жинақтаған
бай тәжірибесін үйренуге талаптанады. Балалардың бір нәрсені құмартып
білуге талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте байқағыш, еліктегіш, әр
нәрсеге үңіле қарайды, көп нәрсе оларды ойлантады.
Балалар әдетте өзіңе түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын
білуге құмартады.
Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол сұрақтың жауабын олар
ересектерден күтеді, өйткені, олардың түсінігінше, ересектердің білмейтіні
болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл – ойы еңбегімен
шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан ересек адамдар бала
сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқаны жөн. Себебі сұрағына жауап ала
алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды. Ал бұл баланың дүниені
тануына кері әсер етуі әбден мүмкін.
Егер мектеп жасына дейінгі балалардың қызығуы ойын іс - әрекетімен
байланысты болып келсе, бастауыш сынып жасында қызығудың дамуы оқу іс -
әрекетінде жүзеге асырылады. Кеңестік психологтер зерттеулері бойынша 7
жастаға оқушыны мектепке қатысқы жағдайлардың барлығы қызықтырады: жаңа
адамдар ( Мұғалім, сыныптағы оқушылар), жаңа орын ( мектеп, сынып), іс -
әрекеттің жаңа түрі оқу және т. б.
Әр түрлі жастағы оқушылардың танымдық қызығуының өзіндік сипаты
мазмұны, ерекшеліктері зерттеушілер үшін қиыншылық тудырады. Өйткені,
танымдақ қызығудың қалыптасу және дамуы – жеке бастың дамуы барысында
жүзеге асатын өте күрделі үрдіс. Жалпы алғанда, қызығудың қалыптасуы бала
айналысатын іс - әрекетке және жеке өмір тәжірибесінде байланысты болады.
Сондықтанда баладағы танымдық қызығудың даму деңгейдің тек нақты жасқа
байланысты деп те қарастыруға болмайды. Бір жастағы балаларда тұрақтылығы,
бағыттылығы, мазмүны жағынан бірдей емес қызығу болуы мүмкін. [7.9]
Балалар жасына байланысты осы мәселені зерттеу бір қатар кеңестік
ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған: Н Рыбникова, Л Гордон, М. Беляева,
И. Цветкова, Л. Маневцова, Н. Постникова, К. Романова, Р. Римбург, П.
Сирбиладзе ( Мектеп жасына дейінгі кезең ), И. Шевченко ( Жеткіншек жас )
В. Ильина, В. Иванова, Н, Костина, Л. Рожина. (ересек мектеп жасы ). 60 –
жылдардың барысында бастауыш мектеп оқушылары байынша А, Абдулаева, М.
Морозова, Чо Чюн Силь, Ф. Гусейнова. ( бастауыш сынып оқушылары қызығуының
жүйесін зерттеу ), А. Дусавицкий (оқушылардың танымдық қызығулары дамуына
оқыту құралдарының әсері ), Л. Склярский ( үлгерімі нашар оқушылардың
танымдық қызығулары дамуының ерекшеліктері ), М. Щеломенцова ( бастауыш
мектеп жасында танымдық қызығудың дануында ғлыми көркем кітаптардың рөлі )
еңбектері шықты. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығуына жақын
мәселелер В. Дорохова, Р. Жданова, Е. Киричук, О. Саулина, Л. Трегубованың
жұмыстарында да қарастырылған.
Қызығуына өте ерте жастан қалыптасады және оның алғашқы көріну түрі
әуестік, құмарлық түрінде болады. Баланың бірінші жылында – ақ оны ашық
түсті заттар, қатты шыққан дыбыстар, заттардың қозғалысы өзіне тартады.
Бала күнделікті осы тітіркендіргіштерді үзіліссіз қабылдайды және оларды
қайта – қайта қабылдауға тілек білдіреді. Алайда, объектіге деген бұл
бағыттылықты оның эмоциялдық тартымдылығына сәйкес уақытша және оны
қызығудың алды деп те есептеуге бролады.
Білуге құмарлық – бала табиғатына тән қасиет, ол баланың көргендерін
тануына, оған терең енуіне көмектеседі. Баланың мүндай құмарлығы өзін
қоршаған дүниені көруге білуге, ұстануға деген қызығунан байқалады.
Балалардың өте ерте балалық шағында “қайда?”, “неге?”, “бұл не?”,
“неліктен” және т.б. сұрақтар қоюын оларда танымдық қызығуының пайда болуы
мен байланыстаруға болады. Әрине, кішкентай баланың қойған мұндай сұрақтары
белгілі дәрежеде, қоршаған ортаға деген танымдық қатынас түрінде әуестік,
білуге құмарлықты көсетеді. Мұны танымдық қызығудыңбастауы десек болады.
Балалардың қызығуы өз бетімен пайда болмайдығ ол әлеметтік ортаның,
ересектердің әсерінен пайда болады. Балалардың қызығулары олардың жас және
дербес ерекшеліктеріне байланысты болғандықтан, оқу – тәрбие жұмыстарын
ұйындастыруда әр тұрлі жаста балалардың өздеріне лайықты қызығулары
болатынын ескерту қажет.
Адамның бар қасиеті: мінез – құлқы, қызығу сезімдері әрекет үстінде
дамиды. Әрекет үстінде балалар әр түрлі заттардың қасиеттерін
байланыстырып, бір шешімге келеді. Балада белгілі білім жүйесі қалыптасады.
Балалар үздіксіз дамиды, олардың танымдық белсенділігі артқан сайын
негізгі үлгіні ата – анасынан, мұғалімнен алады. Баланың таныпбілсем деген
ниетін қалыпты дәрежеге сақтап, танымдық белсенділігін одан әр күшейту үшін
танымдық қызығуын арттыру маңызды. Ал танымдық қызығуын ояту үшін зат
болсын, әрекет болсын, соны жақсы білу керек, оны үйрететін бірінші кезекте
үлкендер.
Өзін қоршаған ортаның шындығын ұғып білуге ұмтылудың бір көрінісі
балалардың сұрақ қойғыштығы. Есейе келе балалар тек заттар туралы ғана
емес, әрә айналасындағы әлуметтік көріністер жөнінде нақты білім, хабар,
түсінік алғысы келеді. Ересектерден балалар өз сұрақтарына жауап кұтеді.
Осыдан келеп, оның ізденісіне, білуге ұмтылысына мұқият қарау керектігі
тауды.
Балалардың қоғамда алатын орны, үлкендермен қарым – қатынас,
әлуметтік өмірге араласуы, олардың өзіне ғана тән ішкі әлемі, қызығуы,
қабылдау, ойлау, қиялы, тағы басқада көптеген мәселелер ғылымның сан –
саласын тығыстыратын күрделі әлем.
Балада мектеп жасына дейінгі жастың соңына қарай үлкендердің әсерімен
мектептегі оқуға деген қызығу қалыптаса бастайды. Осыған байланысты
бастауыш мектеп жасында балалардың алғаш мектепке келген күнінен бастап
оларды не қызықтыратынын, олардың қызығуының өзіндік ерекшіліктері қандай
болатынын, сабаққа қалай қызығатынын жан-жақты білу үшін оқу тәрбие жұмысын
жақсы ұйымдастырып, жақсартудың, оқу үлгірімін арттырудың маңызы зор. Бала
оқуға, сабақты үлгіруге, жалпы білімге қызығып тұрса, оқудағы іс- әрекеті
жақсы болады, білімді де сапалы бітіреді. Баланың оқу пәніне, тәрбие
жұмысына қызығуы болмаса, онда “оқудың да, тәрбиенің де” нәтижесі дұрыс
болмайтыны түсінікті. Сондықтан қызығудың балалардың жақсы оқуына, оқығанын
жақсылап ұғып алуына, оларды дұрыс тәрбиелеуде, олардың бойында
адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруда ықпалы зор.
Баланың қызығуын орнықтыратын: мектеп, оқу үрдісі, тәрбие, мұғалімдер
ұжымы. Бала мектепке оқуға қызығып келеді. Оқи бастаған соң жақсы оқыған
пәніне қызыға түседі, сәттілігі көбейген сайын қызығуы арта береді. Сәтімен
меңгерілген білім қуаныш туғызады. Пәнге қызыққан сайын білімді сәтті
меңгерген бала алдымен оқудың мазмұнына, оқытудың әдісіне қызыға бастайды.
Бала әуелі жеке пәнге, кейін бірнеше пәнге қызығады. Бара-бара бір уақытта
бірнеше пәнге, сонан соң барлық пәнге қатарынан тұрақты қызығады. Сөйте-
сөйте оқудың барлық саласына қызығу дамып өріс алады. Тұрақты қызығу ересек
және жасөспірім кезінде орнығады.
Мақсатсыз жұмыс – ең қызықсыз жұмыс. Сондықтан да оқушылардың оқуға
қызығуы туындауы үшін олардың не істеп жатқанын және қандай нәтиже алатынын
білуі, сонымен қатар жұмыс мақсатының балаларға түсінікті болуы аса қажет.
Оқушыларға өздерінің бос уақытын мақсатты қолданып, өз қызығуын
қанағаттандыру үшін іс- әрекеттің әр түрімен шұғылдануы қажет. Таңдап алған
саладағы белсенді оқу мен іс- әрекет, танымдық мүмкіндіктер қызығудың
дамуына негіз болады. [7.10]
Адамның кез келген әрекеті белгілі себептен туып, нақты мақсатқа
жетуге бағытталған. Оқушы іс- әрекетінің негізгі түрі: оқудың да өзіне тән
мотивтері болады. Егер балалардың іс- әрекетінде мотив болмаса, ол белгісіз
үрдіске айналуы мүмкін. Мұғалімге және оқушыға тиісті мотивтерді білу оның
әрекетінің мақсатын дұрыс анықтау үшін аса қажет. Демек, қажеттілік пен
қызығу осы түрткіге негіз болады. Балалар білімнің қажеттілігін сезінуі
қажет, ал қажеттілік олардың оқуға деген қызығуын арттырады. Оқуға
байланысты негізгі түрткінің бірі – қызығу. Бұл адамды еліктіріп әкететін
ынтызарлық. Оқудың жемісті болуы оған деген қызығудың нәтижесі. Оқушы оқуға
өзі қызықпаса, оны зорлап оқытуға болмайды. Ескертетін бір жайт, балаға
барлығы оңай болатын оқу ешбір қызықты болмайды, таным мен қуаныш
әкелмейді.
Баланың қоршаған өмірге қызығуы болса, ол өзін қызықтыратын құбылысты
бақылауын күшейтеді, өзінше оны ойлап байқайды, осыған байланысты өзінше
шешім шығаруға тырысады. Осындай іс- әрекет барысында қызығу өз-өзінен
дамиды және баланың ақыл-ойы дамуына әсер етеді.
Қызығудың тағы бір ерекшілігі, оның әсерінен іс-әрекет сипаты тез
өзгереді. Қызығу бар кезде іс-әрекеттің жақсы нәтижесі ғана қамтамасыз
етіліп қоймай, оның сипаты тұтастай өзгереді: белсенді, дербес жан-жақты,
шығармашыл, тереңдетілген және т.б.
Алда тұрған негізгі міндет – бала үшін қызықсызды қызықтыға
айналдыру. Осылай жасағанда ғана оны өзі- ақ орындайтын болады. Бұл
жағдайда оған қиыншылықты жеңу оңай болады. Оны жеңу балаға қуаныш әкеледі,
өз күшіне сенім ұялтады.
Бірақ “қызығу” түсінігін “ермек”, “жұбаныш” түсінігімен бірдей қоюға
болмайды. Бала өмірін қызық, қуанышқа кеңелту, оның көңілін көтеру деген
сөз емес. Бала өмірінің негізгі мазмұны – оқу. Оқу баланың негізгі іс-
әрекеті, сондықтан ол бірінші кезенкте қызықты болуы керек. Бұдан басқа
бала еңбекпен, спортпен айналысады, мұражай, үйірме және басқа да мәдени
мекемелерге барады. Баланың дәл бүгінгі өмірі саналы, парасатты, мазмұнды
және қызықты болуы керек.
Қазіргі уақытта осы аталған зерттеулердің нәтижесінде “қызығу”
түсінігі оның даму сатылары нақтыланған, танымдық қажеттіліктер мен
қызығулардың байланысы, танымдық қызығудың мәні мен өзіндік ерекшеліктері
ашылған. Дегенмен, қазіргі бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығуын
қалыптастыру міселесі мына бір жағдайды есепке алу керектігін көрсетеді:
қазіргі алынатын мәліметтердің осыдан біраз уақыт бұрын алынған
мәліметтерден өзгешелігі болады. Бұған белгілі дәрежеде жаңа оқу
бағдарламалары, оқулықтар, бастауыш оқытудың теориялық және ғылыми
деңгейінің жоғарылауы, сонымен қатар қоғамымыздың рухани мәдениетінің өсуі
де ықпал етеді.
Мектепте бастауыш сынып оқушыларына жүргізілген бақылаулар
нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығуының мынадай
көрсетекіштері байқалады:
қоршаған ортадағы құбылыстар мен обьектілерге және іс- әрекет сипатына
қарай таңдамалы қатынас; білім алуға және оны меңгеруге тырысу; таным
үрдісі мен танымдық іс- әрекетінің эмоционалдық көрінуі; танымдық іс-
әрекетте еріктің болуы; бос уақытын пайдалана білу сипаты; танымдық
белсенділігінің жалпы сипаты; жаңаны білуге ұмтылыс; мектепке және оқуға
жағымды қатынасы.
Неге бала өмірдің қызығын бүгін көрмей, кейін көруі керек? Көптеген
оқушылар мектепте көңілсіз, қызықсыз деп шағымданады. Неге бізге балалардың
өмірін бүгін қызықты етуге болмайды? Қызығу қуаныш, қанағат әкеледі және
еңбек сүйгіштікті тәрбиелеуге әсер етеді.
Демек, қызығуды тәрбиелеу оқуға немқұрайды қарауды жеңуге
көмектеседі. Қызығу жұмыстағы кемшілікті және қиындықты жеңуге
жәрдемдеседі, қол жетпейтін нәтижелерге жеткізеді. Мектеп оқушыларының
қызығуын қалыптастыру, белсендіру одан жан-жақты дамыған, білімді,
шығармашыл қайраткерлі тәрбиелеуге көмектеседі.
К.Д. Ушинский оқушыларды сабаққа тарта білу, олардың оқуға
қызығушылығын арттырып, білімге құмарту керектігіне баса көңіл бөлді. Оның
пайымдауынша, қызығушылық сапалы оқудың негізгі жолы, ешбір қызығусыз тек
қана зорлық күшімен жүргізілген оқу оқушы бойындағы білім алуға деген
құштарлықты жояды.
Неміс педагогі И.Ф. Гербарт өзінің оқыту теориясының негізіне әр
саладағы қызығушылықты алған. Адамдағы қызығушылықтар қоршаған дүниені
танып білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Сондықтан,
мұғалім өз білімін жан- жақты жетілдіре отырып, оқушыны қызықтырып оқыту
керек екендігін айтқан. [5.9]
Жас бала не нәрсені болса да білуге құмар, қызыққыш, қолымен ұстап,
көзбен көргенді жақсы көреді. Оқушылардың қызығушылығын арттыру жақсы
ұйымдастырылған сабаққа байланысты. Сондықтан, әр бір сабаққа бұрыннан
белгілі мәліметтерді қайталай бермей, оқытудың жаңа әдіс тәсілдерін
іздестіру қажет. Қазіргі сабақтың түрлері сайыс, жарыс сабағы, концерт,
аукцион, кіріктіру сабағы т.б. өз нәтижесін беріп жүр. Әсіресе халықтық
падагогикаға пайдаланып, ата-бабаларымыздың жақсы дәстүрін шәкірттердің
бойына дарыту мақсатында халық-ауыз әдебиетін пайдалануға болады. Қазақ
халқының мейірімділігі, кең пейілділігі, сыпайлығы, көпшілігі, сөзге
беріктігі туралы әңгімелеу арқылы осы қасиеттерді шәкірт бойына сіңіру,
үлкенді сыйлау, кішіге қамқор болу, әдептілікті биік ұстау сияқты әдет-
ғұрыпты үйретуге болады.
Оқушының пәнге қызығушылығын арттыру мақсатында сабақта проблемалы
жағдай туғызып отыру да маңызды. Мәселенің шешімін табу арқылы оқушының
ойлау қабілеті нығайып, кез келген проблеманы шешуге үйренеді.
Ұлы неміс педагогі А. Дистервергтің әйгілі “неміс мұғалімдерінің
білім беру ісіне басшылық” атты еңбегінде: “жаман мұғалім ақиқатты өзі
айтып береді, ал жақсы мұғалім оқушының өзін ізденуге жетелейді, ойлауға
үйретеді”, - деген.
Мұғалім бұл жағдайда танымдық іс- әрекетті ұйымдастыратын ұжымдық
істердің ұйытқысы болғандықтан, оқушының шығармашылығын арттыра отырып
олардың қабілеттеріне ерекше назар аударуы тиіс.
Қандай да болмасын бірер нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Ол
біреуде күшті, біреуде шамалы болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат
адамдардың қабілет саласында тең емес екенін дәлелдейді.
Қабілеттіліктің өлшемі – белгілі бір істің нәтижелі болып
орындалуында. Қабілет адамның іс-әрекетінің белгілі бір түріне, өнер
саласының біріне жарамдылығын жақсы көрсете алады. Белгілі бір істі үздік
орындау да мүмкіндік беретін адамның әр түрлі жеке қасиеттерінің қиысып
келуін, яғни адам қасиеттерінің синтезін қабілет деп атаймыз.
Қабелеттің дамуы оны қажет ететін қызмет саласында және әрекетке
үйрену үстінде көрініп отырады.
Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамға тиісті білім жүйесінің, икемділік
пен дағдының болуына байланысты болады.
Танымдық қабілет әр кімге тән. Тек оны дамыта білу - әр ұстаздың
міндеті. Сондықтан, дайын ақпараттық фактілерді, заңдар мен ережелерді
беріп қоймай, оқушыларды өз бетінше іздендіретін, алған білімдерін
тұжырымдай алатын оқу материалдарын беру қажет. Сонымен бірге мұғалім мен
оқушының арасында ұжымдық қарым- қатынас болған жағдайда ғана оқыту өз
нәтижесін береді. [11.14]
Қазіргі кездегі ғылым мен техниканың даму деңгейі әр бір адамда
сапалы және терең білім мен іскерліктің болуын, жастардың белсенді,
шығармашылықпен жұмыс істеуін және кеңінен ойлауға қабілетті болуын талап
етеді. Сондықтан да, мектептегі оқу процесінің негізгі мақсаты – арнайы
педагогиекалық әдістермен мақсатты, жүйелі оқушылардың интелектің
шығармашылық ойлауын дамыту, ғылыми көзқарасымен, белсенділігін
қалыптастыру, өз бетінше білім алу дағдыларының дамуына негіз салу болып
табылады.
Жалпы білім беретін мектеп – оқушылардың тиянақты білім алуын мақсат
ете отырып, оларды өз вбетінше білімдерін толықтыру, жаңа білімдерді алу
тәсілдері мен құралдандыру, алған білімдерін теориялық және практикалық
мәселелерді шешуге саналы түрде қолдана білу сияқты ақыл ой белсенділігін
дамытуы қажет. Ендігі жерде білім беру жүйесінің шығармашыл, басқаруда жаңа
жолдар мен әдістерді таба білетін батыл да жаңашыл, ақыл ойы дамыған
адамдарды даярлау талап етіледі. Сондықтан, оқыту үрдісінде оқушылардың
танымдық белсенділігі мен ізденімпаздығын арттыруға негізделген. Оқу –
танымдық қызметі барысында оқушылар қажетті көлемдегі білімді игеріп
қоймай, танымдық қабілеті мен шығармашылық ойлауы да дамытылады.
Қоғамдағы өзгерістерге сәйкес оқушыларға бүгінгі таңда тиянақты білім
беру үшін олардың танымдық қабілетін дамыту басты мақсат болып отыр.
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру жолында олардың әр пәнге
қызығуын, өздігінен даму дағдыларын қалыптастыру, ізденімпаздыққа,
шығармашылыққа тәрбиелеу - әр мектептің міндеті. Сол себепті білім
мазмұнын, оқыту әдістерін, түрлері мен құралдарын, әдістемелік жүйені жаңа
сапалық негізде қайта құру қажеттілігін естен шығармағанымыз абзал. Білім
мазмұны ақпарат көзі ғана болып қоймай, оқушылардың өздігінен білім алу
құралына айналуы керек. Бұл мақсатқа жету жолында пәнаралық байланыс,
оқушылардың өздік танымдық белсенділігін дамытуға арналған дәстүрлі және
дәстүрлі емес сабақтардың түрін өзгертіп отыру нәтиже беретіні сөзсіз.
Педагогикалық ахуалға байланысты оқытудың дара және ұжымдық түрлерін
біріктіру, оқу құралдарын дұрыс пайдалана білудің де маңызы зор.
Соңғы кезде оқушылардың танымдық ізденімпаздық қабілеттерін арттыруға
көп көңіл бөлініп отыр. Көптеген әдістемелік еңбектер бар. Бұл мәселелер
төңірегінде әр түрлі көзқарастар бар. Мысылы, ғалым педагог Л. Замков:
“оқыту – оқушының жалпы рухани дамуын қамтамасыз етуі қажет” – десе,
көрнекті психолог Л. Выгодский: “жақсы оқыту деп, баланың дамуынан ілгері
жүретін, оны жетекке алатын оқыту айтады” – деп тұжырымдайды және оқу –
баланың өзінің танымдық белсенділігі екенін анықтайды.
Қоғамдық прогресс пен ғылымның ықпалынан оқытудың жаңа міндеттері
мен озат тәжірибесінің нақтылауынан оқыту талаптары дамиды, нақтыланады,
жетіле түседі.
Білім беру және оқыту теориясы оқыту барысындағы, оқушылардың
саналылығы, белсенділігі, өз беттілігі, білім мен біліктерінің беріктілігі,
ұғынықтылығы және әрекеттелігі талаптарын қамтиды. Бұл талаптардың
орындалуы оқушылардың оқу материалын түсінуге, өткенді жаңамен
байланыстыруға, негізгісі мен қосымшасын анықтауға алған білімдерін
тәжірибеде пайдалануға, өз пікірлерін дәлеледеуге ұмтылысынан көрінеді.
Оқу үрдісі оқушылардың танымдық іс- әректті нәтижесінде жүзеге асады,
ал танымдық әркеті негізінде оқушыларға танымдық белсенділік қалыптасады.
Белсенді танымдық іс-әрекеттің көздейтін мүддесі, білімінің қоғамдық мәнін
ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету қажеттігі негізінде дамиды.
Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі оқушылардың алған білімдерін өмірде,
тіжірибеде нәтижелі пайдалана білуі болып табылады. Демек, оқушылардың
танымдық белсенділігін қалыптастыруды арнайы ұйымдастыруды оқу үрдісін
жетілдірудің негізгі шарты ретінде қарастыру қажет.
Мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесіне
педагогтердің, психологтердің, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған.
Зерттеулерде танымдық белсенділік туралы әр түрлі пікірлер айтылған.
Біреулері танымдық белсенділікті іс-әрекет ретәнде қарастырса, екіншілері
жеке тұлғаның ерекше қасиеті ретінде түсіндіреді.
А. Аристова танымдық белсенділікті қоршаған орта құбылыстары мен
заттарына сәйкес субьектіде жаңару, өзгеру әрекетінің пайда болуы ретінде
қарастырса, Т. Сабыров “оқушылардың оқудағы белсенділігі дегеніміз – оқуға
қажетті білім мен дағдыны меңгеру және оларды өмірде, тәжерибеде пайдалана
білуге үйренуде оқушының істейтін сапалы әрекеті” – деп атап көрсетеді.
[13.16]
Жоғарыда айтылғандарды ескерсек, алға қойған мақсаттарға жету үшін
оңтайлы жолдарды таңдай білуден көрініс табатын жеке тұлғаның сипаты
ретінде айқындалады.
Белсендірудің қандай да бір тәсілі мен әдістерін пайдалануда оқушының
қабілеті дәрежесін ескеру керек. Күрделі танымдық міндеттерді танымдық
қабілет дәрежесі жоғары оқушылар ғана тапсыра алады. Оқушыларға оның таным
күшіне сәйкес келмейтін, мүмкіндігнен жоғары, білім деңгейінен анағұрлым
асып түсетін міндеттер жүктеу білім беруде оңды нәтиже бермейді.
Танымдық белсенділікті қалыптастыру әдістемесін жасау барысында
оқушылардың оқу танымдық іс-әрекетін ұйымдастырудың барлық түрлері, сондай-
ақ оқушыларда қалыптасатын танымдық дербестіктің бөліктері ескеріледі.
Сонымен қатар психологтердің, дидактик ғалымдардың және әдіскерлердің
іргелі еңбектерінде оқушылардың өзіндік жұмысы оқыту үрдісінің құрамды
бөлігі ретінде нақты негізделген.
Оқу үрдісінде оқушылардың танымдық дербестігін ұйымдастырудың негізгі
құралы өзіндік жұмыс және ол оқушы жастардың дербес танымдық іс-әрекетін
жандандыруда ерекше орын алады. Осыған сәйкес өзіндік жұмысты сабақ
жүргізудің, ұйымдастырудың формасы, оқыту әдісі қана емес, ол оқушыларды
дербес танымдық іс-әрекетке тарту, қызықтыру құралы деп есептеуге болады.
(Ф.П. Пидкасистый, А. Әбілқасымова және басқалар). Олай болса, оқушылардың
дербес танымдық іс - әрекеті олардың танымдық белсенділігін арттырудың ең
тиімді жолы.
Оқушылардың өзіндік жұмысын зерттеумен айналысатын көптеген авторлар
оның негізгі қызметі оқушылардың жеке тұлға ретіндегі қасиеттерін,
шығармашылық қабілетін дамытып қана қоймайды, қайта оларды танымдық
дербестіктің жоғарғы деңгейіне көтеру деп санайды.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділікті қалыптастырудың
психологиялық-педагогикалық, дидактикалық шарттары орындалуы тиіс. Мұндай
шарттардың бірі – сабақ жүргізу кезінде мәселелік оқыту әдісін (мәселелік
ахуалдар құру, мәселелік сұрақтар қою, шығармашылық тапсырмалар беру және
т.б.) пайдалану.
Танымдық белсенділік проблемалық сұрақтың жауабын іздестіруде,
өзіндік жұмыс орындауда жүзеге асады.
Оқушының өздігінен білім алуы өз еркімен жүйелі жұмыс істеуді талап
етеді. Өздігінен білім алуды оқушылардың күнделікті рухани қажетіне
айналдыру мәсевлесіне мән берілмей келеді. Өздігінен білім алу әрекеттің
мақсат міндеттерін, мазмұнын, ұйымдастыру жолдарын оқушылардың өздері
анықтап, іске асыруына байланысты. Ал оларға кеңес, нұсқау жжалпы бағыт
беріп, басқарып отыру – мұғалімнің міндеті.
Ахмет Байтұрсынов оқушының өзіндік жұмысының маңызын бала білімді
тәжерибе арқылы өздігінен алуы керектігін атап айтқан болатын. Жалпы
білімге деген құштарлық, кез келген сыныптағы балаға тән қасиет. Күн сайын
жаңа бір нәрсені білуге ұмтылу – бала үшін зор қуаныш, үлкен мерей.
Ал, В.Г. Лембергтің пікірінше өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру мына
шарттарға байланысты:
а) жұмыстың мақсатын айқын түсінуі;
ә) жұмыстың жемісті аяқталуына, оның алдағы нәтижесіне қызығуы;
в) жұмысты өз еркімен, қалауымен орындалуы;
Оқушыының оқу таным әрекетін арттырудың тиімді құралдарының бірі –
оқушының өзіндік жұмысы мен өздігінен білім алу әрекеті. Өзіндік жұмыс
істеу іскерліктері мен дағдылары, сөзсіз, ой еңбегінің мәдениеті мен
байланысты. Білімді игеру барысында оқушы кездесетін қиыншылықтарды жеңу,
табандылық, еске сақтау, кітаппен жұмыс істеу, байқау және жазба жұмысын
жүргізе білу, ой әрекетінің бір қатар тиімді
тәсілдерін игеру, өзін
бақылай білуі керек.
Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың шарттары мыналар: мұғалімнің нақты
тапсырмалары, нұсқаулар беруі, жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын
белгілеуі, мұғалімнің басқаруымен оқушының дербестігінің мөлшері, олардың
жұмысты өз еркімен және қалауымен істеу, оған әсер мотивтер т.б.
Өзіндік жұмыстар мұғалімнің дұрыс басқара білуі және оқушының
дербестік әрекетінің деңгейінің артып отыруы – осы жұмысты ұымдастырудың
негізгі белгілері болып табылады.
Оқушылардың дербестілігінің даму деңгейіне қарай өз бетінше істейтін
жұмыстарды репродуктивтік және шығармашылық деп арнайы екі топқа бөлуге
болады.
Оқушының өзіндік әрекетін нәтижесінде оның бойында мынадай қасиеттер
қалыптасады:
-өз бетінше ойлану бөліктері мен ізденімпаздығы;
-оқуға деген қабілетінің артуы;
-берілген білімді игеру ғана емес, оны жаңалап және тиімді игеру жолдарын
-түсіне білу ниеті.
Басқа оқушылардың түсіндірмелеріне сын көзбен қарау өз ойының
дербестігі оқушының өз бетінше кітаппен жұмыс істеу, бақылау, жаттығу
эксперимент жүргізу іскерлігімен дағдыларын қалыптастыру.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының жоғары формасына олардың өз
еркімен жаңа амал тәсілдер қолданып жасайтын шығармашылық жұмыстары жатады.
Шығармашылық жұмыстар – оқушының өздігінен шығарма, баяндама, өлең шығару,
көрнекі құралдар жасауы т.б.
Өзіндік жұмыс танымдық іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыруда,
болашақта білімді өз бетінше жинай алу қабілеттерін дамытуда жетекші рөл
атқарады, ойлауды жандандыра түседі және оқып үйренуде оқушылардың жалпы
белсенділігін арттырады. Оқушының өзіндік жұмыс оқу материалын нығайта
түсу, жаңа материалды игеру мақсатын көздейді.
Оқушылардың оқу үрдісінде танымдық белсенділігін, қабілетін
дамыту, танымдық жан қуаттарын оянуына ықпал ету, білім деңгейін жетілдіру
ұзақ әрі жүйелі жүргізілетін жұмыстар нәтижесінде қалыптасады.
1.2 Бастауыш мектеп оқушыларының таным белсенділігін арттырудағы қоршаған
орта пәнінің рөлі мен маңызы.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының қоғамдық өмірінде жүріп
жатқан демократиялық өзгерістерге байланысты белгілі әлеуметтік шарттарды
ескере отырып, жеке тұлғаны көздеген білім беру жүйесіне қойылатын талаптар
күшейе түсуде. Сол талаптардың бірі – оқушының дүние танымын қалыптастыруда
елеулі ықпал жасайтын білім мазмұнын жетілдіру. Білім – дүниетанудың кәусар
бұлағы. Ол неғұрлым тереңдеген сайын дүниетанымда қалыптасып, тұрақтана
түседі.
Дүниетанымның қалыптасуына адам, табиғат, қоғам туралы білімдер
тірек болады. Адам, табиғат қоғам – бір тұтас дүние. Адам, табиғат қоғам
арасындағы байланысты және оларды үнемі бірлікте дамитынын оқушылар
бастауыш сыныптан бастап оқып, түсінуі жолға қойылып отыр. Өйткені
дүниетануды бастауыш сыныпта оқытудың барысында оқушының таным процесі
дамиды. Танымға көмегін тигізетін оқушының сезім мүшелерінің жұмысы арқылы
олар сыртқы дүниені қабылдайды. Әр түрлі оқу әрекеттері нәтижесінде олар
дүниені бір тұтас бірлікте сезініп, қабылдау арқылы санасында білім қоры
жиналып, ой өрісі кеңейеді.
Оқушылардың танымдық әрекеттерінің түрлері болса бір қатар
психологтар мен педагогтардың еңбектерінде (М.А. Данилов, И.Я. Лернер, Л.В.
Занков, М.И. Махмудов, А.А. Люблинская, А.Н. Леонтьев, Н.Б. Менчинская,
П.Я. Гольперин, Д.Б. Эльконин, М.И. Левина, Ю.К. Бабанский, Т.И. Шамова,
С.П. Баранов) зерттеу обьектісіне қарау жүйелі талданған.
Г.И. Шукина оқып білу жаңадан шындық ашу емес, бұрыннан белгілі
адам тәжірибесінен өткен шындықтардың жиынтығын меңгеру. Сондықтан бұл
шындықтарды оқушылар санасына жеткізу үшін ең алдымен мұғалімдер осы
білімдерді шәкіртке жеткізудің әдіс тәсілдерін меңгеруі керек деп
дәлелдеді. Б.П. Баранов оқытуды жеке бастың психологиялық дамуын тездету
үшін және қоршаған ортаның бұрыннан белгілі заңдылықтарын оқушыларға
меңгерту үшін жасанды ұйымдастырылған танымдық іс- әрекеттердің жиынтығы
деп санайды. Осы жайында тіпті өз кезегінде А.Я. Коменский болса,
“мүмкіндігінше адамдар білімді кітап бойынша ғана емес аспаннан, жерден,
еменнен, жөкеден, яғни, басқа біреудің байқағанынан, не сол жайында берген
мәлімдемесінен емес, заттың өзінен алсын”- деп тұжырымдайды.
К.Д. Ушинский – бастауыш сатыда жаратылыстану мен географияны
оқытуға үлкен мән берген әдіскердің бірі. Ол мектепте жаратылыстану ғылымын
оқытудың мәнін өте жоғары бағалап, оған балалардың қисынды ойы мен тілін
дамыту құралы ретінде қарады. Оқушылардың сөз қорларын молайтып, тілін
дамыту үшін ең алдымен оларды қоршаған ортаны танып білуге дағдыландыру
қажеттігін ескертті. Табиғаттан білім беру арқылы оқушылардың ұғымды саналы
игеруіне негіз қаланады деп есептеді. Оқушылар табиғат заңдылықтарын
меңгеру үшін үнемі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Бастауыш сынып оқушыларының оқу белсенділігін дамыту мен жетілдірудің
теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Қоршаған орта пәнін оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының
танымдық белсенділігін дамыту мен жетілдірудің
мәселелері ... ... ... ... ... ... . .7
1.2 Бастауыш мектеп оқушыларының таным белсенділігін арттырудағы қоршаған
орта пәнінің рөлі мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2. І ...Бастауыш мектепте қоршаған орта пәнін оқытудың әдістемесі
2.1 Қоршаған орта сабағында оқушылардың танымдық белсенділігін жаңа
технология арқылы жетілдірудің
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Қоршаған орта сабағында бастауыш сынып оқушыларының танымдық
белсенділігін жетілдіруге байланысты эксперементалды жұмыстар
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .42
Кіріспе
Тақырыптың көкейкестілігі: Заман алға жылжып, қоғам өзгерген сайын
жаңа мазмұнды оқу жүйесін қалыптастыру өмір талабы.
Бүгінгі заман талабына сай оқу бағдарламалары мен оқулықтары, оқытудың
негізгі мәні, адам тәрбиесі жеке тұлға ретінде дамуы мен тәрбиеленуіне
тікелей ықпалы тиетін жаңаша көзқарастарды батыл енгізуде. Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңында (1997 жылы маусым), Білім беру
жүйесінің басты мақсаты ұлттық және жалпы адамзаттық мәдени құндылықтар
негізінде жеке тұлғаның қалыптасуына қажетті жағдай жасау- деп, айқын
көрсетілген жастарға білім мен тәрбие берудің негізі болып саналатын жалпы
білім беретін мектептердің педагогикалық процесін жақсарту бірінші
кезектегі мәселе болса, бастауыш мектеп негіздің негізі түп қазығы.
Бастауыш сыныптағы әр балаға жеке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тән
санасы, еркі, өзінің әрекет жасай алатын ортасы бар екенін ескере отырып,
оқушының білімге, ғылымға деген ынтасын арттыру, олардың ақыл-ой
қабілетін, диалектикалық дүниетанымын, өмірлік мақсаты мен мүддесін
айқындауға, жеке басының қасиеттерін дамытып оны қоғам талабына сай іске
асыруға көмектесу оқу үрдісінің жемісі болып табылады.
Оқу үрдісі бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеті нәтижесінде
жүзеге асады, ал танымдық әрекет негізінде оқушыларда танымдық белсенділік
қалыптасады. Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі даму кезеңіндегі
қоғамның түрлі реформаларының құрылуы мен тұлғаның белсенділігінің
жоғарылауы арасында байланыс айқындала түсуде. Осыған байланысты бастауыш
сынып оқушыларының танымдық әрекетін белсенділендіру, оны тиімді басқару
және дамыту, әдістемелік, ұйымдастырушылық және моральдіқ-психологиялық
тұрғыдан қамтамасыз ету күрделі педагогикалық мәселе ғана емес, маңызды
әлеуметтік міндет болып табылады.
Танымдылық белсенділік адамға өте маңызды және күрделі құрылым ретінде
өзінің психологиялық анықтамаларында көптеген тұжырымдамаларға ие. Білімді
белсендіру мәселесіне байланысты әр еңбектерде таным белсенділігіне
анықтама беріледі, оның құрамды белгілері бөлшектеніп мазмұны мен көмегі
анықталынады. Таным белсенділігінің мәселесі – педагогикалық зерттеулердің
терең негізі екенін атап көрсету керек. Оның зерттеуіне маңызды үлес
қосқандар: М.Н. Скаткин,
И.Ф. Харламов, М.А. Даншов, И.Л. Лернер, М.И. Махмутов, Т.Ш. Шашова, Г.И.
Щукина және тағы басқалар.
Бүгінгі күн оқу пәнінің мазмұнын оқыту мен тәрбиелеудің әдіс
тәсілдерін одан әрі жетілдіруді, олармен байланысын нығайтуды міндеттеп
отыр. Бұл міндет сабақ барысында тиімді әдіс-тәсілдерді кеңінен қолдануға
жетелейді. Уақыт ағымы, ұстаздар қауымына жаңа міндеттер, ауқымды талаптар
қойып отыр. Яғни, бүгінгі күн мұғалімдерінің алдында тұрған ең басты міндет
– оқушылардың сабаққа деген белсенділігін арттыра білу.
Зерттеудің мақсаты: Қоршаған орта пәні арқылы оқушылардың таным
белсенділігін дамыту мен жетілдірудің тиімді жолдарын анықтап беру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Тақырыптың мазмұнына байланысты жазылған ғылыми теориялық еңбектерге
талдау жасау.
2. Оқушылардың таным белсенділігін дамыту мен жетілдіру барысындағы озат
педагогикалық, психологиялық, философиялық тәжірибелер, зерттеулерді
салыстыру, қолдану мүмкіндіктерін анықтау.
3. Оқушылардың таным белсенділігін арттыруда қоршаған орта пәні сабағының
ролін анықтау.
Зерттеудің объектісі: Бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие
барысындағы таным белсенділігін жетілдіру.
Зерттеудің пәні: Бастауыш сыныптағы қоршаған орта пәні.
Зерттеу болжамы: Егер сабақтастық тұжырымдамасын белгілі бір мақсатта
қарастыра отырып, бастауыш мектепте оқытудың жетекші компоненттері мен
мұғалімнің іс-әрекеті стиліндегі негізгі ұстанымдар мен дидактикалық
шарттардағы сабақтастықты қамтамасыз етсек, онда бастауыш сыныптарда
қоршаған орта пәнін оқытудың сапасын арттырып, оқушылардың білімдерін
кеңейтіп, тереңдеуін қалыптастырар едік, өйткені бастауыш сыныптарда
қоршаған орта пәнінде жаңа технология элементтерін пайдалану оқушылардың
танымдық қабілетін дамытуға жағдай жасайды.
Зерттеу әдістері: курстық жұмыста теориялық әдістер, оқушылар әрекетін
жинақтау, талдау, оқушылардың танымдық дәрежесін бақылау, салыстыру, тест,
педагогикалық, эксперименттік нәтижелерін жинақтау, алынған нәтижелерді
жүйелеу, пікірлерді қорыту, сөз құрамы мен сөз таптарын байланыстыра оқыту
барысында жаңа технология элементтерін пайдалану тиімділігін арттыруға
арналған ұсыныстар мен тұжырымдарды қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеу базасы: Тараз қаласы әкімдігінің білім бөлімінің №48 орта
мектебі коммуналдық мемлекеттік мекемесі.
Зерттеудің әдістері: Психологиялық-педагогикалық тәжірибелерді
жинақтай-талдай отырып оқушылардың танымдық белсенділіктерін анықтау,
шығарманы және дидактикалық материалдарды іріктеу.
1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамыту мен
жетілдірудің теориялық негізі
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы, саналы,
ұлттық ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты.
Осы орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге
жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әртүрлі әдіс-тәсілдерін
қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс әрекеттерінде
шығармашылық бағыт ұстанатын сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке
тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән берілуде. Қазіргі таңда жалпы білім
беретін мектептердің дамуында оң өзгерістер байқалады. Оқыту мазмұны
жаңарып, жаңа типті орындар көбеюде. Мұнда бала табиғатына берілген тума
қасиеттерінің қоғамдық саяси әлеуметтік жағдай, іс әрекет пен қарым-
қатынас сияқты негізгі күштердің өзара ұтымды байланысы арқылы саналы
азаматтың көзқарасының қалыптасуына мүмкіндік береді.
Жалпы орта білім беру жүйесінің іргетасы бастауыш білім беруде
қаланатыны белгілі.
Бастауыш мектеп- өскелең ұрпаққа білім берудің бастамасы. Қазіргі
қоғам талаптарының өзгеруіне байланысты еліміздің көркейіп өркендеуіне, ел
талап тілектерінің бетбұрыстарына байланысты жаңа ұрпақтың психологиясы да
айтарлықтай өзгерістерге ұшырап, оны неғұрлым өмір талабына қарай өрістету
міндеттері қойылды. [1.5]
Еліміздің егемендігі мен тіліміздің тәуелсіздігі де өскелең ұрпаққа
жаңа талаптар қояды. Бала психологиясын жан-жақты зерттеп оны терең білу,
оның даралық ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп пен мұғалімдерге
жауапты да құрметті міндеттер жүктейді. Сондықтан да бірінші кезекте,
бастауыш сынып мұғалімдері алдына педагогикалық ғылым теориясы және оқыту
әдістері негіздерін жан-жақты меңгерумен қатар әр жастағы балдырғандардың
жасына сәйкес әрі жекелей физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін,
сондай-ақ жас адамның қалыптасуындағы психологиялық заңдылықтарды терең
білу міндеті қойылды. Әр оқушының өзіне ғана тән мінез құлық, тәртіп, ерік,
жігер, эмоциялық сезім, танымдық белсенділік ерекшеліктері болады. Соған
сәйкес жеке адамның қалыптасуындағы психологиялық заңдылықтар жөнінде терең
түсінікке, білімге негізделген жекелей қарым-қатынас жүзеге асырылуы тиіс.
Бұл мұғалімнен шәкіртерінің жекелей қаситтерін айқын ажырата білетін
психолог ұстаз болуды талап етеді. Бұл оған оқу тәрбие жұмысын
ұйымдастыруда оқушылардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін есепке алуға
мүмкіндік береді. Мұғалім өзінің күнделікті қызметінде бұл міндетті
ойдағыдай шешкен жағдайда оқу тәрбие жұмысын бүгінгі талапқа сәйкес шұғыл
жақсартуға берік негіз қаланады. Сондықтан да қазіргі таңда әр мұғалім
бұрыннан қалыптасқан ұстаздық әдістемелік мүмкіндіктерін қанағат тұтумен
шектелмей, өз бетімен теориялық білім деңгейін көтеруге, әсіресе
педагогикалық психология және физиология ғылымы саласындағы жетістіктерінен
жан-жақты қарулануға батыл бет бұрыс жасалуы қажет.
Қоғамдық талаптардың өзгеруі баланың жеке басындағы адамгершілік,
жауапкершілік, әділдік қайрымдылық, еңбекқорлық сияқты қасиеттерді ашады.
Бастауыш сынып оқушысының ерік сапаларының дамуы: біріншіден,
жетістіктерге жету мақсаттарының мазмұны мен көлемінің ұлғаюына және
өзгеруіне, екіншіден, ішкі және сыртқы қиыншылықтарды жеңе алуына,
үшіншіден, ұзақ уақыт күш жұмсай алуына, төртіншіден, өзін ерікті тежеу
барысында өзін-өзі меңгеру, тоқтамға келуінде қалыптасады.
Бастауыш сынып жасындағы балалардың жеке басының дамуы – оқуы мен
танымдық белсенділіктерінің қалыптасуында оқу іс әрекетіндегі белсенділігі
мен адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуындағы қарқынды кезеңі. Олардың
өзгелермен қарым қатынас жасау белсенділігінің күшті кезеңі деп аталады.
Баланың білім қазыналарын интуициялық қабылдауын мектептегі оқудың
алғашқы күнінен бастап, ендігі жерде математика, дүниетану және басқа
пәндердің өздерінің күтпеген, таңқаларлық, қызықты жайттарын паш ету
жолымен қолдап, дамытып отыру керек. Бұл оқу іс әрекетінің негізі ретінде
балалардың шын мәніндегі дүниетану пәнінен танымдық белсенділіктерін
қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Осылайша мектеп өмірінің алғашқы кезеңіне баланың сыныптағы және
үйдегі мінез құлқын реттеп отыратын мұғалімнің жаңа талаптарына баланың
бағынуы, сондай-ақ оқу пәндерінің мазмұнына қызыға бастауы тән. Баланың бұл
кезеңінен қиналмай өтуі оның мектепке жақсы даярлықпен келгендігінің
белгісі. Бірақ жеті жасар баланың барлығы мұндай емес. Олардың көпшілігі
бастапқы да қандай да бір қиыншылықтарға кездеседі және бірден мектеп
өміріне етене араласып кете алмайды. [3.5]
1.1 Қоршаған орта пәнін оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының
танымдық белсенділігін дамыту мен жетілдірудің мәселелері
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы, мәдениеті,
саналы ұлттың ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты. Осы
орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін
жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең
білімді, ізденімпаз, барлық іс әрекеттерінде шығармашылық бағыт ұстанатын,
сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән
берілуде.
Қазіргі кезде бастауыш сыныптарда оқыту мазмұнын жаңарту жұмыстары
жүргізіліп, одан әрі жетілдіре түсуде даңғыл жол ашылды.
Бала өмірінде алты жаста үлкен өзгеріс болатыны белгілі. Бала мектеп
оқушысына айналады. Бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшелігі өсіп
жетілуіндегі елеулі өзгерістерінен сипатталады. Баланың мектеп жасына өтуі
оның іс әрекеттерінің, қарым-қатынасының, басқа адамдармен қатынасын
өзгеруімен байланысты түсіндіріледі. Негізгі іс әрекет түрі оқу болады,
өмірі өзгереді, жаңа міндеттер пайда болады.
Бастауыш сынып жасындағы баланың қоршаған орта пәнінен танымдық
белсенділігі оқыту үрдісінде жүзге асады. Осы жаста қарым-қатынас
шеңберінің кеңеюінен маңызы артады. Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер
педагогтерден бүкіл оқыту тәрбиелеу жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап
етеді. Негізгі іс әрекет түрі – оқу болып табылады. Осы оқу арқылы олардың
таным белсенділігі дамиды.
Таным теориясы – айналадағы қоршаған дүниенің адам санасында
бейнеленуін, танымның жалпы шарттары мен мүмкіндігін, білімнің шындыққа
қатынасын, қоғамдық тәжірибе негізінде іске асатын таным белсенділігінің
заңдылықтарын, оның негізгі түрлерін, әдістерін, жорамалдары мен
теорияларды құру және дамытудың жолдарын зерттейтін психология ғылымының
бір саласы болып келеді.
Білімнің қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның негізгі
мәселесі – рухтың материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан
зерттейтін ілім – таным теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа
ғылыми теориядан түбірлі айырмашылығы бар. Ол білімнің қалыптасуы мен
негізделуінің жалпы ұстанымдарын, оның ақиқаттылығының жалпы шарттарын,
объективтік қатынастарды қалыптастыру. Сонықтан Аристотель сыртқы дүние
заттары алғашқы, ал олар туралы білім соңғы деді. Адам танымы сыртқы дүние
заттары туғызатын түйсіктен басталады, танымның негізі сезімдік қабылдау
деп түсінді.
Оқушылардың бойында кездесетін таным қабілеттері дегеніміз – білімді
өз сапасында белсенді және нәтижелі түрде бейнелеуі. Мұндай бейнелеу
әрекеті күрделі үрдіс. Ол оқушыларды сыртқы дүние туралы білімді меңгеру
ептілігі және дағды мен әдеттерін қалыптастыру нәтижесінде жүзеге асады.
Оқушының танымдық белсенділігін арттыру, таным қабілеттілігінің
оянуына түрткі болу – мектептегі оқытудың негізгі мәселелері. Оқушының
қоршаған орта пәнінен танымдық белсенділігі өз кезеңінде қабылдау, есте
сақтау, ойлау, қиялдау үрдістері зейіннің тұрақты күйін қажет етеді. Оқу
барысында оқушының тану белсенділіктерін арттыру олардың өз бетінше ықылас
ынтасын, шығармашылық әрекетін дамытатындай етіп ұйымдастырылады. Шәкірттің
қабылдауы, негізінен мұғалімнің сабақты жүйелі түрде жүргізуіне байланысты.
Оқушының жаңа материалды қабылдауына арқау болатындай даярлық жұмыстары
жүргізіледі. Олардың оқу танымдық белсенділігін арттыру дұрыс әрі нақты
әрекеттер негізінде іске асады. Баланың өзіндік сезімдік танымы (қалауы,
ынтасы, құштарлығы, әсерленуі) негізінде қабылданған білім, дағды, ептілік
әлдеқайда нәтижелі әрі жемісті болады. мектеп оқушыларының әсерленгіш,
эмонационалдық болып келетінін ескере отыру – мұғалім оқу әрекетінде ерекше
назар аударуы тиіс, міндетті. [3.4]
Адам белсенділігінің табиғатын тани білу, еңбек және моральдік
белсенділік дәрежесі бойынша адамның қоғам мен ұжым үшін жарамдылығын жете
анықтау мұғалімнің басты міндеті. Белсенділік деп адамның іс әрекеті
үстіндегі жағдайын айтады. Тіршілік және іс әрекеттері барысында адамның
қарым-қатынас жасау, таным және өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі дамиды.
Бала белсенділігінің ең алғашқы формасының бірі қарым-қатынас жасау
таным белсенділігі. Бұл адамның бүкіл өмірінде дамитын белсенділік.
Балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес басқа адамдармен, қоғаммен қарым-
қатынас жасау белсенділігінің мазмұны өзгеріп отырады. Мектеп жасындағы
балалар ересек адамдардың әрекеттеріне үңіле қарап үйренеді, оларға
еліктейді. Бұл жастағы балалар үлкендердің әрекеттеріне және олармен өзара
қатынас жасауға еліктеуі рөлді ойындарды атқару барысында байқалады.
Көбінесе балалардың ойындарында адамдардың еңбек іс әрекеттері, тұрмысы,
өзара қатынасы қамтылып көрсетіледі, ұжымдық өмір дағдылары қалыптаса
бастайды. Ойын барысында басқалардың құрдастарымен сол жас бойындағы
балалардың өзара қатынасы өзгереді. Олар басқа балалармен ойнауға тілек
білдіреді, еңбекке байланысты тапсырмаларды бірігіп орындауға, яғни
қоғаммен жұмыс жасауға үйренеді, өз қылықтарын ережеге, керексіз әдеттерді
тежеуге, кедергіні ығыстыруға үйренеді. Осындай бірігу іс әрекеттерінің
қуанышы балалар арасында жолдастық, достық сияқты жаңа қатынастарды
туғызады. Олар бір-біріне қамқорлық жасап көмектеседі, ілтипатты болады.
Бала еліктеу, қабылдау арқылы түрлі рөлді ойындарды атқара отырып, әлеумет
өмірінің, өндіріс қатынастарының мазмұнын түсінеді.
Әртүрлі ойын баланың дүниетанымын кеңейтіп, қарым-қатынас жасау
белсенділігін дамытады.
Қарым-қатынас жасау белсенділігі жеке адам қасиеттерінің қалыптасуына
мүмкіндік туғызады.
Баланың даму барысында таным белсенділігі артады. Мектеп жасына
дейінгі 5-6 жас балалар заттарды түсіне, формасына қарап ажырата бастайды,
олардың құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Балалардың бір
нәрсені құмартып, білуге талаптануын таным ынтасы дейд і. Балалап өте
байқағыш, әр нәрсеге үңіле қарайды, кейде терең ойға шомылады. Мысалы, олар
шегені магнит ұстап тұр? Жапырақтың неге жасыл? Жаңбыр қайдан болады? –
деген сияқты сұрақтарды үлкендерге әрдайым қойып, жауап күтеді. Мұндай
ерекше сұрақтар балалардың ақыл ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін,
ықыласын сипаттайды. Сондықтан да өзара таласуды, пікір айтуды түрлі
заттарды салыстырып дәлелдеуді, есеп шығаруды жанындай сүйеді. Мектеп
жасына дейінгі балалардың Неге?, Не үшін?, Қалай? деп қоятын
сұрақтары үлкендермен қарым-қатынас жасауларының алғашқы белгілері. Олар
осындай сұрақтарға ата-аналарынан немесе тәрбиешілерден дұрыс жауап алуды
күтеді, кейде оларды жауаптарына өзінше қанағаттанбай шүбәланады. Егер
ересек адамдар балалардың сұрақтарын қостап, таным белсенділігін дамытуда
бағыт беріп отырса, олардың құмарлық, талпынғыштық және бақылағыштық
қасиеттерінің қалыптасуына игі әсер етеді.
Мектеп жасындағы балалардың таным ынтасын қалыптастыруда білім беру
тәсілдерінің ерекше маңызы бар. Оқу барысында балалар түрлі заттардың,
құбылыстардың мәніне, ғылыми ұғымдар мен заңдылықтарға терең түсінуге,
алған теориялық білімдерін практикада еркін білуге үйренеді. Оқушылардың
таным белсенділігі олардың шығармашылық іздену қабілетіне, мұғалімнің
теориялық сауаттылығымен шеберлігіне байланысты. Демек, мектептегі оқу
үрдісі оқушылардың танымдық белсенділігін арттырып, шығармашылық әрекетін
дамытуына жол ашу қажет.
Танымдық белсенділік – оқушының оқуға білуге деген ынта ықыласының,
құштарлығының ерекше көрінісі.
Бастауыш мектеп оқушысының қабылдауы тұрақсыз және ұйымдаспауымен
еркшеленеді, сонымен қатар оларда білуге құмарлық, әуестікке байқалады деп
айтуымызға болады. олар өздеріне күнделікті жаңа бір нәрсені ашып
отыратындықтан қоршаған ортаны қызығумен қабылдайды.
Қызығу – шындықтағы заттарымен құбылыстарды белсенділікпен танып,
білуге бағытталған адамның бір шама тұрақты жеке рекшелігінің бір көрінісі.
Сонымен қатар, қызығуда бір нәрсені ерекше таңдап, соған зейін қойылады.
Адамдарды еліктіріп, өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болып
табылады. [5.6]
Олардың зейініде еріксіз, тұрақсыз болып келеді. Сондықтан бастауыш
мектепте балаларды оқыту мен тәрбиелеу үрдісі, негізінен зейінді
тәрбиелеуге бағытталады. Мектеп өмірі баладан ерікті зейінін жаттықтыруды,
назарын бір орталыққа біріктіру үшін ерік күшін жинақтауды талап етеді.
Балалардың ерікті зейіні оқу мативтерімен бірге дамиды (оқу іс әрекеттерін
табысты болуына деген жауапкершілік).
Бұл жастағы балалар өте сезімтал оның сезімі тәуелсіз және өте ашық
болады. бұл жастағы балалардың қиялы өте шапшаң, фантазияға өте берілгіш
келеді. Балалардың қиялы мүмкіндік берсе, оларды қандай да болсын бір іске
оп- оңай тартуға жеңіл. Сонда балалар қиын істерді де құштарлықпен
орындайды.
Баланың бүкіл өмір бойында оның даму үрдісі жүріп жатады. Даму
үрдісінде баланың таным белсенділігі арта түседі. 6-7 жастағы балалар
заттарды түсіне, түріне, көлеміне ажырата бастайды, олардың құрылысын,
пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында бала шындық
дүниенің құбылыстарын заттарын анықтай білуге, адам баласының жинақтаған
бай тәжірибесін үйренуге талаптанады. Балалардың бір нәрсені құмартып
білуге талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте байқағыш, еліктегіш, әр
нәрсеге үңіле қарайды, көп нәрсе оларды ойлантады.
Балалар әдетте өзіңе түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын
білуге құмартады.
Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол сұрақтың жауабын олар
ересектерден күтеді, өйткені, олардың түсінігінше, ересектердің білмейтіні
болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл – ойы еңбегімен
шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан ересек адамдар бала
сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқаны жөн. Себебі сұрағына жауап ала
алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды. Ал бұл баланың дүниені
тануына кері әсер етуі әбден мүмкін.
Егер мектеп жасына дейінгі балалардың қызығуы ойын іс - әрекетімен
байланысты болып келсе, бастауыш сынып жасында қызығудың дамуы оқу іс -
әрекетінде жүзеге асырылады. Кеңестік психологтер зерттеулері бойынша 7
жастаға оқушыны мектепке қатысқы жағдайлардың барлығы қызықтырады: жаңа
адамдар ( Мұғалім, сыныптағы оқушылар), жаңа орын ( мектеп, сынып), іс -
әрекеттің жаңа түрі оқу және т. б.
Әр түрлі жастағы оқушылардың танымдық қызығуының өзіндік сипаты
мазмұны, ерекшеліктері зерттеушілер үшін қиыншылық тудырады. Өйткені,
танымдақ қызығудың қалыптасу және дамуы – жеке бастың дамуы барысында
жүзеге асатын өте күрделі үрдіс. Жалпы алғанда, қызығудың қалыптасуы бала
айналысатын іс - әрекетке және жеке өмір тәжірибесінде байланысты болады.
Сондықтанда баладағы танымдық қызығудың даму деңгейдің тек нақты жасқа
байланысты деп те қарастыруға болмайды. Бір жастағы балаларда тұрақтылығы,
бағыттылығы, мазмүны жағынан бірдей емес қызығу болуы мүмкін. [7.9]
Балалар жасына байланысты осы мәселені зерттеу бір қатар кеңестік
ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған: Н Рыбникова, Л Гордон, М. Беляева,
И. Цветкова, Л. Маневцова, Н. Постникова, К. Романова, Р. Римбург, П.
Сирбиладзе ( Мектеп жасына дейінгі кезең ), И. Шевченко ( Жеткіншек жас )
В. Ильина, В. Иванова, Н, Костина, Л. Рожина. (ересек мектеп жасы ). 60 –
жылдардың барысында бастауыш мектеп оқушылары байынша А, Абдулаева, М.
Морозова, Чо Чюн Силь, Ф. Гусейнова. ( бастауыш сынып оқушылары қызығуының
жүйесін зерттеу ), А. Дусавицкий (оқушылардың танымдық қызығулары дамуына
оқыту құралдарының әсері ), Л. Склярский ( үлгерімі нашар оқушылардың
танымдық қызығулары дамуының ерекшеліктері ), М. Щеломенцова ( бастауыш
мектеп жасында танымдық қызығудың дануында ғлыми көркем кітаптардың рөлі )
еңбектері шықты. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығуына жақын
мәселелер В. Дорохова, Р. Жданова, Е. Киричук, О. Саулина, Л. Трегубованың
жұмыстарында да қарастырылған.
Қызығуына өте ерте жастан қалыптасады және оның алғашқы көріну түрі
әуестік, құмарлық түрінде болады. Баланың бірінші жылында – ақ оны ашық
түсті заттар, қатты шыққан дыбыстар, заттардың қозғалысы өзіне тартады.
Бала күнделікті осы тітіркендіргіштерді үзіліссіз қабылдайды және оларды
қайта – қайта қабылдауға тілек білдіреді. Алайда, объектіге деген бұл
бағыттылықты оның эмоциялдық тартымдылығына сәйкес уақытша және оны
қызығудың алды деп те есептеуге бролады.
Білуге құмарлық – бала табиғатына тән қасиет, ол баланың көргендерін
тануына, оған терең енуіне көмектеседі. Баланың мүндай құмарлығы өзін
қоршаған дүниені көруге білуге, ұстануға деген қызығунан байқалады.
Балалардың өте ерте балалық шағында “қайда?”, “неге?”, “бұл не?”,
“неліктен” және т.б. сұрақтар қоюын оларда танымдық қызығуының пайда болуы
мен байланыстаруға болады. Әрине, кішкентай баланың қойған мұндай сұрақтары
белгілі дәрежеде, қоршаған ортаға деген танымдық қатынас түрінде әуестік,
білуге құмарлықты көсетеді. Мұны танымдық қызығудыңбастауы десек болады.
Балалардың қызығуы өз бетімен пайда болмайдығ ол әлеметтік ортаның,
ересектердің әсерінен пайда болады. Балалардың қызығулары олардың жас және
дербес ерекшеліктеріне байланысты болғандықтан, оқу – тәрбие жұмыстарын
ұйындастыруда әр тұрлі жаста балалардың өздеріне лайықты қызығулары
болатынын ескерту қажет.
Адамның бар қасиеті: мінез – құлқы, қызығу сезімдері әрекет үстінде
дамиды. Әрекет үстінде балалар әр түрлі заттардың қасиеттерін
байланыстырып, бір шешімге келеді. Балада белгілі білім жүйесі қалыптасады.
Балалар үздіксіз дамиды, олардың танымдық белсенділігі артқан сайын
негізгі үлгіні ата – анасынан, мұғалімнен алады. Баланың таныпбілсем деген
ниетін қалыпты дәрежеге сақтап, танымдық белсенділігін одан әр күшейту үшін
танымдық қызығуын арттыру маңызды. Ал танымдық қызығуын ояту үшін зат
болсын, әрекет болсын, соны жақсы білу керек, оны үйрететін бірінші кезекте
үлкендер.
Өзін қоршаған ортаның шындығын ұғып білуге ұмтылудың бір көрінісі
балалардың сұрақ қойғыштығы. Есейе келе балалар тек заттар туралы ғана
емес, әрә айналасындағы әлуметтік көріністер жөнінде нақты білім, хабар,
түсінік алғысы келеді. Ересектерден балалар өз сұрақтарына жауап кұтеді.
Осыдан келеп, оның ізденісіне, білуге ұмтылысына мұқият қарау керектігі
тауды.
Балалардың қоғамда алатын орны, үлкендермен қарым – қатынас,
әлуметтік өмірге араласуы, олардың өзіне ғана тән ішкі әлемі, қызығуы,
қабылдау, ойлау, қиялы, тағы басқада көптеген мәселелер ғылымның сан –
саласын тығыстыратын күрделі әлем.
Балада мектеп жасына дейінгі жастың соңына қарай үлкендердің әсерімен
мектептегі оқуға деген қызығу қалыптаса бастайды. Осыған байланысты
бастауыш мектеп жасында балалардың алғаш мектепке келген күнінен бастап
оларды не қызықтыратынын, олардың қызығуының өзіндік ерекшіліктері қандай
болатынын, сабаққа қалай қызығатынын жан-жақты білу үшін оқу тәрбие жұмысын
жақсы ұйымдастырып, жақсартудың, оқу үлгірімін арттырудың маңызы зор. Бала
оқуға, сабақты үлгіруге, жалпы білімге қызығып тұрса, оқудағы іс- әрекеті
жақсы болады, білімді де сапалы бітіреді. Баланың оқу пәніне, тәрбие
жұмысына қызығуы болмаса, онда “оқудың да, тәрбиенің де” нәтижесі дұрыс
болмайтыны түсінікті. Сондықтан қызығудың балалардың жақсы оқуына, оқығанын
жақсылап ұғып алуына, оларды дұрыс тәрбиелеуде, олардың бойында
адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруда ықпалы зор.
Баланың қызығуын орнықтыратын: мектеп, оқу үрдісі, тәрбие, мұғалімдер
ұжымы. Бала мектепке оқуға қызығып келеді. Оқи бастаған соң жақсы оқыған
пәніне қызыға түседі, сәттілігі көбейген сайын қызығуы арта береді. Сәтімен
меңгерілген білім қуаныш туғызады. Пәнге қызыққан сайын білімді сәтті
меңгерген бала алдымен оқудың мазмұнына, оқытудың әдісіне қызыға бастайды.
Бала әуелі жеке пәнге, кейін бірнеше пәнге қызығады. Бара-бара бір уақытта
бірнеше пәнге, сонан соң барлық пәнге қатарынан тұрақты қызығады. Сөйте-
сөйте оқудың барлық саласына қызығу дамып өріс алады. Тұрақты қызығу ересек
және жасөспірім кезінде орнығады.
Мақсатсыз жұмыс – ең қызықсыз жұмыс. Сондықтан да оқушылардың оқуға
қызығуы туындауы үшін олардың не істеп жатқанын және қандай нәтиже алатынын
білуі, сонымен қатар жұмыс мақсатының балаларға түсінікті болуы аса қажет.
Оқушыларға өздерінің бос уақытын мақсатты қолданып, өз қызығуын
қанағаттандыру үшін іс- әрекеттің әр түрімен шұғылдануы қажет. Таңдап алған
саладағы белсенді оқу мен іс- әрекет, танымдық мүмкіндіктер қызығудың
дамуына негіз болады. [7.10]
Адамның кез келген әрекеті белгілі себептен туып, нақты мақсатқа
жетуге бағытталған. Оқушы іс- әрекетінің негізгі түрі: оқудың да өзіне тән
мотивтері болады. Егер балалардың іс- әрекетінде мотив болмаса, ол белгісіз
үрдіске айналуы мүмкін. Мұғалімге және оқушыға тиісті мотивтерді білу оның
әрекетінің мақсатын дұрыс анықтау үшін аса қажет. Демек, қажеттілік пен
қызығу осы түрткіге негіз болады. Балалар білімнің қажеттілігін сезінуі
қажет, ал қажеттілік олардың оқуға деген қызығуын арттырады. Оқуға
байланысты негізгі түрткінің бірі – қызығу. Бұл адамды еліктіріп әкететін
ынтызарлық. Оқудың жемісті болуы оған деген қызығудың нәтижесі. Оқушы оқуға
өзі қызықпаса, оны зорлап оқытуға болмайды. Ескертетін бір жайт, балаға
барлығы оңай болатын оқу ешбір қызықты болмайды, таным мен қуаныш
әкелмейді.
Баланың қоршаған өмірге қызығуы болса, ол өзін қызықтыратын құбылысты
бақылауын күшейтеді, өзінше оны ойлап байқайды, осыған байланысты өзінше
шешім шығаруға тырысады. Осындай іс- әрекет барысында қызығу өз-өзінен
дамиды және баланың ақыл-ойы дамуына әсер етеді.
Қызығудың тағы бір ерекшілігі, оның әсерінен іс-әрекет сипаты тез
өзгереді. Қызығу бар кезде іс-әрекеттің жақсы нәтижесі ғана қамтамасыз
етіліп қоймай, оның сипаты тұтастай өзгереді: белсенді, дербес жан-жақты,
шығармашыл, тереңдетілген және т.б.
Алда тұрған негізгі міндет – бала үшін қызықсызды қызықтыға
айналдыру. Осылай жасағанда ғана оны өзі- ақ орындайтын болады. Бұл
жағдайда оған қиыншылықты жеңу оңай болады. Оны жеңу балаға қуаныш әкеледі,
өз күшіне сенім ұялтады.
Бірақ “қызығу” түсінігін “ермек”, “жұбаныш” түсінігімен бірдей қоюға
болмайды. Бала өмірін қызық, қуанышқа кеңелту, оның көңілін көтеру деген
сөз емес. Бала өмірінің негізгі мазмұны – оқу. Оқу баланың негізгі іс-
әрекеті, сондықтан ол бірінші кезенкте қызықты болуы керек. Бұдан басқа
бала еңбекпен, спортпен айналысады, мұражай, үйірме және басқа да мәдени
мекемелерге барады. Баланың дәл бүгінгі өмірі саналы, парасатты, мазмұнды
және қызықты болуы керек.
Қазіргі уақытта осы аталған зерттеулердің нәтижесінде “қызығу”
түсінігі оның даму сатылары нақтыланған, танымдық қажеттіліктер мен
қызығулардың байланысы, танымдық қызығудың мәні мен өзіндік ерекшеліктері
ашылған. Дегенмен, қазіргі бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығуын
қалыптастыру міселесі мына бір жағдайды есепке алу керектігін көрсетеді:
қазіргі алынатын мәліметтердің осыдан біраз уақыт бұрын алынған
мәліметтерден өзгешелігі болады. Бұған белгілі дәрежеде жаңа оқу
бағдарламалары, оқулықтар, бастауыш оқытудың теориялық және ғылыми
деңгейінің жоғарылауы, сонымен қатар қоғамымыздың рухани мәдениетінің өсуі
де ықпал етеді.
Мектепте бастауыш сынып оқушыларына жүргізілген бақылаулар
нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығуының мынадай
көрсетекіштері байқалады:
қоршаған ортадағы құбылыстар мен обьектілерге және іс- әрекет сипатына
қарай таңдамалы қатынас; білім алуға және оны меңгеруге тырысу; таным
үрдісі мен танымдық іс- әрекетінің эмоционалдық көрінуі; танымдық іс-
әрекетте еріктің болуы; бос уақытын пайдалана білу сипаты; танымдық
белсенділігінің жалпы сипаты; жаңаны білуге ұмтылыс; мектепке және оқуға
жағымды қатынасы.
Неге бала өмірдің қызығын бүгін көрмей, кейін көруі керек? Көптеген
оқушылар мектепте көңілсіз, қызықсыз деп шағымданады. Неге бізге балалардың
өмірін бүгін қызықты етуге болмайды? Қызығу қуаныш, қанағат әкеледі және
еңбек сүйгіштікті тәрбиелеуге әсер етеді.
Демек, қызығуды тәрбиелеу оқуға немқұрайды қарауды жеңуге
көмектеседі. Қызығу жұмыстағы кемшілікті және қиындықты жеңуге
жәрдемдеседі, қол жетпейтін нәтижелерге жеткізеді. Мектеп оқушыларының
қызығуын қалыптастыру, белсендіру одан жан-жақты дамыған, білімді,
шығармашыл қайраткерлі тәрбиелеуге көмектеседі.
К.Д. Ушинский оқушыларды сабаққа тарта білу, олардың оқуға
қызығушылығын арттырып, білімге құмарту керектігіне баса көңіл бөлді. Оның
пайымдауынша, қызығушылық сапалы оқудың негізгі жолы, ешбір қызығусыз тек
қана зорлық күшімен жүргізілген оқу оқушы бойындағы білім алуға деген
құштарлықты жояды.
Неміс педагогі И.Ф. Гербарт өзінің оқыту теориясының негізіне әр
саладағы қызығушылықты алған. Адамдағы қызығушылықтар қоршаған дүниені
танып білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Сондықтан,
мұғалім өз білімін жан- жақты жетілдіре отырып, оқушыны қызықтырып оқыту
керек екендігін айтқан. [5.9]
Жас бала не нәрсені болса да білуге құмар, қызыққыш, қолымен ұстап,
көзбен көргенді жақсы көреді. Оқушылардың қызығушылығын арттыру жақсы
ұйымдастырылған сабаққа байланысты. Сондықтан, әр бір сабаққа бұрыннан
белгілі мәліметтерді қайталай бермей, оқытудың жаңа әдіс тәсілдерін
іздестіру қажет. Қазіргі сабақтың түрлері сайыс, жарыс сабағы, концерт,
аукцион, кіріктіру сабағы т.б. өз нәтижесін беріп жүр. Әсіресе халықтық
падагогикаға пайдаланып, ата-бабаларымыздың жақсы дәстүрін шәкірттердің
бойына дарыту мақсатында халық-ауыз әдебиетін пайдалануға болады. Қазақ
халқының мейірімділігі, кең пейілділігі, сыпайлығы, көпшілігі, сөзге
беріктігі туралы әңгімелеу арқылы осы қасиеттерді шәкірт бойына сіңіру,
үлкенді сыйлау, кішіге қамқор болу, әдептілікті биік ұстау сияқты әдет-
ғұрыпты үйретуге болады.
Оқушының пәнге қызығушылығын арттыру мақсатында сабақта проблемалы
жағдай туғызып отыру да маңызды. Мәселенің шешімін табу арқылы оқушының
ойлау қабілеті нығайып, кез келген проблеманы шешуге үйренеді.
Ұлы неміс педагогі А. Дистервергтің әйгілі “неміс мұғалімдерінің
білім беру ісіне басшылық” атты еңбегінде: “жаман мұғалім ақиқатты өзі
айтып береді, ал жақсы мұғалім оқушының өзін ізденуге жетелейді, ойлауға
үйретеді”, - деген.
Мұғалім бұл жағдайда танымдық іс- әрекетті ұйымдастыратын ұжымдық
істердің ұйытқысы болғандықтан, оқушының шығармашылығын арттыра отырып
олардың қабілеттеріне ерекше назар аударуы тиіс.
Қандай да болмасын бірер нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Ол
біреуде күшті, біреуде шамалы болып келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат
адамдардың қабілет саласында тең емес екенін дәлелдейді.
Қабілеттіліктің өлшемі – белгілі бір істің нәтижелі болып
орындалуында. Қабілет адамның іс-әрекетінің белгілі бір түріне, өнер
саласының біріне жарамдылығын жақсы көрсете алады. Белгілі бір істі үздік
орындау да мүмкіндік беретін адамның әр түрлі жеке қасиеттерінің қиысып
келуін, яғни адам қасиеттерінің синтезін қабілет деп атаймыз.
Қабелеттің дамуы оны қажет ететін қызмет саласында және әрекетке
үйрену үстінде көрініп отырады.
Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамға тиісті білім жүйесінің, икемділік
пен дағдының болуына байланысты болады.
Танымдық қабілет әр кімге тән. Тек оны дамыта білу - әр ұстаздың
міндеті. Сондықтан, дайын ақпараттық фактілерді, заңдар мен ережелерді
беріп қоймай, оқушыларды өз бетінше іздендіретін, алған білімдерін
тұжырымдай алатын оқу материалдарын беру қажет. Сонымен бірге мұғалім мен
оқушының арасында ұжымдық қарым- қатынас болған жағдайда ғана оқыту өз
нәтижесін береді. [11.14]
Қазіргі кездегі ғылым мен техниканың даму деңгейі әр бір адамда
сапалы және терең білім мен іскерліктің болуын, жастардың белсенді,
шығармашылықпен жұмыс істеуін және кеңінен ойлауға қабілетті болуын талап
етеді. Сондықтан да, мектептегі оқу процесінің негізгі мақсаты – арнайы
педагогиекалық әдістермен мақсатты, жүйелі оқушылардың интелектің
шығармашылық ойлауын дамыту, ғылыми көзқарасымен, белсенділігін
қалыптастыру, өз бетінше білім алу дағдыларының дамуына негіз салу болып
табылады.
Жалпы білім беретін мектеп – оқушылардың тиянақты білім алуын мақсат
ете отырып, оларды өз вбетінше білімдерін толықтыру, жаңа білімдерді алу
тәсілдері мен құралдандыру, алған білімдерін теориялық және практикалық
мәселелерді шешуге саналы түрде қолдана білу сияқты ақыл ой белсенділігін
дамытуы қажет. Ендігі жерде білім беру жүйесінің шығармашыл, басқаруда жаңа
жолдар мен әдістерді таба білетін батыл да жаңашыл, ақыл ойы дамыған
адамдарды даярлау талап етіледі. Сондықтан, оқыту үрдісінде оқушылардың
танымдық белсенділігі мен ізденімпаздығын арттыруға негізделген. Оқу –
танымдық қызметі барысында оқушылар қажетті көлемдегі білімді игеріп
қоймай, танымдық қабілеті мен шығармашылық ойлауы да дамытылады.
Қоғамдағы өзгерістерге сәйкес оқушыларға бүгінгі таңда тиянақты білім
беру үшін олардың танымдық қабілетін дамыту басты мақсат болып отыр.
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру жолында олардың әр пәнге
қызығуын, өздігінен даму дағдыларын қалыптастыру, ізденімпаздыққа,
шығармашылыққа тәрбиелеу - әр мектептің міндеті. Сол себепті білім
мазмұнын, оқыту әдістерін, түрлері мен құралдарын, әдістемелік жүйені жаңа
сапалық негізде қайта құру қажеттілігін естен шығармағанымыз абзал. Білім
мазмұны ақпарат көзі ғана болып қоймай, оқушылардың өздігінен білім алу
құралына айналуы керек. Бұл мақсатқа жету жолында пәнаралық байланыс,
оқушылардың өздік танымдық белсенділігін дамытуға арналған дәстүрлі және
дәстүрлі емес сабақтардың түрін өзгертіп отыру нәтиже беретіні сөзсіз.
Педагогикалық ахуалға байланысты оқытудың дара және ұжымдық түрлерін
біріктіру, оқу құралдарын дұрыс пайдалана білудің де маңызы зор.
Соңғы кезде оқушылардың танымдық ізденімпаздық қабілеттерін арттыруға
көп көңіл бөлініп отыр. Көптеген әдістемелік еңбектер бар. Бұл мәселелер
төңірегінде әр түрлі көзқарастар бар. Мысылы, ғалым педагог Л. Замков:
“оқыту – оқушының жалпы рухани дамуын қамтамасыз етуі қажет” – десе,
көрнекті психолог Л. Выгодский: “жақсы оқыту деп, баланың дамуынан ілгері
жүретін, оны жетекке алатын оқыту айтады” – деп тұжырымдайды және оқу –
баланың өзінің танымдық белсенділігі екенін анықтайды.
Қоғамдық прогресс пен ғылымның ықпалынан оқытудың жаңа міндеттері
мен озат тәжірибесінің нақтылауынан оқыту талаптары дамиды, нақтыланады,
жетіле түседі.
Білім беру және оқыту теориясы оқыту барысындағы, оқушылардың
саналылығы, белсенділігі, өз беттілігі, білім мен біліктерінің беріктілігі,
ұғынықтылығы және әрекеттелігі талаптарын қамтиды. Бұл талаптардың
орындалуы оқушылардың оқу материалын түсінуге, өткенді жаңамен
байланыстыруға, негізгісі мен қосымшасын анықтауға алған білімдерін
тәжірибеде пайдалануға, өз пікірлерін дәлеледеуге ұмтылысынан көрінеді.
Оқу үрдісі оқушылардың танымдық іс- әректті нәтижесінде жүзеге асады,
ал танымдық әркеті негізінде оқушыларға танымдық белсенділік қалыптасады.
Белсенді танымдық іс-әрекеттің көздейтін мүддесі, білімінің қоғамдық мәнін
ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету қажеттігі негізінде дамиды.
Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі оқушылардың алған білімдерін өмірде,
тіжірибеде нәтижелі пайдалана білуі болып табылады. Демек, оқушылардың
танымдық белсенділігін қалыптастыруды арнайы ұйымдастыруды оқу үрдісін
жетілдірудің негізгі шарты ретінде қарастыру қажет.
Мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесіне
педагогтердің, психологтердің, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған.
Зерттеулерде танымдық белсенділік туралы әр түрлі пікірлер айтылған.
Біреулері танымдық белсенділікті іс-әрекет ретәнде қарастырса, екіншілері
жеке тұлғаның ерекше қасиеті ретінде түсіндіреді.
А. Аристова танымдық белсенділікті қоршаған орта құбылыстары мен
заттарына сәйкес субьектіде жаңару, өзгеру әрекетінің пайда болуы ретінде
қарастырса, Т. Сабыров “оқушылардың оқудағы белсенділігі дегеніміз – оқуға
қажетті білім мен дағдыны меңгеру және оларды өмірде, тәжерибеде пайдалана
білуге үйренуде оқушының істейтін сапалы әрекеті” – деп атап көрсетеді.
[13.16]
Жоғарыда айтылғандарды ескерсек, алға қойған мақсаттарға жету үшін
оңтайлы жолдарды таңдай білуден көрініс табатын жеке тұлғаның сипаты
ретінде айқындалады.
Белсендірудің қандай да бір тәсілі мен әдістерін пайдалануда оқушының
қабілеті дәрежесін ескеру керек. Күрделі танымдық міндеттерді танымдық
қабілет дәрежесі жоғары оқушылар ғана тапсыра алады. Оқушыларға оның таным
күшіне сәйкес келмейтін, мүмкіндігнен жоғары, білім деңгейінен анағұрлым
асып түсетін міндеттер жүктеу білім беруде оңды нәтиже бермейді.
Танымдық белсенділікті қалыптастыру әдістемесін жасау барысында
оқушылардың оқу танымдық іс-әрекетін ұйымдастырудың барлық түрлері, сондай-
ақ оқушыларда қалыптасатын танымдық дербестіктің бөліктері ескеріледі.
Сонымен қатар психологтердің, дидактик ғалымдардың және әдіскерлердің
іргелі еңбектерінде оқушылардың өзіндік жұмысы оқыту үрдісінің құрамды
бөлігі ретінде нақты негізделген.
Оқу үрдісінде оқушылардың танымдық дербестігін ұйымдастырудың негізгі
құралы өзіндік жұмыс және ол оқушы жастардың дербес танымдық іс-әрекетін
жандандыруда ерекше орын алады. Осыған сәйкес өзіндік жұмысты сабақ
жүргізудің, ұйымдастырудың формасы, оқыту әдісі қана емес, ол оқушыларды
дербес танымдық іс-әрекетке тарту, қызықтыру құралы деп есептеуге болады.
(Ф.П. Пидкасистый, А. Әбілқасымова және басқалар). Олай болса, оқушылардың
дербес танымдық іс - әрекеті олардың танымдық белсенділігін арттырудың ең
тиімді жолы.
Оқушылардың өзіндік жұмысын зерттеумен айналысатын көптеген авторлар
оның негізгі қызметі оқушылардың жеке тұлға ретіндегі қасиеттерін,
шығармашылық қабілетін дамытып қана қоймайды, қайта оларды танымдық
дербестіктің жоғарғы деңгейіне көтеру деп санайды.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділікті қалыптастырудың
психологиялық-педагогикалық, дидактикалық шарттары орындалуы тиіс. Мұндай
шарттардың бірі – сабақ жүргізу кезінде мәселелік оқыту әдісін (мәселелік
ахуалдар құру, мәселелік сұрақтар қою, шығармашылық тапсырмалар беру және
т.б.) пайдалану.
Танымдық белсенділік проблемалық сұрақтың жауабын іздестіруде,
өзіндік жұмыс орындауда жүзеге асады.
Оқушының өздігінен білім алуы өз еркімен жүйелі жұмыс істеуді талап
етеді. Өздігінен білім алуды оқушылардың күнделікті рухани қажетіне
айналдыру мәсевлесіне мән берілмей келеді. Өздігінен білім алу әрекеттің
мақсат міндеттерін, мазмұнын, ұйымдастыру жолдарын оқушылардың өздері
анықтап, іске асыруына байланысты. Ал оларға кеңес, нұсқау жжалпы бағыт
беріп, басқарып отыру – мұғалімнің міндеті.
Ахмет Байтұрсынов оқушының өзіндік жұмысының маңызын бала білімді
тәжерибе арқылы өздігінен алуы керектігін атап айтқан болатын. Жалпы
білімге деген құштарлық, кез келген сыныптағы балаға тән қасиет. Күн сайын
жаңа бір нәрсені білуге ұмтылу – бала үшін зор қуаныш, үлкен мерей.
Ал, В.Г. Лембергтің пікірінше өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру мына
шарттарға байланысты:
а) жұмыстың мақсатын айқын түсінуі;
ә) жұмыстың жемісті аяқталуына, оның алдағы нәтижесіне қызығуы;
в) жұмысты өз еркімен, қалауымен орындалуы;
Оқушыының оқу таным әрекетін арттырудың тиімді құралдарының бірі –
оқушының өзіндік жұмысы мен өздігінен білім алу әрекеті. Өзіндік жұмыс
істеу іскерліктері мен дағдылары, сөзсіз, ой еңбегінің мәдениеті мен
байланысты. Білімді игеру барысында оқушы кездесетін қиыншылықтарды жеңу,
табандылық, еске сақтау, кітаппен жұмыс істеу, байқау және жазба жұмысын
жүргізе білу, ой әрекетінің бір қатар тиімді
тәсілдерін игеру, өзін
бақылай білуі керек.
Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың шарттары мыналар: мұғалімнің нақты
тапсырмалары, нұсқаулар беруі, жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын
белгілеуі, мұғалімнің басқаруымен оқушының дербестігінің мөлшері, олардың
жұмысты өз еркімен және қалауымен істеу, оған әсер мотивтер т.б.
Өзіндік жұмыстар мұғалімнің дұрыс басқара білуі және оқушының
дербестік әрекетінің деңгейінің артып отыруы – осы жұмысты ұымдастырудың
негізгі белгілері болып табылады.
Оқушылардың дербестілігінің даму деңгейіне қарай өз бетінше істейтін
жұмыстарды репродуктивтік және шығармашылық деп арнайы екі топқа бөлуге
болады.
Оқушының өзіндік әрекетін нәтижесінде оның бойында мынадай қасиеттер
қалыптасады:
-өз бетінше ойлану бөліктері мен ізденімпаздығы;
-оқуға деген қабілетінің артуы;
-берілген білімді игеру ғана емес, оны жаңалап және тиімді игеру жолдарын
-түсіне білу ниеті.
Басқа оқушылардың түсіндірмелеріне сын көзбен қарау өз ойының
дербестігі оқушының өз бетінше кітаппен жұмыс істеу, бақылау, жаттығу
эксперимент жүргізу іскерлігімен дағдыларын қалыптастыру.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының жоғары формасына олардың өз
еркімен жаңа амал тәсілдер қолданып жасайтын шығармашылық жұмыстары жатады.
Шығармашылық жұмыстар – оқушының өздігінен шығарма, баяндама, өлең шығару,
көрнекі құралдар жасауы т.б.
Өзіндік жұмыс танымдық іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыруда,
болашақта білімді өз бетінше жинай алу қабілеттерін дамытуда жетекші рөл
атқарады, ойлауды жандандыра түседі және оқып үйренуде оқушылардың жалпы
белсенділігін арттырады. Оқушының өзіндік жұмыс оқу материалын нығайта
түсу, жаңа материалды игеру мақсатын көздейді.
Оқушылардың оқу үрдісінде танымдық белсенділігін, қабілетін
дамыту, танымдық жан қуаттарын оянуына ықпал ету, білім деңгейін жетілдіру
ұзақ әрі жүйелі жүргізілетін жұмыстар нәтижесінде қалыптасады.
1.2 Бастауыш мектеп оқушыларының таным белсенділігін арттырудағы қоршаған
орта пәнінің рөлі мен маңызы.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының қоғамдық өмірінде жүріп
жатқан демократиялық өзгерістерге байланысты белгілі әлеуметтік шарттарды
ескере отырып, жеке тұлғаны көздеген білім беру жүйесіне қойылатын талаптар
күшейе түсуде. Сол талаптардың бірі – оқушының дүние танымын қалыптастыруда
елеулі ықпал жасайтын білім мазмұнын жетілдіру. Білім – дүниетанудың кәусар
бұлағы. Ол неғұрлым тереңдеген сайын дүниетанымда қалыптасып, тұрақтана
түседі.
Дүниетанымның қалыптасуына адам, табиғат, қоғам туралы білімдер
тірек болады. Адам, табиғат қоғам – бір тұтас дүние. Адам, табиғат қоғам
арасындағы байланысты және оларды үнемі бірлікте дамитынын оқушылар
бастауыш сыныптан бастап оқып, түсінуі жолға қойылып отыр. Өйткені
дүниетануды бастауыш сыныпта оқытудың барысында оқушының таным процесі
дамиды. Танымға көмегін тигізетін оқушының сезім мүшелерінің жұмысы арқылы
олар сыртқы дүниені қабылдайды. Әр түрлі оқу әрекеттері нәтижесінде олар
дүниені бір тұтас бірлікте сезініп, қабылдау арқылы санасында білім қоры
жиналып, ой өрісі кеңейеді.
Оқушылардың танымдық әрекеттерінің түрлері болса бір қатар
психологтар мен педагогтардың еңбектерінде (М.А. Данилов, И.Я. Лернер, Л.В.
Занков, М.И. Махмудов, А.А. Люблинская, А.Н. Леонтьев, Н.Б. Менчинская,
П.Я. Гольперин, Д.Б. Эльконин, М.И. Левина, Ю.К. Бабанский, Т.И. Шамова,
С.П. Баранов) зерттеу обьектісіне қарау жүйелі талданған.
Г.И. Шукина оқып білу жаңадан шындық ашу емес, бұрыннан белгілі
адам тәжірибесінен өткен шындықтардың жиынтығын меңгеру. Сондықтан бұл
шындықтарды оқушылар санасына жеткізу үшін ең алдымен мұғалімдер осы
білімдерді шәкіртке жеткізудің әдіс тәсілдерін меңгеруі керек деп
дәлелдеді. Б.П. Баранов оқытуды жеке бастың психологиялық дамуын тездету
үшін және қоршаған ортаның бұрыннан белгілі заңдылықтарын оқушыларға
меңгерту үшін жасанды ұйымдастырылған танымдық іс- әрекеттердің жиынтығы
деп санайды. Осы жайында тіпті өз кезегінде А.Я. Коменский болса,
“мүмкіндігінше адамдар білімді кітап бойынша ғана емес аспаннан, жерден,
еменнен, жөкеден, яғни, басқа біреудің байқағанынан, не сол жайында берген
мәлімдемесінен емес, заттың өзінен алсын”- деп тұжырымдайды.
К.Д. Ушинский – бастауыш сатыда жаратылыстану мен географияны
оқытуға үлкен мән берген әдіскердің бірі. Ол мектепте жаратылыстану ғылымын
оқытудың мәнін өте жоғары бағалап, оған балалардың қисынды ойы мен тілін
дамыту құралы ретінде қарады. Оқушылардың сөз қорларын молайтып, тілін
дамыту үшін ең алдымен оларды қоршаған ортаны танып білуге дағдыландыру
қажеттігін ескертті. Табиғаттан білім беру арқылы оқушылардың ұғымды саналы
игеруіне негіз қаланады деп есептеді. Оқушылар табиғат заңдылықтарын
меңгеру үшін үнемі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz