Оқушылардың экологиялық тәртібін қалыптастыруда, ықпалын үйлестіруде мұғалімнің рөлі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық білім беру
1.1Экология - педагогика ғылымының бір саласы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .6
1.2 Оқушыларға экологиялық тәрбие берудің маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .13
2 Оқушылардың экологиялық тәртібін қалыптастыруда, ықпалын үйлестіруде мұғалімнің рөлі
2.1 Экологиялық тәрбиеге байланысты сабақтардан үзінді ... ... ... ... ... ... ... . 21
2.2 Сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға экологиялық білім беру беру мен табиғат қорғауға тәрбиелеудің жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Кіріспе
Өмір ағымы талап етіп отырғандай жаңа қоғамға лайықты саналы білімді, үйлесімді жетілген жеке тұлғаны қалыптастыру бүгінгі мектеп алдында тұрған негізгі міндет. Осыған байланысты мектептің бастауыш оқыту сатысындағы оқу - тәрбие жұмыстарын жан - жақты толықтырып қайта қарап шығу бүгінгі күн талабының өзекті мәселерінің бірі болып отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан - 2030 атты бағдарламасында егемен еліміздің стратегиясының тактикасын белгілей келе бүгінгі және болашақ жастардың жан - жақты білімді ғылыми - техникалық прогрестен хабары мол жеке тұлға ретінде дамып қалыптасуын өз бағдарламасына негіз етеді.[16]
Н.Ә.Назарбаевтың қандай бір еңбегін алып оқысақ та, онда Президент тәртіп, тәрбие, бірлік, түсіністік туралы айтады [17,18,19].
"Демократия екен деп халықты өз бетімен де жіберуге болмайды. Тәртіп екен деп тоталитарлық жүйені енгізуге де болмайды. Бұл жерде саналы, салихалы тәртіп керек", дейді Президент. [20,21,22]
Біздің "халық" деп отырғанымыздың ішінде бүгінгі бастауыш сынып оқушылары да бар. Себебі бүгінгі бастауыш сынып оқушылары - ол ертеңгі ел Азаматы.
Отбасында ғана болашақ ұрпағымызға біз өмір туралы, айналадағы қоршаған орта, табиғат, адамдар қарым - қатынасы жайлы ең алғашқы ұғымдар береміз. Бұл жұмыстың жүзеге асырылуына, әрине, ұрпақтар тәжірибесі кеңінен қолданылады.
Әр ата - ана өзінің баласын тәрбиелей отырып, қоғам алдындағы жауапкершілігін еш уақытта да ұмытпауы тиіс. Егер әр ата - ана өзінің баласын саналы тәртіпке, адамгершілігі мол, рухани жағынан жетілген, еңбекке бейім, қолынан әр түрлі өнер келетіндей етіп тәрбиелесе, онда біз Егеменді еліміздің болашағы жарқын деп айта алар едік.
Оқушылармен бірлесіп адамгершілік және рухани мәдениетті, оның тамаша үлгілерін, қарым - қатынас мәдениетіне араласу, соның негізінде жеке басқа тән құндылықтарды жинақтап шығару, сөйтіп тәрбиелік үрдісте оқушының жеке басының белсенділігін қамтамасыз ете отырып әдептілік мінез - құлық нормаларын оның бойына сіңіру қалыпты дағдыға айналдыру көзделеді. Оны жүзеге асыратын ол - мұғалім.
Қазіргі таңда айналадағы ортаны қорғау мен табиғат байлықтарын тиімді пайдалану мәселесіне ерекше назар аударылып отыр. Қазақстан Республикасының Қоршаған табиғи ортаны қорғау туралы Заңы 15 шілде 1997 жылы қабылданған болатын. Осы Заң қазіргі және болашақ ұрпақтардың мүдделері үшін қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін белгілейді, сонымен бірге экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, шаруашылық және өзге де қызметтің табиғи экологиялық жүйелерге зиянды әсерін болғызбауға, алуан түрлілікті сақтау мен табиғатты ұтымды ұйымдастыруға бағытталған.[5]
Табиғат байлықтарын қорғау және оны тиімді пайдалану жөнінде алға қойылған маңызды міндеттердің бірі ғылыми тұрғыда негізделген ұсыныстарды жасау үшін табиғи экологиялық жүйені қосымша түрде терең оқып, білу болып табылады.
Өндірістің өсуіне қарай табиғаттан алынатын шикізат пен өндіріс қалдықтарының көлемі айтарлықтай артады. Бұған қарап табиғатты қорғау үшін өндірістің көлемі мен қарқынын тежеу керек деген қорытынды шықпаса керек. Бұл жерде әңгіме адамның табиғатпен арақатынасын дұрыс жолға қою мәселесі туралы болмақ.
Ал табиғатпен қарым - қатынас дұрыс жолға қою дегеніміз - бұл табиғат байлықтарын көздің қарашығындай сақтап, оны үнемді пайдалану, содай - ақ шаруашылықты ғылыми тұрғыдан жүргізіп, табиғаттан қанша қажет болса, тек сонша ғана ала білу жөнінде біртұтас кешенді шаралар жасау деген сөз. Адам табиғат байлығын шектен тыс рәсуа етсе, онда ол табиғаттың өзін - өзі қалпына келтіру қабілетін жояды.
Адам мен табиғаттың соншалық нәзік байланысына иненін жасауындай болса да зақым түссе, бұл адамзаттың Жер бетінде биологиялық түр ретінде өмір сүруіне қауіпті зардаптар туғызады.
Адамның табиғатқа бағытталған өзімшіл шабуылынан туындайтын кесапат зардаптарды болдырмау үшін ғылыми - техникалық, саяси - әлеуметтік, экологиялық және басқа бірқатар проблемаларды шешу керек. Бұлардың арасында педагогикалық, тәрбиелік мәселер алғы орын алады. Неге десеңіз, өсіп келе жатқан ұрпақ мектеп қабырғасында жүріп айналадағы табиғи ортаны көздің қарашығындай сақтауға, онымен ғылыми тұрғыда қарым - қатынас жасауға дайындауы тиіс.
Міне, сондықтан да оқу құралдарын экологияландыру идеясы бойынша айтқанда, оның мазмұны мен сабақ жүргізу әдістемесінде мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру міндеттері көрініс табуы бүгінгі таңда соншалық маңыз алып отыр.
Бүгінгі бастауыш сынып оқушысы - ертең ел азаматы. Егер оларда бүгін экологиялық тәрбиенің ірге тасы қаланбаса, ертең олар қандай елін сүйетін азамат болады? Менің курстық жұмысымның көкейкестілігі осында.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш мектеп оқушыларына экологиялық тәрбие беру жолдарының тиімді әдіс - тәсілдерін таңдау.
Зерттеудің міндеттері:
# бастауыш сынып оқушыларына экология ұғымын кең мағынасында түсіндіру;
# жас жеткіншектерді айналадағы табиғи ортамен тиімді байланыс жасауға үйрету;
# оқушыларды туған өлкені сүюге, қастерлеуге тәрбиелеу;
# мұғалімдердің сыныптан тыс жұмыстарын ұйымдастыруда экологиялық тәрбие берудің тиімді әдіс - тәсілдерін қолдана білуі.
Зерттеудің әдістері: оқылған әдебиеттерге шолу жасау, әңгіме, бақылау, тест, анкета т.б. зерттеу әдістерін пайдалану.
Зерттеудің орны: №36 орта білім беретін мектептің бастауыш сынып оқушылары.
Зерттеудің пәні: Бастауыш сыныптың дүние тану сабағында оқушылардың экологиялық тәрбиесін қалыптастыру.
Зерттеудің болжамы: Егер мен сабақтарда және сыныптан тыс тәрбие жұмыстарында экологиялық тәрбиені беруде экскурсия, саяхат сабақтарын қолдану арқылы теориялық білімді практикалық жұмыстармен тығыз байланыстырар едім, сынып оқушыларына ұжымдық еңбек дағдыларын, жолдастық, достық сезімдерін қалыптастыру арқылы бір - бірлеріне, туған өлкеге деген сүйіспеншілік қарым - қатынасын жүзеге асырар едім.
Зерттеудің практикалық мәні: бастауыш сынып оқушыларының бойында туған өлкенің табиғатын аялап, қорғауды қалыптастыру.
Зерттеу көздері: ҚР Президенті Н. Назарбаевтің халыққа жолдауы және жиындарда сөйлеген сөздері, ҚР Қоршаған табиғи ортаны қорғау туралы Заңы, эколог ғалымдарыдың кітаптары, Бастауыш мектеп, Бастауыш сыныпта оқыту және т.б. журналдар.
Курстық жұмыстың мазмұны: 40 беттен, кіріспеден, І, ІІ тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ
0.1 Экология - педагогика ғылымының бір саласы
Экология терминін ғылымға 1866 жылы неміс ғалымы Э. Геккель енгізді. Грек тілінен аударғанда ол үй туралы ғылым деген мағынаны береді (ойкос - үй, тұратын жер, логос - ілім).
Э. Геккель бұл ғылымның анықтамасын былай тұжырымдады: Экология деп, біз табиғат экономикасына қатысты барлық білімдерді - жануарлардың оны қоршаған органикалық және бейорганикалық ортамен, әсіресе, өзімен тікелей немесе жанама қатынаста болатын жануарлармен және өсімдіктермен өзара ынтымақтастық немесе қастастық, жаулық әрекеттерінің бүкіл жиынтығын зерттеуді түсінеміз.
Уақыт өте келе экологиялық заңдылықтар ағзалардың жиынтығы - популяцияларға, бірлестіктерге, экожүйелерге, ақырында бүкіл тірі табиғатқа қатысты қоладаныла бастады.
Экология барлық деңгейлердегі ағза үстілік биологиялық жүйелердің ұйымдасуы мен тіршілік қызметі туралы ғылымға айналды.
Экология - биология ғылымының негізінде ХІХ ғасырдың орта шенінде айқындала бастағанымен, оның өз деңгейіне көтерілуі ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басы болып саналады. Деседе, алғашқы экологиялық зерттеулердің элементтерін біз көне дәуір оқымыстылары Эмпедокл, Гиппократ, Аристотель, Теофраст еңбектерінен көреміз. Табиғат құбылыстарын зерттеушілер өсімдіктер мен жануарлар тіршілігіндегі морфологиялық, физиологиялық бейімдеушіліктерді оның қоршаған табиғи ортасына тәуелді екендігі шеңберінде экологиялық тұрғыдан қарастырады.
Өткен ғасырдың 60 - 70 жылдарынан дейін экология биология шеңберінде дамыды. Адам бұл жүйелерде қарастырылмады, себебі, оның қоршаған ортамен өзара қарым - қатынасы биологиялық емес, әлеуметтік заңдылықтарға бағынады деп есептеліп келді.[10]
Шындығында адамның биосферадағы орнын екі жақты қарастыруға болады. Бір жағынан ол биологиялық түр ретінде планетаның экожүйесінің құрам бөлігі болып табылады. Екінші жағынан, басқа тіршілік иелерінен ерекше адамға биологиялық емес, әлеуметтік - мәдени қажеттіліктер мен даму механизмдері тән. Ол техниканы, жаңа жасанды заттарды жасап, ғимараттар мен жолдар салды. Бұл үшін ол бұрын ешқандай тіршілік иелері пайдаланбаған кен, мұнай, ағаш және тағы басқа қоршаған орта ресурстарын қолданады. Сонымен қатар, табиғатқа, оған тән емес қалдықтар - пластик, металл, құрылыс материалдары шығарылады.
Ауаның, судың, топырақтың ластануы, қалпына келмейтін табиғи ресурстардың сарқылуы, биосфераның тұрақтылығының бұзылуы мен алуантүрлілігінің кемуі, адамдардың денсаулығының және өмір сүру жағдайларының нашарлауы күшейіп отыр.
Адамның қоршаған ортаға мұндай айтарлықтай әсері экологияның анықтамасын өзгертті.
Ол көптеген білім салаларына ене бастады. Экологиямен жаратылыстану және техникалық ғылымдардың гуманизациясы, экономика, әлеуметтану, мәдениет және т.б. байланыстырыла бастады.
Экология ғылымының педагогика саласында қалыптасуына негіз болған ғалым - Нұрғали Сарыбеков. Ол педагогика ғылымдарының докторы, профессор, халықаралық акмеология және қазақ халық Экология академиясының академигі. Ол қазір арамызда жоқ болғанымен, оның көптеген еңбектері қалды. Осы кісімен жүздескен тілшілердің жазған мақалаларына шолу жасап өтпекпін. Бұл сұхбатта Нұрғали Сарыбеков педагогика ғылымы мен экология туралы өз ойын айтады.
Педагогика ғылымының бір - ақ мақсаты бар. Ол жолын тауып жас ұрпақты, жалпы адам баласын жақсылыққа жетелеу. ... жасырын несі бар, бүгінгі күні педагогика саласында ғалым атанып немесе мұғалім болып жүргендердің бәрін бірдей Ұстаз туты қиын. Меніңше, елдің білім жүйесінің ақсау себебінің бірі - осы келеңсіздікте.
Педагог жан - тәнімен жақсылық үшін, ұрпақ бойына ізгілік нұрын себу үшін жаралған адам болуға тиісті.
Педагогика ғылымының бес категориясы бар:
1) білім беру;
2) оқыту;
3) тәрбиелеу;
4) дамыту;
5) қалыптастыру.
... педагогика теориясы мен практикасында, ең алдымен осы қағидаға сүйенуіміз керек. Ал, біз болсақ, бұл тұпқазықты ескермей әдістемелік құрал жасап, бағдарлама дайындап, оқулық жазып, көпшілікке ұсынып жатамыз. Күлкілі жағдай ғой.
Іргетасы жоқ баспана бола алмайды. Құлап қалады. Осы тұста тілге оралатын және бір келеңсіздік - ел экология мен табиғат қорғау ғылымының да мәнін бұрыс түсінетіндей.
Кеңес жүйесі дәуірінде қайта құру кезең басталғанға дейін елдің дені, тіпті қазақтың кемпір - шалдарының өзі кілең атеист болатын.
Мектепте кім құдайға сенеді десе, ешкім қол көтермейді. Өйткені жауынгер атеизмнен жүз мыңдаған докторлық, кандидаттық диссертациялар қорғалып, халық санасына сына қағылды. Әр жоғарғы оқу орнында, училищелерде, әр мектепте арнайы жабдықталған атеизм кластары болды.
Адам баласының санасына ықтиярсыз сіңірілген шала ілімнің мән - мағынасы болмайды.
Сол сияқты, қазір кез - келген адам өзін терминдік мағынасын жете түсінбесе де, экологпін деп жүр.
Өкініштісі де сол - кейінде шала сауатты біреулер Экологиялық апат, Экологиялық қасірет деп дәріс оқып, радио - теледидардан, баспасөз бетінен түспейтін болды.
Әлгі адамдардың саяздығы, айтып отырған тақырыбын өзінің де терең білмейтіндігі қынжылтады. Шын мәнінде, экология дегеннің өзі - көзге көрініп, қолға ұстайтын нәрсе емес, абстрактылы, ғылыми түсінік.
Экологияның нақты мағынасы тірі ағзалардың бір - бірімен және қоршаған ортамен қарым - қатынасы деген ұғымды бейнелейді.
Демек, ол ішетін тамақ, киетін киім емес. Сондықтан оның тазасы немесе былғанышты, яки сол қазыналығы болмайды. Экологияда ешқандай апат болып жатқан жоқ.
Ал, жан түршігетін, ұйқың қашатын, ойласаң ауруға шалдығатын апат табиғатта болып жатыр.
Оны шартты түрде үшке бөлетін болсақ: өлі табиғат (су, ауа кеңістігі, ғарыш, пайдалы қазбалар); тірі табиғат (көзге көрінбейтін майда ағзалардан бастап, түрлі бунақденелер, өсімдік, аң - құс, жануарлар дүниесі, тіпті адамның өзі); осылардың тірлігін байланыстыратын табиғи дене - топырақ. Оның бойында өлі табиғаттың да, тірі табиғаттың да қасиеттері бар.
Міне, нағыз апат осыларда болып жатыр. Табиғат уланып, былғанып, бар қазынасы тоналып, күйреп, шашылып - төгіліп, сұлулығынан, көркемдігінен айрылуда. Оған кім кінәлі?
Кінәлі - адам баласы. Оның табиғатпен санасыз, парықсыз, қарым - қатынасы.
Дүние жүзіне белгілі Мәскеулік ғалым, химия ғылымының докторы Геннадий Алексеевич Ягодин: егер табиғатқа ойсыз көзқарас осылай сақталатын болса, онда ол 30 жылдан соң адам баласына жақсылық жасауды тоқтататын болады дейді.
Бұл - өзімізге өз қолымызбен өлім сыйлау деген сөз. Сондықтан, адам баласы табиғатпен ойсыз қатынасын дереу тоқтату керек. Мен экология түсінігіне қарсы емеспін. Ол - табиғат қорғаудың теориялық, ғылыми негізі.
Табиғатты қорғаудың негізгі заңдарын жасап шығару керек болады:
1) табиғаттың тазалығы;
2) оның мол қазыналығы;
3) көркемдігі.
Осынау үш заң менің оқулығыма енген.
1959 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы Георгиевка ауданындағы Абай атындағы орта мектептің директорының орынбасары болып жүргенімде жоғары сынып оқушыларын бастап, Ақсу - Жабағылы қорығын, Бөген, Піскен тауларының табиғатын зерттеп жүріп түсті металдар кенінің орнын таптық. Кейін ол кеніш геологиялық - барлау орталығында тіркеліп, бағалы қор ретінде танылды. Осы еңбегіміз үшін менің есімім БЛКЖО Орталық Комитетінің Алтын Құрмет кітабына жазылды.
Бұл оқиғадан соң бірнеше мәрте Мәскеуде болған Бүкілодақтық экологиялық оқулырана, кейінірек, 1977 жылы Тбилиси қаласында өткен экологиялық білім беру және табиғат қорғау мәселелеріне арналған 1 - дүниежүзілік конференцияға қатыстым. Бұл шараға 128 мемлкеттің делегаттары шақырылып, КСРО бойынша 46 адам жіберілген екен, Қазақстан Республикасы атынан мен бардым.
Бүгінгіге дейін 332 ғылыми жұмысым жарық көріпті, 9 кітабым бар.
Қазір 3 кітапты қатар жазып жүрмін, олар табиғат қорғаудағы қазақ халқының дәстүрлері, көпшілікке арналған экология, табиғат қорғау және жастар тақырыптарына бағытталған.[13]
Келесі сұхбаты табиғаттың ластануы туралы.
Генетика ғылымын қалаушы ғалымның бірі академик Николай Петрович Дубининнің зерттеулері адамзаттың парықсыз іс - әрекетінің арқасында былғанып, уланған табиғат өте қауіпті инфекциялық аурулар туғызатынын, олардың тұқым қуалайтындығын әлденеше рет дәлелдеп беріп отыр.
Адам баласының қолымен өмірге келген табиғаттағы осы аса қауіпті инфекциялық аурудың алдын алмаса ол мутагенез заңымен геометриялық прогрессия жолымен қаулап өсетіндігі де белгілі.
Жақында Біріккен Ұлттар Ұйымының басшылығымен жүргізілген зерттеу жұмыстары жер бетінде табиғаттың улануы мен былғануынан пайда болған инфекциялық ауруға ұшыраған планетамызға жиырма бес миллионнан астам жастардың бар екенін көрсетіп отыр. Ал, Қазақстанда табиғаттың былғануының себебінен нәрестелердің 20 % тумай жатып - ақ ауруға ұшырап өмірге келетіндігін тамыз айында Казахстанская правда газеті ашық жазды.
Осы жағдайларды ескере отырып, табиғат қорғаудың негізігі үш заңына сүйенеміз, олар: табиғаттың тазалық заңы, табиғаттың мол қазыналық заңы және табиғаттың көркемдігі мен өсімдігін сақтау заңы.
Тағы да 1997 жылы шілденің 15 жұлдызында Қоршаған ортаны қорғау туралы және Ерекше қорғалатын аумақтар туралы заңдарды басшылыққа алып, біздердің негізгі атқаратын тәжірибелік іс - әрекетіміз табиғаттың тазалығын сақтауға бір адамдай үлес қосу болып есептелінеді. Себебі, біз табиғатты келешек те де осылайша өз қолымызбен былғап, улай беретін болсақ, өмір тұйықталады. Адам баласы жазылмайтын ауруға ұшырайды, тіптен жер бетінен өшеді.
Арнайы мақсатты бағдарлама құрып 1996 - 1999 жылдары біз табиғаттың, елді - мекендердің былғанып, улануын көзімізбен көру үшін саяхат жұмыстарын ұйымдастырдық. Ол нені көрсетді?
Автокөлік жүретін негізгі трассалардың: Қызылорда - Алматы, Ташкент - алматы, Шу - Ақмола жолдарының ен жағасында жасыл желектердің өртенбеген аймағының аз екенін, жол бойында қалдықтар тасталынбаған жердің жоқ екенін көзіміз көрді. Теміржол бойындағы көрініс те дәл осындай. Бұны жасаушылар, бұндай сорақылықтың негізгі кінәлілері - сонда тұратын өзіміз. Өзіміздің соқыр іс - әрекетіміз. Жер басып жүрген әр азаматтың өзінің өміріне алып келіп жатқан сыйы.
Табиғатты былғап, улаушы ірі кәсіпорындар мен шаруашылықтар деудің заманы әлдеқашан өткен. Олар әзірге жұмыс істемейді. Өнеркәсіп маңында шығарылған улы қалдықтардың миллиондаған тонналары әзірге мүлгіп қалғып қозғалмай жатыр. Олардың келешекте табиғи ортаны улап, былғап әкелетін залалдары өз алдына бөлек сөз.
Күнделікті өмірде жай ғана нәрседей көрінетін өзіміз тұтынып жүрген заттардың қалдықтары туғызатын залалдар жөнінде. Саналы түрде өзіміз шығаратын былғаныш улы заттармен қоршаған табиғи ортаны былғамау, оның негізі қауіпті екенін түсіну. Өз шаруашылығымызда тұрмыстан бөлініп шыққан қалдықтарды су көздеріне, жер бетінде ашық төкпей шұңқырға көміп тастауды дағдыға айналдырмауымыз керек. Табиғат ана көмілген қалдықтарды біраз мерзім өткеннен кейін өзі өңдеп, қажетті бір элементіне айналдырып алуға шамасы келеді. Ал алып өнеркәсіптер бөліп шығаратын улы қалдықтарды технологиялық процесс болмаса табиғаттың өздігінен залалсыздандыруға шамасы жетпейтіндігіне көптеген мысалдар бар. сол себепті өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығын қалдықсыз жолға көшіру - ертеңге қарамайтын бүгінгі күннің міндеті. [9]
Ұзаққа созылған еркін пікірталастан кейін 1997 жылы 15 шілдеде Қоршаған ортаны қорғау туралы Заң қабылданды. Бұл заң 19 тараудан, 89 баптан тұрады. Заңның 15 - тарауы қоршаған ортаны қорғау саласындағы экологиялық тәрбие мен білім беру, ғылыми зерттеулер деп аталады. Тарауда кейбір ғылыми терминдік олқылықтар ортаны алғанымен бізді қоршаған орта жайында жүйелі түрде білім беру мәселесін шешумен бүкіл халықты қоршаған ортаны қорғауға тәрбиелеудің қажеттігі және осы мәселелерді ғылыми тұрғыдан шешу проблемасы Заң жолымен шешілді.
Халыққа экологиялық білім беріп, оларды табиғат қорғауға тәрбиелеудің ғылыми тұрғыдан тұрақты түрде шешумен шұғылданып жүрген азаматтар Заңның бұл тарауын ризашылықпен қуана отырып мақұлдаймыз. Осы орайда үлкен міндетті орындау жолындағы жүргізіліп жатқан зерттеу тәжірибе жұмыстарына тоқталайық.
Тараз университетінің кафедрасы, оның ұстаздары, ғылыми қызметкерлері, магистранттары мен студенттері ұзақ жылдан бері халыққа экологиялық білім берумен, оларды табиғат қорғауға тәрбиелеу мәселесімен айналысып келеді. Кафедраның құрамында тәрбиенің бұл бағытына арнайы жұмыс жасайтын лаборатория бар.
Лаборатория студенттерге тиянақты түрде экологиялық білім беріп, қоршаған ортаны нәтижелі практикалық іс - әрекетке қатынастырумен айналысады.
Бұл проблема жүйелі түрде мынадай салалардан тұрады:
1. Бастауыш сынып оқушыларын отбасында және мектепте табиғат қорғауға баулу, оның негізі Қазақстанда тұратын әрбір халықтың табиғат қорғау дәстүрлерін зерттей отырып, соларды өмір практикасында пайдалану.
Осы мақсатта бағдарлама жасап, оны шешу мәселесімен біздің бірнеше ұстаздар, магитранттар айналысуда.
2. Орта білім беретін оқу орындарының барлық түрінде оқытылатын пәндердің мүмкішілігіне қарай сол пәндердің мазмұнына экологиялық білім беру бағытын енгізу. Әрбір пәннің мүмкіндігін пайдалана отырып, сол пәндердің негізінде жастарды табиғат қорғауға тәрбиелеу мәселесін шешу. Орта білім беретін оқу орындарының бүкіл тәрбие жұмысына, жастарды табиғат қорғауға тәрбиелеу бағытын беру.
Біздің көп жылғы зерттеу жұмыстарымыз орта білім беретін оқу орындарында оқылатын барлық пәндердің мазмұнына экологиялық білім беру мен жастарды табиғат қорғауға тәрбиелеу мәселесін енгізуге болатындығын көрсетіп отыр.
Осы мәселеге байланысты кафедра кандидаттық және докторлық диссертациялар дайындап, оларды табысты қорғап, оқулықтар мен әдістемелік құралдарды баспа рақылы шығарып, республикалық газеттер мен журналдар бетінде мақалалар жариялады.
3. Арнайы жоғары және орта білім беретін оқу орындарының мамандық профильдеріне қарамай олардың оқу бағдарламаларына экологиялық білім беру пәнін енгізу. Осы пәнді негізгі профильдік пән дәрежесіне көтеру.
Бұл мәселемен кафедраның бір топ ұстаздары мен магистранттары зерттеу жұмыстарының нәтижесінде министрлік мақұлдаған Экологиялық білім беру мен табиғат қорғау негіздері пәнінің бағдарламасын жасап, оны оқу жоспарына енгізді.
Кафедра қазіргі таңда осы пәннің оқулықтары мен әдістемелік құралдарын жазумен шұғылдануда.
Бір топ ғалымдар Көпшілікке арналған экология мен табиғат қорғау, Жастар және табиғат қорғау деп аталатын үлкен ғылыми еңбектерді жазып, баспаға ұсынуға жақын қалды.
Біз аталмыш заңның оқу орындарының мамандық профиліне қарамай олардың оқу бағдарламаларына экологиялық білім беру пәнін енгізуін толығымен және қуана отырып құптаймыз. Себебі, әрбір Қазақстан Республикасының азаматы экологиялық білім алмай, олардың осы бағыттағы саналары қалыптаспай өркениетке жетуіміз мүмкін емес.
4. Арнайы білім алғаннан кейін мамандарды табиғат қорғауға жүйелі түрде қатынастыру мәселесін зерттеу. Бұл тұрғыдан зерттеу жұмыстары біздің ойымызша біршама нәтижелі шешіліп келе жатыр. Оның дәлелі ретінде Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Қызылорда және басқа облыстарды жыл сайын миллиондаған жасыл желектер егіліп, табиғатты тазалауға елдің түгел қатынасуы. Ендігі мақсат осы жұмысқа тек қана мерзімдік мән бермей, жүйелі трде жүргізуді ұйымдастыру. Табиғат қорғау жұмысына халықтық дәстүр идеясын түбегейлі енгізу.
5. Педагогика және экология ғылымдары табиғат қорғау ғылымымен үйлесе отырып бүкіл халықты табиғатты аялауға тәрбиелеуге көмектесуі тиіс. [24]
Соңғы жылдары экология ғылымының негізгі салаларының бірі - экологиялық педагогика (көпшілікке экологиялық білім мен тәрбие беру), адам экологиясы және халықтық экология этноэкология бағыттары дами түсуде. Бұл - бүгінгі өмір талабы. Өйткені биосферадағы тіршіліктің тұрақты сақталуы - адамның ақыл - ойына тікелей тәуелді екендігі анықтала түскен кез туды. Сондықтан ХХІ ғасыр адамзаттың ақыл - ойы кемелденген - нооэкология кезеңі болмақ. Өйткені, жер шарының бүгінгі тағдыры мен болашағы адам баласының ақыл - ойының деңгейіне тікелей қатысты.
Экология ғылымының негізгі мақсаты - биосфера тұрақтылығын сақтау үшін салауаттығына, білім дәрежесіне қарамастан барлық адамдардың экологиялық деңгейі, соны ұғынуы мен білім дәрежесінің жоғары болуына ықпал ету.
Экологиялық білім мен тәрбие берудің дүниежүзілік даму кезеңдеріне келсек, ең алдымен БҰҰ деңгейінде ұйымдастырылған (ЮНЕСКО) Адам және биосфера атты бағдарлама қабылданды. Онда алғаш рет халықаралық деңгейде биосфера ресурстарын қорғау және тиімді пайдалану туралы бағдарлама қабылданып, экологиялық сипат алды.
Экологиялық білім беруде және жоғары білімді эколог мамандарды даярлауда Абай атындағы Алматы педагогикалық университетінің орны ерекше. Университет профессоры А.С. Бейсенованың жетекшілігімен Республика Жоғары оқу орындарында эколог мамандар дайындау және Мектеп оқушыларына экологиялық білім беру тұжырымдамасы жасалынды. Ал, 1987 жылы География - экология факультеті ашылып, мамандар даярлай бастады. Қазір әл - Фараби атындағы университетте (ҚазМҰУ), Өскемен, Орал, Семей, Қызылорда, Тараз, Қарағанды, Атырау Түркістан қалаларындағы оқу орындарында химия - экология, география - экология, т.б. мамандықтары бойынша бөлімдер ашылды. Соңғы жылдары Республиканың академиялық ғылыми зерттеу институттары биоресурстар бойынша экологиялық іргелі жұмыстар жүгізсе, жоғары оқу орындары білікті эколог мамандарын даярлауда. Осы бағытта егеменді Республикамыздың парламенті мен үкіметі Айнала қоршаған табиғи ортаны қорғау Заңын (1997), Қазақстан республикасының экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы (1996), экономикалық білім бағдарламасын (1999), Қазақстан Республикасында қоршаған ортаны қорғаудың ұлттық жоспарын (1996) т.б. маңызы зор құжаттар қабылдады. [25]
Қазіргі кезде экология кең, әлі толық қалыптасып бітпеген іргелі және қолданбалы пәндер комплексіне айналып отыр.
Қазіргі кезеңде экологиялық білім беруде себептен оның туғызатын салдарына көп көңіл бөлінуде. Нәтижеде қоғам мен табиғаттағы күрделі байланыстарға сараптама жасаудың орнына, адамзат бар күшін табиғатты тиімді пайдаланбаудың зиянды салдарын жоюға жұмсап отыр. Осы жерде Р. Риклефстің сөзі орынды: Егер біз табиғатпен қандайда бір келісімге келгіміз келсе, онда көптеген жағдайда біз оның талаптарын орындауға тиіспіз. Бұл талаптар адамзат қоғамы ерте ме, кеш пе санасуға мәжбүр болатын табиғаттағы барлық құбылыстар мен процестер бағынатын табиғат заңдарына негізделген.[26]
1.2 Оқушыларға экологиялық тәрбие берудің маңызы
Адам баласының өмір сүру ортасы - табиғат әлемі. Сондықтан да ол оның біртұтастығына, үйлесімділігінің болуына және ондағы биологиялық өзара қарым - қатынасы мен тепе - теңдіктің бұзылмауына мүдделі. Сонымен бірге адам баласы өзінің қайта жаңғырту белсенді әрекетімен қатар, ондағы табиғи процеске араласады, оларды бұзады, табиғат байлығын өз қажеттігіне пайдаланады. Егерде оның бұл әрекеті қадағалаусыз болып, ол экологиялық заңдылықты ескермесе, онда адам баласының өмірінде қатер төніп, табиғаттағы биологиялық тепе - теңдік орны толмас зардапқа әкелуі мүмкін. Сондықтан да экология, бір жағдайда қоғамдық, ал екінші жағдайда аумақтық көлемдегі маңызды мәселе. Ол үшін жекелеген әрбір ел өзінің аумағындағы қоршаған ортаны сақтауға аса жауапкершілікпен көңіл бөлуге міндетті: ауаның таза болуын қадағалау, орман, тоғайды құртып, жойып жіберуді болдырмау, сол үшін де күресу, өзен, көлдердің ластанбауын, жер қыртысын сақтап, оны орынды пайдалануға ықпал ету т.б.
Адам баласы үшін табиғат - таным және эстетикалық қарым - қатынас нысанасы. Эстетикалық тұрғыдан жетілген ондағы құбылыстар, эстетикалық тұрғыдан дамыған адамға терең рухани ләззат береді. Оның құпия тылсым сырына терең бойлап, ғылыми дүниетанымның қалыптасуына ықпал етеді. Осыдан барып адамның экологиялық мәдениетінің негізін қалайтын жалпыға бірдей міндетті бастауыш сыныптарда экологиялық білім және тәрбие беру қажеттігі туындайды.
Экология саласындағы қордаланған өзекті мәселелерді шешу, ең алдымен оған қатысты экологиялық санасын қалыптастыруды қажет етеді. Экологиялық санаға экологиялық білім жатады: фактілер, деректер, жануарлар әлемі мен өсімдіктер дүниесі және олардың өмір сүру ортасы жайында, жалпы қоршаған ортада болып жатқан құбылыстардың өзара қарым - қатынасының қорытындысы мен талдауы. Эстетикалық сезім және экологиялық жауапкершілік оның құрамдас бөлігі болып табылады. Олар адам баласын табиғатты сақтауда қырағы болуға түрткі болады, табиғи сулар, жер қойнауын, атмосфера және орман, тоғайларды өндіріске пайдалануда келеңсіз оқиғаларға тап келуін болдырмауды алдын - ала ескертеді. Адамнан табиғатты пайдалануда ондағы экологиялық ойлау қабілетінің жоғары болуын талап етеді. Ол өндірістік және ауылшаруашылық нысандарды құруға экологиялық білімді нәтижелі қолдану барысында және табиғатқа кері әсерін тигізетін өндірістегі кейбір технологиялық процестерге шығармашылықпен қарым - қатынас орнату барысында пайда болады.
Адамның экологиялық санасына тағы да оның табиғатты және қоршаған ортаны қорғау заңдылығын бұзғандармен өзіндік қалауы бойынша белсенді күрес жүргізудегі талпыныс немесе әрекеті жатады. Сондықтан да экологиялық сана қоғамдық сананың формасы ретінде маңызды қызмет атқарады.[ 13]
Экологиялық білім беру мен тәрбиелеу мәселелері жалпы білім берудің жеке дара элементі ретінде оқушыларда айналадағы орта мен табиғатқа жауапкершілік қарым - қатынас қалыптастырумен және табиғат пен қоғам арасындағы өзара байланысты ғылыми негізінде меңгеруімен сабақтас қаралады.
Эколгиялық білім беру оқушыларға педагогикалық тұтастық тұрғыда әсер етеді. Осылайша сабақ беру барысында олар экологиялық мәселелердің тұтастығын ғылыми негізде қабылдайды, табиғат пен қайта түлеген ортаға тиімді ықпал ету жөніндегі нақты білім мен практикалық тәжірибені, дағдыны меңгереді.
Экологиялық білім берудің мақсаты мектеп оқушыларының айналадағы ортаның жай - күйі үшін азаматтық борышын қалыптастыруды қамтамасыз ететін ғылыми білім, шеберлік, көзқарас пен сенім жүйесін орнықтыру болып табылады.[12]
Экологиялық білім беру мен тәрбиелеудің міндеттеріне табиғат туралы, оның тұтастығы және қоғаммен бірлігі хақындағы ғылыми негізделген білімді меңгеру; оған ықпал етуге байланысты туындайтын практикалық шараларды дәлелдеп, орнықтыру; қоғам мен адам үшін табиғаттың құндылығы шексіз екенін ұғындыру; табиғи ортада дұрыс жүріп - тұрудың нормаларын сақтау; табиғатпен сырласа білу қабілетін дамыту; табиғат пен қайта түлеген ортаны жақсарту жөніндегі қызметті пәрмендірек ұйымдастыра түсу жатады. Міне, осы міндеттерді шешу жастардың экологиялық білімін арттырып, олардың табиғатқа деген жаңа мәдени қарым- қатынасын қалыптастыруға бағытталады.
Экологиялық тәрбие экологиялық білім берудің құрамдас бөлігі. Экологиялық тәрбие - табиғаттың барлық субьектілеріне қатысты ізгілікті, қайырылымдылықты, парасаттылықты қалыптастыруды көздейді.
Экологиялық тәрбие - бұл тек жұлуға болмайды, ластауға болмайды деген жалаң ұран, үндеу тастау немесе тәртіпке шақыру ғана емес, сонымен бірге не себепті олай етуге болмайтындығын түсіндірумен байланысты жүзеге асады.
1977 жылы халықаралық экологиялық қоғам Экологиялық тәрбиелеу - қоршаған ортадан қорықпай, керісінше одан ләззат алу негізінде болу қажеттігіне айрықша мән берген. Ол үшін біз парктерді, тамаша әдемі де көркем жерлерді сақтап және оны қайта дамытып гүлдендіруіміз керек. Бүгінде бұл мәселе қазіргі әрбір мектептің алдында тұрған негізгі міндеттердің бірі болып табылады.[1]
Табиғат пен қоғамның өзара жан - жақты байланысын бірте - бірте аша түсу әлемдік шындықтың тұтастығы мен дамуына оқушылардың көзқарасы мен сенімін тұжырымдап, бекітеді. Біртұтас байланыстың себеп - салдары туралы экологиялық білім, құрылымдық талджаудың жүйесі мен түсініктерді қорыту оқушылардың ақыл - ойын дамытуға бағытталған міндеттерді шешуді түбегейлі жақсарта түседі.
Оқушылардың сенімі мен сезімін дамытып, оларды парасаттылыққа тәрбиелеуге экологиялық тұрғыдан келудің де маңызы зор. Балалардың мейірімділік, қайырымдылық, аяушылық, мүсіркеушілік және басқа ерекшеліктерін дамыту бағытында табиғатпен сырласуы жеткіліксіздеу болса, олар парасаттылық тәрбие алуда белгілі бір мөлшерде қысым көру мен шектеушілікке душар болады. Табиғат, жазушы С. Залыгиннің сөзімен айтқанда, адамның ар - ұят сақтауына... табиғатты үнемі ана ретінде еске алып отыруына көмектеседі.
Табиғат - сұлулықты өмір - бақи таусылмас қайнар көзі. Сондықтан да эстетикалық тәрбие берудің ең маңызды құралдарының бірінен саналады. Ал бұл экологиялық тәрбиемен іштей жалғасып, табиғаттың күйзеліп, күйреуіне қарсы тұратындай адамның қалыптасуына ықпал етеді. Қандай жұмыстың болса да экологиялық жағы еске алынбаса, табиғат пен адам арасындағы зат алмасуды заңды түрде үйлестіріп отыратын еңбекке үйрету мен тәрбиелеу саласында орны толмас олқылықтар пайда болады.
Олай болса, тәрбие саласындағы экологиялық көзқарас педагогқа жеке адамды қалыптастыруда табиғат сырын мейлінше толық пайдалануға, айналадағы ортаның әлеуметтік табиғи факторының өзара байланысына назар аударуға бағыт - бағдар сілтейді.
Мектеп, сондай - ақ күллі білім беру жүйесі табиғатты бағындырудың болашақтағы зардабын есепке алмай, тек жақын күндегі пайдасын ойлап, табиғаттан кесіп алу дәстүрінен қол үзіп, ат құйрығын кесетін жас ұрпақты даярлауға міндетті.
Экологиялық мәдениет адамда белгілі бір дәрежеде білім қорының болуын, сенім мен моральдық мақсаттылықтың болуын, сондай - ақ оның табиғатты көздің қарашығындай сақтау мәселесімен үйдесімді келетін практикалық іс - әрекет жасауға дайын болуын қарастырады. [3]
Прогресті педагогика жеке адамды қалыптастыруда табиғаттың ролі зор екенін жоғары бағалай келіп, ... адамның бүкіл рухани тіршілігі табиғатпен берік байланыстаболған деген басы ашық пікірді тұжырымдай түседі.
Табиғатпен етене жақын өскен баланың орны мен маңызы туралы білім беру жүйесіндегі ереже классикалық педагогикада дәлелденіп, одан әрі дамытылды. Ж.Ж. Руссо, Г. Песталоци, Ф. Дистервег сияқты ұлы педагогтардың табиғат құралдарымен баланың адамгершілік сезімін нығайтудың педагогикалық құндылығын атап өткені белгілі. Ал бұл адамның сүйкімді түйсік алып, игілікті мінез - құлықының қалыптасуына ықпал етеді.
Өмір экологиялық тәрбиеге қатысты ұйымдастрылған жекелеген шаралармен шектелмей, керісінше оларды тәрбиенің басқа салаларымен, соның ішінде еңбек тәрбиесімен біріктіруді қажет етеді. Сұлулық пен еңбек экологиялық тәрбиенің міндетті серіктес шарты болуы тиіс.
Адамгершілік - эстетикалық тәрбие балалардың көңілдерін табиғатқа ұқыпты қарым - қатынас жасауға, оны сүйіп, мәпелеуге аударады және оның сұлулығын бағалай білуге тәрбиелейді. Себебі, адам баласының табиғатқа қатынасы қашан да әдемілік негізін қалаған. Табиғат о бастан әсемдіктен құралған. Оның әрбір бөлігі қайталанбас керемет үйлесімділікпен қалыптасқан. Тек сол әсемдікті байқай білетін, сезе білетін жүрек керек.
Қоршаған ортаға қатысты қандай да бір мәселе болмасын ол ұжымдық сипатқа ие болады. Сондықтан қоршаған ортаны қорғау, яғни ол адамдардың тікелей бір біріне деген қарым - қатынасын білдіреді.
Оқушылардың экологиялық тәрбиесінде олардың сабақтан тыс қоғамға пайдалы істері де маңызды қызмет атқарады. Олар оқушыларды табиғатты қорғауға үйретеді. Онда балалар ауа, өзен, көлдер мен демалыс орындарының санитарлық экологилық жағдайын қадағалайды; браконьерлермен күресуде орман, тоғайды, қорғау және аң аулау мекемелерінің қызметтеріне қолқабыс етеді.
Табиғат құбылыстарын және өмірді дұрыс қабылдай білуге тәрбиелеуде оқушылар арасында экологиялық тәрбиені насихаттау, ол үшін жерді, суды, ұқыпты пайдалану жөнінде конкурстар, құстарды қарсы алу жөнінде шаралар өткізу орынды.
Жас ұрпақтың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда үйірме жұмыстары, семинарлар, баспасөз мәселихаттары, дөңгелек үстел, экологилық тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың қайнар көзі болып табылады. Оқушылармен экологиялық кештер, дөңгелек үстел, экологиялық апталық, экологиялық жарыстар өткізу барысында қоршаған табиғат байлықтарын пайдалану үлгілерімен танысады.
Балалардың табиғатты қорғау әрекетінде өлкетану - туристік жұмыстарының да маңызы ерекше. Бұл бағытта ол оқушыларды өзінің тұрғылықты мекеніндегі табиғат жағдайларын жетік білуге, демалыс орындарында және орман, тоғайларда белгілі бір ережелерді сақатуға үйретеді. Сонымен бірге экологиялық тәрбиеде бұқаралық ақпарат құралдары да маңызды қызмет атқарады. Балалар мен жастар әдебиеті, газет, журналдары экологиялық сананы тәрбиелеуде, табиғатқа ұқыпты қарым - қатынас орнатуға көптеп көңіл бөледі. Радио және көгілдір экрандардан берілетін хабарлар, дәрістердің көмегі үлкен. Олар жануарлар мен құстарды қорғау, үй жануарлары мен өсімдіктерді баптап, күтуді түсіндіру жұмыстарын ұйымдастырады. Бүгінде интернеттен алынатын экологиялық сананы қалыптастыруда маңызды қызмет атқарып отыр.
Осындай экологиялық шараларды ұйымдастыру барысында табиғатты қорғау мекемелері және дербес ұйымдармен үзбей байланысты күшейту қажет. Сонымен қоса, экологиялық білім беру бағытындағы халықаралық байланыстарды, шетелдік әдістемелік нұсқауларды зерттей отырып, еліміздің жоғары деңгейде экологиялық білім беру жүйесін құруға ұмтылу қажет.
Осындай әртүрлі әрекеттердің өзара байланысы және ықпалдастығы экологиялық тәрбиенің жүйесін құруға себепші болады. Жүйе құрудағы мақсат - балалардың экологиялық санасын дамытуда жан - жақты отандық және әлемдік деңгейдегі білімдермен қаруландыру; жалпы адамзаттық экологиялық мәдениетін қалыптастыру; отандық және халықаралық дейгейде табиғатты белсенді қорғау шараларына даяр болуды қамтамасыз ету. Мектептің жалпы осындай жұмыстарды жүйелі түрде ұйымдастыруда маңызы ерекше болмақ.
Қазіргі кезеңдегі ізгілендіру мен демократияландыруға бағытталған білім стандартын, оқытудың озық технологияларын, экологиялық білім негіздерін оқыту процесіне енгізу - білім беру жүйесін дамытудың негізі болмақ.
Адам табиғатсыз тіршілік ете алмайды... Табиғат адамды қайырымды, бір мақсатқа ұмтылған, сұлу жанды етіп тәрбиелейді. Ол денсаулық, шабыт және творчествоның қайнар көзі - дейді П. И. Мариновский.
Табиғат - тіршілік ортасы, адам анасы. Табиғат - бүкіл организмге ортақ, үйлесімді байланыстардың кеңістігі. Табиғатпен жарасқандар тыныштығын табады, тынысын қалпына келтіреді. Табиғаттың мамыражай ашық көркі қазақ тіршілігіне сергектік те сенімділік те әкеледі. ... Табиғатты тамашалаған, табиғилықты таныған, тұрақтылыққа салынған жан ортаға еркін бейімделеді. Еркін жан туған жерін жатсынбай, қайта оны жүрегінің, ел - жұртының төрі деп құрмет тұтады. Әйгілі Гете табиғатты дәтің шыдап тастап кетуге қимайтын шахмат тасына теліген.
Табиғат адам баласы үшін тек күнкөріс көзі, тіршілік ету нысанасы ғана емес, оның тірілуі, көгеруі, жемістенуі адам болмысында құлшыныс тудырады, сезімін оятады, бойын сергітеді. Сол үшін де қазақ жұртын табиғатпен тікелей араласып - құраласып, жер байлығын, аң мен құсын, орман - көлін құртып жібермей аялай - әлпештей білді.
Табиғатпен етене жақын араласқан қазақ жұрты көшіп - қонған жерлерінде емін - еркін жүріп, оны өз үйіндей көрді. Табиғат ырқымен тау жағалап, өзен қуалап, қоныстарын ауыстырып, өрісін жаңартып отырды. Туған өлкесіне таңырқау, тамашалау оның сұлулыққа деген әуесқойлылығы мен қызығушылығын тудырды. Сондықтан та табиғат қазақ елінің әуесқойлығы мен үмітінің негізгі нысанасына айналды. Табиғи ортаға тікелей тәуелді болған қазақ елі, табиғатпен ашық сырласып, онымен бірге түрленді. Табиғат әсемдігін тамашалай білген қазақтың сол үшін де көңілі кең, жүрегі сезімтал, ойы ұшқыр болып келеді. Ол табиғат жарасымдылығын адамның жан - дүниесіне тартты. Сол үшін де көне замандағы қазақтар өздерінің қоршаған табиғаттың бәрін жанды деп санағы белгілі. Сондықтан да олар күнді, айды, жұлдызды немесе табиғат құбылыстарын жанды зат есебінде санап, өздерінің тағдырын, барлық істерін осылардың күші деп есептеп, оларға табынды. Ай көрдім, аман көрдім, баяғыдай заман көрдім, Ескі ай есіркедің, жаңа айда жарылқа деген сөздер де осының куәсі іспеттес. Қазақ халқы ежелден отырған жерінде, қонысында, қоршаған ортасын аялаған, жер мен судың тазалығына мейлінше көңіл бөліп, қамқорлық жасаған. Ата - баба дәстүрімізді жалғастыра отырып, соның негізінде өскелең ұрпақтың санасына қоршаған ортаны қорғаудың маңыздылығын түсіндіріп отыру басты міндетіміз деп есептеген. Халықтық экологиялық ұғымдар табиғатқа қамқорлық жасап, табиғат байлықтарын ұқыпты пайдаланумен бірге баланың жеке басын дамытып, экологиялық мәдениетін қалыптастыруға негізделді. Жер ананы қорғауға арналған жерге жамандық жасама, топырақты шашпа т.б. тыйым сөздер жер ананы аялап, жер қадіріне жете білуге тәрбиелеген. Ал, адам өмірінің нәрі, тіршілік пен күнкөрістің сәні суға байланысты айтылған су ішкен құдығына түкірме, ағын суды лайлама деген сөздері суды, су көздерін бағалай білуге үндейтін тәлім - тәрбиелік мәні жоғары ұғымдар.
Қазақ елінің эстетикалық дүниетанымының өзекті бағытына табиғат сұлулығына, туып өскен, кіндік кескен ортадағы құбылыс - көріністердің шындығын тереңірек білуге деген ұмтылысы болды. Себебі, табиғат құбылысы арқылы дүние сырын, тіршілік - тынысы мен тұрмысының мәнісін, адамның өмірдегі орнын, оның өткені мен бүгінгісін, болашағын тану басталады.[14]
Ата - бабамыз табиғат әсемдігінен қуат, жүрегіне шуақ алып, оның құдыретіне бас иген. Адамзаттың алғашқы даусы естілген күннен бастап, күні бүгінге дейінгі аралықта олар табиғатпен, өмірмен қоян - қолтық араласа, арпалыса жүріп, үнемі жақсы тұрмысқа, әдемі өмірге талпынып, сол үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық білім беру
1.1Экология - педагогика ғылымының бір саласы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .6
1.2 Оқушыларға экологиялық тәрбие берудің маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .13
2 Оқушылардың экологиялық тәртібін қалыптастыруда, ықпалын үйлестіруде мұғалімнің рөлі
2.1 Экологиялық тәрбиеге байланысты сабақтардан үзінді ... ... ... ... ... ... ... . 21
2.2 Сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға экологиялық білім беру беру мен табиғат қорғауға тәрбиелеудің жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Кіріспе
Өмір ағымы талап етіп отырғандай жаңа қоғамға лайықты саналы білімді, үйлесімді жетілген жеке тұлғаны қалыптастыру бүгінгі мектеп алдында тұрған негізгі міндет. Осыған байланысты мектептің бастауыш оқыту сатысындағы оқу - тәрбие жұмыстарын жан - жақты толықтырып қайта қарап шығу бүгінгі күн талабының өзекті мәселерінің бірі болып отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан - 2030 атты бағдарламасында егемен еліміздің стратегиясының тактикасын белгілей келе бүгінгі және болашақ жастардың жан - жақты білімді ғылыми - техникалық прогрестен хабары мол жеке тұлға ретінде дамып қалыптасуын өз бағдарламасына негіз етеді.[16]
Н.Ә.Назарбаевтың қандай бір еңбегін алып оқысақ та, онда Президент тәртіп, тәрбие, бірлік, түсіністік туралы айтады [17,18,19].
"Демократия екен деп халықты өз бетімен де жіберуге болмайды. Тәртіп екен деп тоталитарлық жүйені енгізуге де болмайды. Бұл жерде саналы, салихалы тәртіп керек", дейді Президент. [20,21,22]
Біздің "халық" деп отырғанымыздың ішінде бүгінгі бастауыш сынып оқушылары да бар. Себебі бүгінгі бастауыш сынып оқушылары - ол ертеңгі ел Азаматы.
Отбасында ғана болашақ ұрпағымызға біз өмір туралы, айналадағы қоршаған орта, табиғат, адамдар қарым - қатынасы жайлы ең алғашқы ұғымдар береміз. Бұл жұмыстың жүзеге асырылуына, әрине, ұрпақтар тәжірибесі кеңінен қолданылады.
Әр ата - ана өзінің баласын тәрбиелей отырып, қоғам алдындағы жауапкершілігін еш уақытта да ұмытпауы тиіс. Егер әр ата - ана өзінің баласын саналы тәртіпке, адамгершілігі мол, рухани жағынан жетілген, еңбекке бейім, қолынан әр түрлі өнер келетіндей етіп тәрбиелесе, онда біз Егеменді еліміздің болашағы жарқын деп айта алар едік.
Оқушылармен бірлесіп адамгершілік және рухани мәдениетті, оның тамаша үлгілерін, қарым - қатынас мәдениетіне араласу, соның негізінде жеке басқа тән құндылықтарды жинақтап шығару, сөйтіп тәрбиелік үрдісте оқушының жеке басының белсенділігін қамтамасыз ете отырып әдептілік мінез - құлық нормаларын оның бойына сіңіру қалыпты дағдыға айналдыру көзделеді. Оны жүзеге асыратын ол - мұғалім.
Қазіргі таңда айналадағы ортаны қорғау мен табиғат байлықтарын тиімді пайдалану мәселесіне ерекше назар аударылып отыр. Қазақстан Республикасының Қоршаған табиғи ортаны қорғау туралы Заңы 15 шілде 1997 жылы қабылданған болатын. Осы Заң қазіргі және болашақ ұрпақтардың мүдделері үшін қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін белгілейді, сонымен бірге экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, шаруашылық және өзге де қызметтің табиғи экологиялық жүйелерге зиянды әсерін болғызбауға, алуан түрлілікті сақтау мен табиғатты ұтымды ұйымдастыруға бағытталған.[5]
Табиғат байлықтарын қорғау және оны тиімді пайдалану жөнінде алға қойылған маңызды міндеттердің бірі ғылыми тұрғыда негізделген ұсыныстарды жасау үшін табиғи экологиялық жүйені қосымша түрде терең оқып, білу болып табылады.
Өндірістің өсуіне қарай табиғаттан алынатын шикізат пен өндіріс қалдықтарының көлемі айтарлықтай артады. Бұған қарап табиғатты қорғау үшін өндірістің көлемі мен қарқынын тежеу керек деген қорытынды шықпаса керек. Бұл жерде әңгіме адамның табиғатпен арақатынасын дұрыс жолға қою мәселесі туралы болмақ.
Ал табиғатпен қарым - қатынас дұрыс жолға қою дегеніміз - бұл табиғат байлықтарын көздің қарашығындай сақтап, оны үнемді пайдалану, содай - ақ шаруашылықты ғылыми тұрғыдан жүргізіп, табиғаттан қанша қажет болса, тек сонша ғана ала білу жөнінде біртұтас кешенді шаралар жасау деген сөз. Адам табиғат байлығын шектен тыс рәсуа етсе, онда ол табиғаттың өзін - өзі қалпына келтіру қабілетін жояды.
Адам мен табиғаттың соншалық нәзік байланысына иненін жасауындай болса да зақым түссе, бұл адамзаттың Жер бетінде биологиялық түр ретінде өмір сүруіне қауіпті зардаптар туғызады.
Адамның табиғатқа бағытталған өзімшіл шабуылынан туындайтын кесапат зардаптарды болдырмау үшін ғылыми - техникалық, саяси - әлеуметтік, экологиялық және басқа бірқатар проблемаларды шешу керек. Бұлардың арасында педагогикалық, тәрбиелік мәселер алғы орын алады. Неге десеңіз, өсіп келе жатқан ұрпақ мектеп қабырғасында жүріп айналадағы табиғи ортаны көздің қарашығындай сақтауға, онымен ғылыми тұрғыда қарым - қатынас жасауға дайындауы тиіс.
Міне, сондықтан да оқу құралдарын экологияландыру идеясы бойынша айтқанда, оның мазмұны мен сабақ жүргізу әдістемесінде мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру міндеттері көрініс табуы бүгінгі таңда соншалық маңыз алып отыр.
Бүгінгі бастауыш сынып оқушысы - ертең ел азаматы. Егер оларда бүгін экологиялық тәрбиенің ірге тасы қаланбаса, ертең олар қандай елін сүйетін азамат болады? Менің курстық жұмысымның көкейкестілігі осында.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш мектеп оқушыларына экологиялық тәрбие беру жолдарының тиімді әдіс - тәсілдерін таңдау.
Зерттеудің міндеттері:
# бастауыш сынып оқушыларына экология ұғымын кең мағынасында түсіндіру;
# жас жеткіншектерді айналадағы табиғи ортамен тиімді байланыс жасауға үйрету;
# оқушыларды туған өлкені сүюге, қастерлеуге тәрбиелеу;
# мұғалімдердің сыныптан тыс жұмыстарын ұйымдастыруда экологиялық тәрбие берудің тиімді әдіс - тәсілдерін қолдана білуі.
Зерттеудің әдістері: оқылған әдебиеттерге шолу жасау, әңгіме, бақылау, тест, анкета т.б. зерттеу әдістерін пайдалану.
Зерттеудің орны: №36 орта білім беретін мектептің бастауыш сынып оқушылары.
Зерттеудің пәні: Бастауыш сыныптың дүние тану сабағында оқушылардың экологиялық тәрбиесін қалыптастыру.
Зерттеудің болжамы: Егер мен сабақтарда және сыныптан тыс тәрбие жұмыстарында экологиялық тәрбиені беруде экскурсия, саяхат сабақтарын қолдану арқылы теориялық білімді практикалық жұмыстармен тығыз байланыстырар едім, сынып оқушыларына ұжымдық еңбек дағдыларын, жолдастық, достық сезімдерін қалыптастыру арқылы бір - бірлеріне, туған өлкеге деген сүйіспеншілік қарым - қатынасын жүзеге асырар едім.
Зерттеудің практикалық мәні: бастауыш сынып оқушыларының бойында туған өлкенің табиғатын аялап, қорғауды қалыптастыру.
Зерттеу көздері: ҚР Президенті Н. Назарбаевтің халыққа жолдауы және жиындарда сөйлеген сөздері, ҚР Қоршаған табиғи ортаны қорғау туралы Заңы, эколог ғалымдарыдың кітаптары, Бастауыш мектеп, Бастауыш сыныпта оқыту және т.б. журналдар.
Курстық жұмыстың мазмұны: 40 беттен, кіріспеден, І, ІІ тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ
0.1 Экология - педагогика ғылымының бір саласы
Экология терминін ғылымға 1866 жылы неміс ғалымы Э. Геккель енгізді. Грек тілінен аударғанда ол үй туралы ғылым деген мағынаны береді (ойкос - үй, тұратын жер, логос - ілім).
Э. Геккель бұл ғылымның анықтамасын былай тұжырымдады: Экология деп, біз табиғат экономикасына қатысты барлық білімдерді - жануарлардың оны қоршаған органикалық және бейорганикалық ортамен, әсіресе, өзімен тікелей немесе жанама қатынаста болатын жануарлармен және өсімдіктермен өзара ынтымақтастық немесе қастастық, жаулық әрекеттерінің бүкіл жиынтығын зерттеуді түсінеміз.
Уақыт өте келе экологиялық заңдылықтар ағзалардың жиынтығы - популяцияларға, бірлестіктерге, экожүйелерге, ақырында бүкіл тірі табиғатқа қатысты қоладаныла бастады.
Экология барлық деңгейлердегі ағза үстілік биологиялық жүйелердің ұйымдасуы мен тіршілік қызметі туралы ғылымға айналды.
Экология - биология ғылымының негізінде ХІХ ғасырдың орта шенінде айқындала бастағанымен, оның өз деңгейіне көтерілуі ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басы болып саналады. Деседе, алғашқы экологиялық зерттеулердің элементтерін біз көне дәуір оқымыстылары Эмпедокл, Гиппократ, Аристотель, Теофраст еңбектерінен көреміз. Табиғат құбылыстарын зерттеушілер өсімдіктер мен жануарлар тіршілігіндегі морфологиялық, физиологиялық бейімдеушіліктерді оның қоршаған табиғи ортасына тәуелді екендігі шеңберінде экологиялық тұрғыдан қарастырады.
Өткен ғасырдың 60 - 70 жылдарынан дейін экология биология шеңберінде дамыды. Адам бұл жүйелерде қарастырылмады, себебі, оның қоршаған ортамен өзара қарым - қатынасы биологиялық емес, әлеуметтік заңдылықтарға бағынады деп есептеліп келді.[10]
Шындығында адамның биосферадағы орнын екі жақты қарастыруға болады. Бір жағынан ол биологиялық түр ретінде планетаның экожүйесінің құрам бөлігі болып табылады. Екінші жағынан, басқа тіршілік иелерінен ерекше адамға биологиялық емес, әлеуметтік - мәдени қажеттіліктер мен даму механизмдері тән. Ол техниканы, жаңа жасанды заттарды жасап, ғимараттар мен жолдар салды. Бұл үшін ол бұрын ешқандай тіршілік иелері пайдаланбаған кен, мұнай, ағаш және тағы басқа қоршаған орта ресурстарын қолданады. Сонымен қатар, табиғатқа, оған тән емес қалдықтар - пластик, металл, құрылыс материалдары шығарылады.
Ауаның, судың, топырақтың ластануы, қалпына келмейтін табиғи ресурстардың сарқылуы, биосфераның тұрақтылығының бұзылуы мен алуантүрлілігінің кемуі, адамдардың денсаулығының және өмір сүру жағдайларының нашарлауы күшейіп отыр.
Адамның қоршаған ортаға мұндай айтарлықтай әсері экологияның анықтамасын өзгертті.
Ол көптеген білім салаларына ене бастады. Экологиямен жаратылыстану және техникалық ғылымдардың гуманизациясы, экономика, әлеуметтану, мәдениет және т.б. байланыстырыла бастады.
Экология ғылымының педагогика саласында қалыптасуына негіз болған ғалым - Нұрғали Сарыбеков. Ол педагогика ғылымдарының докторы, профессор, халықаралық акмеология және қазақ халық Экология академиясының академигі. Ол қазір арамызда жоқ болғанымен, оның көптеген еңбектері қалды. Осы кісімен жүздескен тілшілердің жазған мақалаларына шолу жасап өтпекпін. Бұл сұхбатта Нұрғали Сарыбеков педагогика ғылымы мен экология туралы өз ойын айтады.
Педагогика ғылымының бір - ақ мақсаты бар. Ол жолын тауып жас ұрпақты, жалпы адам баласын жақсылыққа жетелеу. ... жасырын несі бар, бүгінгі күні педагогика саласында ғалым атанып немесе мұғалім болып жүргендердің бәрін бірдей Ұстаз туты қиын. Меніңше, елдің білім жүйесінің ақсау себебінің бірі - осы келеңсіздікте.
Педагог жан - тәнімен жақсылық үшін, ұрпақ бойына ізгілік нұрын себу үшін жаралған адам болуға тиісті.
Педагогика ғылымының бес категориясы бар:
1) білім беру;
2) оқыту;
3) тәрбиелеу;
4) дамыту;
5) қалыптастыру.
... педагогика теориясы мен практикасында, ең алдымен осы қағидаға сүйенуіміз керек. Ал, біз болсақ, бұл тұпқазықты ескермей әдістемелік құрал жасап, бағдарлама дайындап, оқулық жазып, көпшілікке ұсынып жатамыз. Күлкілі жағдай ғой.
Іргетасы жоқ баспана бола алмайды. Құлап қалады. Осы тұста тілге оралатын және бір келеңсіздік - ел экология мен табиғат қорғау ғылымының да мәнін бұрыс түсінетіндей.
Кеңес жүйесі дәуірінде қайта құру кезең басталғанға дейін елдің дені, тіпті қазақтың кемпір - шалдарының өзі кілең атеист болатын.
Мектепте кім құдайға сенеді десе, ешкім қол көтермейді. Өйткені жауынгер атеизмнен жүз мыңдаған докторлық, кандидаттық диссертациялар қорғалып, халық санасына сына қағылды. Әр жоғарғы оқу орнында, училищелерде, әр мектепте арнайы жабдықталған атеизм кластары болды.
Адам баласының санасына ықтиярсыз сіңірілген шала ілімнің мән - мағынасы болмайды.
Сол сияқты, қазір кез - келген адам өзін терминдік мағынасын жете түсінбесе де, экологпін деп жүр.
Өкініштісі де сол - кейінде шала сауатты біреулер Экологиялық апат, Экологиялық қасірет деп дәріс оқып, радио - теледидардан, баспасөз бетінен түспейтін болды.
Әлгі адамдардың саяздығы, айтып отырған тақырыбын өзінің де терең білмейтіндігі қынжылтады. Шын мәнінде, экология дегеннің өзі - көзге көрініп, қолға ұстайтын нәрсе емес, абстрактылы, ғылыми түсінік.
Экологияның нақты мағынасы тірі ағзалардың бір - бірімен және қоршаған ортамен қарым - қатынасы деген ұғымды бейнелейді.
Демек, ол ішетін тамақ, киетін киім емес. Сондықтан оның тазасы немесе былғанышты, яки сол қазыналығы болмайды. Экологияда ешқандай апат болып жатқан жоқ.
Ал, жан түршігетін, ұйқың қашатын, ойласаң ауруға шалдығатын апат табиғатта болып жатыр.
Оны шартты түрде үшке бөлетін болсақ: өлі табиғат (су, ауа кеңістігі, ғарыш, пайдалы қазбалар); тірі табиғат (көзге көрінбейтін майда ағзалардан бастап, түрлі бунақденелер, өсімдік, аң - құс, жануарлар дүниесі, тіпті адамның өзі); осылардың тірлігін байланыстыратын табиғи дене - топырақ. Оның бойында өлі табиғаттың да, тірі табиғаттың да қасиеттері бар.
Міне, нағыз апат осыларда болып жатыр. Табиғат уланып, былғанып, бар қазынасы тоналып, күйреп, шашылып - төгіліп, сұлулығынан, көркемдігінен айрылуда. Оған кім кінәлі?
Кінәлі - адам баласы. Оның табиғатпен санасыз, парықсыз, қарым - қатынасы.
Дүние жүзіне белгілі Мәскеулік ғалым, химия ғылымының докторы Геннадий Алексеевич Ягодин: егер табиғатқа ойсыз көзқарас осылай сақталатын болса, онда ол 30 жылдан соң адам баласына жақсылық жасауды тоқтататын болады дейді.
Бұл - өзімізге өз қолымызбен өлім сыйлау деген сөз. Сондықтан, адам баласы табиғатпен ойсыз қатынасын дереу тоқтату керек. Мен экология түсінігіне қарсы емеспін. Ол - табиғат қорғаудың теориялық, ғылыми негізі.
Табиғатты қорғаудың негізгі заңдарын жасап шығару керек болады:
1) табиғаттың тазалығы;
2) оның мол қазыналығы;
3) көркемдігі.
Осынау үш заң менің оқулығыма енген.
1959 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы Георгиевка ауданындағы Абай атындағы орта мектептің директорының орынбасары болып жүргенімде жоғары сынып оқушыларын бастап, Ақсу - Жабағылы қорығын, Бөген, Піскен тауларының табиғатын зерттеп жүріп түсті металдар кенінің орнын таптық. Кейін ол кеніш геологиялық - барлау орталығында тіркеліп, бағалы қор ретінде танылды. Осы еңбегіміз үшін менің есімім БЛКЖО Орталық Комитетінің Алтын Құрмет кітабына жазылды.
Бұл оқиғадан соң бірнеше мәрте Мәскеуде болған Бүкілодақтық экологиялық оқулырана, кейінірек, 1977 жылы Тбилиси қаласында өткен экологиялық білім беру және табиғат қорғау мәселелеріне арналған 1 - дүниежүзілік конференцияға қатыстым. Бұл шараға 128 мемлкеттің делегаттары шақырылып, КСРО бойынша 46 адам жіберілген екен, Қазақстан Республикасы атынан мен бардым.
Бүгінгіге дейін 332 ғылыми жұмысым жарық көріпті, 9 кітабым бар.
Қазір 3 кітапты қатар жазып жүрмін, олар табиғат қорғаудағы қазақ халқының дәстүрлері, көпшілікке арналған экология, табиғат қорғау және жастар тақырыптарына бағытталған.[13]
Келесі сұхбаты табиғаттың ластануы туралы.
Генетика ғылымын қалаушы ғалымның бірі академик Николай Петрович Дубининнің зерттеулері адамзаттың парықсыз іс - әрекетінің арқасында былғанып, уланған табиғат өте қауіпті инфекциялық аурулар туғызатынын, олардың тұқым қуалайтындығын әлденеше рет дәлелдеп беріп отыр.
Адам баласының қолымен өмірге келген табиғаттағы осы аса қауіпті инфекциялық аурудың алдын алмаса ол мутагенез заңымен геометриялық прогрессия жолымен қаулап өсетіндігі де белгілі.
Жақында Біріккен Ұлттар Ұйымының басшылығымен жүргізілген зерттеу жұмыстары жер бетінде табиғаттың улануы мен былғануынан пайда болған инфекциялық ауруға ұшыраған планетамызға жиырма бес миллионнан астам жастардың бар екенін көрсетіп отыр. Ал, Қазақстанда табиғаттың былғануының себебінен нәрестелердің 20 % тумай жатып - ақ ауруға ұшырап өмірге келетіндігін тамыз айында Казахстанская правда газеті ашық жазды.
Осы жағдайларды ескере отырып, табиғат қорғаудың негізігі үш заңына сүйенеміз, олар: табиғаттың тазалық заңы, табиғаттың мол қазыналық заңы және табиғаттың көркемдігі мен өсімдігін сақтау заңы.
Тағы да 1997 жылы шілденің 15 жұлдызында Қоршаған ортаны қорғау туралы және Ерекше қорғалатын аумақтар туралы заңдарды басшылыққа алып, біздердің негізгі атқаратын тәжірибелік іс - әрекетіміз табиғаттың тазалығын сақтауға бір адамдай үлес қосу болып есептелінеді. Себебі, біз табиғатты келешек те де осылайша өз қолымызбен былғап, улай беретін болсақ, өмір тұйықталады. Адам баласы жазылмайтын ауруға ұшырайды, тіптен жер бетінен өшеді.
Арнайы мақсатты бағдарлама құрып 1996 - 1999 жылдары біз табиғаттың, елді - мекендердің былғанып, улануын көзімізбен көру үшін саяхат жұмыстарын ұйымдастырдық. Ол нені көрсетді?
Автокөлік жүретін негізгі трассалардың: Қызылорда - Алматы, Ташкент - алматы, Шу - Ақмола жолдарының ен жағасында жасыл желектердің өртенбеген аймағының аз екенін, жол бойында қалдықтар тасталынбаған жердің жоқ екенін көзіміз көрді. Теміржол бойындағы көрініс те дәл осындай. Бұны жасаушылар, бұндай сорақылықтың негізгі кінәлілері - сонда тұратын өзіміз. Өзіміздің соқыр іс - әрекетіміз. Жер басып жүрген әр азаматтың өзінің өміріне алып келіп жатқан сыйы.
Табиғатты былғап, улаушы ірі кәсіпорындар мен шаруашылықтар деудің заманы әлдеқашан өткен. Олар әзірге жұмыс істемейді. Өнеркәсіп маңында шығарылған улы қалдықтардың миллиондаған тонналары әзірге мүлгіп қалғып қозғалмай жатыр. Олардың келешекте табиғи ортаны улап, былғап әкелетін залалдары өз алдына бөлек сөз.
Күнделікті өмірде жай ғана нәрседей көрінетін өзіміз тұтынып жүрген заттардың қалдықтары туғызатын залалдар жөнінде. Саналы түрде өзіміз шығаратын былғаныш улы заттармен қоршаған табиғи ортаны былғамау, оның негізі қауіпті екенін түсіну. Өз шаруашылығымызда тұрмыстан бөлініп шыққан қалдықтарды су көздеріне, жер бетінде ашық төкпей шұңқырға көміп тастауды дағдыға айналдырмауымыз керек. Табиғат ана көмілген қалдықтарды біраз мерзім өткеннен кейін өзі өңдеп, қажетті бір элементіне айналдырып алуға шамасы келеді. Ал алып өнеркәсіптер бөліп шығаратын улы қалдықтарды технологиялық процесс болмаса табиғаттың өздігінен залалсыздандыруға шамасы жетпейтіндігіне көптеген мысалдар бар. сол себепті өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығын қалдықсыз жолға көшіру - ертеңге қарамайтын бүгінгі күннің міндеті. [9]
Ұзаққа созылған еркін пікірталастан кейін 1997 жылы 15 шілдеде Қоршаған ортаны қорғау туралы Заң қабылданды. Бұл заң 19 тараудан, 89 баптан тұрады. Заңның 15 - тарауы қоршаған ортаны қорғау саласындағы экологиялық тәрбие мен білім беру, ғылыми зерттеулер деп аталады. Тарауда кейбір ғылыми терминдік олқылықтар ортаны алғанымен бізді қоршаған орта жайында жүйелі түрде білім беру мәселесін шешумен бүкіл халықты қоршаған ортаны қорғауға тәрбиелеудің қажеттігі және осы мәселелерді ғылыми тұрғыдан шешу проблемасы Заң жолымен шешілді.
Халыққа экологиялық білім беріп, оларды табиғат қорғауға тәрбиелеудің ғылыми тұрғыдан тұрақты түрде шешумен шұғылданып жүрген азаматтар Заңның бұл тарауын ризашылықпен қуана отырып мақұлдаймыз. Осы орайда үлкен міндетті орындау жолындағы жүргізіліп жатқан зерттеу тәжірибе жұмыстарына тоқталайық.
Тараз университетінің кафедрасы, оның ұстаздары, ғылыми қызметкерлері, магистранттары мен студенттері ұзақ жылдан бері халыққа экологиялық білім берумен, оларды табиғат қорғауға тәрбиелеу мәселесімен айналысып келеді. Кафедраның құрамында тәрбиенің бұл бағытына арнайы жұмыс жасайтын лаборатория бар.
Лаборатория студенттерге тиянақты түрде экологиялық білім беріп, қоршаған ортаны нәтижелі практикалық іс - әрекетке қатынастырумен айналысады.
Бұл проблема жүйелі түрде мынадай салалардан тұрады:
1. Бастауыш сынып оқушыларын отбасында және мектепте табиғат қорғауға баулу, оның негізі Қазақстанда тұратын әрбір халықтың табиғат қорғау дәстүрлерін зерттей отырып, соларды өмір практикасында пайдалану.
Осы мақсатта бағдарлама жасап, оны шешу мәселесімен біздің бірнеше ұстаздар, магитранттар айналысуда.
2. Орта білім беретін оқу орындарының барлық түрінде оқытылатын пәндердің мүмкішілігіне қарай сол пәндердің мазмұнына экологиялық білім беру бағытын енгізу. Әрбір пәннің мүмкіндігін пайдалана отырып, сол пәндердің негізінде жастарды табиғат қорғауға тәрбиелеу мәселесін шешу. Орта білім беретін оқу орындарының бүкіл тәрбие жұмысына, жастарды табиғат қорғауға тәрбиелеу бағытын беру.
Біздің көп жылғы зерттеу жұмыстарымыз орта білім беретін оқу орындарында оқылатын барлық пәндердің мазмұнына экологиялық білім беру мен жастарды табиғат қорғауға тәрбиелеу мәселесін енгізуге болатындығын көрсетіп отыр.
Осы мәселеге байланысты кафедра кандидаттық және докторлық диссертациялар дайындап, оларды табысты қорғап, оқулықтар мен әдістемелік құралдарды баспа рақылы шығарып, республикалық газеттер мен журналдар бетінде мақалалар жариялады.
3. Арнайы жоғары және орта білім беретін оқу орындарының мамандық профильдеріне қарамай олардың оқу бағдарламаларына экологиялық білім беру пәнін енгізу. Осы пәнді негізгі профильдік пән дәрежесіне көтеру.
Бұл мәселемен кафедраның бір топ ұстаздары мен магистранттары зерттеу жұмыстарының нәтижесінде министрлік мақұлдаған Экологиялық білім беру мен табиғат қорғау негіздері пәнінің бағдарламасын жасап, оны оқу жоспарына енгізді.
Кафедра қазіргі таңда осы пәннің оқулықтары мен әдістемелік құралдарын жазумен шұғылдануда.
Бір топ ғалымдар Көпшілікке арналған экология мен табиғат қорғау, Жастар және табиғат қорғау деп аталатын үлкен ғылыми еңбектерді жазып, баспаға ұсынуға жақын қалды.
Біз аталмыш заңның оқу орындарының мамандық профиліне қарамай олардың оқу бағдарламаларына экологиялық білім беру пәнін енгізуін толығымен және қуана отырып құптаймыз. Себебі, әрбір Қазақстан Республикасының азаматы экологиялық білім алмай, олардың осы бағыттағы саналары қалыптаспай өркениетке жетуіміз мүмкін емес.
4. Арнайы білім алғаннан кейін мамандарды табиғат қорғауға жүйелі түрде қатынастыру мәселесін зерттеу. Бұл тұрғыдан зерттеу жұмыстары біздің ойымызша біршама нәтижелі шешіліп келе жатыр. Оның дәлелі ретінде Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Қызылорда және басқа облыстарды жыл сайын миллиондаған жасыл желектер егіліп, табиғатты тазалауға елдің түгел қатынасуы. Ендігі мақсат осы жұмысқа тек қана мерзімдік мән бермей, жүйелі трде жүргізуді ұйымдастыру. Табиғат қорғау жұмысына халықтық дәстүр идеясын түбегейлі енгізу.
5. Педагогика және экология ғылымдары табиғат қорғау ғылымымен үйлесе отырып бүкіл халықты табиғатты аялауға тәрбиелеуге көмектесуі тиіс. [24]
Соңғы жылдары экология ғылымының негізгі салаларының бірі - экологиялық педагогика (көпшілікке экологиялық білім мен тәрбие беру), адам экологиясы және халықтық экология этноэкология бағыттары дами түсуде. Бұл - бүгінгі өмір талабы. Өйткені биосферадағы тіршіліктің тұрақты сақталуы - адамның ақыл - ойына тікелей тәуелді екендігі анықтала түскен кез туды. Сондықтан ХХІ ғасыр адамзаттың ақыл - ойы кемелденген - нооэкология кезеңі болмақ. Өйткені, жер шарының бүгінгі тағдыры мен болашағы адам баласының ақыл - ойының деңгейіне тікелей қатысты.
Экология ғылымының негізгі мақсаты - биосфера тұрақтылығын сақтау үшін салауаттығына, білім дәрежесіне қарамастан барлық адамдардың экологиялық деңгейі, соны ұғынуы мен білім дәрежесінің жоғары болуына ықпал ету.
Экологиялық білім мен тәрбие берудің дүниежүзілік даму кезеңдеріне келсек, ең алдымен БҰҰ деңгейінде ұйымдастырылған (ЮНЕСКО) Адам және биосфера атты бағдарлама қабылданды. Онда алғаш рет халықаралық деңгейде биосфера ресурстарын қорғау және тиімді пайдалану туралы бағдарлама қабылданып, экологиялық сипат алды.
Экологиялық білім беруде және жоғары білімді эколог мамандарды даярлауда Абай атындағы Алматы педагогикалық университетінің орны ерекше. Университет профессоры А.С. Бейсенованың жетекшілігімен Республика Жоғары оқу орындарында эколог мамандар дайындау және Мектеп оқушыларына экологиялық білім беру тұжырымдамасы жасалынды. Ал, 1987 жылы География - экология факультеті ашылып, мамандар даярлай бастады. Қазір әл - Фараби атындағы университетте (ҚазМҰУ), Өскемен, Орал, Семей, Қызылорда, Тараз, Қарағанды, Атырау Түркістан қалаларындағы оқу орындарында химия - экология, география - экология, т.б. мамандықтары бойынша бөлімдер ашылды. Соңғы жылдары Республиканың академиялық ғылыми зерттеу институттары биоресурстар бойынша экологиялық іргелі жұмыстар жүгізсе, жоғары оқу орындары білікті эколог мамандарын даярлауда. Осы бағытта егеменді Республикамыздың парламенті мен үкіметі Айнала қоршаған табиғи ортаны қорғау Заңын (1997), Қазақстан республикасының экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы (1996), экономикалық білім бағдарламасын (1999), Қазақстан Республикасында қоршаған ортаны қорғаудың ұлттық жоспарын (1996) т.б. маңызы зор құжаттар қабылдады. [25]
Қазіргі кезде экология кең, әлі толық қалыптасып бітпеген іргелі және қолданбалы пәндер комплексіне айналып отыр.
Қазіргі кезеңде экологиялық білім беруде себептен оның туғызатын салдарына көп көңіл бөлінуде. Нәтижеде қоғам мен табиғаттағы күрделі байланыстарға сараптама жасаудың орнына, адамзат бар күшін табиғатты тиімді пайдаланбаудың зиянды салдарын жоюға жұмсап отыр. Осы жерде Р. Риклефстің сөзі орынды: Егер біз табиғатпен қандайда бір келісімге келгіміз келсе, онда көптеген жағдайда біз оның талаптарын орындауға тиіспіз. Бұл талаптар адамзат қоғамы ерте ме, кеш пе санасуға мәжбүр болатын табиғаттағы барлық құбылыстар мен процестер бағынатын табиғат заңдарына негізделген.[26]
1.2 Оқушыларға экологиялық тәрбие берудің маңызы
Адам баласының өмір сүру ортасы - табиғат әлемі. Сондықтан да ол оның біртұтастығына, үйлесімділігінің болуына және ондағы биологиялық өзара қарым - қатынасы мен тепе - теңдіктің бұзылмауына мүдделі. Сонымен бірге адам баласы өзінің қайта жаңғырту белсенді әрекетімен қатар, ондағы табиғи процеске араласады, оларды бұзады, табиғат байлығын өз қажеттігіне пайдаланады. Егерде оның бұл әрекеті қадағалаусыз болып, ол экологиялық заңдылықты ескермесе, онда адам баласының өмірінде қатер төніп, табиғаттағы биологиялық тепе - теңдік орны толмас зардапқа әкелуі мүмкін. Сондықтан да экология, бір жағдайда қоғамдық, ал екінші жағдайда аумақтық көлемдегі маңызды мәселе. Ол үшін жекелеген әрбір ел өзінің аумағындағы қоршаған ортаны сақтауға аса жауапкершілікпен көңіл бөлуге міндетті: ауаның таза болуын қадағалау, орман, тоғайды құртып, жойып жіберуді болдырмау, сол үшін де күресу, өзен, көлдердің ластанбауын, жер қыртысын сақтап, оны орынды пайдалануға ықпал ету т.б.
Адам баласы үшін табиғат - таным және эстетикалық қарым - қатынас нысанасы. Эстетикалық тұрғыдан жетілген ондағы құбылыстар, эстетикалық тұрғыдан дамыған адамға терең рухани ләззат береді. Оның құпия тылсым сырына терең бойлап, ғылыми дүниетанымның қалыптасуына ықпал етеді. Осыдан барып адамның экологиялық мәдениетінің негізін қалайтын жалпыға бірдей міндетті бастауыш сыныптарда экологиялық білім және тәрбие беру қажеттігі туындайды.
Экология саласындағы қордаланған өзекті мәселелерді шешу, ең алдымен оған қатысты экологиялық санасын қалыптастыруды қажет етеді. Экологиялық санаға экологиялық білім жатады: фактілер, деректер, жануарлар әлемі мен өсімдіктер дүниесі және олардың өмір сүру ортасы жайында, жалпы қоршаған ортада болып жатқан құбылыстардың өзара қарым - қатынасының қорытындысы мен талдауы. Эстетикалық сезім және экологиялық жауапкершілік оның құрамдас бөлігі болып табылады. Олар адам баласын табиғатты сақтауда қырағы болуға түрткі болады, табиғи сулар, жер қойнауын, атмосфера және орман, тоғайларды өндіріске пайдалануда келеңсіз оқиғаларға тап келуін болдырмауды алдын - ала ескертеді. Адамнан табиғатты пайдалануда ондағы экологиялық ойлау қабілетінің жоғары болуын талап етеді. Ол өндірістік және ауылшаруашылық нысандарды құруға экологиялық білімді нәтижелі қолдану барысында және табиғатқа кері әсерін тигізетін өндірістегі кейбір технологиялық процестерге шығармашылықпен қарым - қатынас орнату барысында пайда болады.
Адамның экологиялық санасына тағы да оның табиғатты және қоршаған ортаны қорғау заңдылығын бұзғандармен өзіндік қалауы бойынша белсенді күрес жүргізудегі талпыныс немесе әрекеті жатады. Сондықтан да экологиялық сана қоғамдық сананың формасы ретінде маңызды қызмет атқарады.[ 13]
Экологиялық білім беру мен тәрбиелеу мәселелері жалпы білім берудің жеке дара элементі ретінде оқушыларда айналадағы орта мен табиғатқа жауапкершілік қарым - қатынас қалыптастырумен және табиғат пен қоғам арасындағы өзара байланысты ғылыми негізінде меңгеруімен сабақтас қаралады.
Эколгиялық білім беру оқушыларға педагогикалық тұтастық тұрғыда әсер етеді. Осылайша сабақ беру барысында олар экологиялық мәселелердің тұтастығын ғылыми негізде қабылдайды, табиғат пен қайта түлеген ортаға тиімді ықпал ету жөніндегі нақты білім мен практикалық тәжірибені, дағдыны меңгереді.
Экологиялық білім берудің мақсаты мектеп оқушыларының айналадағы ортаның жай - күйі үшін азаматтық борышын қалыптастыруды қамтамасыз ететін ғылыми білім, шеберлік, көзқарас пен сенім жүйесін орнықтыру болып табылады.[12]
Экологиялық білім беру мен тәрбиелеудің міндеттеріне табиғат туралы, оның тұтастығы және қоғаммен бірлігі хақындағы ғылыми негізделген білімді меңгеру; оған ықпал етуге байланысты туындайтын практикалық шараларды дәлелдеп, орнықтыру; қоғам мен адам үшін табиғаттың құндылығы шексіз екенін ұғындыру; табиғи ортада дұрыс жүріп - тұрудың нормаларын сақтау; табиғатпен сырласа білу қабілетін дамыту; табиғат пен қайта түлеген ортаны жақсарту жөніндегі қызметті пәрмендірек ұйымдастыра түсу жатады. Міне, осы міндеттерді шешу жастардың экологиялық білімін арттырып, олардың табиғатқа деген жаңа мәдени қарым- қатынасын қалыптастыруға бағытталады.
Экологиялық тәрбие экологиялық білім берудің құрамдас бөлігі. Экологиялық тәрбие - табиғаттың барлық субьектілеріне қатысты ізгілікті, қайырылымдылықты, парасаттылықты қалыптастыруды көздейді.
Экологиялық тәрбие - бұл тек жұлуға болмайды, ластауға болмайды деген жалаң ұран, үндеу тастау немесе тәртіпке шақыру ғана емес, сонымен бірге не себепті олай етуге болмайтындығын түсіндірумен байланысты жүзеге асады.
1977 жылы халықаралық экологиялық қоғам Экологиялық тәрбиелеу - қоршаған ортадан қорықпай, керісінше одан ләззат алу негізінде болу қажеттігіне айрықша мән берген. Ол үшін біз парктерді, тамаша әдемі де көркем жерлерді сақтап және оны қайта дамытып гүлдендіруіміз керек. Бүгінде бұл мәселе қазіргі әрбір мектептің алдында тұрған негізгі міндеттердің бірі болып табылады.[1]
Табиғат пен қоғамның өзара жан - жақты байланысын бірте - бірте аша түсу әлемдік шындықтың тұтастығы мен дамуына оқушылардың көзқарасы мен сенімін тұжырымдап, бекітеді. Біртұтас байланыстың себеп - салдары туралы экологиялық білім, құрылымдық талджаудың жүйесі мен түсініктерді қорыту оқушылардың ақыл - ойын дамытуға бағытталған міндеттерді шешуді түбегейлі жақсарта түседі.
Оқушылардың сенімі мен сезімін дамытып, оларды парасаттылыққа тәрбиелеуге экологиялық тұрғыдан келудің де маңызы зор. Балалардың мейірімділік, қайырымдылық, аяушылық, мүсіркеушілік және басқа ерекшеліктерін дамыту бағытында табиғатпен сырласуы жеткіліксіздеу болса, олар парасаттылық тәрбие алуда белгілі бір мөлшерде қысым көру мен шектеушілікке душар болады. Табиғат, жазушы С. Залыгиннің сөзімен айтқанда, адамның ар - ұят сақтауына... табиғатты үнемі ана ретінде еске алып отыруына көмектеседі.
Табиғат - сұлулықты өмір - бақи таусылмас қайнар көзі. Сондықтан да эстетикалық тәрбие берудің ең маңызды құралдарының бірінен саналады. Ал бұл экологиялық тәрбиемен іштей жалғасып, табиғаттың күйзеліп, күйреуіне қарсы тұратындай адамның қалыптасуына ықпал етеді. Қандай жұмыстың болса да экологиялық жағы еске алынбаса, табиғат пен адам арасындағы зат алмасуды заңды түрде үйлестіріп отыратын еңбекке үйрету мен тәрбиелеу саласында орны толмас олқылықтар пайда болады.
Олай болса, тәрбие саласындағы экологиялық көзқарас педагогқа жеке адамды қалыптастыруда табиғат сырын мейлінше толық пайдалануға, айналадағы ортаның әлеуметтік табиғи факторының өзара байланысына назар аударуға бағыт - бағдар сілтейді.
Мектеп, сондай - ақ күллі білім беру жүйесі табиғатты бағындырудың болашақтағы зардабын есепке алмай, тек жақын күндегі пайдасын ойлап, табиғаттан кесіп алу дәстүрінен қол үзіп, ат құйрығын кесетін жас ұрпақты даярлауға міндетті.
Экологиялық мәдениет адамда белгілі бір дәрежеде білім қорының болуын, сенім мен моральдық мақсаттылықтың болуын, сондай - ақ оның табиғатты көздің қарашығындай сақтау мәселесімен үйдесімді келетін практикалық іс - әрекет жасауға дайын болуын қарастырады. [3]
Прогресті педагогика жеке адамды қалыптастыруда табиғаттың ролі зор екенін жоғары бағалай келіп, ... адамның бүкіл рухани тіршілігі табиғатпен берік байланыстаболған деген басы ашық пікірді тұжырымдай түседі.
Табиғатпен етене жақын өскен баланың орны мен маңызы туралы білім беру жүйесіндегі ереже классикалық педагогикада дәлелденіп, одан әрі дамытылды. Ж.Ж. Руссо, Г. Песталоци, Ф. Дистервег сияқты ұлы педагогтардың табиғат құралдарымен баланың адамгершілік сезімін нығайтудың педагогикалық құндылығын атап өткені белгілі. Ал бұл адамның сүйкімді түйсік алып, игілікті мінез - құлықының қалыптасуына ықпал етеді.
Өмір экологиялық тәрбиеге қатысты ұйымдастрылған жекелеген шаралармен шектелмей, керісінше оларды тәрбиенің басқа салаларымен, соның ішінде еңбек тәрбиесімен біріктіруді қажет етеді. Сұлулық пен еңбек экологиялық тәрбиенің міндетті серіктес шарты болуы тиіс.
Адамгершілік - эстетикалық тәрбие балалардың көңілдерін табиғатқа ұқыпты қарым - қатынас жасауға, оны сүйіп, мәпелеуге аударады және оның сұлулығын бағалай білуге тәрбиелейді. Себебі, адам баласының табиғатқа қатынасы қашан да әдемілік негізін қалаған. Табиғат о бастан әсемдіктен құралған. Оның әрбір бөлігі қайталанбас керемет үйлесімділікпен қалыптасқан. Тек сол әсемдікті байқай білетін, сезе білетін жүрек керек.
Қоршаған ортаға қатысты қандай да бір мәселе болмасын ол ұжымдық сипатқа ие болады. Сондықтан қоршаған ортаны қорғау, яғни ол адамдардың тікелей бір біріне деген қарым - қатынасын білдіреді.
Оқушылардың экологиялық тәрбиесінде олардың сабақтан тыс қоғамға пайдалы істері де маңызды қызмет атқарады. Олар оқушыларды табиғатты қорғауға үйретеді. Онда балалар ауа, өзен, көлдер мен демалыс орындарының санитарлық экологилық жағдайын қадағалайды; браконьерлермен күресуде орман, тоғайды, қорғау және аң аулау мекемелерінің қызметтеріне қолқабыс етеді.
Табиғат құбылыстарын және өмірді дұрыс қабылдай білуге тәрбиелеуде оқушылар арасында экологиялық тәрбиені насихаттау, ол үшін жерді, суды, ұқыпты пайдалану жөнінде конкурстар, құстарды қарсы алу жөнінде шаралар өткізу орынды.
Жас ұрпақтың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда үйірме жұмыстары, семинарлар, баспасөз мәселихаттары, дөңгелек үстел, экологилық тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың қайнар көзі болып табылады. Оқушылармен экологиялық кештер, дөңгелек үстел, экологиялық апталық, экологиялық жарыстар өткізу барысында қоршаған табиғат байлықтарын пайдалану үлгілерімен танысады.
Балалардың табиғатты қорғау әрекетінде өлкетану - туристік жұмыстарының да маңызы ерекше. Бұл бағытта ол оқушыларды өзінің тұрғылықты мекеніндегі табиғат жағдайларын жетік білуге, демалыс орындарында және орман, тоғайларда белгілі бір ережелерді сақатуға үйретеді. Сонымен бірге экологиялық тәрбиеде бұқаралық ақпарат құралдары да маңызды қызмет атқарады. Балалар мен жастар әдебиеті, газет, журналдары экологиялық сананы тәрбиелеуде, табиғатқа ұқыпты қарым - қатынас орнатуға көптеп көңіл бөледі. Радио және көгілдір экрандардан берілетін хабарлар, дәрістердің көмегі үлкен. Олар жануарлар мен құстарды қорғау, үй жануарлары мен өсімдіктерді баптап, күтуді түсіндіру жұмыстарын ұйымдастырады. Бүгінде интернеттен алынатын экологиялық сананы қалыптастыруда маңызды қызмет атқарып отыр.
Осындай экологиялық шараларды ұйымдастыру барысында табиғатты қорғау мекемелері және дербес ұйымдармен үзбей байланысты күшейту қажет. Сонымен қоса, экологиялық білім беру бағытындағы халықаралық байланыстарды, шетелдік әдістемелік нұсқауларды зерттей отырып, еліміздің жоғары деңгейде экологиялық білім беру жүйесін құруға ұмтылу қажет.
Осындай әртүрлі әрекеттердің өзара байланысы және ықпалдастығы экологиялық тәрбиенің жүйесін құруға себепші болады. Жүйе құрудағы мақсат - балалардың экологиялық санасын дамытуда жан - жақты отандық және әлемдік деңгейдегі білімдермен қаруландыру; жалпы адамзаттық экологиялық мәдениетін қалыптастыру; отандық және халықаралық дейгейде табиғатты белсенді қорғау шараларына даяр болуды қамтамасыз ету. Мектептің жалпы осындай жұмыстарды жүйелі түрде ұйымдастыруда маңызы ерекше болмақ.
Қазіргі кезеңдегі ізгілендіру мен демократияландыруға бағытталған білім стандартын, оқытудың озық технологияларын, экологиялық білім негіздерін оқыту процесіне енгізу - білім беру жүйесін дамытудың негізі болмақ.
Адам табиғатсыз тіршілік ете алмайды... Табиғат адамды қайырымды, бір мақсатқа ұмтылған, сұлу жанды етіп тәрбиелейді. Ол денсаулық, шабыт және творчествоның қайнар көзі - дейді П. И. Мариновский.
Табиғат - тіршілік ортасы, адам анасы. Табиғат - бүкіл организмге ортақ, үйлесімді байланыстардың кеңістігі. Табиғатпен жарасқандар тыныштығын табады, тынысын қалпына келтіреді. Табиғаттың мамыражай ашық көркі қазақ тіршілігіне сергектік те сенімділік те әкеледі. ... Табиғатты тамашалаған, табиғилықты таныған, тұрақтылыққа салынған жан ортаға еркін бейімделеді. Еркін жан туған жерін жатсынбай, қайта оны жүрегінің, ел - жұртының төрі деп құрмет тұтады. Әйгілі Гете табиғатты дәтің шыдап тастап кетуге қимайтын шахмат тасына теліген.
Табиғат адам баласы үшін тек күнкөріс көзі, тіршілік ету нысанасы ғана емес, оның тірілуі, көгеруі, жемістенуі адам болмысында құлшыныс тудырады, сезімін оятады, бойын сергітеді. Сол үшін де қазақ жұртын табиғатпен тікелей араласып - құраласып, жер байлығын, аң мен құсын, орман - көлін құртып жібермей аялай - әлпештей білді.
Табиғатпен етене жақын араласқан қазақ жұрты көшіп - қонған жерлерінде емін - еркін жүріп, оны өз үйіндей көрді. Табиғат ырқымен тау жағалап, өзен қуалап, қоныстарын ауыстырып, өрісін жаңартып отырды. Туған өлкесіне таңырқау, тамашалау оның сұлулыққа деген әуесқойлылығы мен қызығушылығын тудырды. Сондықтан та табиғат қазақ елінің әуесқойлығы мен үмітінің негізгі нысанасына айналды. Табиғи ортаға тікелей тәуелді болған қазақ елі, табиғатпен ашық сырласып, онымен бірге түрленді. Табиғат әсемдігін тамашалай білген қазақтың сол үшін де көңілі кең, жүрегі сезімтал, ойы ұшқыр болып келеді. Ол табиғат жарасымдылығын адамның жан - дүниесіне тартты. Сол үшін де көне замандағы қазақтар өздерінің қоршаған табиғаттың бәрін жанды деп санағы белгілі. Сондықтан да олар күнді, айды, жұлдызды немесе табиғат құбылыстарын жанды зат есебінде санап, өздерінің тағдырын, барлық істерін осылардың күші деп есептеп, оларға табынды. Ай көрдім, аман көрдім, баяғыдай заман көрдім, Ескі ай есіркедің, жаңа айда жарылқа деген сөздер де осының куәсі іспеттес. Қазақ халқы ежелден отырған жерінде, қонысында, қоршаған ортасын аялаған, жер мен судың тазалығына мейлінше көңіл бөліп, қамқорлық жасаған. Ата - баба дәстүрімізді жалғастыра отырып, соның негізінде өскелең ұрпақтың санасына қоршаған ортаны қорғаудың маңыздылығын түсіндіріп отыру басты міндетіміз деп есептеген. Халықтық экологиялық ұғымдар табиғатқа қамқорлық жасап, табиғат байлықтарын ұқыпты пайдаланумен бірге баланың жеке басын дамытып, экологиялық мәдениетін қалыптастыруға негізделді. Жер ананы қорғауға арналған жерге жамандық жасама, топырақты шашпа т.б. тыйым сөздер жер ананы аялап, жер қадіріне жете білуге тәрбиелеген. Ал, адам өмірінің нәрі, тіршілік пен күнкөрістің сәні суға байланысты айтылған су ішкен құдығына түкірме, ағын суды лайлама деген сөздері суды, су көздерін бағалай білуге үндейтін тәлім - тәрбиелік мәні жоғары ұғымдар.
Қазақ елінің эстетикалық дүниетанымының өзекті бағытына табиғат сұлулығына, туып өскен, кіндік кескен ортадағы құбылыс - көріністердің шындығын тереңірек білуге деген ұмтылысы болды. Себебі, табиғат құбылысы арқылы дүние сырын, тіршілік - тынысы мен тұрмысының мәнісін, адамның өмірдегі орнын, оның өткені мен бүгінгісін, болашағын тану басталады.[14]
Ата - бабамыз табиғат әсемдігінен қуат, жүрегіне шуақ алып, оның құдыретіне бас иген. Адамзаттың алғашқы даусы естілген күннен бастап, күні бүгінге дейінгі аралықта олар табиғатпен, өмірмен қоян - қолтық араласа, арпалыса жүріп, үнемі жақсы тұрмысқа, әдемі өмірге талпынып, сол үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz