Саяси партиялардың қоғамда алатын орны
ЖОСПАРЫ :
І.КІРІСПЕ
ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І.САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ ТҮСІНІГІ, ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ҚОҒАМДА АЛАТЫН ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1.1Қазақстандағы саяси партиялар, олардың құрылу тарихы ... ... ... ... ...8
ІІ.ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЯСИ ПАРТИЯЛАР ТУРАЛЫ ЗАҢ ... ... ... ... ..17
2.2 Саяси партиялар туралы ғалымдардың ой.пікірлері ... ... ... ... ... ...38
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
І.КІРІСПЕ
ІІ.НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І.САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ ТҮСІНІГІ, ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ҚОҒАМДА АЛАТЫН ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1.1Қазақстандағы саяси партиялар, олардың құрылу тарихы ... ... ... ... ...8
ІІ.ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЯСИ ПАРТИЯЛАР ТУРАЛЫ ЗАҢ ... ... ... ... ..17
2.2 Саяси партиялар туралы ғалымдардың ой.пікірлері ... ... ... ... ... ...38
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
І. Саяси партиялардың қоғамда алатын орны
Саяси партиялар азаматтардың саяси өмірге қатысуының негізгі себепші әлеуметтендіру құралы болып есептеледі. Қоғамда ұйымдар, соның ішінде саяси ұйымдардың мүшелерінің саны мен сапасының көрсеткіші жоғары болған сайын, олардың саясатқа қатысу деңгейі де жоғары болып есептеледі. Бірақ, барлық уақытта солай болады деуге болмайды.
Қоғамның саяси жүйесіне кіретін саяси партиялар мен ықпалды топтардың іс-әрекеті мен әдістерінің арасында айырмашылық та жоқ емес. Мысалы, партиялар мемлекеттік аппаратты бағындырып, оларды басқаруға ұмтылады. Ал ықпалды топтар мемлекеттік аппараттардың шешім қабылдау ісіне ықпал жасаумен шектеледі. Бұлар кейде саяси партиялардың құрамына да кіреді. Партиялар азаматтардың саяси ерік-жігерін қалыптастыруға және оны білдіруіне жәрдемдеседі (Қазақстан Республикасының Конституциясы, 56-бап). Бірақ ол шексіз емес, олардың және басқа да қоғамдық бірлестіктердің мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар қызметіне араласуына жол берілмейді (54-бап). Сол сияқты мемлекет өз аумағында басқа мемлекеттердің саяси партиялары қызметіне жол берілмейді.
Көп партиялылық – плюрализмнің бірден-бір тетігі емес, оның заманы өткен дейтін зерттеушілер де бар екенін айтпай кетуге болмайды. Олай деушілердің ойынша көп партиялылықты шұғыл енгізу жағдайында ішкі саяси ахуал қатты шиеленіседі, белгілі дәрежеде демократиялық дағды қалыптасып үлгермеген қоғамда бірден шексіз еркіндік беруге де болмайды. Егер басқа партиялар болмайтын болса, онда басқарушы партияның ішінде кең түрде саяси еркіндік қамтамасыз етілуге тиіс. Бұл сияқты платформа идеясының жүзеге асып жатқанын жапондық либералдық-демократиялық партияның, үнді ұлттық конгресінің іс-әрекетінен көруге болады. Бір ғана саяси партия жағдайында ол проблемаларды талқылауға құқықты бірден-бір ұйым болмауға тиіс. Партияның деңгейінде дамымаған болса да, саяси майданда бәсекеге түсе алатын басқа саяси ұйымдар да болуға тиіс. Бұдан
Саяси партиялар азаматтардың саяси өмірге қатысуының негізгі себепші әлеуметтендіру құралы болып есептеледі. Қоғамда ұйымдар, соның ішінде саяси ұйымдардың мүшелерінің саны мен сапасының көрсеткіші жоғары болған сайын, олардың саясатқа қатысу деңгейі де жоғары болып есептеледі. Бірақ, барлық уақытта солай болады деуге болмайды.
Қоғамның саяси жүйесіне кіретін саяси партиялар мен ықпалды топтардың іс-әрекеті мен әдістерінің арасында айырмашылық та жоқ емес. Мысалы, партиялар мемлекеттік аппаратты бағындырып, оларды басқаруға ұмтылады. Ал ықпалды топтар мемлекеттік аппараттардың шешім қабылдау ісіне ықпал жасаумен шектеледі. Бұлар кейде саяси партиялардың құрамына да кіреді. Партиялар азаматтардың саяси ерік-жігерін қалыптастыруға және оны білдіруіне жәрдемдеседі (Қазақстан Республикасының Конституциясы, 56-бап). Бірақ ол шексіз емес, олардың және басқа да қоғамдық бірлестіктердің мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар қызметіне араласуына жол берілмейді (54-бап). Сол сияқты мемлекет өз аумағында басқа мемлекеттердің саяси партиялары қызметіне жол берілмейді.
Көп партиялылық – плюрализмнің бірден-бір тетігі емес, оның заманы өткен дейтін зерттеушілер де бар екенін айтпай кетуге болмайды. Олай деушілердің ойынша көп партиялылықты шұғыл енгізу жағдайында ішкі саяси ахуал қатты шиеленіседі, белгілі дәрежеде демократиялық дағды қалыптасып үлгермеген қоғамда бірден шексіз еркіндік беруге де болмайды. Егер басқа партиялар болмайтын болса, онда басқарушы партияның ішінде кең түрде саяси еркіндік қамтамасыз етілуге тиіс. Бұл сияқты платформа идеясының жүзеге асып жатқанын жапондық либералдық-демократиялық партияның, үнді ұлттық конгресінің іс-әрекетінен көруге болады. Бір ғана саяси партия жағдайында ол проблемаларды талқылауға құқықты бірден-бір ұйым болмауға тиіс. Партияның деңгейінде дамымаған болса да, саяси майданда бәсекеге түсе алатын басқа саяси ұйымдар да болуға тиіс. Бұдан
. Назарбаев Н.Ә. ҚР Сайлау Заңы туралы. Алматы: Жеті жарғы, 2004. 8, 97-бб.
2. http // www. electіons.ru.
3. Сәрсенбаев Т. Қоғамның саяси жүйесі. / Cаясаттануға кіріспе (бірінші бөлім). Алматы, 1994 жыл.
4. Хангелдин С. Біз айтсақ, жанашырлықпен айтамыз. // Түркістан №50 (544) 16 желтоқсан, 2004 ж. 4 б (8 б).
5.Борбасов С.М. Демократияға дем берген саяси реформалар // Ақиқат. 2008. №1. Б.15-19. (15)
6.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқаттың артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы, 2002. Б. 96. (32)
7.Дәрімбетов Б. Құл болу оңай, ал одан құтылу-қиямет. Алматы, 2006.- Б. 320. (26)
8.Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Мемлекеттік егемендігі туралы Декларация. Алматы: Жеті жарғы, 2006. Б. 108.
9.Конституция Республики Казахстан.- Алматы: Казахстан, 1993.- С.32. (13).
10.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Астана, 2007.-Б. 86. (6).
11.Жылқышиев Н. Бір партиялық жүйеге, және басқа табынушылыққа қарсымын // Жас қазақ. 2008. 29 шелде. Б.7.
12.Назарбаев Н. Қазақстан жолы.- Астана, 2007. Б. 93.
13.Назарбаев Н.А. На пороге ХХІ века. Алматы: Өнер, 1996.- С. 288. (151).
15. М.Қойгелдиев, Ә.Төлеубаев, Ж.Қасымбаев, т.б. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007.
16. Қуандық Е. Саясаттану негіздері.- Астана: «Елорда», 2000.
17. Панарин А.С. Политология.- М.: «Проспект», 1999.
18. Алмонд Г. Азаматтық мәдениет // Әлемдік саясаттану антологиясы. Т.7. - Алматы: «Қазақстан» баспа үйі, 2007.
19. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.
20. "Қазақ энциклопедиясы",5 том
2. http // www. electіons.ru.
3. Сәрсенбаев Т. Қоғамның саяси жүйесі. / Cаясаттануға кіріспе (бірінші бөлім). Алматы, 1994 жыл.
4. Хангелдин С. Біз айтсақ, жанашырлықпен айтамыз. // Түркістан №50 (544) 16 желтоқсан, 2004 ж. 4 б (8 б).
5.Борбасов С.М. Демократияға дем берген саяси реформалар // Ақиқат. 2008. №1. Б.15-19. (15)
6.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқаттың артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы, 2002. Б. 96. (32)
7.Дәрімбетов Б. Құл болу оңай, ал одан құтылу-қиямет. Алматы, 2006.- Б. 320. (26)
8.Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Мемлекеттік егемендігі туралы Декларация. Алматы: Жеті жарғы, 2006. Б. 108.
9.Конституция Республики Казахстан.- Алматы: Казахстан, 1993.- С.32. (13).
10.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Астана, 2007.-Б. 86. (6).
11.Жылқышиев Н. Бір партиялық жүйеге, және басқа табынушылыққа қарсымын // Жас қазақ. 2008. 29 шелде. Б.7.
12.Назарбаев Н. Қазақстан жолы.- Астана, 2007. Б. 93.
13.Назарбаев Н.А. На пороге ХХІ века. Алматы: Өнер, 1996.- С. 288. (151).
15. М.Қойгелдиев, Ә.Төлеубаев, Ж.Қасымбаев, т.б. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007.
16. Қуандық Е. Саясаттану негіздері.- Астана: «Елорда», 2000.
17. Панарин А.С. Политология.- М.: «Проспект», 1999.
18. Алмонд Г. Азаматтық мәдениет // Әлемдік саясаттану антологиясы. Т.7. - Алматы: «Қазақстан» баспа үйі, 2007.
19. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.
20. "Қазақ энциклопедиясы",5 том
ЖОСПАРЫ :
І.Кіріспе
ІІ.Негізгі бөлім
І.Саяси партиялардың түсінігі, құрылымы және қоғамда алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 2
1.1Қазақстандағы саяси партиялар, олардың құрылу тарихы ... ... ... ... ...8
ІІ.Қазақстандағы саяси партиялар туралы заң ... ... ... ... ..17
2.2 Саяси партиялар туралы ғалымдардың ой-пікірлері ... ... ... ... ... ...38
ІІІ.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..42
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
Кіріспе
І. Саяси партиялардың қоғамда алатын орны
Саяси партиялар азаматтардың саяси өмірге қатысуының негізгі себепші
әлеуметтендіру құралы болып есептеледі. Қоғамда ұйымдар, соның ішінде саяси
ұйымдардың мүшелерінің саны мен сапасының көрсеткіші жоғары болған сайын,
олардың саясатқа қатысу деңгейі де жоғары болып есептеледі. Бірақ, барлық
уақытта солай болады деуге болмайды.
Қоғамның саяси жүйесіне кіретін саяси партиялар мен ықпалды топтардың
іс-әрекеті мен әдістерінің арасында айырмашылық та жоқ емес. Мысалы,
партиялар мемлекеттік аппаратты бағындырып, оларды басқаруға ұмтылады. Ал
ықпалды топтар мемлекеттік аппараттардың шешім қабылдау ісіне ықпал
жасаумен шектеледі. Бұлар кейде саяси партиялардың құрамына да кіреді.
Партиялар азаматтардың саяси ерік-жігерін қалыптастыруға және оны
білдіруіне жәрдемдеседі (Қазақстан Республикасының Конституциясы, 56-бап).
Бірақ ол шексіз емес, олардың және басқа да қоғамдық бірлестіктердің
мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар қызметіне араласуына жол
берілмейді (54-бап). Сол сияқты мемлекет өз аумағында басқа мемлекеттердің
саяси партиялары қызметіне жол берілмейді.
Көп партиялылық – плюрализмнің бірден-бір тетігі емес, оның заманы
өткен дейтін зерттеушілер де бар екенін айтпай кетуге болмайды. Олай
деушілердің ойынша көп партиялылықты шұғыл енгізу жағдайында ішкі саяси
ахуал қатты шиеленіседі, белгілі дәрежеде демократиялық дағды қалыптасып
үлгермеген қоғамда бірден шексіз еркіндік беруге де болмайды. Егер басқа
партиялар болмайтын болса, онда басқарушы партияның ішінде кең түрде саяси
еркіндік қамтамасыз етілуге тиіс. Бұл сияқты платформа идеясының жүзеге
асып жатқанын жапондық либералдық-демократиялық партияның, үнді ұлттық
конгресінің іс-әрекетінен көруге болады. Бір ғана саяси партия жағдайында
ол проблемаларды талқылауға құқықты бірден-бір ұйым болмауға тиіс.
Партияның деңгейінде дамымаған болса да, саяси майданда бәсекеге түсе
алатын басқа саяси ұйымдар да болуға тиіс. Бұдан басқа да АҚШ-тағы сияқты
екі партиялылықтың тиімді екенін жақтайтын пікірлер де бар. Азаматтардың
саяси еркіндігі көп ретте осы жағдайлармен байланысты.
Қазақстандағы саяси реформалар Батыс демократиясының негізгі бағыттары
мен стандарттарын қабылдады. Алайда олар сол қалпында қайталанылған жоқ.
Қазақстанның демократияға жылжуының және саяси партиялары құрылысының өз
жолы болды. Осыны елбасы Н. Назарбаев жақсы түсінді. Ол өзінің Ғасырлар
тоғысында кітабында Қазақстан тәжірибесі мені қоғамның жаңа жағдайына
барлық есікті ашатын әмбебап кілт іздеуден бас тарту қажеттігіне көз
жеткізді. Демократияландыру – түбегейлі соңғы қалпы жоқ, ұзақ процесс. Ол
қоғам мен адам өмірінің барлық сфералараныдағы кешенді міндеттерді үздіксіз
шешу демократия декреттермен орнатылмайды, оны өмір жасайды,-деп ескертеді
.
Президенттік биліктің демократиясының эволюциялық жолын таңдағанын
анық көреміз. Саяси партиялардың кейбірі Батыс демократиясына тән шектеусіз
сөз бостандығын, ереуілдер мен жиналыстар бостандығын, дін бостандығын
талап етуі Қазақстанның жас демократиясы үшін қауіпті екендігін басқарушы
элита біледі. Ғасырларға созылған тоталитарлық саяси жүйе мемлекеттің жеке
адам өмірін реттеуі әкімшілдік-әміршілдік ойлауға бейімділік
қазақстандықтар үшін із түссіз кеткен жоқ. Ел басшылығы мен электорат саяси
қызметтің әкімшілдік әдістеріне бейім болады. Биліктің демократиялық
тетіктерінен гөрі, әкімшілдік тетіктері басым жұмыс істеді. Тоталитарлық,
әкімшілдік ойлауға бейімділік Қазақстандағы саяси партиялар құрылысына
міндетті түрде өзінің кері ықпалын жасады. Партиялар Қазақстанда халықтық
әлеуметтік тамырлардан қарағанда, әкімшілдік жүйемен көбірек қатыста болды.
Қазақстанның саяси партиялары
НҰР ОТАН Халықтық Демократиялық партиясы
Төрағасы – Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев. Төрағаның бірінші орынбасары –
Бахытжан Тұрсынұлы Жұмағұлов. Отан республикалық саяси партиясы 1999
жылдың қаңтарында құрылып, сол жылғы 12 ақпанда Қазақстан Республикасының
Әділет министрлігінде тіркеуден өтті. Партия мүшелерінің саны 607 557
адамды құрайды. Нұр Отан партиясының бөлімшелері Қазақстанның барлық
облыстарында, Астана және Алматы қалаларында бар. Партия қоғамды одан әрі
демократияландыруға бағытталған экономикалық және саяси реформаларды жүзеге
асыруға; азаматтардың өмір сүру деңгейін көтеруге; әлеуметтік әділеттік
орнатуға және елімізде тұрақтылықты сақтауға; ұлтаралық және
конфессияаралық келісімді нығайтуға; Қазақстан Республикасының жан-жақты
және үйлесімді дамуы үшін азаматтардың отансүйгіштігі мен жауапкершілігін
тәрбиелеуге белсенді ықпал етуді басты мақсаттары етіп жариялады. Мәжілісте
Нұр Отан парламенттік көпшілікке ие. 2007 жылы өткен Мәжіліс сайлауының
қорытындылары бойынша Нұр Отан 88,41% дауыс иеленіп, Парламенттің төменгі
палатасына партиядан 98 депутат сайланды.
Қазақстан коммунистік партиясы
Партияның бірінші хатшысы – Серікболсын Әбділдә ұлы Әбділдин. Партия 1998
жылғы 27 тамызда тіркелген, 2003 жылғы 20 наурызда қайта тіркеуден өтті.
ҚКП-тың мүшелерінің саны 54 246 адамды құрайды. Партияның бөлімшелері
республиканың барлық облыстарында бар. Партия республикада ғылыми социализм
қағидаларына негізделген еркіндік және әлеуметтік әділетті қоғам құруға
жағдай жасауды; коммунистік қоғамдық құрылысты қалыптастыруды өзінің
негізгі мақсаты етіп санайды. 2004 жылы өткен Мәжіліс сайлауына
Қазақстанның коммунистік партиясы партиялық тізім бойынша 3,44% дауыс
жинаған Коммунистердің халықтық оппозициялық одағы және ҚДТ сайлау
блогының құрамында қатысты. Партия 2007 жылғы Мәжіліс сайлауына қатысқан
жоқ.
Қазақстан коммунистік Халықтық партиясы
Бірінші хатшысы – Владимир Борисович Косарев. 2004 жылғы 21 маусымда
мемлекеттік тіркеуден өтті. Тіркеуден өту кезеңінде партия сапы 90 мың адам
құрады. Партияның саяси платформасына сәйкес, ҚКХП-ның қызметі қоғамдық
дамудың жаңа жағдайына бейімделген маркстік-лениндік идеологияға
негізделген. 2004 жылғы Мәжіліс сайлауының қорытындылары бойынша партия
1,98% дауыс алды. Үшінші шақырылымдағы Мәжілісте партияның депутаттары
болған жоқ. 2007 жылғы Мәжіліс сайлауының қорытындылары бойынша ҚКХП 1,29%
дауыс жинады.
Қазақстанның Ауыл социал-демократиялық партиясы
Партия төрағасы – Ғани Әлімұлы Қалиев. Партия 2002 жылғы 1 наурызда
тіркелген. 2003 жылғы 2 сәуірде партия қайта тіркеуден өтті. Тіркеуден өту
кезеңінде партия мүшелерінің саны 61 043 адамды құрады. Қазақстанның барлық
облыстарында партияның құрылымдық бөлімшелері бар. Партия мақсаттары:
мемлекеттік реттеуді және агросекторды қолдауды күшейту; ауыл
еңбеккерлерінің мүдделерін қорғау; қоғамды одан әрі демократияландыруға
бағытталған экономикалық және саяси реформаларды жүзеге асыруға белсенді
ықпал ету; экономиканың барлық салаларында нарықтық қатынастардың негізді
формаларын жүзеге асыру. Партия 2004 жылғы парламенттік сайлауға қатысты,
алайда үшінші шақырылымдағы Мәжілісте бірде-бір депутаттық мандатты иелене
алмады. 2007 жылғы Мәжіліс сайлауының қорытындылары бойынша Ауыл партиясы
1,51% дауыс жинады.
Қазақстанның патриоттар партиясы
Партия төрағасы – Ғани Есенкелді ұлы Қасымов. Партия 2000 жылғы 4 тамызда
тіркелген, 2003 жылғы 21 наурызда қайта тіркеуден өтті. Партияның
мәліметтері бойынша оның құрамында 172 мың мүшесі бар. Партия келесі
мақсаттарды ұстанады: Қазақстан халқының ұлттық қайта өркендеуін
қалыптастыру және жүзеге асыру; нарықтық экономикасы бар құқықтық
демократиялық мемлекет, азаматтық қоғам қалыптастыру; қоғамның әлеуметтік
белсенді бөлігін мемлекеттік және қоғамдық істерді басқаруға қатыстыру;
елдің орнықты дамуын қамтамасыз ету; адамның жоғары деңгейде өмір сүру
сапасын қалыптастыру және азаматтардың денсаулығына басым көңіл бөлу. 2004
жылғы Мәжіліс сайлауында партия 0,55% дауыс жинап, Парламентке өте алмады.
2007 жылғы Мәжіліс сайлауының қорытындылары бойынша партия 0,78% дауысқа ие
болды. Партия жетекшісі Ғ.Е.Қасымов 2007 жылы Президент Жарлығымен
Парламент Сенатының депутаты болып тағайындалды.
Қазақстанның АҚ ЖОЛ демократиялық партиясы
Партия төрағасы - Әлихан Мұхамед ұлы Бәйменов. Партия 2002 жылғы 3 сәуірде
тіркелген. Партия мүшелерінің құрамы 175 862 адамды құрайды. партияның
мақсаттары: тәуелсіз, гүлденген, демократиялық және еркін Қазақстан. Іргелі
құндылықтары: демократия, тәуелсіздік, еркіндік, әділеттік. 2004 жылғы
Мәжіліс сайлауында партия 12,04% дауыс жинады. Партия үшінші шақырылымдағы
Мәжілісте бір депутаттық мандатты иеленді. 2007 жылғы Мәжіліс сайлауының
қорытындылары бойынша Ақ жол партиясы 3,09% дауыс жинады.
Руханият партиясы
Партия төрайымы – Алтыншаш Қайыржанқызы Жағанова. Партия 2003 жылғы 6
қазанда тіркелген. Партия мүшелерінің саны 72 мың адамды құрайды. Партия
бөлімшелері облыс орталықтарында, Астана және Алматы қалаларында бар.
Партияның негізгі міндеттері: экономиканы көтеру, әлеуметтік мәселелерді
шешу, биік адамгершілікті және рухани бай қоғамды дамыту. 2004 жылғы
Мәжіліс сайлауының қорытындылары бойынша партия 0,44% дауыс жинап, үшінші
шақырылымдағы Мәжілісте депутаттары болған жоқ. 2007 жылғы Мәжіліс
сайлауының қорытындылары бойынша Руханият партиясы 0,37% дауыс жинады.
Әділет демократиялық партиясы
Партия төрағасы – Мақсұт Сұлтанұлы Нәрікбаев. 2004 жылғы 14 маусымда
тіркелген. Партия мүшелерінің саны 70 мың адамды құрайды. Партия аумақтық
принцип бойынша құрылып, республиканың барлық облыстары мен Астана және
Алматы қалаларында өз бөлімшелерін иеленген. Қазақстанда құқықтық
демократиялық әлеуметтік мемлекет құруды, тиімді, озық және дамыған
экономикалық жүйе құруды, азаматтық қоғам қалыптастыруды партия өзінің
басты міндеттері санайды. Партия 2004 жылғы Мәжіліс сайлауының
қорытындылары бойынша партиялық тізім бойынша сайлауда 0,76% дауыс жинады.
Үшінші шақырылымдағы Мәжілісте бір мандатты округ бойынша сайланған бір
депутаты болды. 2007 жылғы 8 шілдеде өткен Әділет демократиялық
партиясының 5-ші съезінде Қазақстанның АҚ ЖОЛ демократиялық партиясына
қосылу жөнінде шешім қабылданды.
Қазақстанның Нағыз АҚ ЖОЛ демократиялық партиясы
Партияның тең төрағалары: Болат Мұқышұлы Әбілов, Ораз Әлиұлы Жандосов,
Төлеген Тілекұлы Жүкеев. Партия АҚ ЖОЛ ҚДП-ның бөлінуінің нәтижесінде
2005 жылдың 29 сәуірінде құрылған. 2006 жылғы 17 наурызда тіркелді. Партия
мүшелерінің саны 87 012 адамды құрайды. Партия барлық облыстарда, Астана
және Алматы қалаларында өзінің бөлімшелерін ашқан. Партияның мақсаттары –
демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет және ашық қоғам құру.
2007 жылғы 23 маусымдағы Нағыз Ақ жол ҚДП-ның 3-ші съезінде Жалпы ұлттық
социал-демократиялық партиясына (ЖСДП) қосылу туралы шешім қабылданды.
Жалпы ұлттық социал-демократиялық партиясы (ЖСДП)
Партия төрағасы: Жармахан Айтбайұлы Тұяқбай. Төрағаның орынбасары: Әміржан
Сағидрахманұлы Қосанов. Партия 2006 жылғы 10 қыркүйекте құрылған. 2007
жылғы 25 қаңтарда тіркелді. Партия мүшелерінің саны – 140 мың адам. Партия
барлық облыстарда, Астана және Алматы қалаларында өзінің бөлімшелерін
ашқан. Жалпы ұлттық социал-демократиялық партиясы өз алдына демократиялық,
құқықтық әлеуметтік мемлекет қалыптастыру, инновациялық экономика құру,
жаңа гуманитарлық саясатты жүзеге асыру міндеттерін қояды. 2007 жылғы
Мәжіліс сайлауының қорытындылары бойынша Жалпы ұлттық социал-демократиялық
партиясы 4,54% дауыс жинады.
1.1 Қазақстандағы саяси партиялар, олардың құрылу тарихы
Қазақстанда саяси партияларды жоғарыдан құру тәжірибесі кеңінен
тараған. Бұл жағдайдың барлық деңгейде қалыптасып отырғандығын Отан
партиясының кезектен тыс ІV съезінде сөйлеген сөзінде Президент
Н.Ә.Назарбаев ... Басшы партия органдары қаншалықты жасыруға тырысса да,
аймақтық бөлімшелердің қалыптасуының өзі жоғарыдан дейтін классикалық
схема бойынша жүреді. Сосын жергілікті жетекшілер, жұмсартып айтқанда,
нұсқау бойынша сайланады, – деп ашық айтуы бекер емес[1].
Қазақстанда азаматтардың партиялар мен қоғамдық ұйымдар арқылы саясатқа
қатысу еркіндігі де біркелкі бірдей деуге болмайды. Мысалы, азаматтар үшін
Нұр Отанның беделі жоғары. Ал Әділет, Азат, Ақ жол, Ауыл,
Руханият, Патриоттар, 2 компартия; Қоғамдық қозғалыс ұйымдарының
мүшелері: Тәуелсіздікті қорғау (М. Шаханов), Рух пен тіл (Н. Мамай),
Ұлт тағдыры (Д. Көшім) және т.б; жастар ұйымдары (бірнеше ондаған)
Қаһар, Айбын және т.б. имидждері туралы олай деу қиын. Сайлаушылар жаңа
идеологиялық модельге, жаңа партиялық құрылысқа үйрене қойған жоқ. Сонымен
бірге, саяси партиялар бағдарламаларының ұқсастығы да бұған кедергі
келтіруде. Социологиялық зерттеулеріміздің нәтижесі де мұны дәлелдеп отыр.
Сіз өзіңізге танымал саяси партиялар бағдарламасымен таныссыз ба? – деген
сұраққа ия деп жауап бергендер 30-40 пайыздың төңірегінде.
Саясатқа еркін араласудың алғы шарттарының тағы бірі – саяси, құқықтық
факторлар. Міне солар демократиялық тәртіпті қоғамда демократиялық саяси
мәдениет басымдығын, билік құрылымдарын құқықтық тұрғыдан қамтамасыз етуі
саяси басқарушылық шешімдерді қабылдап, жүзеге асыру қажет. Саяси салада да
қарама-қайшылықтар аз емес. Мысалы, демократиялық даму жолындағы саяси-
ұйымдастырушылық шаралар (сайлау жүйесінің өзгеруі т.б.) мен қоғамда басым
болып отырған саяси мәдениет деңгейінің төмендегі арасындағы қарама-
қайшылық және т.б.
Саяси салғырттықтың көбісі халықтың әлеуметтік жағдайларындағы
қиыншылықтарға байланысты екені анықталып отыр.
Әдетте, саяси партиялардың ықпалында болатындар бірінші кезекте
мемлекеттік қызметкерлер, олардан кейін бюджет саласындағы қызметкерлер.
Бүгінгі күні қазақстандық саяси партиялардың құрамы көбінесе дәл осы екі
топ өкілдерінен тұратыны белгілі, бірақ олар ерікті негізде ме әлде
міндеттеу, қысымшылық негізде ме? – деген тағы бір үлкен мәселе бар. Ал
жұмыссыздар, үй шаруасындағы әйелдер, студенттер арасындағы саяси партиялар
қызметіне деген қызығушылық өте төмен тіптен жоқтың қасы. Саясатқа
тартылатындарды аймақтық белгілері мен әр түрлі ұлт өкілдері ретінде
қарастыратын болсақ, Солтүстік, Шығыс, Орталық аймақтарда өкілдерінің 36,5%-
ы партия бағдарламаларымен таныстығы әртүрлі болып келеді. Солтүстік және
Шығыс аймақ өкілдері Оңтүстік және Батыс аймақ өкілдерімен салыстырғанда
саяси партия бағдарламаларымен көбірек таныс. Ал партиялар мүшелерінің
ұлттық белгілері де сондай екені белгілі болып отыр.
Саяси партиялар мен қозғалыстар өз іс әрекеттерінде жалпы ұлттық,
мемлекеттік мүдделерді ескеруі негізінде ғана түрлі этникалық топтардың
жарасымын нығайтуға тиісті үлес қоса алады. Осы ретте көп партиялық жүйе
туралы екі түрлі пікір барын нәрсе деуге де, тек қана жағымсыз, жаман
болмайтын сияқты. Әрине, партиялық жүйе түптеп келгенде қоғамның тепе-
теңдік жағдайына жетуге жәрдемдеседі, яғни азаматтардың өз пікірлері мен
талпыныстарын білдіруге, олардың саяси өмірге араласуына, сөйтіп саяси,
әлеуметтік-экономикалық ахуалмен сиысып жұмыс істеуіне, өмір сүруіне
жәрдемдеседі. Сонымен қатар көп партиялық өтпелі кезеңде, әсіресе
дағдарыстар етек алған жағдайда, қоғамның әлеуметтік және этникалық топтары
арасында алауыздыққа, қоғам мүшелерінің партиягершілдік жолға түсіп, өзара
араздасуына итермелеуі ықтимал. Мысалы, Қазақстанда Алаш қозғалысы
Қазақстан қазақтар үшін деген ұран тастаса, Ресейде Либерал-демократиялық
партия өз лидерлері В.В.Жириновскийдің басшылығымен бұрынғы империялық
саясатқа қайта оралуға шақырғаны мәлім. Ал, мұның өзі мемлекет пен мемлекет
арасында, ұлттар арасында сенімсіздік пиғылдардың тууына апаруы да мүмкін.
Осының бәрін саяси жүйе басшылығында отырған элита ескереді. Сөйтіп қандай
бір партия немесе саяси қозғалыс болмасын қоғамның саяси жүйесінен өз
бағасын, өз орнын алады. Ол ең алдымен электоратқа байланысты. Сайлаушылар
қай партияны, қай қозғалысты жақтап дауыс беруіне қарай олардың қоғамда
алатын орны анықталады [3].
Елімізде азаматтардың саясатқа қатысу еркіндіктерін кеңейту және
жетілдіру мақсатында мына ұсыныстарды атап кеткен орынды: Партиялардың
сайлауға қатысу және сайлану мүмкіншілігін арттыру. Яғни, олардың тіркелу,
ұсыну тұрғысындағы талаптарын жеңілдету; Бұқаралық ақпарат құралдарының
қызметінің еркіндік сипатын күшейту, азаматтарға психологиялық әсер етуде
үгіт насихатты барлық партиялардан тең дәрежеде жүргізуін қамтамасыз ету;
Парламентте көппартиялылықты қамтамасыз ету мақсатында партиялар үшін
сайлау кедергісін қысқарту ( 7% -дан 5%-ға дейін).
Қазақстан азаматтарының саяси қатысуының еркіндігі келесі факторларға
байланысты: біріншіден, демократиялық саяси қатысу мен әлеуметтік топтардың
саяси шешімдерді қалыптастыру мен қабылдау үрдісіне ықпал етудегі
тәжірибесінің аздығы. Екіншіден, еліміздегі модернизациялау үрдісі мен оның
қоғамға ықпалына байланысты. Ол саяси мінез-құлық еркіндігін таңдауға әсер
етуде.
Азаматтардың саяси өмірге еркінірек қатысудың тағы бір жолы халықтық
бақылау органдарына мүше болу арқылы жүзеге асырылады. Халықтық бақылау
ұйымдары тұтас жүйе ретінде мемлекеттік ұйымдардан және қоғамдық ұйымдар
мен топтардан құрылады.
Азаматтардың саяси құқықтары мен міндеттерінің заң жүзінде бекітілуі
маңызды. Азаматтардың саяси құқықтарымен қатар азаматтық және әлеуметтік
құқықтары да қамтылуы қажет. Азаматтық, немесе жеке құқық – бұл адамға
жаратылысынан берілетін құқықтар, оның дербестігін және ерекшелігін
көрсетеді. Олардың қатарына өмір сүру құқы, жеке тұлға бостандығы мен
тәуелсіздігін жатқызамыз.
Саяси құқық азаматтардың мемлекет пен қоғам істерін басқаруға қатысу
мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді. Сөз, баспасөз, ұждан еркіндігі, ақпарат
алу құқы, өз пікірлестерімен біріге алу құқы, мемлекеттің өкілетті
органдарына сайлау мен сайлану еркіндігі т.б. жатады.
Қазіргі кезде нарықтық саясат пен қатынастардың мемлекет ұсынған
моделінің болашағы туралы пікір-таластары жүруде. Егер бұрын саяси жүйеде
тар шеңбердегі партиялық саясат үстемдік етсе, қазір қоғам дамуынан одан да
шектелген номенклатуралық, этнократиялық және криминалды топтар ықпал етуге
тырысуда. Содан да болар, С.Хангельдин Саяси тәуелсіздік бар ма бізде? Ол
да күмәнді. Біз өзіміздің әр қадамымызды теріскейдегі көршіміздің ыңғайына
қарай реттейміз. Бұл бұлжымас дағдыға айналды, – дейді. Оның бұл пікірі,
біздіңше, тым ұшқары. Дегенмен, біздіңше, саяси күштердің қайта топтасу
кезеңінде превентивті түрде бақыланатын саясат керек. [5]
Ол үшін: 1. Қоғамның саяси жүйесіне, сондай-ақ азаматтардың еркіндігіне
түрлі саяси, әлеуметтік, экономикалық және технологиялық күштердің залалды
ықпал да болмай тұрмайды. Егер елдің саяси жүйесі тарапынан оны
болдырмаудың алдын алу жоспары болмаса, яғни бұл іс өз бетімен жіберілсе,
онда ол түбінде бір айтарлықтай әлеуметтік бүліншіліктерге әкелмей тұрып,
факторларды зерттеп, тиісінше оң ықпал жасау, превентивті саясат жүргізу
саяси жүйенің ерекше міндеттерінің бірі болып табылады.
2. Саяси жүйе қоғамның тепе-теңдік, тұрақтылық, орнықтылық белгілерінің
нашарлау көріністерін дер кезінде байқап, оларды қалпына келтіруге және
нығайтуға бағытталған шаралар белгілеуі тиіс. Ол үшін саяси әлеуметтік және
этникалық топтар, жалпы халық бұқарасы арасында өзіне тірек болатын
негіздерді (экономикалық, саяси және әлеуметтік) кеңейтіп, нығайтып
отырады.
2006 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің бұйрығымен 2006-2011
жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғамды дамыту
тұжырымдамасы бекітілді. Экономикалық, әлеуметтік және саяси сферадағы
түбірлі реформалардың арқасында қоғамдық бірлестіктер құрылып, олар түрлі
әлеуметтік топтардың құқықтары мен еркіндіктерін қорғауға бағытталып әрекет
ете бастады.
Зерттеулер қорытындысы бойынша саясатқа қатысатын азаматтарды, партия
және қоғамдық қозғалыс мүшелерін үш топқа бөлуге болады: Саясатпен еркін
және белсенді араласатындар. Олар әр деңгейде өздерінің қолдарынан келгенше
іс-әрекет жасап отырады (25%); Саясатты түсінуге ынталы. Бірақ әлі еркін іс-
әрекетке бара қоймағандар (57%); Саясатта не болып жатқанын түсіну мүмкін
емес дейтіндер, саясатқа араласудан өзін аулақ ұстайтындар (18%).
Бұдан көріп отырғанымыздай, Қазақстан азаматтарының басым көпшілігінің
саяси еркіндігі жоғары (82%). Селқос қарайтындары – 18%.
Зерттеулер көрсеткеніндей, қоғамдағы ақын, жазушы, жалпы зиялы қауым
атаулы әлеуметтік топтағылардың саяси белсенділігі жоғары деуге келмейді.
Қазақстан азаматтарының жалпыұлттық деңгейден гөрі жергілікті деңгейде
саясатқа қатысуының жоғары екендігін көреміз. Бірақ жергілікті деңгейдегі
өзін-өзі басқару институттарының жоқтығы, азаматтарды жалпыұлттық деңгейде
қатысуда енжарлық көрсетуге алып келеді. Мамандардың зерттеуінше, азаматтық
қоғам институттарының жеткілікті бекітілмеуі; мемлекеттік ұйымдардың ҮЕҰ-
мен бірлесіп жұмыс жасауға тырыспауы; ҮЕҰ-ның әлсіздігі; азаматтық қоғам
құру тәжірибесінің жоқтығы; патернализм – осының бәрі азаматтар еркіндігі
мен белсенділігінің төмендігіне әсер етеді.
Қазақ халқының саяси тарихы саяси өмірді реформалауға бағытталған ой-
пікірлерге кенде емес. Саяси шешімдерге тірек болған, тағдырлық мазмұндағы
құжаттар қатарына көне дәуірдегі күлтегін жазуларын, орта ғасырлар
кезеңіндегі Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы, Жеті
жарғы заңдар жинағын жатқызуға болады. Қазақ халқының саяси өмірде бұл
құжаттардың қолданылуы рулық-тайпалық ала-ауыздықты тыйды, қазақ
мемлекеттілігін күшейтті, елдің саяси тұрақтылығымен біртұтастығын
нығайтты. Ал Қазақстан тәуелсіздік алғаннан соң егемен ел болған Қазақстан
халқын жаңа жасампаздық істерге бастаған, азаматтардың зор құлшынысын
тудырған саяси маңыздағы құжат Қазақстан 2030: барлық қазақстандықтардың
өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы атты ел Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына 1997 жылы жасаған Жолдауы болды. [1]
Қазақстан 2030 Жолдауында Президент Қазақстанның алдындағы 7 басымдылықты
атап көрсетті. Солардың қатарындағы 1,2,4, және 7-ші басымдылықтардың іске
асуы елдегі саяси партиялардың да ат салысып, араласуына қатысты болды.
Қазақстандағы саяси партиялар Қазақстан 2030 стратегиясындағы ұлттық
қауіпсіздік мәселесін қуаттады. Аумақтың тұтастығын толық сақтай отырып,
Қазақстанның тәуелсіз егемен мемлекет ретінде дамуын қамтамасыз ету2
мәселесі әрбір саяси партия үшін маңызды міндеттер қатарында болды. Сонымен
қатар өздерінің саяси мақсаттарының әр түрлілігіне қарамастан елдің саяси
партиялары ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасуын жақтады.
Қазақстанға бүгін және алдағы орнаған жылдар ішінде ұлттық стратегияны
жүзеге асыруға мүмкіндік беретін ішкі саяси тұрақтылық пен ұлттық
біртұтастықты сақтап, нығайта беру 3 мәселесі маңызды болды. Қазақстан
саяси партиялары түгелдей дерлік Қазақстан азаматтарының денсаулығын,
білімін және материалдық әл-ауқатын көтеруді жақтады. Саяси партияларды
біріктіретін келегі мәселелердің бірі-экологиялық ахуалды жақсарту болды.
Қазақстандағы саяси партиялар ұзақ мерзімді басымдылықтар қатарына
мемлекетілікті күшейтуді де жатқызады. Ісіне адал әрі біздің басты
мақсаттарымызға қол жеткізуде халықтың өкілдері болуға қабілетті
Қазақстанның мемлекеттік қызметкерлерінің ықпалы жене осы заманғы корпусын
жасақтау мәселесі де елдегі саяси партиялардың ортақ мақсаттары деп атауға
болады. [4]
Аталып өтілген 2030 жылға дейінгі Қазақстанның даму стратегиясының
бағыттары елдегі саяси партиялардың басым көпшілігінің саяси
бағдарламаларын ортақ міндеттер аясында таптастырады. Әсіресе билік
партиялары болып табылатын ҚХБП, Азаматтық, Руханият, Асар, Отан және Нұр
Отан партияларының бағдарламаларында мемлекеттік стратегиялық міндеттер
шешуші орын алды.
Қазақстан халқы үшін тағдырлық маңызы бар мемлекеттік ортақ
міндеттерді елдегі оппозициялық партиялар мен қозғалыстар да жоққа шығарған
жоқ. Мысалы, 2003 жылы желтоқсанда құрылған Қазақстанның демократиялық
таңдауы (ҚДТ) партиясының бағдарламасында билік партиясы күн тәртібіне
қойып отырған мәселелер өзінше орын алды. ҚДТ партиясы Біріккен
демократиялық қозғалыс Азат негізінде құрылған. ҚДТ-ның мақсаттары:
Биліктің үш тармағының бөлінуі; Азаматтың және азаматтар бірлестіктерінің
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету; Экономиканың дамуына сай
халықтың әл-ауқатын көтеру; Ұлттық байланыстарды қоғам мүддесіне сәйкес
игеру; Корупция мен қылмыскерлікке қарсы тиімді күрес; Ақпараттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету.
Аталған міндеттерді, құндылықтарды ресми билік те демократиялық қоғам
құрудағы басымдылықтар ретінде белгіледі. Саяси партиялардың биліктің
мақсаттарын айқындауға көзқарастары бірдей болғанымен сол мақсаттарды
орындау әдіс-тәсілдерін басқаша түсінеді. Оппозициялық партиялар биліктің
халық алдында толық ашықтығын және есептілігін жақтаса билік партиялары
мемлекеттік міндеттерді өз күшімен, өздерінің саяси шараларымен шешкенді
дұрыс көреді. Билік партиялары Қазақстан халқы алдындағы ашықтықты және
толық есептелікті міндетті емес деп санады. Билік көптеген мәселелерді өз
бетімен шешуге құштар болды. Халыққа есеп формалды жағдайға қалды. Билік
партияларының халық алдында нақты есеп бере бастауы, әкімдердің есебі,
министрлер кабинетінің есебі саяси практикада 2000-ші жылдардың басында
Отан және Нұр Отан партияларының қызметіне қатысты кірді.
Қазақстаның саяси партияларының демократиялық мемлекет құруға
қатысуы мәселесін зеттегенде естен шығарылмайтын маңызды мәселе мемлекеттің
мүдделі топтардан елдің конституциясы мен заңдары шеңберінде ғана қызмет
етуін талап етуі болды. Бұл талап өз бастауын 1990 жылы 25 қазанда
қабылданған Қазақ ССР Мемлекеттің егемендігі туралы Декларациядан алады.
Кеңес Одағы күйреуі жағдайында қабылданған бұл тарихи құжатта Саяси
партиялар, қоғамдық ұйымдар, бұқаралық бірлестіктер, өзге де топтар немесе
жекелеген адамдар тарапынан Қазақ ССР-нің конституциялық құрлысына қарсы
жасалатын кез келген күштеу әрееттері, оның территориясының тұтастығын
бұзуға шақыратын, сондай-ақ ұлт азадығын қоздыратын жария ұрандар заң
бойынша жазаланады,- деп көрсетеді. [6]
Қазақстандағы басқарушы билік ел егемендікке қол жеткізе салысымен
түрлі полярлық позициядағы саяси күштердің жас мемлекеттің тәуелсіздігін
шайқалтпауын назарға ерекше ұстады. Себебі, саяси партиялар қызметінің заң
шеңберінен шығуы сол жылдарда белсенділік көрсеткен сеспаратистік
қозғалыстарға дем берген болар еді. Әсіресе Қазақстанның солтүстігі мен
шығыс региондарындағы сеспаратистік, шовинистік пиғылдағы орыс тілді топтар
белсенділік көрсете бастаған болатын. Сонымен бірге саяси тұрақтылыққа тым
ұраншыл ұлтшыл- патриоттық партиялар да кері ықпал етті. Бұл жағдайда
мемлекет саяси партиялардың өзара күресін заңмен қатал реттеуді дұрыс деп
тапты.
Бұл талап Қазақстан Републикасының 1993 жылы 28 қаңтарда қабылдаған тұңғыш
Конституциясынан көрініс тапты. Онда партиялар азаматтардың саяси еркін
қалыптастыруға және іске асыруға ықпал етеді. Саяси партиялардың құрылуы,
қызыметі және тоқтатылуы заңмен белгіленеді. Қазақстан Республикасы
аумағында басқа мемлекеттердің саяси партияларының құрылуына жол
берілмейді- делінген .
Мемлекет саяси партиялар қызметіне ерекше мән береді. Демократиялық
қоғамның қалыптасуының міндетті сегменті ретінде көппартиялық дамытылды.
Бірақта Қазақстан олардың қызметіндегі қоғамдық келісімге және этникалық
татулыққа жат пиғылдардың бірден жолын кесті. Мемлекеттік саяси тұрақтылық
саясаты шеңберінде қызмет ететін саяси партиялар ғана ресми танылды.
Қазақстанда ұлтшылдық, сеспаратистік, экстремистік саяси бағыттағы
партиялар өз қызметтерін бастай да алмады.
ІІ. Қазақстандағы саяси партиялар туралы заң
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi, Төраға Ю.А.Хитрин,
Кеңес мүшелерi Х.Ә.Әбiшев, Қ.Ж.Балтабаев, С.Ф.Бычкова, А.Есенжанов,
А.К.Котов және Қ.Ә.Омарханов қатысқан құрамда, мыналардың: Мемлекет
басшысының өкiлi - Қазақстан Республикасы Президентi Әкiмшiлiгiнiң
Мемлекеттiк-құқық бөлiмi меңгерушiсiнiң бiрiншi орынбасары Т.С.Донақовтың;
Қазақстан Республикасы Парламентi Сенаты мен Мәжiлiсiнiң депутаттары
Е.Ж.Жұмабаев пен Р.Қ.Сәрпековтiң; Қазақстан Республикасы Орталық сайлау
комиссиясының мүшесi В.К.Фоостың; Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының
орынбасары А.Қ.Дауылбаевтың; әдiлет бiрiншi вице-министрi Б..Рахымбековтiң,
Әдiлет министрлiгiнiң Тiркеу қызметi комитетi төрағасының орынбасары
Е.Ә.Сапаровтың; Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және қоғамдық
келiсiм министрлiгi Iшкi саясат департаментi директорының орынбасары
С.Ә.Қожкеновтiң қатысуымен, өзiнiң ашық отырысында Қазақстан Республикасы
Президентiнiң "Саяси партиялар туралы" Заңның Қазақстан Республикасы
Конституциясына сәйкестiлiгiн тексеру туралы өтiнiшiн қарады.
Қазақстан Республикасының Парламентi Палаталары, Yкiметi, Орталық
сайлау комиссиясы және Бас прокуратурасы берген құжаттарды, сондай-ақ
конституциялық iс жүргiзудiң өзге де материалдарын зерделеп, баяндамашыны -
Конституциялық Кеңестiң мүшесi А.К.Котовты, өтiнiш субъектiсi өкiлiнiң және
отырысқа қатысушылардың сөздерiн тыңдап, Қазақстан Республикасының
Конституциялық Кеңесi мынаны АНЫҚТАДЫ:
"Саяси партиялар туралы" Қазақстан Республикасының Заңын Қазақстан
Республикасының Парламентi 2002 жылғы 26 маусымда қабылдап, 2002 жылғы 2
шiлдеде Қазақстан Республикасы Президентiнiң қол қоюына ұсынды.
Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 15 шілдедегі N 344 Заңы
Осы Заң саяси партияларды құрудың құқықтық негiздерiн, олардың
құқықтары мен мiндеттерiн, қызметiнiң кепiлдiктерiн белгiлейдi, саяси
партиялардың мемлекеттiк органдармен және басқа ұйымдармен қатынастарын
реттейдi.
ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
Саяси партия ұғымы
Азаматтардың, әртүрлi әлеуметтiк топтардың мүдделерiн мемлекеттiк
билiктiң өкiлдi және атқарушы, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарында
бiлдiру және оларды қалыптастыру iсiне қатысу мақсатында олардың саяси
еркiн бiлдiретiн Қазақстан Республикасы азаматтарының ерiктi бiрлестiгi
саяси партия деп танылады.
Саяси партияның халық атынан билiк жүргiзуге құқығы жоқ.
Қазақстан Республикасының саяси партиялар туралы заңдары Қазақстан
Республикасының Конституциясына нег iзделедi, осы Заңнан және Қазақстан
Республикасының өзге де нормативтiк құқықтық актерлерiнен тұрады.
Саяси партиялар заң алдында бiрдей.
Саяси партияларға бiрiгу құқығы
Қазақстан Республикасы азаматтарының саяси партияларға бiрлесу
бостандығына құқығы бар.
Қазақстан Республикасының азаматы тек бiр саяси партияға мүше бола
алады.
Саяси партияға мүше болу Қазақстан Республикасы азаматының құқықтары
мен бостандықтарын шектеуге негiз бола алмайды.
Әркiм өзiнiң қандай партияға жататынын көрсетуге немесе көрсетпеуге
құқылы.
Мемлекет және саяси партиялар
Мемлекет саяси партиялардың құқықтары мен заңды мүдделерiнiң
сақталуын қамтамасыз етедi.
Мемлекеттiң саяси партиялардың iстерiне және саяси партиялардың
мемлекет iстерiне заңсыз араласуына жол берiлмейдi. Саяси партияларға
мемлекеттiк органдардың функцияларын жүктеуге де жол берiлмейдi.
Азаматтардан кез келген нысанда, оның iшiнде ресми құжаттарда да,
қандай партияға жататынын көрсетудi талап етуге тыйым салынады.
Парламент депутаттарының, мемлекеттiк қызметшiлердiң саяси
партиялардағы ақы төленетiн қызметтерде болуына құқығы жоқ.
Мемлекеттiк қызметшiлер лауазымдық мiндеттерiн атқару кезiнде
Қазақстан Республикасы заңдарының талаптарын басшылыққа алады және саяси
партиялар мен олардың органдарының шешiмдерiмен байланысты болмайды.
Саяси партиялардың тұрақты жұмыс істейтін органдарында қызмет
атқаратын адамдарға Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасы, Қазақстан
Республикасының әлеуметтік қамсызда ндыру және сақтандыру туралы заңнамасы
қолданылады.
Саяси партиялардың құрылу және қызмет ету негiздерi
Саяси партиялардың қызметi ерiктiлiк, тең құқықтылық, өзiн-өзi
басқару, заңдылық және жариялылық принциптерiне негiзделедi. Осы Заңмен
белгiленген шектеулердi қоспағанда, саяси партиялар iшкi құрылымын,
мақсаттарын, қызмет нысандары мен әдiстерiн еркiн анықтайды.
Саяси партиялардың қызметi адам мен азаматтың Қазақстан
Республикасының Конституциясында ке пiлдiк берiлген құқықтары мен
бостандықтарын бұзбауға тиiс.
Саяси партиялар Қазақстан Республикасының саяси партияға мүше болып
табылатын азаматтарына саяси партиялардың басшы органдарында, депутаттыққа
және мемлекеттiк билiк органдары мен жергiлiктi өзiн-өзi басқару
органдарындағы өзге де сайланбалы қызметтерге кандидаттардың тiзiмiнде
өкiлдiк етуi үшiн бiрдей мүмкiндiктер жасауға тиiс.
Саяси партиялардың ұйымдық құрылымы аумақтық принцип бойынша
құрылады.
Саяси партиялар мен олардың құрылымдық бөлiмшелерiнiң (филиалдары мен
өкiлдiктерiнiң) басшы органдары Қазақстан Республикасының аумағында болуға
тиiс.
Қазақстан Республикасының аумағында басқа мемлекеттердiң саяси
партияларының қызметiне жол берiлмейдi.
Мақсаттары немесе iс-әрекеттерi Қазақстан Республикасының
конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, тұтастығын бұзуға, мемлекеттің
қауiпсiздігiне нұқсан келтiруге, әлеуметтiк, нәсiлдiк, Ұлттық, дiни, тектiк-
топтық және рулық араздықты тұтатуға бағытталған саяси партияларды құру мен
олардың қызметiне тыйым салынады.
Азаматтардың кәсiби, нәсiлдiк, ұлттық, этникалық және дiни белгiлерi
бойынша саяси партиялар құруға, сондай-ақ мемлекеттiк органдар мен
жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарында саяси партиялардың бастауыш партия
ұйымдарын құруға жол берiлмейдi.
Әскерилендiрiлген саяси партиялар, сондай-ақ саяси партиялар жанынан
әскерилендiрiлген құралымдар құруға және олардың қызметiне тыйым салынады.
Бiлiм беру ұйымдарының оқу процесiнде саяси партиялардың
бағдарламалық, жарғылық талаптарын насихаттауға жол берiлмейдi.
САЯСИ ПАРТИЯНЫ ҚҰРУ, ҚАЙТА ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ТАРАТУ
Саяси партияны құру
Саяси партия саны бiр мың адамнан кем емес, саяси партияның құрылтай
съезiн (конференциясын) шақыратын және облыстардың, pecпубликалық маңызы
бар қаланың және астананың үштен екiсінің атынан өкілдiк ететiн Қазақстан
Республикасы азаматтары тобының бастамасы бойынша құрылады. Азаматтар саяси
партияның құрылтай съезiне (конференциясына) жеке өзi қатысады.
Азаматтардың сенiмхат бойынша саяси партияның құрылтай съезiнде
(конференциясында) өкiлдiк етуiне жол берiлмейдi. Саяси партияның құрылуын,
соның iшiнде құрылтай съезiнiң (конференциясының) өткiзiлуiн ұйымдастыруды
қаржыландыру осы Заңның 18-бабының талаптарына сәйкес жүзеге асырылады.
Азаматтардың саяси партия құру жөнiндегi бастамашы
тобының электрондық және қағаз жеткiзгiштегi тiзiмдерi тiркеушi органға ол
белгiлеген нысан бойынша табыс етiледi.
Құрылтай съезiн (конференциясын) әзiрлеу және өткiзу үшiн құрамында
кемiнде он адам бар ұйымдастыру комитетi құрылуы мүмкін.
Құрылтай съезiнде (конференциясында) саяси партияны құру, оның атауы,
жарғысы, бағдарламасы туралы шешiмдер қабылданады және оның басшы органдары
құрылады.
Саяси партия жарғылық қызметiн мемлекеттiк тiркеуден өткеннен кейiн
жүзеге асырады.
Саяси партияның атауы мен рәмiзi
Саяси партияның атауында "саяси партия" немесе "партия" деген сөздер
болуға тиiс, оларды саяси партиялардың атауында ғана пайдалануға жол
берiледi.
Саяси партияның толық және қысқартылған атауы мен оның рәмiзi
мемлекеттiк органдардың, Қазақстан Республикасында тiркелген саяси
партиялардың, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңдарын бұзушылыққа
байланысты таратылған саяси партиялардың атауы мен рәмiзiн толық немесе
олардың елеулi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.Кіріспе
ІІ.Негізгі бөлім
І.Саяси партиялардың түсінігі, құрылымы және қоғамда алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 2
1.1Қазақстандағы саяси партиялар, олардың құрылу тарихы ... ... ... ... ...8
ІІ.Қазақстандағы саяси партиялар туралы заң ... ... ... ... ..17
2.2 Саяси партиялар туралы ғалымдардың ой-пікірлері ... ... ... ... ... ...38
ІІІ.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..42
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
Кіріспе
І. Саяси партиялардың қоғамда алатын орны
Саяси партиялар азаматтардың саяси өмірге қатысуының негізгі себепші
әлеуметтендіру құралы болып есептеледі. Қоғамда ұйымдар, соның ішінде саяси
ұйымдардың мүшелерінің саны мен сапасының көрсеткіші жоғары болған сайын,
олардың саясатқа қатысу деңгейі де жоғары болып есептеледі. Бірақ, барлық
уақытта солай болады деуге болмайды.
Қоғамның саяси жүйесіне кіретін саяси партиялар мен ықпалды топтардың
іс-әрекеті мен әдістерінің арасында айырмашылық та жоқ емес. Мысалы,
партиялар мемлекеттік аппаратты бағындырып, оларды басқаруға ұмтылады. Ал
ықпалды топтар мемлекеттік аппараттардың шешім қабылдау ісіне ықпал
жасаумен шектеледі. Бұлар кейде саяси партиялардың құрамына да кіреді.
Партиялар азаматтардың саяси ерік-жігерін қалыптастыруға және оны
білдіруіне жәрдемдеседі (Қазақстан Республикасының Конституциясы, 56-бап).
Бірақ ол шексіз емес, олардың және басқа да қоғамдық бірлестіктердің
мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар қызметіне араласуына жол
берілмейді (54-бап). Сол сияқты мемлекет өз аумағында басқа мемлекеттердің
саяси партиялары қызметіне жол берілмейді.
Көп партиялылық – плюрализмнің бірден-бір тетігі емес, оның заманы
өткен дейтін зерттеушілер де бар екенін айтпай кетуге болмайды. Олай
деушілердің ойынша көп партиялылықты шұғыл енгізу жағдайында ішкі саяси
ахуал қатты шиеленіседі, белгілі дәрежеде демократиялық дағды қалыптасып
үлгермеген қоғамда бірден шексіз еркіндік беруге де болмайды. Егер басқа
партиялар болмайтын болса, онда басқарушы партияның ішінде кең түрде саяси
еркіндік қамтамасыз етілуге тиіс. Бұл сияқты платформа идеясының жүзеге
асып жатқанын жапондық либералдық-демократиялық партияның, үнді ұлттық
конгресінің іс-әрекетінен көруге болады. Бір ғана саяси партия жағдайында
ол проблемаларды талқылауға құқықты бірден-бір ұйым болмауға тиіс.
Партияның деңгейінде дамымаған болса да, саяси майданда бәсекеге түсе
алатын басқа саяси ұйымдар да болуға тиіс. Бұдан басқа да АҚШ-тағы сияқты
екі партиялылықтың тиімді екенін жақтайтын пікірлер де бар. Азаматтардың
саяси еркіндігі көп ретте осы жағдайлармен байланысты.
Қазақстандағы саяси реформалар Батыс демократиясының негізгі бағыттары
мен стандарттарын қабылдады. Алайда олар сол қалпында қайталанылған жоқ.
Қазақстанның демократияға жылжуының және саяси партиялары құрылысының өз
жолы болды. Осыны елбасы Н. Назарбаев жақсы түсінді. Ол өзінің Ғасырлар
тоғысында кітабында Қазақстан тәжірибесі мені қоғамның жаңа жағдайына
барлық есікті ашатын әмбебап кілт іздеуден бас тарту қажеттігіне көз
жеткізді. Демократияландыру – түбегейлі соңғы қалпы жоқ, ұзақ процесс. Ол
қоғам мен адам өмірінің барлық сфералараныдағы кешенді міндеттерді үздіксіз
шешу демократия декреттермен орнатылмайды, оны өмір жасайды,-деп ескертеді
.
Президенттік биліктің демократиясының эволюциялық жолын таңдағанын
анық көреміз. Саяси партиялардың кейбірі Батыс демократиясына тән шектеусіз
сөз бостандығын, ереуілдер мен жиналыстар бостандығын, дін бостандығын
талап етуі Қазақстанның жас демократиясы үшін қауіпті екендігін басқарушы
элита біледі. Ғасырларға созылған тоталитарлық саяси жүйе мемлекеттің жеке
адам өмірін реттеуі әкімшілдік-әміршілдік ойлауға бейімділік
қазақстандықтар үшін із түссіз кеткен жоқ. Ел басшылығы мен электорат саяси
қызметтің әкімшілдік әдістеріне бейім болады. Биліктің демократиялық
тетіктерінен гөрі, әкімшілдік тетіктері басым жұмыс істеді. Тоталитарлық,
әкімшілдік ойлауға бейімділік Қазақстандағы саяси партиялар құрылысына
міндетті түрде өзінің кері ықпалын жасады. Партиялар Қазақстанда халықтық
әлеуметтік тамырлардан қарағанда, әкімшілдік жүйемен көбірек қатыста болды.
Қазақстанның саяси партиялары
НҰР ОТАН Халықтық Демократиялық партиясы
Төрағасы – Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев. Төрағаның бірінші орынбасары –
Бахытжан Тұрсынұлы Жұмағұлов. Отан республикалық саяси партиясы 1999
жылдың қаңтарында құрылып, сол жылғы 12 ақпанда Қазақстан Республикасының
Әділет министрлігінде тіркеуден өтті. Партия мүшелерінің саны 607 557
адамды құрайды. Нұр Отан партиясының бөлімшелері Қазақстанның барлық
облыстарында, Астана және Алматы қалаларында бар. Партия қоғамды одан әрі
демократияландыруға бағытталған экономикалық және саяси реформаларды жүзеге
асыруға; азаматтардың өмір сүру деңгейін көтеруге; әлеуметтік әділеттік
орнатуға және елімізде тұрақтылықты сақтауға; ұлтаралық және
конфессияаралық келісімді нығайтуға; Қазақстан Республикасының жан-жақты
және үйлесімді дамуы үшін азаматтардың отансүйгіштігі мен жауапкершілігін
тәрбиелеуге белсенді ықпал етуді басты мақсаттары етіп жариялады. Мәжілісте
Нұр Отан парламенттік көпшілікке ие. 2007 жылы өткен Мәжіліс сайлауының
қорытындылары бойынша Нұр Отан 88,41% дауыс иеленіп, Парламенттің төменгі
палатасына партиядан 98 депутат сайланды.
Қазақстан коммунистік партиясы
Партияның бірінші хатшысы – Серікболсын Әбділдә ұлы Әбділдин. Партия 1998
жылғы 27 тамызда тіркелген, 2003 жылғы 20 наурызда қайта тіркеуден өтті.
ҚКП-тың мүшелерінің саны 54 246 адамды құрайды. Партияның бөлімшелері
республиканың барлық облыстарында бар. Партия республикада ғылыми социализм
қағидаларына негізделген еркіндік және әлеуметтік әділетті қоғам құруға
жағдай жасауды; коммунистік қоғамдық құрылысты қалыптастыруды өзінің
негізгі мақсаты етіп санайды. 2004 жылы өткен Мәжіліс сайлауына
Қазақстанның коммунистік партиясы партиялық тізім бойынша 3,44% дауыс
жинаған Коммунистердің халықтық оппозициялық одағы және ҚДТ сайлау
блогының құрамында қатысты. Партия 2007 жылғы Мәжіліс сайлауына қатысқан
жоқ.
Қазақстан коммунистік Халықтық партиясы
Бірінші хатшысы – Владимир Борисович Косарев. 2004 жылғы 21 маусымда
мемлекеттік тіркеуден өтті. Тіркеуден өту кезеңінде партия сапы 90 мың адам
құрады. Партияның саяси платформасына сәйкес, ҚКХП-ның қызметі қоғамдық
дамудың жаңа жағдайына бейімделген маркстік-лениндік идеологияға
негізделген. 2004 жылғы Мәжіліс сайлауының қорытындылары бойынша партия
1,98% дауыс алды. Үшінші шақырылымдағы Мәжілісте партияның депутаттары
болған жоқ. 2007 жылғы Мәжіліс сайлауының қорытындылары бойынша ҚКХП 1,29%
дауыс жинады.
Қазақстанның Ауыл социал-демократиялық партиясы
Партия төрағасы – Ғани Әлімұлы Қалиев. Партия 2002 жылғы 1 наурызда
тіркелген. 2003 жылғы 2 сәуірде партия қайта тіркеуден өтті. Тіркеуден өту
кезеңінде партия мүшелерінің саны 61 043 адамды құрады. Қазақстанның барлық
облыстарында партияның құрылымдық бөлімшелері бар. Партия мақсаттары:
мемлекеттік реттеуді және агросекторды қолдауды күшейту; ауыл
еңбеккерлерінің мүдделерін қорғау; қоғамды одан әрі демократияландыруға
бағытталған экономикалық және саяси реформаларды жүзеге асыруға белсенді
ықпал ету; экономиканың барлық салаларында нарықтық қатынастардың негізді
формаларын жүзеге асыру. Партия 2004 жылғы парламенттік сайлауға қатысты,
алайда үшінші шақырылымдағы Мәжілісте бірде-бір депутаттық мандатты иелене
алмады. 2007 жылғы Мәжіліс сайлауының қорытындылары бойынша Ауыл партиясы
1,51% дауыс жинады.
Қазақстанның патриоттар партиясы
Партия төрағасы – Ғани Есенкелді ұлы Қасымов. Партия 2000 жылғы 4 тамызда
тіркелген, 2003 жылғы 21 наурызда қайта тіркеуден өтті. Партияның
мәліметтері бойынша оның құрамында 172 мың мүшесі бар. Партия келесі
мақсаттарды ұстанады: Қазақстан халқының ұлттық қайта өркендеуін
қалыптастыру және жүзеге асыру; нарықтық экономикасы бар құқықтық
демократиялық мемлекет, азаматтық қоғам қалыптастыру; қоғамның әлеуметтік
белсенді бөлігін мемлекеттік және қоғамдық істерді басқаруға қатыстыру;
елдің орнықты дамуын қамтамасыз ету; адамның жоғары деңгейде өмір сүру
сапасын қалыптастыру және азаматтардың денсаулығына басым көңіл бөлу. 2004
жылғы Мәжіліс сайлауында партия 0,55% дауыс жинап, Парламентке өте алмады.
2007 жылғы Мәжіліс сайлауының қорытындылары бойынша партия 0,78% дауысқа ие
болды. Партия жетекшісі Ғ.Е.Қасымов 2007 жылы Президент Жарлығымен
Парламент Сенатының депутаты болып тағайындалды.
Қазақстанның АҚ ЖОЛ демократиялық партиясы
Партия төрағасы - Әлихан Мұхамед ұлы Бәйменов. Партия 2002 жылғы 3 сәуірде
тіркелген. Партия мүшелерінің құрамы 175 862 адамды құрайды. партияның
мақсаттары: тәуелсіз, гүлденген, демократиялық және еркін Қазақстан. Іргелі
құндылықтары: демократия, тәуелсіздік, еркіндік, әділеттік. 2004 жылғы
Мәжіліс сайлауында партия 12,04% дауыс жинады. Партия үшінші шақырылымдағы
Мәжілісте бір депутаттық мандатты иеленді. 2007 жылғы Мәжіліс сайлауының
қорытындылары бойынша Ақ жол партиясы 3,09% дауыс жинады.
Руханият партиясы
Партия төрайымы – Алтыншаш Қайыржанқызы Жағанова. Партия 2003 жылғы 6
қазанда тіркелген. Партия мүшелерінің саны 72 мың адамды құрайды. Партия
бөлімшелері облыс орталықтарында, Астана және Алматы қалаларында бар.
Партияның негізгі міндеттері: экономиканы көтеру, әлеуметтік мәселелерді
шешу, биік адамгершілікті және рухани бай қоғамды дамыту. 2004 жылғы
Мәжіліс сайлауының қорытындылары бойынша партия 0,44% дауыс жинап, үшінші
шақырылымдағы Мәжілісте депутаттары болған жоқ. 2007 жылғы Мәжіліс
сайлауының қорытындылары бойынша Руханият партиясы 0,37% дауыс жинады.
Әділет демократиялық партиясы
Партия төрағасы – Мақсұт Сұлтанұлы Нәрікбаев. 2004 жылғы 14 маусымда
тіркелген. Партия мүшелерінің саны 70 мың адамды құрайды. Партия аумақтық
принцип бойынша құрылып, республиканың барлық облыстары мен Астана және
Алматы қалаларында өз бөлімшелерін иеленген. Қазақстанда құқықтық
демократиялық әлеуметтік мемлекет құруды, тиімді, озық және дамыған
экономикалық жүйе құруды, азаматтық қоғам қалыптастыруды партия өзінің
басты міндеттері санайды. Партия 2004 жылғы Мәжіліс сайлауының
қорытындылары бойынша партиялық тізім бойынша сайлауда 0,76% дауыс жинады.
Үшінші шақырылымдағы Мәжілісте бір мандатты округ бойынша сайланған бір
депутаты болды. 2007 жылғы 8 шілдеде өткен Әділет демократиялық
партиясының 5-ші съезінде Қазақстанның АҚ ЖОЛ демократиялық партиясына
қосылу жөнінде шешім қабылданды.
Қазақстанның Нағыз АҚ ЖОЛ демократиялық партиясы
Партияның тең төрағалары: Болат Мұқышұлы Әбілов, Ораз Әлиұлы Жандосов,
Төлеген Тілекұлы Жүкеев. Партия АҚ ЖОЛ ҚДП-ның бөлінуінің нәтижесінде
2005 жылдың 29 сәуірінде құрылған. 2006 жылғы 17 наурызда тіркелді. Партия
мүшелерінің саны 87 012 адамды құрайды. Партия барлық облыстарда, Астана
және Алматы қалаларында өзінің бөлімшелерін ашқан. Партияның мақсаттары –
демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет және ашық қоғам құру.
2007 жылғы 23 маусымдағы Нағыз Ақ жол ҚДП-ның 3-ші съезінде Жалпы ұлттық
социал-демократиялық партиясына (ЖСДП) қосылу туралы шешім қабылданды.
Жалпы ұлттық социал-демократиялық партиясы (ЖСДП)
Партия төрағасы: Жармахан Айтбайұлы Тұяқбай. Төрағаның орынбасары: Әміржан
Сағидрахманұлы Қосанов. Партия 2006 жылғы 10 қыркүйекте құрылған. 2007
жылғы 25 қаңтарда тіркелді. Партия мүшелерінің саны – 140 мың адам. Партия
барлық облыстарда, Астана және Алматы қалаларында өзінің бөлімшелерін
ашқан. Жалпы ұлттық социал-демократиялық партиясы өз алдына демократиялық,
құқықтық әлеуметтік мемлекет қалыптастыру, инновациялық экономика құру,
жаңа гуманитарлық саясатты жүзеге асыру міндеттерін қояды. 2007 жылғы
Мәжіліс сайлауының қорытындылары бойынша Жалпы ұлттық социал-демократиялық
партиясы 4,54% дауыс жинады.
1.1 Қазақстандағы саяси партиялар, олардың құрылу тарихы
Қазақстанда саяси партияларды жоғарыдан құру тәжірибесі кеңінен
тараған. Бұл жағдайдың барлық деңгейде қалыптасып отырғандығын Отан
партиясының кезектен тыс ІV съезінде сөйлеген сөзінде Президент
Н.Ә.Назарбаев ... Басшы партия органдары қаншалықты жасыруға тырысса да,
аймақтық бөлімшелердің қалыптасуының өзі жоғарыдан дейтін классикалық
схема бойынша жүреді. Сосын жергілікті жетекшілер, жұмсартып айтқанда,
нұсқау бойынша сайланады, – деп ашық айтуы бекер емес[1].
Қазақстанда азаматтардың партиялар мен қоғамдық ұйымдар арқылы саясатқа
қатысу еркіндігі де біркелкі бірдей деуге болмайды. Мысалы, азаматтар үшін
Нұр Отанның беделі жоғары. Ал Әділет, Азат, Ақ жол, Ауыл,
Руханият, Патриоттар, 2 компартия; Қоғамдық қозғалыс ұйымдарының
мүшелері: Тәуелсіздікті қорғау (М. Шаханов), Рух пен тіл (Н. Мамай),
Ұлт тағдыры (Д. Көшім) және т.б; жастар ұйымдары (бірнеше ондаған)
Қаһар, Айбын және т.б. имидждері туралы олай деу қиын. Сайлаушылар жаңа
идеологиялық модельге, жаңа партиялық құрылысқа үйрене қойған жоқ. Сонымен
бірге, саяси партиялар бағдарламаларының ұқсастығы да бұған кедергі
келтіруде. Социологиялық зерттеулеріміздің нәтижесі де мұны дәлелдеп отыр.
Сіз өзіңізге танымал саяси партиялар бағдарламасымен таныссыз ба? – деген
сұраққа ия деп жауап бергендер 30-40 пайыздың төңірегінде.
Саясатқа еркін араласудың алғы шарттарының тағы бірі – саяси, құқықтық
факторлар. Міне солар демократиялық тәртіпті қоғамда демократиялық саяси
мәдениет басымдығын, билік құрылымдарын құқықтық тұрғыдан қамтамасыз етуі
саяси басқарушылық шешімдерді қабылдап, жүзеге асыру қажет. Саяси салада да
қарама-қайшылықтар аз емес. Мысалы, демократиялық даму жолындағы саяси-
ұйымдастырушылық шаралар (сайлау жүйесінің өзгеруі т.б.) мен қоғамда басым
болып отырған саяси мәдениет деңгейінің төмендегі арасындағы қарама-
қайшылық және т.б.
Саяси салғырттықтың көбісі халықтың әлеуметтік жағдайларындағы
қиыншылықтарға байланысты екені анықталып отыр.
Әдетте, саяси партиялардың ықпалында болатындар бірінші кезекте
мемлекеттік қызметкерлер, олардан кейін бюджет саласындағы қызметкерлер.
Бүгінгі күні қазақстандық саяси партиялардың құрамы көбінесе дәл осы екі
топ өкілдерінен тұратыны белгілі, бірақ олар ерікті негізде ме әлде
міндеттеу, қысымшылық негізде ме? – деген тағы бір үлкен мәселе бар. Ал
жұмыссыздар, үй шаруасындағы әйелдер, студенттер арасындағы саяси партиялар
қызметіне деген қызығушылық өте төмен тіптен жоқтың қасы. Саясатқа
тартылатындарды аймақтық белгілері мен әр түрлі ұлт өкілдері ретінде
қарастыратын болсақ, Солтүстік, Шығыс, Орталық аймақтарда өкілдерінің 36,5%-
ы партия бағдарламаларымен таныстығы әртүрлі болып келеді. Солтүстік және
Шығыс аймақ өкілдері Оңтүстік және Батыс аймақ өкілдерімен салыстырғанда
саяси партия бағдарламаларымен көбірек таныс. Ал партиялар мүшелерінің
ұлттық белгілері де сондай екені белгілі болып отыр.
Саяси партиялар мен қозғалыстар өз іс әрекеттерінде жалпы ұлттық,
мемлекеттік мүдделерді ескеруі негізінде ғана түрлі этникалық топтардың
жарасымын нығайтуға тиісті үлес қоса алады. Осы ретте көп партиялық жүйе
туралы екі түрлі пікір барын нәрсе деуге де, тек қана жағымсыз, жаман
болмайтын сияқты. Әрине, партиялық жүйе түптеп келгенде қоғамның тепе-
теңдік жағдайына жетуге жәрдемдеседі, яғни азаматтардың өз пікірлері мен
талпыныстарын білдіруге, олардың саяси өмірге араласуына, сөйтіп саяси,
әлеуметтік-экономикалық ахуалмен сиысып жұмыс істеуіне, өмір сүруіне
жәрдемдеседі. Сонымен қатар көп партиялық өтпелі кезеңде, әсіресе
дағдарыстар етек алған жағдайда, қоғамның әлеуметтік және этникалық топтары
арасында алауыздыққа, қоғам мүшелерінің партиягершілдік жолға түсіп, өзара
араздасуына итермелеуі ықтимал. Мысалы, Қазақстанда Алаш қозғалысы
Қазақстан қазақтар үшін деген ұран тастаса, Ресейде Либерал-демократиялық
партия өз лидерлері В.В.Жириновскийдің басшылығымен бұрынғы империялық
саясатқа қайта оралуға шақырғаны мәлім. Ал, мұның өзі мемлекет пен мемлекет
арасында, ұлттар арасында сенімсіздік пиғылдардың тууына апаруы да мүмкін.
Осының бәрін саяси жүйе басшылығында отырған элита ескереді. Сөйтіп қандай
бір партия немесе саяси қозғалыс болмасын қоғамның саяси жүйесінен өз
бағасын, өз орнын алады. Ол ең алдымен электоратқа байланысты. Сайлаушылар
қай партияны, қай қозғалысты жақтап дауыс беруіне қарай олардың қоғамда
алатын орны анықталады [3].
Елімізде азаматтардың саясатқа қатысу еркіндіктерін кеңейту және
жетілдіру мақсатында мына ұсыныстарды атап кеткен орынды: Партиялардың
сайлауға қатысу және сайлану мүмкіншілігін арттыру. Яғни, олардың тіркелу,
ұсыну тұрғысындағы талаптарын жеңілдету; Бұқаралық ақпарат құралдарының
қызметінің еркіндік сипатын күшейту, азаматтарға психологиялық әсер етуде
үгіт насихатты барлық партиялардан тең дәрежеде жүргізуін қамтамасыз ету;
Парламентте көппартиялылықты қамтамасыз ету мақсатында партиялар үшін
сайлау кедергісін қысқарту ( 7% -дан 5%-ға дейін).
Қазақстан азаматтарының саяси қатысуының еркіндігі келесі факторларға
байланысты: біріншіден, демократиялық саяси қатысу мен әлеуметтік топтардың
саяси шешімдерді қалыптастыру мен қабылдау үрдісіне ықпал етудегі
тәжірибесінің аздығы. Екіншіден, еліміздегі модернизациялау үрдісі мен оның
қоғамға ықпалына байланысты. Ол саяси мінез-құлық еркіндігін таңдауға әсер
етуде.
Азаматтардың саяси өмірге еркінірек қатысудың тағы бір жолы халықтық
бақылау органдарына мүше болу арқылы жүзеге асырылады. Халықтық бақылау
ұйымдары тұтас жүйе ретінде мемлекеттік ұйымдардан және қоғамдық ұйымдар
мен топтардан құрылады.
Азаматтардың саяси құқықтары мен міндеттерінің заң жүзінде бекітілуі
маңызды. Азаматтардың саяси құқықтарымен қатар азаматтық және әлеуметтік
құқықтары да қамтылуы қажет. Азаматтық, немесе жеке құқық – бұл адамға
жаратылысынан берілетін құқықтар, оның дербестігін және ерекшелігін
көрсетеді. Олардың қатарына өмір сүру құқы, жеке тұлға бостандығы мен
тәуелсіздігін жатқызамыз.
Саяси құқық азаматтардың мемлекет пен қоғам істерін басқаруға қатысу
мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді. Сөз, баспасөз, ұждан еркіндігі, ақпарат
алу құқы, өз пікірлестерімен біріге алу құқы, мемлекеттің өкілетті
органдарына сайлау мен сайлану еркіндігі т.б. жатады.
Қазіргі кезде нарықтық саясат пен қатынастардың мемлекет ұсынған
моделінің болашағы туралы пікір-таластары жүруде. Егер бұрын саяси жүйеде
тар шеңбердегі партиялық саясат үстемдік етсе, қазір қоғам дамуынан одан да
шектелген номенклатуралық, этнократиялық және криминалды топтар ықпал етуге
тырысуда. Содан да болар, С.Хангельдин Саяси тәуелсіздік бар ма бізде? Ол
да күмәнді. Біз өзіміздің әр қадамымызды теріскейдегі көршіміздің ыңғайына
қарай реттейміз. Бұл бұлжымас дағдыға айналды, – дейді. Оның бұл пікірі,
біздіңше, тым ұшқары. Дегенмен, біздіңше, саяси күштердің қайта топтасу
кезеңінде превентивті түрде бақыланатын саясат керек. [5]
Ол үшін: 1. Қоғамның саяси жүйесіне, сондай-ақ азаматтардың еркіндігіне
түрлі саяси, әлеуметтік, экономикалық және технологиялық күштердің залалды
ықпал да болмай тұрмайды. Егер елдің саяси жүйесі тарапынан оны
болдырмаудың алдын алу жоспары болмаса, яғни бұл іс өз бетімен жіберілсе,
онда ол түбінде бір айтарлықтай әлеуметтік бүліншіліктерге әкелмей тұрып,
факторларды зерттеп, тиісінше оң ықпал жасау, превентивті саясат жүргізу
саяси жүйенің ерекше міндеттерінің бірі болып табылады.
2. Саяси жүйе қоғамның тепе-теңдік, тұрақтылық, орнықтылық белгілерінің
нашарлау көріністерін дер кезінде байқап, оларды қалпына келтіруге және
нығайтуға бағытталған шаралар белгілеуі тиіс. Ол үшін саяси әлеуметтік және
этникалық топтар, жалпы халық бұқарасы арасында өзіне тірек болатын
негіздерді (экономикалық, саяси және әлеуметтік) кеңейтіп, нығайтып
отырады.
2006 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің бұйрығымен 2006-2011
жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғамды дамыту
тұжырымдамасы бекітілді. Экономикалық, әлеуметтік және саяси сферадағы
түбірлі реформалардың арқасында қоғамдық бірлестіктер құрылып, олар түрлі
әлеуметтік топтардың құқықтары мен еркіндіктерін қорғауға бағытталып әрекет
ете бастады.
Зерттеулер қорытындысы бойынша саясатқа қатысатын азаматтарды, партия
және қоғамдық қозғалыс мүшелерін үш топқа бөлуге болады: Саясатпен еркін
және белсенді араласатындар. Олар әр деңгейде өздерінің қолдарынан келгенше
іс-әрекет жасап отырады (25%); Саясатты түсінуге ынталы. Бірақ әлі еркін іс-
әрекетке бара қоймағандар (57%); Саясатта не болып жатқанын түсіну мүмкін
емес дейтіндер, саясатқа араласудан өзін аулақ ұстайтындар (18%).
Бұдан көріп отырғанымыздай, Қазақстан азаматтарының басым көпшілігінің
саяси еркіндігі жоғары (82%). Селқос қарайтындары – 18%.
Зерттеулер көрсеткеніндей, қоғамдағы ақын, жазушы, жалпы зиялы қауым
атаулы әлеуметтік топтағылардың саяси белсенділігі жоғары деуге келмейді.
Қазақстан азаматтарының жалпыұлттық деңгейден гөрі жергілікті деңгейде
саясатқа қатысуының жоғары екендігін көреміз. Бірақ жергілікті деңгейдегі
өзін-өзі басқару институттарының жоқтығы, азаматтарды жалпыұлттық деңгейде
қатысуда енжарлық көрсетуге алып келеді. Мамандардың зерттеуінше, азаматтық
қоғам институттарының жеткілікті бекітілмеуі; мемлекеттік ұйымдардың ҮЕҰ-
мен бірлесіп жұмыс жасауға тырыспауы; ҮЕҰ-ның әлсіздігі; азаматтық қоғам
құру тәжірибесінің жоқтығы; патернализм – осының бәрі азаматтар еркіндігі
мен белсенділігінің төмендігіне әсер етеді.
Қазақ халқының саяси тарихы саяси өмірді реформалауға бағытталған ой-
пікірлерге кенде емес. Саяси шешімдерге тірек болған, тағдырлық мазмұндағы
құжаттар қатарына көне дәуірдегі күлтегін жазуларын, орта ғасырлар
кезеңіндегі Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы, Жеті
жарғы заңдар жинағын жатқызуға болады. Қазақ халқының саяси өмірде бұл
құжаттардың қолданылуы рулық-тайпалық ала-ауыздықты тыйды, қазақ
мемлекеттілігін күшейтті, елдің саяси тұрақтылығымен біртұтастығын
нығайтты. Ал Қазақстан тәуелсіздік алғаннан соң егемен ел болған Қазақстан
халқын жаңа жасампаздық істерге бастаған, азаматтардың зор құлшынысын
тудырған саяси маңыздағы құжат Қазақстан 2030: барлық қазақстандықтардың
өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы атты ел Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына 1997 жылы жасаған Жолдауы болды. [1]
Қазақстан 2030 Жолдауында Президент Қазақстанның алдындағы 7 басымдылықты
атап көрсетті. Солардың қатарындағы 1,2,4, және 7-ші басымдылықтардың іске
асуы елдегі саяси партиялардың да ат салысып, араласуына қатысты болды.
Қазақстандағы саяси партиялар Қазақстан 2030 стратегиясындағы ұлттық
қауіпсіздік мәселесін қуаттады. Аумақтың тұтастығын толық сақтай отырып,
Қазақстанның тәуелсіз егемен мемлекет ретінде дамуын қамтамасыз ету2
мәселесі әрбір саяси партия үшін маңызды міндеттер қатарында болды. Сонымен
қатар өздерінің саяси мақсаттарының әр түрлілігіне қарамастан елдің саяси
партиялары ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасуын жақтады.
Қазақстанға бүгін және алдағы орнаған жылдар ішінде ұлттық стратегияны
жүзеге асыруға мүмкіндік беретін ішкі саяси тұрақтылық пен ұлттық
біртұтастықты сақтап, нығайта беру 3 мәселесі маңызды болды. Қазақстан
саяси партиялары түгелдей дерлік Қазақстан азаматтарының денсаулығын,
білімін және материалдық әл-ауқатын көтеруді жақтады. Саяси партияларды
біріктіретін келегі мәселелердің бірі-экологиялық ахуалды жақсарту болды.
Қазақстандағы саяси партиялар ұзақ мерзімді басымдылықтар қатарына
мемлекетілікті күшейтуді де жатқызады. Ісіне адал әрі біздің басты
мақсаттарымызға қол жеткізуде халықтың өкілдері болуға қабілетті
Қазақстанның мемлекеттік қызметкерлерінің ықпалы жене осы заманғы корпусын
жасақтау мәселесі де елдегі саяси партиялардың ортақ мақсаттары деп атауға
болады. [4]
Аталып өтілген 2030 жылға дейінгі Қазақстанның даму стратегиясының
бағыттары елдегі саяси партиялардың басым көпшілігінің саяси
бағдарламаларын ортақ міндеттер аясында таптастырады. Әсіресе билік
партиялары болып табылатын ҚХБП, Азаматтық, Руханият, Асар, Отан және Нұр
Отан партияларының бағдарламаларында мемлекеттік стратегиялық міндеттер
шешуші орын алды.
Қазақстан халқы үшін тағдырлық маңызы бар мемлекеттік ортақ
міндеттерді елдегі оппозициялық партиялар мен қозғалыстар да жоққа шығарған
жоқ. Мысалы, 2003 жылы желтоқсанда құрылған Қазақстанның демократиялық
таңдауы (ҚДТ) партиясының бағдарламасында билік партиясы күн тәртібіне
қойып отырған мәселелер өзінше орын алды. ҚДТ партиясы Біріккен
демократиялық қозғалыс Азат негізінде құрылған. ҚДТ-ның мақсаттары:
Биліктің үш тармағының бөлінуі; Азаматтың және азаматтар бірлестіктерінің
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету; Экономиканың дамуына сай
халықтың әл-ауқатын көтеру; Ұлттық байланыстарды қоғам мүддесіне сәйкес
игеру; Корупция мен қылмыскерлікке қарсы тиімді күрес; Ақпараттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету.
Аталған міндеттерді, құндылықтарды ресми билік те демократиялық қоғам
құрудағы басымдылықтар ретінде белгіледі. Саяси партиялардың биліктің
мақсаттарын айқындауға көзқарастары бірдей болғанымен сол мақсаттарды
орындау әдіс-тәсілдерін басқаша түсінеді. Оппозициялық партиялар биліктің
халық алдында толық ашықтығын және есептілігін жақтаса билік партиялары
мемлекеттік міндеттерді өз күшімен, өздерінің саяси шараларымен шешкенді
дұрыс көреді. Билік партиялары Қазақстан халқы алдындағы ашықтықты және
толық есептелікті міндетті емес деп санады. Билік көптеген мәселелерді өз
бетімен шешуге құштар болды. Халыққа есеп формалды жағдайға қалды. Билік
партияларының халық алдында нақты есеп бере бастауы, әкімдердің есебі,
министрлер кабинетінің есебі саяси практикада 2000-ші жылдардың басында
Отан және Нұр Отан партияларының қызметіне қатысты кірді.
Қазақстаның саяси партияларының демократиялық мемлекет құруға
қатысуы мәселесін зеттегенде естен шығарылмайтын маңызды мәселе мемлекеттің
мүдделі топтардан елдің конституциясы мен заңдары шеңберінде ғана қызмет
етуін талап етуі болды. Бұл талап өз бастауын 1990 жылы 25 қазанда
қабылданған Қазақ ССР Мемлекеттің егемендігі туралы Декларациядан алады.
Кеңес Одағы күйреуі жағдайында қабылданған бұл тарихи құжатта Саяси
партиялар, қоғамдық ұйымдар, бұқаралық бірлестіктер, өзге де топтар немесе
жекелеген адамдар тарапынан Қазақ ССР-нің конституциялық құрлысына қарсы
жасалатын кез келген күштеу әрееттері, оның территориясының тұтастығын
бұзуға шақыратын, сондай-ақ ұлт азадығын қоздыратын жария ұрандар заң
бойынша жазаланады,- деп көрсетеді. [6]
Қазақстандағы басқарушы билік ел егемендікке қол жеткізе салысымен
түрлі полярлық позициядағы саяси күштердің жас мемлекеттің тәуелсіздігін
шайқалтпауын назарға ерекше ұстады. Себебі, саяси партиялар қызметінің заң
шеңберінен шығуы сол жылдарда белсенділік көрсеткен сеспаратистік
қозғалыстарға дем берген болар еді. Әсіресе Қазақстанның солтүстігі мен
шығыс региондарындағы сеспаратистік, шовинистік пиғылдағы орыс тілді топтар
белсенділік көрсете бастаған болатын. Сонымен бірге саяси тұрақтылыққа тым
ұраншыл ұлтшыл- патриоттық партиялар да кері ықпал етті. Бұл жағдайда
мемлекет саяси партиялардың өзара күресін заңмен қатал реттеуді дұрыс деп
тапты.
Бұл талап Қазақстан Републикасының 1993 жылы 28 қаңтарда қабылдаған тұңғыш
Конституциясынан көрініс тапты. Онда партиялар азаматтардың саяси еркін
қалыптастыруға және іске асыруға ықпал етеді. Саяси партиялардың құрылуы,
қызыметі және тоқтатылуы заңмен белгіленеді. Қазақстан Республикасы
аумағында басқа мемлекеттердің саяси партияларының құрылуына жол
берілмейді- делінген .
Мемлекет саяси партиялар қызметіне ерекше мән береді. Демократиялық
қоғамның қалыптасуының міндетті сегменті ретінде көппартиялық дамытылды.
Бірақта Қазақстан олардың қызметіндегі қоғамдық келісімге және этникалық
татулыққа жат пиғылдардың бірден жолын кесті. Мемлекеттік саяси тұрақтылық
саясаты шеңберінде қызмет ететін саяси партиялар ғана ресми танылды.
Қазақстанда ұлтшылдық, сеспаратистік, экстремистік саяси бағыттағы
партиялар өз қызметтерін бастай да алмады.
ІІ. Қазақстандағы саяси партиялар туралы заң
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi, Төраға Ю.А.Хитрин,
Кеңес мүшелерi Х.Ә.Әбiшев, Қ.Ж.Балтабаев, С.Ф.Бычкова, А.Есенжанов,
А.К.Котов және Қ.Ә.Омарханов қатысқан құрамда, мыналардың: Мемлекет
басшысының өкiлi - Қазақстан Республикасы Президентi Әкiмшiлiгiнiң
Мемлекеттiк-құқық бөлiмi меңгерушiсiнiң бiрiншi орынбасары Т.С.Донақовтың;
Қазақстан Республикасы Парламентi Сенаты мен Мәжiлiсiнiң депутаттары
Е.Ж.Жұмабаев пен Р.Қ.Сәрпековтiң; Қазақстан Республикасы Орталық сайлау
комиссиясының мүшесi В.К.Фоостың; Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының
орынбасары А.Қ.Дауылбаевтың; әдiлет бiрiншi вице-министрi Б..Рахымбековтiң,
Әдiлет министрлiгiнiң Тiркеу қызметi комитетi төрағасының орынбасары
Е.Ә.Сапаровтың; Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және қоғамдық
келiсiм министрлiгi Iшкi саясат департаментi директорының орынбасары
С.Ә.Қожкеновтiң қатысуымен, өзiнiң ашық отырысында Қазақстан Республикасы
Президентiнiң "Саяси партиялар туралы" Заңның Қазақстан Республикасы
Конституциясына сәйкестiлiгiн тексеру туралы өтiнiшiн қарады.
Қазақстан Республикасының Парламентi Палаталары, Yкiметi, Орталық
сайлау комиссиясы және Бас прокуратурасы берген құжаттарды, сондай-ақ
конституциялық iс жүргiзудiң өзге де материалдарын зерделеп, баяндамашыны -
Конституциялық Кеңестiң мүшесi А.К.Котовты, өтiнiш субъектiсi өкiлiнiң және
отырысқа қатысушылардың сөздерiн тыңдап, Қазақстан Республикасының
Конституциялық Кеңесi мынаны АНЫҚТАДЫ:
"Саяси партиялар туралы" Қазақстан Республикасының Заңын Қазақстан
Республикасының Парламентi 2002 жылғы 26 маусымда қабылдап, 2002 жылғы 2
шiлдеде Қазақстан Республикасы Президентiнiң қол қоюына ұсынды.
Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 15 шілдедегі N 344 Заңы
Осы Заң саяси партияларды құрудың құқықтық негiздерiн, олардың
құқықтары мен мiндеттерiн, қызметiнiң кепiлдiктерiн белгiлейдi, саяси
партиялардың мемлекеттiк органдармен және басқа ұйымдармен қатынастарын
реттейдi.
ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
Саяси партия ұғымы
Азаматтардың, әртүрлi әлеуметтiк топтардың мүдделерiн мемлекеттiк
билiктiң өкiлдi және атқарушы, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарында
бiлдiру және оларды қалыптастыру iсiне қатысу мақсатында олардың саяси
еркiн бiлдiретiн Қазақстан Республикасы азаматтарының ерiктi бiрлестiгi
саяси партия деп танылады.
Саяси партияның халық атынан билiк жүргiзуге құқығы жоқ.
Қазақстан Республикасының саяси партиялар туралы заңдары Қазақстан
Республикасының Конституциясына нег iзделедi, осы Заңнан және Қазақстан
Республикасының өзге де нормативтiк құқықтық актерлерiнен тұрады.
Саяси партиялар заң алдында бiрдей.
Саяси партияларға бiрiгу құқығы
Қазақстан Республикасы азаматтарының саяси партияларға бiрлесу
бостандығына құқығы бар.
Қазақстан Республикасының азаматы тек бiр саяси партияға мүше бола
алады.
Саяси партияға мүше болу Қазақстан Республикасы азаматының құқықтары
мен бостандықтарын шектеуге негiз бола алмайды.
Әркiм өзiнiң қандай партияға жататынын көрсетуге немесе көрсетпеуге
құқылы.
Мемлекет және саяси партиялар
Мемлекет саяси партиялардың құқықтары мен заңды мүдделерiнiң
сақталуын қамтамасыз етедi.
Мемлекеттiң саяси партиялардың iстерiне және саяси партиялардың
мемлекет iстерiне заңсыз араласуына жол берiлмейдi. Саяси партияларға
мемлекеттiк органдардың функцияларын жүктеуге де жол берiлмейдi.
Азаматтардан кез келген нысанда, оның iшiнде ресми құжаттарда да,
қандай партияға жататынын көрсетудi талап етуге тыйым салынады.
Парламент депутаттарының, мемлекеттiк қызметшiлердiң саяси
партиялардағы ақы төленетiн қызметтерде болуына құқығы жоқ.
Мемлекеттiк қызметшiлер лауазымдық мiндеттерiн атқару кезiнде
Қазақстан Республикасы заңдарының талаптарын басшылыққа алады және саяси
партиялар мен олардың органдарының шешiмдерiмен байланысты болмайды.
Саяси партиялардың тұрақты жұмыс істейтін органдарында қызмет
атқаратын адамдарға Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасы, Қазақстан
Республикасының әлеуметтік қамсызда ндыру және сақтандыру туралы заңнамасы
қолданылады.
Саяси партиялардың құрылу және қызмет ету негiздерi
Саяси партиялардың қызметi ерiктiлiк, тең құқықтылық, өзiн-өзi
басқару, заңдылық және жариялылық принциптерiне негiзделедi. Осы Заңмен
белгiленген шектеулердi қоспағанда, саяси партиялар iшкi құрылымын,
мақсаттарын, қызмет нысандары мен әдiстерiн еркiн анықтайды.
Саяси партиялардың қызметi адам мен азаматтың Қазақстан
Республикасының Конституциясында ке пiлдiк берiлген құқықтары мен
бостандықтарын бұзбауға тиiс.
Саяси партиялар Қазақстан Республикасының саяси партияға мүше болып
табылатын азаматтарына саяси партиялардың басшы органдарында, депутаттыққа
және мемлекеттiк билiк органдары мен жергiлiктi өзiн-өзi басқару
органдарындағы өзге де сайланбалы қызметтерге кандидаттардың тiзiмiнде
өкiлдiк етуi үшiн бiрдей мүмкiндiктер жасауға тиiс.
Саяси партиялардың ұйымдық құрылымы аумақтық принцип бойынша
құрылады.
Саяси партиялар мен олардың құрылымдық бөлiмшелерiнiң (филиалдары мен
өкiлдiктерiнiң) басшы органдары Қазақстан Республикасының аумағында болуға
тиiс.
Қазақстан Республикасының аумағында басқа мемлекеттердiң саяси
партияларының қызметiне жол берiлмейдi.
Мақсаттары немесе iс-әрекеттерi Қазақстан Республикасының
конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, тұтастығын бұзуға, мемлекеттің
қауiпсiздігiне нұқсан келтiруге, әлеуметтiк, нәсiлдiк, Ұлттық, дiни, тектiк-
топтық және рулық араздықты тұтатуға бағытталған саяси партияларды құру мен
олардың қызметiне тыйым салынады.
Азаматтардың кәсiби, нәсiлдiк, ұлттық, этникалық және дiни белгiлерi
бойынша саяси партиялар құруға, сондай-ақ мемлекеттiк органдар мен
жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарында саяси партиялардың бастауыш партия
ұйымдарын құруға жол берiлмейдi.
Әскерилендiрiлген саяси партиялар, сондай-ақ саяси партиялар жанынан
әскерилендiрiлген құралымдар құруға және олардың қызметiне тыйым салынады.
Бiлiм беру ұйымдарының оқу процесiнде саяси партиялардың
бағдарламалық, жарғылық талаптарын насихаттауға жол берiлмейдi.
САЯСИ ПАРТИЯНЫ ҚҰРУ, ҚАЙТА ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ТАРАТУ
Саяси партияны құру
Саяси партия саны бiр мың адамнан кем емес, саяси партияның құрылтай
съезiн (конференциясын) шақыратын және облыстардың, pecпубликалық маңызы
бар қаланың және астананың үштен екiсінің атынан өкілдiк ететiн Қазақстан
Республикасы азаматтары тобының бастамасы бойынша құрылады. Азаматтар саяси
партияның құрылтай съезiне (конференциясына) жеке өзi қатысады.
Азаматтардың сенiмхат бойынша саяси партияның құрылтай съезiнде
(конференциясында) өкiлдiк етуiне жол берiлмейдi. Саяси партияның құрылуын,
соның iшiнде құрылтай съезiнiң (конференциясының) өткiзiлуiн ұйымдастыруды
қаржыландыру осы Заңның 18-бабының талаптарына сәйкес жүзеге асырылады.
Азаматтардың саяси партия құру жөнiндегi бастамашы
тобының электрондық және қағаз жеткiзгiштегi тiзiмдерi тiркеушi органға ол
белгiлеген нысан бойынша табыс етiледi.
Құрылтай съезiн (конференциясын) әзiрлеу және өткiзу үшiн құрамында
кемiнде он адам бар ұйымдастыру комитетi құрылуы мүмкін.
Құрылтай съезiнде (конференциясында) саяси партияны құру, оның атауы,
жарғысы, бағдарламасы туралы шешiмдер қабылданады және оның басшы органдары
құрылады.
Саяси партия жарғылық қызметiн мемлекеттiк тiркеуден өткеннен кейiн
жүзеге асырады.
Саяси партияның атауы мен рәмiзi
Саяси партияның атауында "саяси партия" немесе "партия" деген сөздер
болуға тиiс, оларды саяси партиялардың атауында ғана пайдалануға жол
берiледi.
Саяси партияның толық және қысқартылған атауы мен оның рәмiзi
мемлекеттiк органдардың, Қазақстан Республикасында тiркелген саяси
партиялардың, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңдарын бұзушылыққа
байланысты таратылған саяси партиялардың атауы мен рәмiзiн толық немесе
олардың елеулi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz