Бастауыш мектеп балаларына табиғат туралы білім беру мәселесінің зерттелуі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҰЛТТЫҚ ДҮНИЕТАНЫМДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш мектеп балаларының ұлттық дүниетанымын қалыптастырудың
психологиялық-педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Бастауыш мектеп балаларына табиғат туралы білім беру мәселесінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 16
2 ДҮНИЕТАНУ САБАҚТАРЫ АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ
ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
2.1 Дүниетану сабақтары арқылы ұлттық дүниетанымды қалыптастырудың
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2 Дүниетану сабақтары арқылы бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын
қалыптастыру іс-
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...42
К I Р І С П Е
Зерттеудің көкейкестілігі.
Казіргі кезеңде қоғамның даму бағыты бүкіл оқу-тәрбис жүмысының алдына
жас жеткіншектердің тілін, ақыл-ойын, жалпы білім деңгейін, дүниетанымын
дамыту мәселесін қойып отыр.
Қазақ елінің тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы, қазақ тілінің
мемлекеттік дәреже алуы, түңғыш Конституция, Білім беру заңының қабылдануы
ұрпақ тәрбиесіне жаңаша қарауды, оны жақсарту жолдарып нақты айқындауды
талап етеді.
Республикамыздың тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбасв өзінің Қазақстанның
болашағы - қоғамның идеялық бірлігінде деп аталатын еңбегінде: ...елдің
Туын, Елтаңбасын, Әнұранын қастерлеуден, заңды, өкіметті құрметтеуге
тәрбиелеуден бастау керек. Әрбір адам бала кезінсн: Қазақстаным - менің,
Отаным оның мен үшін жауапты ексні сияқты мен де ол үшін жауаптамын, деген
қарапайым ойды бойына сіңіріп өсетіндей істеген жөн - деп көрсетті.[1]
Осындай аса жауапты міндеттердің баянды болуы жас республиканың ертеңгі
қажетін өтерлік, елін, туған жерінің табиғатын сүйетін, оны қадірлеп,
қорғайтын білімді, саналы азамат өсіру, бала дүниеге келген шақтан
басталады. Себебі егеменді еліміздің ертеңі жас жеткіншектердің білім
дәрежесінің тереңдігімен өлшенеді. Ал бастауыш мектеп балаларын қоршаған
орта, табиғат жайында қарапайым ұғым беру арқылы баланың дүниетанымын
қалыптастырудан басталады.
Себебі бастауыш мектеп балалары күнделікті өзін қоршаған ортадан және
табиғат құбылыстарынан көргенін, санасында сақтап қабылдайды. Бала
психологиясы, нақты заттарды тікелей көру арқылы, онымен күнделікті қарым-
қатынас жасап, бетпе-бет кездесу барысында және негізгі ерекшеліктерін
сезіну, қабылдау нәтижесінде дамиды. Бала тікелей көзбсн көріп, сезгенін
қабылдайды. Олай болса, бала кездестіріп, сезіне білетін. байқауға,
көрсетуге ыңғайлы да, тиімді, табиғат, оның заттары мен құбылыстары. Ал
мектеп жасындағы балалар табиғат туралы берілетін білім жыл мезгілдеріне
байланысты топтастырылған.
Қоғамның дамуының қай кезеңінде болмасын, табиғат -баланың
дүниетанымын дамыту құралы ретінде орын алып, оған ерекше көңіл бөлінген.
Оған дәлел адам, қоғам, табиғаттың арасындағы сабақтастықты түсіндіруде
пайда болған Әл-Фараби, Қашқари, Баласағунидің философиялық ой-пікірлері.
Балаларға өздерін қоршаған дүнис туралы білім беру оқу үрдісінде
қойылатын негізгі талантардың бірі. Осы мәселе жайында құнды пікірлер
білдірген, ой толғап, нақты ұсьныстар берген ағартушы демократ қаламгерлер
С.Кобеев, Ш.Қүдайбсрдиев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Құлжанова,
Ж.Аймауытов, М.Жумабаев, С.Торайғыровтардың еңбегі зор.
Осындай ғұлама ойшылдар, ғалымдар айтқан саналы да салиқалы
ой пікірлер бізге жол сілтейді, бірақ нақтылы мектепке дейінгі кезенде
табиғат жайында ұғым беру мәселелеріне арналған Б.Баймұратова, А.
Меңжанова, Қ.Аймағамбетова, М.Тұрсынкелдина, Т. Суркова, Ф.Жұмабековалардың
зерттеу жұмыстары бар.
Бұл ғылыми-педагогикалық еібектерінің құндылығы сол өте бай мұражай
архивтік материалдары негізінде жазылғандылығы және республикадағы мектепке
дейінгі мекемелердің іс-тәжірибесі жетістіктерін талдап, оқу-тәрбие
жұмыстарының мазмұны, әдістерін жаңартуда басшылыққа алатын оқу-әдістемелік
құралдары міндетін атқаруында.[2]
Аталған еңбектерде бастауыш мектеп балалар тәрбиесі мәселесі әр қырынан
қарастырылғанымен балаларға табиғат арқылы тәлім-тәрбие беру үрдісі зерттеу
аясына алынбады. Сондықтан да, бүгінгі күнге дейін бастауыш мектеп
оқушылары табиғат жайында жүйелі ұғым беру ісі жете зерттелмеген, тың
мәселе. Қазақстанның жергілікті табиғатына сай, өлке тану принципіне
негізделген, нақтылы бастауыш мектеп жасында қай көлемде, қандай мазмұнда
табиғат жайында материалды енгізу керек. Оны оқытудың жолын талдайтын,
балаға табиғат жайында жүйелі ұғым бере отырып, оның дүниетанымын
қалыптастырудың жолдары мен әдістерін анықтап, саралайтын ғылыми зерттеу
жұмыстары болған емес. Сондықтан да Жыл мезгілдерідегі табиғат
құбылыстарымен таныстыру арқылы бастауыш мектеп балаларының дүниетанымын
қалыптастыруын мәселесін арнайы зерттеуді ұйғардық. Бұл зерттеу негізінде
ата-аналар мен бастауыш сынып мұғалімдеріне арналған әдістемелік құрал
жарық көрмек.
Зерттеудің мақсаты:
Дүниетану сабақтары арқылы бастауыш мектеп оқушыларының ұлттық дүниетанымын
қалыптастыру жолдарының теориялық және әдістемелік жағынан негіздеу.
Зерттеу объектісі:
Бастауыш мектептердегі дүниетану сабақтары.
Зерттеу пәні:
Дүниетану сабақтары арқылы бастауыш мектеп оқкушыларының ұлттық
дүниетанымын қалыптастыру.
Зерттеудің болжамы:
Кез-келген оқу-тәрбие процесінде жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу әрбір
мұғалімнің негізгі міндеті болып табылдаы. Әр жас ұрпақтың негізгі білім
көзі бастауыштан басталады, демек бастауыш сынып оқушыларына мектеп
табалдырығын аттаған күннен бастап оқу процесінде, тәрбие процесінде,
сыныптан тыс уақытта ұлттық рухта білім және тәрбие беру керек. Осыны
жүзеге асыру үшін бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын
қалыптастырудың жолдарын дүниетану сабақтарының негізінде берсек нәтижені
болады.
Зерттеу міндеттері:
-Дүниетану арқылы балалардың орын анықтау;
-Табиғат құбылыстары арықылы балалардың ұлттық дүниетанымын
қалыптастырудың тиімді жолдары, формалары мен әдістерін іріктеу.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері:
Адам өмірі мен табиғаттың тығыз байланыстылығы, қоғамдық ортамен жеке
тұлғаның даму заңдылықтары туралы диалектикалық, философиялық ілімдер,
педагогикалық, психологиялық зерттеулеріндегі таным теорияларының негіздері
ашылды.
Зерттеу көздері:
Философтардың, психологтардың, педагогтардың дүниетаным, білім, даму
туралы еңбектері, дидактика негіздері жһніндегі ғылыми еңбектер; қазақстан
Республикасының Конституциясы, Білім туралы заңы;
Зерттеу әдістері:
Философиялық, психологиялық, педагогикалық ғылыми-әдіснамалық
әдебиеттерге теориялық талдау. Әдіснамалық сұхбат, сауалнама жүргізу,
балалардың дүниетанымын қалыптастырудың мазмұны, әдістері мен формаларын
саралау, бастауыш мектеп балаларымен педагогикалық эксперимент жүргізу және
оның нәтижелері.
Курстық жұмыстың құрылымы:
Курстық жұмыс 38 беттен, кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу екі кезеңнен тұрады.
1-кезең: Теориялық ізденіс кезеңінде зерттеу мәселесі бойынша
педагогикалық, әдіснамалық жағынан шолу жасалды.
2-кезең: Тәжірибелік кезеңде алынған теориялық мәліметтерді пайдалана
отырып оқушыларға дүниетануды оқытуда жыл мезгілдеріндегі табиғат
құбылыстарымен таныстырып, бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын
қалыптастыруға түсінік берілді.
1 ҰЛТТЫҚ ДҮНИЕТАНЫМДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш мектеп балаларының ұлттық дүниетанымын қалыптастырудың
психологиялық-педагогикалық негіздері
Ерте заманнан-ақ адам өзін қоршаған дүниенің заңдылықтарын және өзін-
өзі, өзінің табиғатқа, басқа адамдарға қатынасын танып, білуге тырысты.
Адам өмірі табиғат аясында өтетіндіктен, ол табигаттың тылсым тынысын, ішкі
сырын білуді ғасырлар бойы арман еткен. Тіпті қоршаган ортаның, табиғаттың
сұлу да, әсем көрінісі жас нәрестені де, сріксіз өзіне баулап таңдандыра,
қызықтара білген. Баланың мұндай қызығушылығын байқап, жсткіншекті туған
елінің табигат әлеміне ендіріп, оның сан-алуан сырларын, ұғындыру,
таныстыру мәселесі ерте заманның өзінде-ақ табиғаттың балаға тигізетін
әсерін атақты ойшылдар, философ-ғалымдар, әдіскерлер көріп, байқап, іске
асыру жолдарып ұсынған.
Оның мөлдір бастауы ұлы ойшыл Әл-Фараби, Махмұд Қашқари, Жүсіп
Баласағүни, Ахмет Яссауилердің дүниетанымдық ілімдерінен көруге болады.
Ғұлама-ойшылдар танымды философиялық тұрғыда жан-жақты талдай келе ғылымға
ерекше мән береді. [3]
Әл Фарабидің еңбектерінің көзі табиғат, адам, қоғам. Таным теориясында
Фараби дүниені тану құралы ретінде ғылымға зор маңыз берді.
Ғылым негізгі үш элементі басшылыққа алуы тиіс: нақты тақырып, дұрыс
дерек және дәлелдеме. Ғылымның үш көзі бар: сезім мүшелері, интеллект (ақыл-
ой), адамның ойлау қабілеті және ой қорыту. Алдыңғы екеуі арқылы адам
дүниені тікелей таниды, ал ой қорыту заттар негізін, мәнін қамтиды. Нағыз
ғылым ой қорыту негізінде құрылады деп түйеді.
Ғұлама ғалымдар адамның дүние танымның негізі табиғаттағы құбылыстарға
байланысты дей келе, танымды екі түрге бөлсді:
Сезім мүшелері арқылы танып білу. Ол заңсыз туылған (көмескі)
білім болғандықтан оның ақиқатты тануда ешқандай пайдасы жоқ.
Ақыл-ой арқылы танып білу заңды туылған (шынайы) білім
болғандықтан, оның ақиқат туралы пайымдаулары дұрыс болады -
дей тұрғанымен де сезімдік танымды ақыл-ой танымына қарсы
қоймайды.
Ақыл-ой сезімдік таным арқылы алған мәліметтерін әрі қарай өрбітіп,
қорытынды жасайды деп түйіндейді.
Сондай-ақ шетел классик философтары Платон, Демокриттің пікірлерінде
тағлым теориясына ерекше мән берілгендігін аңғарамыз. Платонның ілімі
бойынша табиғатты танып білу негізгі мақсат. Табиғаттың қоршаған ортаның
заттары мен құбылыстарын тану барысында ғана адамның тәжірибесі,
дүниетанымы кеңейеді дейді. Платонның таным теориясы негізінен 3 қағидадан
тұрады:
Адамда туа біткен идеялардың болуы мүмкін емес, себебі
идеялардың өзі төжірибе арқылы пайда болады.
Адамның дүниеге келген кездегі ақыл-ойы ештеңе
жазылмаған таза тақта немесе ақ қағаз сияқты, ол тек
тәжірибе арқылы мазмұнға толады.
Ақыл-ойда тек сезімдік түйсіктер арқылы қабылданған
мәліметтерден басқа ешнәрсе жоқ, себебі дүниеге шығатын
терең түйсік - таным.
Неміс классик философиясының негізін қалаушы Канттың өзінің Әлемнің
әмбебаптық табиғи тарихи теориясы, Таза ақыл-ойды сынау деген
еңбектерінде адамның дүниетануына ерекше мән береді. Таным процессі
күнделікті тәжірибеден, сезімдік түйсінуден басталады. Бірақ олар бізге
өзіндік заттар туралы емес, олардың, көріністері туралы деректер береді.
Жалпы алғанда таным процессі Канттың пікірінше 3 сатыдан өтеді: сезімдік
түйсіну, сараптаушы парасат және таза ақыл-ой. Адам ақыл-ойы объективті
нақтылықты дұрыс бейнелейді деп сенеді. Таным процссінде басты рольді сезім
атқарады, ол ойлаудың қызметі сезім берген деректерді басқа деректермен
байланыстырып қарайды.
Таным-философиялық ұғым, қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстардың
санамызда бейнелеуі. Көру, сезіну, түйсіну арқылы сезім мүшелерімізге
материалдық заттар әсер етеді де, біз оларды қабылдаймыз. Қабылдаған
дүниені танып білеміз. Сезім аркылы таныған дүниені ғылыми біліммен
байласныстырғанда ғана білім қалыптасады. Қабылдау барысында сыртқы сезім
мен ішкі сезімдср біріге отырып танымды нақтылай түседі. Нағыз ғылым ой
қорыту негізінде құрылады. Табиғат, оның заттары мен құбылыстары
жайында ұққандарын ой елегінен өткізіп, табиғаттың даму заңдылықтарын
ашатын адам. Мұндай жетістіктерге олар қоршаған ортаға бақылау жүргізу, ой
қорыту, ғылыми-зерттеулер жүргізу нәтижссінде жетеді. Табиғат құбылыстарын
оқып білу арқылы адам табиғаттың заңдылықтарын түсінеді.
Дүниетанымның көзі - білім. Білім неғұрлым тереңдеген сайын
дүниетанымда қалыптасып, тұрақтанады. Адамның дүниетанымының қалыптасуының
негізгі көзі табиғат. Табиғат жайында қарапайым ұғым бере отырып
дүниетанымды қалыптастыру туралы ой білдірген шет ел классик ағартушылары
Я.А. Коменский, Ж. Ж. Руссо, Г.Песталоццилер.
Коменский адамды айнала дүниенің бір бөлігі ретінде қарап, балаларға
білім беру ісін табиғатпен салыстыра отырып жүргізуді ұсынады. Оның пікірі
бойынша баланың табиғатты қабылдауы сыртқы сезім мүшелеріне байланысты,
себебі түйсікте болмаған нәрсе, ойда болуы мүмкін емес, сондықтан заттар,
құбылыстар туралы ұғымды сөзбен ғана емес, оларға бақылау жасау, көзбен
көру, салыстыру арқылы берілуі керек деп тұжырымдайды. Сонымен қатар,
дүниеде сезім мүшелерімен тікілей түйсіне алмайтын құбылыстар мен заттар да
бар (жер атындағы пайдалы қазбалар, алыс елдерде өсетін өсімдектер мен
жануарлар, т.б.) бұларды оқытуда айналадағы заттарды негізге алып, солармен
салыстыра отырып, үйретудің тиімділігін де айта кетеді. Көрнекілік негізі -
заттар, олардың суреттері мен модельдері т.б. Олай болса бала көзіне
түсетін айнала қоршаған табиғат, оның заттары мен құбылыстары екені сөзсіз.
Ж.Руссо, Г.Пестолоццилердің еңбсктсрін балалардың дүниетанымын
қалыптастыруда биология, география, табиғаттану пәндеріне ерекше
қарағандығын аңғарамыз.
Биологиялық пәндерді, табиғаттануды оқыту барысында жас жеткіншектердің
дүниетанымын қалыптастырудың жолын талдайтын, білімің мазмұны, оны оқыту
әдістері мсн сабақтың ұйымдастыру жолын қарастыратын еңбек жазған
К.Д.Ушинский, Е.Н.Водовозова, П.К.Крупская, болды.
Педагогика теориясының негізін қалаушы педагогтар балаларға табиғат
құбылыстары жайында ұғым, оның бүлдіршін кезінен берілуі керек деп
тұжырымдады. К.Д. Ушинский балаларға табиғат жайында білім беру мәселесін
ерекше көңіл бөліп, өзінің Балалар әлемін, Ана тілі, Педагогикалық
антропология атты еңбектерінде табиғат, оның құбылыстары, жануарлар,
өсімдектер әлсмі туралы көптеген материалдар енгізеді. Ана тілі баланы
тек жазуға және оқуға ғана үйретіп қоймайды, айналасын қоршаған дүниені,
табигат құбылыстарын түсінуге көмектеседі деді. К.Д.Ушшинский үшін табиғат
- балаларды жан-жақты тәрбиелеу құралы ретінде орын алады. [4]
Сондықтан да ол өзінің ойын тұжырымдау барысында баланың жан-жақты
дамуында, оны қоршаған табиғат, тәрбиешіден де, педагогтан да кем
түспейтіндігін, тек баланы кең далаға, тоғайға шығарын бақылата, қызықтыра
білудің керектігін паш етеді. Ол өзінің оқулықтарында балалардың жас
ерекшеліктеріне сәйкес материалды қызықты түрде, жеңіл тілмен баяндау
арқылы әр объектінің қасиетін ашып көрсетуге ерекше көңіл бөлген.
Оның Су , Ауа , Өсімдіктердің өсуі , Алма ағашы , Жылдың төрт
мезгілі- деген қызықты әңгімелері балаларды сан-қилы ойға салады,
дүниетанымын қалыптастыруға негіз жасайды.
Балабақшаның оқыту және тәрбие бағдарламасына нақтылы табиғат жайында
ұғымды ендіру жолында Н.К.Крупскаяның еңбегі зор болды.
Педагог ақыл-ойы дамыған бала, өзін қоршаған орта мен табиғат
құбылыстары туралы ұғымды меңгерген болуы керек деп есептейді. Ол сол
кездегі халықтың ауыр жағдайына байланысты, мектеп жасына дейінгі
балалардың айнала қоршаған дүние жайында ешқандай білімдерінің жоқтығы
туралы пікірін былайша қынжыла айтады: Ешқашандай сиыр, қой, үйрск
көрмеген, орманда, қырда болып, жидек, саңырауқұлақ термеген балалар көп...
. Өміріндс тауық көрмегендері де бар... . Бұл балалар не біледі?
Тауықтың неше аяғы болады? - деген сұраққа
3-4 аяғы бар, - деп жауап береді.
Қарға мен шымшықтың қайсысы үлкен екенін білмейді.
Осыған байланысты, балабақшада балалардың айналадағы қарапайым заттар
мен құбылыстар жайындагы білім қоры тым мардымсыз. Сондықтан да табиғат
жайында ұғым беру және қоғамдық өмірді танып білу саласында, олардың білім
деңгсйін үнемі кеңейтіп отыру туралы мәселс көтерді. Осы міндетті шсшудің
негізгі әдісі - айналадағы дүниені зерттеп білуде, балалар творчествосына
еркіндік беру деп тұжырымдайды. Мәселен: Ойнағанда, сурет салғанда, бір
нәрсені жасағанда жас бала өзінің алған әсерлерін білдіруге тырысады, сол
арқылы оларды түсініп, таниды, табиғаттағы затгар мсн құбылыстар жайындағы
ұғымдары кеңейеді. Соңдықтан да балалар творчествосын үнемі көтермелеп
отыру керек. Балабақша программалары мен практикасында бейнелеу жұмысы
үлкен орын
алуы қажет - дейді.[5]
Н. К. К.Крупская бастауыш мектеп бағдарламасында табиғат туралы
берілетін білім көлсмін талдай отырып, Берілген бағдарламада бастауыш
мектеп балаларының табиғатпен танысуы жайында ғана айтылады. Бұл тарауда
бәрінен гөрі гүлдср, құстар, табигаттың сүлулығы туралы көбірек баяндалады.
Мүның бәрі жайьында өте жалпылама берілген, нақтылығы да аз. Бірақ
балаларға тек табиғат туралы таным ғана емес, сондай-ақ айналадағы адамдар,
олардың өмір-тіршілігі, еңбегі жайында да білуі керек дейді.[6]
Қазақ жерінде де табиғатқа, қоршаған дүниеге, оның ерекшеліктсрін танып-
білуге байланысты көзқарастырын білдірген ағартушыларымыз Ш.Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтар болды. Осы аталып отырған ағартушыларымыздың
шығармаларынан табиғатты, қоғамды, адамды жан-жақты зерттеп, адам
қатынасының жақсы жақтарын халыққа, жастарға үлгі ету жолдарын
көрсеткендігін көреміз. Бұл туралы С.Үзақбаева Қазақ ағартушыларының
эстетиқалық көзқарастары мен орнықты пікірлерінің халықтың дүниетанымдық
көзқарастарымен тығыз байланыстылығы сол өздері өмір сүретін дәуірдегі
тарихи жағдайдан туындап отыр - деп жазды.[7]
Ш.Уәлиханов табигаттың сан-алуан сырларын балаға үғындыруды жөн көрген.
Ол өзінің Қытай империясының батыс өлкесі және Құлжа қаласы атты
еңбегінде, қазақ даласының сұлу табиғатын суреттей келіп, осындай байлықты,
қоршаған ортаның әр ағашы мен тасын қастерлеп, тарих қайнауындағы
ғасырлардың белгісін кейінгі ұрпаққа қөздің қарашыгындай сақтауды арман
етті. Өзінің туған жерінің әсем табиғатын бұлай сурегтеуі, балалардың
эмоциялық сезіміне, эстетикалық көзқарасына, жалпы адамгершілік тәрбиесіне
әсер етпеуі мүмкін емес.
Сондай-ақ дүние тану Шоқан үшін басынан аяғына дейін әрекетті процесс.
Әрбір танымның негізінде түйсік, қабылдау жатады. Бірақ сол түйсіктің
жеткізіп бергендерін ақыл-ой дамуының түрлі сатыларында адамдар түрліше
пайдаланып, әр түрлі нәтижеге ие болды. Ой өрісі жетілмеген тұрлаусыз адам
- дейді Шоқан, - өзінің сыртқы сезіміне ие бола алмайтын бала мінезді
келеді. Ол бала өзінің сыртқы сезімін іс әрекетімен қауыштыра алмайды.
Дәйекті таным үшін сезіммен ақыл-ой үйлесіп жату керек.
Қазақ даласында алғаш рет мектеп ашқан, өзімің бүкіл болмасын жастарға
білім беруге арнаған педагог Ыбырай Алтынсариннің дүниетанымдық
көзқарастырының орны ерекше. Ол білім беру жүйесін табиғат құбылыстары мен
күштсрін, географиялық оқиғаларды ғылыми түрде түсіндіруге негіздеу
керектігін көздеді. Ол ұлы ағартушы Н.И.Ильминскийге жазған бір хатында
былай дейді: Қазақ балаларына меніңше, мағыналы анекдоттар, жұмбақтар,
ойына ой қосатын әңгімелер, немесе оларды қызықтыратын (мысалы, жібск
құртының көбелектерінің өзгерулері сияқты) әңгімелер тәуірірек болады.
Екінші кітабінда мен балаларға қызықты етіп, табиғат құбылыстары мен
күштері туралы, тарихи жәнс географиялық-ғылыми әңгімелер келтірмекпін.[8]
Мұнан зерделі ұстаздың шәкірттерге ғылымның әр саласынан тыңғылықты
білім беретін пәндік оқуды енгізуді ойластырғаның көреміз. Ол өз
Хрестоматиясында (1879ж.) табиғат туралы түсінік беруге арналған
мысалдарын қазақ балаларының кейбір ұлттық психологиялық ерекшеліктерін
ескеріп, оқушының ойын аздан-көпке, аласадап биікке, қарапайымнан күрделіге
дамытатындай пішінде баяндаған. Алтынсариннің педагогикалық мүраларын
зерттей келе Ә.Садықов қазақ балалары туралы былай дсйді. Қазақ үлкенді-
кішілі балаларының қай-қайсысы болсын өзім қоршаған дүние туралы ғылыми
үғымнан ада еді, бірақ олар өз айналасындағы табиғат жайындағы көп
фактілерді біледі: ұланбайтақ кең далада, айсыз түнде адаспастай жершіл,
жасынан-ақ қиядағыны көзі шалатын қырағы, сәл сыбырды үғатын естігіш болып
тәрбиелейді.[11]
Ұлы тәлімгер өз шығармаларын көшпелі қазақ балаларының аііпаланы дүрыс
қабылдай алуы үшін, олардың байқағыштық қасиетін арттыру, дүниетанымын
жетілдіру мақсатында жазады. Мысалы Бай баласы мен жарлы баласы, Бір
уыс мақта , Алма ағаштары, Ағаш үй мен киіз үй, Қыпшақ Сейітқұл,
Талаптың пайдасы, Әке мен бала т.б. әңгімелерінде балаға тәрбиелік-
білімдік мәні бар мәселелерді түсінікті тілмен баяндаған. Алтынсарин
балаларды өнер-білімге шақырып, отырықшылық тұрмыстың, жер кәсібімен
айналысудың артықшылығын үғындырады. Сонымен қатар еңбек ете отырып
табиғаттың сан-алуан құбылыстарымен танысып, қоршаған ортаны қорғауды, оған
мейірімділікпен қарауды үйретті. Ол өзінің оқыту жүйесінде, білім берудің
тек қана теориялық жағына көңіл бөле бермей, оқыту үрдісіндс оқушылардың
қабілетіне, түйсігіне сәйкес жүргізу және балалардың жеке басының
ерекшеліктерін ескеріп отыруға көңіл бөлді. Алтынсариннің табиғат
кұбылыстарының сырын аша отырып білім беруге бағытталған бұл талаптары
қазіргі кезде де өз мәнін жоғалтқан жоқ.
Ағартушы надандықта таным процссінің сезімдік кезеңі (қараңғылық,
сабырсыздық, дөрекі эмоция) басым болатындығына, ал ғылымда ақыл-ой
белсенді қызмет атқаратындығына назар аударады:
Надантықтың белгісі,
Еш ақылға жарымас.
Жайлып жүрген хайуандай,
Ақ-қараны танымас, - дейді ол.
Оқу мен көзін ашу адамға көрінген нәрселерін де біліп алуға мүмкіндік
береді:
Оқымыстының байлығы,
Күтшен күнге көп болар,
Еш жүтамас жоқ болар, - дсп Ыбырай біріншіден таным түбі
терең екендігін көрсетсе, екіншіден дүниенің байлығы да ілімнен
табылатындығын білдіреді: Қартайғанда мал тайса, сүйеу болар бұл оқу -
дейді ол. Оқу, өнер, білім адам болудың, дүниетанудың жарқын жолы деп
көрсетті.
Қазақ халқының ұлы ақыны, ойшыл-тәлімгер Абай Құнанбаевта қоршаған
ортаны, табигат құбылыстарын білім-ғылым арқылы тікелей сезініп, көріп,
тануға болады деп есептеген. "Адам баласы көзімен көріп, құлағымен естіп,
қолымен ұстап, тілімен татып, мұрнымен иіскеп тыстағы дүниеден хабар аладың
-дейді Абай.
Адамның ақылдылығы, саналылығы, Абайдың ойынша білімділік пен ғылымды
зерттеумен, дүние құбылыстарының ішкі сырын білуден басталмақ. Дүниені
тану, ақиқатты білу адамға ғана тән қасиет болуға тиіс: Дүниенің көрінген
һәм көрінбнген сырын түгелдей, ең болмаса денелеп білмесе, адамдықтың орны
болмайды. Оны білмеген соң, ол жан адам жаны болмайды, хайуан жаны болады
- дейді.[9]
Сыртқы дүние адамның сезім мүшелеріне әсер етіп адамда түйсіну,
қабылдау туғызады. Тікілей көру, есту арқылы адам заттың мәнін таниды.
Танымның түрткісі, оның пікірінше, тіршілік мүқтаждығы үшін дүние сырын
ашуда.
Қоршаған ортаны танып білу арқылы, дүниенің жақсы-жаманы, пайдалы-
пайдасыздығын ажырата білуге себеп болады. Сондай-ақ білімді тәжірибе
кезінде байыта түседі деп түйді. Адам ата-анадан туғанда есті болмайды:
естіп, көріп, ұстап, татып, ескерсе дүниедегі жақсы-жаманды таниды.
Адамзат танымы қарапайымман күрделіге, білімсіздіктен білімділікке
қарай өрлемелі жолмен қамтитын үрдіс. Дүниені танып білудің, оның терең
сырларып ашудың мақсаты да сол - білімді пайдаланып ақыл-ойды дамыту, ой-
өрісін кеңейтіп тұрмысты жақсарту.
Сондай-ақ ол өзінің шығармалары мен өлеңдерін балалар мен жастардағы,
эстетикалық көзқарастарын дұрыс қалыптастырып, туған жердің табиғатын
сезіне білуге үйрету мақсатында жазған. Мәселен, жыл мезгілдері: Қыс,
Күз, Жаз Жаздытұрым өлңдерінде табиғаттың, әсем көрінісін суреттеуде
қолданылған шешен тілі, бай сөздік қоры балалардың дүниетанымын кеңейте
түседі. Әсіресе ұлы ақын жыл мезгілдсрінің табиғатын жете суреттеген.
Жылдың қай мезгілі болмасын оның әдемілігін, сүлулығын, жан-жануарлардың
тіршілік әрекетінің өзгеруін, сипаттау арқылы дәйекті үғымдар берген.
Балаларға өздерін қоршаған дүниеден білім беріп, олардың ойын, тілін,
қиялын дамыту - оқыту үрдісінде қойылатын басты талаптардың бірі. Осы
мәселе жайында саналы да салиқалы пікірлер мен құнды ұсыныстар айтқап
ағартушы демократ қаламгерлердің еңбектерінен көреміз. Олар С.Көбеев,
Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Н.Құлжанова, Ж.Аймауытов,
М.Жұмабаев, С.Торайғыровтар.
Қазақ мектебінің іргетасын қалаушылардың бірі жазушы, ағартушы-
демократ С.Көбеевтің педагогикалық мұраларының орны ерекше. Ол өзінің
Үлгілі бала (1912 ж.) оқулық-хрестоматиясын бястауыш мектептегі қазақ
балалары үшін оқу кітабы ретінде құрастырған. Тәлімгер оқулық жайында былай
дейді: Крыловтан өзім аударған мысалдар мен орыс классиктерінің балаларға
арнап жазған қысқа әңгімелерін өзімшслеп, қазақ түрмысына лайықтап жаздым.
Осымен қатар, бұл кітапқа табиғат туралы, оның ор алуан құбылыстары мсн
заттары, өсімдіктер, жануарлар жайлы мағлұматтар беретін мысалдар
кіргіздім. Әрбір әңгіменің соңына сұрақтар қойдым.
С.Көбеев Үлгілі бала хрестоматиясында жүз шақты әңгіме кіріізгси.
Онда балаларды табиғатпен, жануарлар, өсімдіктер дүниесімен, олардың озіне
тән қасиеттері арқылы тіршілік әрекетгері жайлы баяндаған. Сонымен қатар ол
табиғатты көркемдіктің қайнар көзі деп қарады. Қоршаған ортаның тамаша
құбылыстарын балаларға таныстыру арқылы олардың эстстикалық талғамының
қалыптасуына көмегі зор деп түйді.[10]
Қазақ филология ғылымының негізін салушы, қоғам қайраткері, ағартушы-
педагог А.Байтұрсыновтың зерттеулерінде адам баласына жас шағынан бастап-ақ
өзін қоршаған ортаның неден тұратынын білу шарт екенін, оны балаға
бүлдіршін кезден үғындыруды көздсді. Ол қазақ балаларының ана тіліндс сауат
тілінде Әліп-би құралында осы міндетті басшылыққа алды. Оқу қүралы
қазақша Әліппе - деген атпен алғаш рет 1912 жылы Орынборда басылды. Оқу
қүралы әріптерді танытудан бастап, танымдық материалды ұсынады.
Материалдар тақырыптық жүйеде берілген. Мысалы: Туысқан-туған іліктес,
Киімдср, Ойын-ойыншықтар, Тамақтар-сусындар, Дене мүшелері, Үй
саймандары, Ыдыс-аяқ, Малдар аты, Малдардан басқа төрт аяқтылар,
Қүстар, Бақа-шаян, Құрт-қүмырсқа, Жер түрінің аттары, Жер жүзінің
аттары, Сан, Жаңылтпаш, Жұмбақ, Мақалдар, Өтірік өлеңдср, Шын
өлендерт.б.
А.Байтұрсыновтың Әліп-би еңбегінің басты ерекшслігі балаларға лайық
тілмен жазылған және арнайы мақал-мәтелдер, өлең-тақпақ, өтірік өлең,
әңгіме орынды пайдалынған. Сондай-ақ педагог балаларды айналамен, қоршаған
табигатпен, өсімдіктер мен жануарлар әлемімсн таныстыруды да назарынан тыс
қалдырмай, балалардың дүниетанымын қалыптастурыға жол салып отырган.
Автордың пікірінше табигат заттары мен адам қолымен істелетін заттар
жайында ілімді дүниетану пәніне ендіріп, оны оқушыларға ұғындыру арқылы
адам мен табиғат арасындағы шексіз байланыс туралы білім беру жүзеге асады.
Баланың өз үғымын айтып беруі, түсінген ойын қорытуы сөз арқылы жүзеге
асатын болса, сол сөз өнсрінің сананың үш негізінде: ақылға, қиялға,
көңілге сүйенетіндігін де айта келіп, Ақыл ісі аңдау (байқау) яғни
нәрсенің жайын үғу, тану, ақылға салып ойлау. Қиял ісі меңзеу, яғни ойдағы
нәрселердің тұрпатына, бейнесінс үқсату, бейнелеу, суреттеп ойлау. Көңіл
ісі - түю, толғау. Тілдің міндеті ақылдың аңдауын андағанша, қиялдың
меңзеуін меңзегенше, көңілдің түюін түйгеншс айтуға жарау - дейді Ахмет
Байтүрсынов.
Бүл қағидаларды оқушының ойын өрбіту, қиялын шындау, ғылыми білім беру,
тіл байлығын дамыту барысында жүгінетін деректер.
Сол сияқты М.Дулатовтың табиғат жайындағы әңгімелері мен өлеңдері
оқушыларды табигатпен таныстыруда қолданылатын құнды құралдардың бірі. Оның
Жаз, Жазғы кеш, Шілде, Қыс, Қоян, Қасқыр қысты қалай өткізді ,
Бүғы, Піл, Кит, Үй хайуанаттары т.б. әңгімелерінде балалардың
дүниетанымдық көзқарастарының қалыптасуына ернкшн көңіл бөлген.
Қазақстанда 1920 жылдардың өзінде-ақ мектепке дейінгі қазақ педагогика
ғылымының іргетасы қалана бастады. Журналист-публицист, тәлімгер
Н.Қүлжанова осынау көшпелі , қазақ елінде бұрын соңды болып көрммеген бала
төрбиссінің жаңа түріп аяғынан тоіі-той түргызуга себепші болды. Ол баланың
жас ерекшелігінс орай, оның қоршаған ортаның ықпалынан туындайтын
психологиялық өзгерістерге: қимыл-қозғалысын, сезім мүшелерін, ойлау,
сөйлеу, ерік-жігерін жетілдіру жолдарына көп көңіл бөлгсн. Тәлімгср баланы
жас ксзінде табиғат аясында бағып-қағу, оның құпия сырын танып-білуде,
деңсаулығының шынығуына тиімді екендігін айтады: Жартылыстың, -деп жазады
ол, - өз дүниесінде, даланың кеңшілігінде шолпылдаған суына түсіп, жүгіріп,
көбелек қуып, шыбын - шіркей, құрт-құмырсқамен бірге көкорай шалғып, тоғай
арасында сайрандап жүгіріп, көңілді де, жан-тәні бірдей тепе өсіп
өркендемек.
Ұзақ жылдар бойы ұлтшылдық әдебиетінің өкілі деген айып тағылып,
жазықсыз жала шсккен, қоғам қайраткерінің бірі - Ж. Аймауытов жазушылығымен
қоса, қазақ топырағында педагогика, психология саласында қалам тартып,
құнды-құнды ғылыми зерттеу еңбсктерімен дараланған ірі тұлға.[13]
Ол өзінің Тәрбиеге жетекші- атты еңбегінде балаларды табиғатпен
таныстыру жұмысының бағдарламасын қайта құрып, оны бір жүйеге келтіру
туралы мәселені былай көтереді: Табиғаттану пәні бойынша мектеп
программасын балалардың ұғымына лайықтап, төңіректегі өмірді, табиғатты
бала өз бетімен қолма-қол айырып танырлық түрде жасау керек. Әр жердің
өзгеше тұрмыс жағдайына қарай өзіне қолайлы программасы, өзіне лайық оқу
кітабы болуы керек. Соңымен біздің ұсынатын жолымыз: бастауыш мектептің
программасын бұрынғыдан өзгертіп, жергілікті табиғат жағдайына жанастырып,
өлке тану, Отан тану сияқты пәндерін алға қою керек-дейді.
Ж. Айымауытов жоғарыда көрсетілген мәселені жүзеге асыру мақсатында,
оқытуды күнделікті балалардың көз алдында кездестіріп, өміріне жақын
табиғат құбылыстарынан бастау керек дей отырып, ол үшін әрбір мектеп
жанында бақшаның болуы қажеттігі туралы пікірін былай білдіреді: Балаға ең
қымбат, ең жақын нәрсе - туған жері, туған жерінің табиғатын, оның
қүбылыстарын білу өте қызық. Мұндай оқыту жүйесі өмірге, табиғатқа терең
мазмұн беріп, баланың қызығушылығын жандандырып, төңіректегі әлемге терең
көзбен қарауға үйретеді. Сонымсн қатар, дұрыс тәрбие беретін мектептің бір
белгісі, қасында бақша болады. Бау-бақшаның әр жақтап пайдасы бар, оның көз
тойдырып көңілге рахат бергені өз алдына, тәрбие жағына әсері тағы бар.
Шәкірттердің мұғаліммен кеңесіп, шүйіркелесе бірігіп еңбек етуге,
шаруашылыққа үйренетін орыны, көбінесе, бақша болуы керек - дсйді.[12]
Сондай-ақ Ж.Аймауытовтың 1929 жылы Комплекспен оқыту жолдары атты
еңбсгі жарық көрді. Мұнда оқушыларға өздерін коршаған ортадан елдің жаңарып
тұрмысынан білім беру керектігін сөз етіп, оқьпу мазмұнына арналған
тақырыптар ұсылып, сол тақырыптар кейін өзінің балаларға арналған оқулығына
енді. Ұсынған тақырыптардың мазмұны табиғатты, оның жыл мезгіліне қарай
өзгерісін және адам сңбегін баяндауға арналады.
Педагогика мәселесіне назар аударғандардың бірі ағартушы-педагог
М.Жұмабаев еді.
Оның Педагогика (1922 ж.) атты оқу қүралы Қазақстандағы бала
тәрбиесіне арналған тұңғыш оқулық болып есептелінеді. Онда ата-аналар мен
тәрбиешілерге балаларға арналған дүниені, табиғатты кабылдаудың жолдары мен
әдіс-тәсілдері туралы ақыл-кеңестер беріледі.
М.Жұмабаевтің пікіріншс бала қоршаған ортаны тануы үшін, оның сыртқы
сезімдері, яғни көру, есту, иіскеу, тату, сипау анализаторлары қатысу
керек. Мәселен: Бір затпен танысқанда сыртқы сезімдердің көбі қатынасса,
ол зат ұмытылмайды. Балаға бір нәрсені білдіру үшін оның бүкіл сезім
мүшелері мен анализаторларын қатыстырған жөн. ()л үшіп заггың түріи корсст,
лыбысып да сстірт, үстатып та кор, иіскст, домін татқыз, сурстін салгыз.
Баланың жаратылысының өзі осыны тілсйді. Бала озінің ікоргсн нөрсесін
үстағысы келсді, доміп татқысы келсді. Осы жолды іүстаганда баланың білімі
бсрік болады - дейді.
Сонымен қатар, М.Жүмабаев баланың эстетикалық қаылдауын дамыту үшін,
оның зейінін бағыттап отыру қажеттігі туралы былай дсйді: Табиғатқа
сұлулықтың неше түрінің бәрі бар. Бала бұлақтың былдырын, судың сылдырын,
жымындағын жұлдыздарды, түрлі-түсті кемпірқосақты көрсін, жаратылыс сұлу.
Бала сол сұлу жаратылыстың құшағында болсын, сонда оның сүлулық сезімдері
еріксіз оянады. Тәрбиеші жаратылыстағы түрлі сұлулықтарға баланың зейінін
аудара білуі керек.
Табиғат тек байлық көзі, адам баласы қызығының сарқылмас қазынасы ғана
смес, көркемдік сүлулықтың әлемі таным негізі. Бала тәрбиесімен, оған
жүйелі білім беру, дамыту мәселссімен шұғылданған қандай да ғалымдар
болмасын табиғатты назарынан тыс қалдырған емес. Ссебебі дүниеде, айнала
қоршаған ортада адам танып-білетін, зерттейтін, оны күтіп-баптап, қорғайтын
жұмбақ сыры мол табиғат қана.
Сонау Әл-Фараби өмір сүрген заманнан бастап бүгінге дейін қаншама
жүздеген жылдар өтті. Ғылымның, техниканың дамығандығы соншалық, қоғамға әр
түрлі жаңалықтар мен өзгерістер еніп жатыр, оның бәрінің бұлағы, таным
негізі табиғат құбылыстары болып отыр.
Табиғаттың ғажайып құбылыстарымен таныстыру арқылы жас жеткіншектерді
жан-жақты тәрбиелеуге, нақтырақ айтқанда баланың қабылдауын, зейінін, ойын,
тілін дамытуға, дүниетанымын кеңейтуге болады. Бұған дәлел сонау ерте
заманның өзінде-ақ, сондай көрегенділікпен табиғатты тәрбие құралы деп
қараған ойшыл, ғұламалардың философиялық пікірлері болмақ (Әль-Фараби,
Қашқари, Баласағұни, Яссауй т.б.). Осылайша бала тәрбиесімен, оған білім
беру жолдарымен айналысқан ұлы тәлімгерлердің, педагогтардың қай-қайсысы
болмасын ақыл-ойдың, тілдің дамуындағы табиғаттың алатып орнын ерекше
жоғары бағалаған (К.Ушинский, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбасв,
С.Көбеев, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов т.б.).
Біз бұл құнды пікірлер, ұсыныстар мен ғылыми тұжырымдамаларға
негізделеміз және олар бізге ой тастайды, жол сілтейді.
1.2 Бастауыш мектеп балаларына табиғат туралы білім беру мәселесінің
зерттелуі
Педагогика ғылымдарының мәселелерімен шұғылданған ғалымдар балаға өзін
қоршаған орта, табиғат жайында ұғым беру ісіне ерекше көңіл бөлген.
Ғалымдар табиғат туралы қарапайым білім беру барысында, баланың
дүниетанымын қалыптастырып, ақыл-ойын, тілін дамытуға болады дей отырып,
осы мәселені тереңдей зерттеген. Оған дәлел педагогика тарихына көз
жіберетін болсақ, бұл мәселе қай кезенде өмір сүрген педагогтар болмасын,
олардың тәлім-тәрбиелік ілімдерінің негізі болғандығын көрсетіп отыр.
Тәлімгерлердің қайсысы болмасын өздерінің оқыту-тәрбиелеу жүйесін жасау
барысында, балаға қарапайым табиғат сырын ұғындырудың қажеттілігін мойындай
отырын, оның мазмнұны мен көлемін анықтауға үлес қосқан.
Ғылыми жұмыстарға шолу жасап, табиғатты оқыту мәселесіне тоқталған
кезде, негізінен ТМД елдері ғалымдарының еңбегіне жүгінуге тура
келеді. Себебі соңғы жылдарға дейін (1950-60 жылдар) Қазақстанда тікелей
бұл мәселемен шүғылданған ғалымдар болмады.
Орыс мектептерінің бағдарламаларын аударып, сондағы алап тілектерді
жүзеге асыру мақсаты ғана орындалып отырғандықтан, әдістемелік еңбектер де
аударма қалпында қалып келді.
Оның бастауы 20-30 жылдардан педагогика ғылымының мәселелерімен
шұғылданған Е.И.Водовозова (1913), Н.К.Крупская (1917), Е.И.Тихеева (1928),
Л.К.Шлегердің (1930) педагогикалық еңбектері болған.
Ол кезеңдегі педагогика ғылымының бет бұрысы тәрбиелей отырып оқыту
бағытында болғандықтан, барлық білім балаға табиғат жайында ұғым беру ісіне
негізделген. Ғалымдардың пікірінше, адамды қалыптастыру, оның қоршаған
ортаға, табиғатқа деген көзқарасын, дүниетанымын дамыту ретінде орын алды.
Осыдан кейін 30-50 жылдарда жүргзілген педагогикалық-психолгоиялық
зерттеулерде бастауыш мектептегі балаларға табиғат жайында білім беру ісі
өзекті мәселеге айналды.
Л.С.Выготский (1935) бастауыш мектеп бағдарламасының жаңа талап бойынша
қайта қаралып, құрылуына едәуір үлес қосты. Ғалымның тұжырымы бойынша
бағдарлама бастауыш мектеп бағдарламасымен сабақтас болуы керек, себебі
баланың мектеп қабырғасында табиғат жайында алған алғашқы қарапайым
ұғымдары, оның жалпы білім беру орындарында меңгерген білімімен байланысты
болған жағдайда ғана баланың ақыл ойының дамуы нәтижелі болатындығын
көрсеткен.
Сондай-ақ аса кәрнекті педагог В.А.Сухомлинский де өз тәжірибесінде
баланы табиғат құбылыстарының құпия сырлары арқылы білім беру барысында
сәбиді жан-жақты дамыту жолдары жайында бағалы еңбектер қалдырған. Әсіресе,
Балаға жүрек жылуы атты еңбегінде педагог кішкентай баланың мектеп
табалдырығын түңғыш аттаған күннен бастап, бастауыш мектепті бітіргснге
дейінгі, өз тәрбиелеушілерін қоршаған ортаны танып, білу әлеміне ендіріп,
ашық аспан аясында сурет, ана тілі, еңбек сабақтарын жүргізгендігін айтады.
В.А.Сухомлинский Біз мұғалімдер табиғаттағы ең нәзік, ең жіңішке, ең
сергек нәрсемен - бала миымен істес боламыз. Егер баланы табиғаттан бөліп
тастаса, оқытудың алғашқы күнінен бастап, тек сөз арқылы білім берсек, ми
клеткалары тез шаршайды.
Ми дамуы нығаюы, күшеюі үшін, баланы табиғат әлеміне кідіру қажст -
дейді.
Сол кезендегі жүргізілген ғалымдардың педагогика психологиялық
зерттеулерінің көбі мектеп жасына дсйінгі баланың ақыл-ойын, тамымдық
қабілеттерін дамыту үшін, қоршаған орта, табиғат жайында жүйелі үғым беру
қажсттігін атап өтті.
Ақыл-ой тәрбиесі мәселесіне арналған зерттеулер Д.В.Запорожец, Л.С.
Выготский, Б.Г.Ананьев, А.А.Люблинская, В.И.Логинова, Д.Б. Эльконин,
Л.Я.Галыперин, М.А.Леушина, В.В.Давыдов, Н.Н.Поддьяков, Л.А.Венгер,
А.П.Леонтьев.
Психолог ғалымдардың түжырымы бойынша, ақыл-ой тәрбиссі өтс күрдслі
және жан-жақты құбылыс. Оның негізі мектеп жасына дейінгі. кезеңде
қаланады. Себебі бала дүниеге келгенде, алғашқы түсетін ортасы ата-анасынан
кейін, сәби жасынан бастап үнемі танып білетіні қоршаған орта, табиғат,
оның заттары мсн құбылыстары.
Балаға табиғаттың негізгі ерекшеліктерін, әр жыл мезгілінс байланысты
қоршаған ортада, өсімдіктер мен жануарлар әлемінде болып жататын сан алуан
өзгерістер мен құбылыстарды көрсету, сезіндіру, байқату барысында баланы
дамыту мақсаты көзделеді. Тіпті балалармен жүргізілетін барлық
педагогикалық процесстер, ақыл-ойын, тілін дамытуда пайдаланылатын ойындар,
жұмбақ-мысалдар, әңгімелер, қолданылатын көрнекі құралдар мен ойыншықтар
болсын, бәрі-бәрі табиғаттың жемісі екендігін ғалымдар әрқашан мойындаған.
Мектеп жасына дейінгі балалар білуге тиісті қарапайым ғылыми білім
негіздерін неғұрлым тередірек меңгерте отырып, олардың ой-өрісін, білім
дәрежесінің деңгейін кеңейту, сана - сезім, таным, қабылдау әрекетін
дамыту, білімге қызығушылыққа баулып, баланың өздігінен еңбектену
беленділігін қалыптастыру қажеттігін баса айтады ғалымдар.
дегенмен кәзіргі кезде балалардың даму деңгейін, білуге, білімге ықпалы
екендігін педагогикалык психология саласындағы зертгеулер дәлелдеп отыр.
Сол себепті. балалардың теориялық ойлау операцияларын (В.В.Давыдов) дамыту,
олардың белгілі бір объектімің ішкі сырын үғынып, оның себеп - салдарын,
заңды байланыстырып таба білуге, қарапайым логикалық ой-қорытындыларын
жасауға үйрету, баланың психо-физиологиялық мүмкіндіктерін барлық жағынан
дамыту, сезім, таным, ерік әрекеттерін жетілдіру (ШААмоношвили) мсктсптсгі
оқу ісіне, ой сңбсгіне дайындау,тәрбиелей отырып, қарапайым білім
нсгіздерін меңгерту, дамыта отыру ісіне баса көңіл бөлген.
Ол үшін бала табиғат жайында жүйелі түрде білім алуы қажет деген
мәселені А.П.Усова, А.В.Запорожец, Н.Н.Поддъяковтар өздерінің ғылыми
зергтеулеріндс көтереді.
Сондай-ақ бұл мәселеге ерекше көңіл бөлгендердің бірі С.А.
Верстенникова, Н.Ф.Виноградовалар болды.
А.П.Усова балаға табиғат туралы ұғым беру ісін екі категорияға бөліп
қарады, біріншісі - қарапайым, яғни балаға білім арнайы оқытусыз күнділікті
ойын, еңбек іс-әрекетінде бақылау арқылы жүргізілсді. Екіншісі - балаға
күрделі үғым тек арнайы ұйымдастырылған оқыту үрдісінде, сабақ кезінде ғана
беріледі және екеуі де бір-бірімен байланысты жүргізіліуі керек. Бұлайша
берілген білім нақты жүйелендірілген, бала үғымына сай келетін табиғат
құбылыстарының ерекшеліктерін, жыл мезгілеріне байланысты адамдар өмірінде
болатын өзгерістер мен олардың іс-әрікеті жайында, шынайы түсінікті
қамтыған жағдайда ғана нәтижслі болады дей көрсеткен.[15]
Умственное воспитание детей в процсссе ознакомления с природой атты
еңбегінде П.Ф.Виноградова баланың ақыл-ойын, тілін дамыту мәселесіне өте
үлкен мән берген. Ол мектеп жасына дейінгі баланың ойының және тілінің
дамуы қоршаған ортаны табиғатты қабылдауына, бала тілінің жетілгендігі ақыл-
ойдың даму нәтижссінен туындайды және тіл мен ой байланысты. Соңдықтан да
балабақшада тіл дамыту ісін табиғатпен таныстырумен байланыстырып бақылау,
серуен, экскурсия кездерінде жүзеге асыруды ұсынды.[14]
Н.Н.Поддъяковтың психологиялық зерттеуінде баланын логикалық ойының
дамуы заттар мен табиғи құбылыстарды тікелей ұстау, сезіну, көру әрекетіне
байланысты екендігі көрсетксн.
Баланың мектепте жүйелі білім алуға жан-жақты әзір болуы үшін психолог
ғалымдардың пікіріншс оның сөздік қоры, сөйлсм құру мүмкіндігі, сапалы
ойлау қабілеті дамыған, нақтырақ айтқанда логикалық ойлану дағдысы жстіле
бастаған болуы керек. Мұндай қабілеттердің біртіпдеп қалыпасыуна мүмкіндік
беретіп жағдайдып бірі - балаларға өзін қоршаған орта, табиғи заттар мен
құбылыстар туралы ғылыми үғым беру деп көрсетті: Н.Н.Поддъяков, Л.А.Венгер,
С.Н.Николаева.
Атақты психолог Л.С.Выготский өзінің психологиялық зерттеулерінде де
баланы мектепке даярлау мәселесіне ерекше назар аударған. 5-6 жаста балалар
табиғаттағы заттардың қайдан, қалай пайда болатындығына қызықтай қарап,
олардың өсіп, дамуы жөнінде алған білімдері мен өздігінше бақылағандарын
байланыстыра ой қорытындыларын жасауға тырысады. Себебі бұл шақта баланың
көрнекі-бейнелік ойлау қабілеті жетіліп, логикалық ойдың алғашқы
элементтері қалыптаса бастайды. Бала жеке заттарды және табиғат
кұбылыстарып біліп қана қоймай, олардың себептерін түсінуге тырысып,
үлкендерге жиі сұрақтар қояды дейді.
Енді республикада мектеп жасына дейінгі балаларға табиғат жайында үғым
беру мәсслесінің жайына тоқталайық.
Жоғарыда көрсетілгендей республика көлемінде, мектеп жасына деиінгі
балаларға табиғат жайында жүйслі үғым беру мәселесі түбегейлі зерттелмеген.
Дегенмен де, педагогика және психология ғылымдары мәселелерімен шүғылданушы
ғалымдардың қандай да тертгеу жұмыстары болмасын, табиғатқа қөңіл аудармай
қойған емес. Бірақ, қазақ балабақшаларына арналған тыңғылықты әдістемелік-
оқу кұралдары, бағдарлама болған жоқ, болса да оның өзі санаулы 60-70
жылдардан бастап - ақ қолға алынды. Ш.Ахметов пен Қ.Шоразовгың 1959 жылы
жарық көрген сол кезде қазақ балабақшылары үшін тиімді құралдардың бірі
болды.
Онда мектеп жасына дсйінгі балаларды халық ауыз әдебиетімен таныстыруда
қолданылатын үлгі әңгіме, ертегі, санамақ, ойын негізері енгізілген. Кітап,
Ыбрай Алтынсарин, Абай Құнанбаев, Спандияр Көбеев шығармаларымен
таныстыру, Дала аңдары мен жануарлары, Жыл мезгілдері тағыда басқа,
балаларды қоршаған дүниемен, табиғатпен таныстыруға арналған бөлімдерінен
тұрады.
Сол кезде бастауыш мектептегі балалары табиғатпен таныстырудың негізгі
құралдарының бірі - Жыл он екі ай кітабы болды Жыл он екі ай кітабы 1965
жылдан бастап, алғаш М.Гумеровтың, сосын А.Асылбеков, кейін әр түрлі
авторлардың құрастыруымен жыл сайын жарық көріп келе жатқан әдеби күнтізбе.
Кітап мектептің төменгі класс оқушыларына арналған онда балалар қазақ
жазушыларының жаңа әңгімелері мен өлең-жырларымен танысады. Жинақталған
әңгіме, өлең, ертегі, жұмбақ, жаңылтпаштар Қыс, Көктем, Жаз, Күз
атты бөлімдерге топтастырылған. Талай жылдардан бері жарық көріп келе
жатқан бұл әдеби күнтізбеде табиғат құбылыстары, өсімдіктер мен жануарлар
дүниесі жайында, түсінік қазақ балаларының ақыл-ойын, тілін дамыту
мақсатында сәби қызығарлықтай етіп, кестелі тілмсн, шешен суреттеліп
жазылған.
Республика көлемінде мектеп жасындағы балаларды дамыту мәселеріне
арналған Б.Баймұратова, Ә.Әмірова, Т.Левченко, М.Сәтімбекова т.б. ғылыми-
зсрттеу жұмыстары бар. Ғалымдардың бұл жұмыстарынан балалардың дүнистанымын
қалыптастырудың көзі табиғат құбылыстары екендігінс ерекше көңіл
бөлгендігін көреміз.
Б.Баймұратованың 70 жылдары қазақ балабақшыларында жаппай қолданылып
келген қазақ балалар әдебиетінің озық туындылары Біздің кітап (1-2) деген
атпен шыққан хрестоматиялық құралы болды, біріншісі 1974 жылы, екіншісі
1976 жылы, ксйін өнделіп 1984 жылы шықты. Біздің кітапқа енген көркем
шығармалардың көлемі шағын, тілі жеңіл, сәбидің түсінігіне лайық, оларды
еңбекке баулу, қоғам табиғат құбылысымен, өсімдіктер мен жануарлар
дүниесімсн таныстыру мақсатында берілген.
Табиғат құбылыстарын жыл мезгілінде қарай әр кезеңнің өзіндік
артықшылығын білдіріп, жаз мезгілінде жеміс-жидек, көкеніс, бақша
өсімдектері, қызыл-жасыл гүлдер өсіп, сан түрлі көбелектер қалықтайтын, күз
кезінде жиын-терін, табиғаттың өзгеруі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҰЛТТЫҚ ДҮНИЕТАНЫМДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш мектеп балаларының ұлттық дүниетанымын қалыптастырудың
психологиялық-педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Бастауыш мектеп балаларына табиғат туралы білім беру мәселесінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 16
2 ДҮНИЕТАНУ САБАҚТАРЫ АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ
ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
2.1 Дүниетану сабақтары арқылы ұлттық дүниетанымды қалыптастырудың
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2 Дүниетану сабақтары арқылы бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын
қалыптастыру іс-
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...42
К I Р І С П Е
Зерттеудің көкейкестілігі.
Казіргі кезеңде қоғамның даму бағыты бүкіл оқу-тәрбис жүмысының алдына
жас жеткіншектердің тілін, ақыл-ойын, жалпы білім деңгейін, дүниетанымын
дамыту мәселесін қойып отыр.
Қазақ елінің тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы, қазақ тілінің
мемлекеттік дәреже алуы, түңғыш Конституция, Білім беру заңының қабылдануы
ұрпақ тәрбиесіне жаңаша қарауды, оны жақсарту жолдарып нақты айқындауды
талап етеді.
Республикамыздың тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбасв өзінің Қазақстанның
болашағы - қоғамның идеялық бірлігінде деп аталатын еңбегінде: ...елдің
Туын, Елтаңбасын, Әнұранын қастерлеуден, заңды, өкіметті құрметтеуге
тәрбиелеуден бастау керек. Әрбір адам бала кезінсн: Қазақстаным - менің,
Отаным оның мен үшін жауапты ексні сияқты мен де ол үшін жауаптамын, деген
қарапайым ойды бойына сіңіріп өсетіндей істеген жөн - деп көрсетті.[1]
Осындай аса жауапты міндеттердің баянды болуы жас республиканың ертеңгі
қажетін өтерлік, елін, туған жерінің табиғатын сүйетін, оны қадірлеп,
қорғайтын білімді, саналы азамат өсіру, бала дүниеге келген шақтан
басталады. Себебі егеменді еліміздің ертеңі жас жеткіншектердің білім
дәрежесінің тереңдігімен өлшенеді. Ал бастауыш мектеп балаларын қоршаған
орта, табиғат жайында қарапайым ұғым беру арқылы баланың дүниетанымын
қалыптастырудан басталады.
Себебі бастауыш мектеп балалары күнделікті өзін қоршаған ортадан және
табиғат құбылыстарынан көргенін, санасында сақтап қабылдайды. Бала
психологиясы, нақты заттарды тікелей көру арқылы, онымен күнделікті қарым-
қатынас жасап, бетпе-бет кездесу барысында және негізгі ерекшеліктерін
сезіну, қабылдау нәтижесінде дамиды. Бала тікелей көзбсн көріп, сезгенін
қабылдайды. Олай болса, бала кездестіріп, сезіне білетін. байқауға,
көрсетуге ыңғайлы да, тиімді, табиғат, оның заттары мен құбылыстары. Ал
мектеп жасындағы балалар табиғат туралы берілетін білім жыл мезгілдеріне
байланысты топтастырылған.
Қоғамның дамуының қай кезеңінде болмасын, табиғат -баланың
дүниетанымын дамыту құралы ретінде орын алып, оған ерекше көңіл бөлінген.
Оған дәлел адам, қоғам, табиғаттың арасындағы сабақтастықты түсіндіруде
пайда болған Әл-Фараби, Қашқари, Баласағунидің философиялық ой-пікірлері.
Балаларға өздерін қоршаған дүнис туралы білім беру оқу үрдісінде
қойылатын негізгі талантардың бірі. Осы мәселе жайында құнды пікірлер
білдірген, ой толғап, нақты ұсьныстар берген ағартушы демократ қаламгерлер
С.Кобеев, Ш.Қүдайбсрдиев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Құлжанова,
Ж.Аймауытов, М.Жумабаев, С.Торайғыровтардың еңбегі зор.
Осындай ғұлама ойшылдар, ғалымдар айтқан саналы да салиқалы
ой пікірлер бізге жол сілтейді, бірақ нақтылы мектепке дейінгі кезенде
табиғат жайында ұғым беру мәселелеріне арналған Б.Баймұратова, А.
Меңжанова, Қ.Аймағамбетова, М.Тұрсынкелдина, Т. Суркова, Ф.Жұмабековалардың
зерттеу жұмыстары бар.
Бұл ғылыми-педагогикалық еібектерінің құндылығы сол өте бай мұражай
архивтік материалдары негізінде жазылғандылығы және республикадағы мектепке
дейінгі мекемелердің іс-тәжірибесі жетістіктерін талдап, оқу-тәрбие
жұмыстарының мазмұны, әдістерін жаңартуда басшылыққа алатын оқу-әдістемелік
құралдары міндетін атқаруында.[2]
Аталған еңбектерде бастауыш мектеп балалар тәрбиесі мәселесі әр қырынан
қарастырылғанымен балаларға табиғат арқылы тәлім-тәрбие беру үрдісі зерттеу
аясына алынбады. Сондықтан да, бүгінгі күнге дейін бастауыш мектеп
оқушылары табиғат жайында жүйелі ұғым беру ісі жете зерттелмеген, тың
мәселе. Қазақстанның жергілікті табиғатына сай, өлке тану принципіне
негізделген, нақтылы бастауыш мектеп жасында қай көлемде, қандай мазмұнда
табиғат жайында материалды енгізу керек. Оны оқытудың жолын талдайтын,
балаға табиғат жайында жүйелі ұғым бере отырып, оның дүниетанымын
қалыптастырудың жолдары мен әдістерін анықтап, саралайтын ғылыми зерттеу
жұмыстары болған емес. Сондықтан да Жыл мезгілдерідегі табиғат
құбылыстарымен таныстыру арқылы бастауыш мектеп балаларының дүниетанымын
қалыптастыруын мәселесін арнайы зерттеуді ұйғардық. Бұл зерттеу негізінде
ата-аналар мен бастауыш сынып мұғалімдеріне арналған әдістемелік құрал
жарық көрмек.
Зерттеудің мақсаты:
Дүниетану сабақтары арқылы бастауыш мектеп оқушыларының ұлттық дүниетанымын
қалыптастыру жолдарының теориялық және әдістемелік жағынан негіздеу.
Зерттеу объектісі:
Бастауыш мектептердегі дүниетану сабақтары.
Зерттеу пәні:
Дүниетану сабақтары арқылы бастауыш мектеп оқкушыларының ұлттық
дүниетанымын қалыптастыру.
Зерттеудің болжамы:
Кез-келген оқу-тәрбие процесінде жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу әрбір
мұғалімнің негізгі міндеті болып табылдаы. Әр жас ұрпақтың негізгі білім
көзі бастауыштан басталады, демек бастауыш сынып оқушыларына мектеп
табалдырығын аттаған күннен бастап оқу процесінде, тәрбие процесінде,
сыныптан тыс уақытта ұлттық рухта білім және тәрбие беру керек. Осыны
жүзеге асыру үшін бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын
қалыптастырудың жолдарын дүниетану сабақтарының негізінде берсек нәтижені
болады.
Зерттеу міндеттері:
-Дүниетану арқылы балалардың орын анықтау;
-Табиғат құбылыстары арықылы балалардың ұлттық дүниетанымын
қалыптастырудың тиімді жолдары, формалары мен әдістерін іріктеу.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері:
Адам өмірі мен табиғаттың тығыз байланыстылығы, қоғамдық ортамен жеке
тұлғаның даму заңдылықтары туралы диалектикалық, философиялық ілімдер,
педагогикалық, психологиялық зерттеулеріндегі таным теорияларының негіздері
ашылды.
Зерттеу көздері:
Философтардың, психологтардың, педагогтардың дүниетаным, білім, даму
туралы еңбектері, дидактика негіздері жһніндегі ғылыми еңбектер; қазақстан
Республикасының Конституциясы, Білім туралы заңы;
Зерттеу әдістері:
Философиялық, психологиялық, педагогикалық ғылыми-әдіснамалық
әдебиеттерге теориялық талдау. Әдіснамалық сұхбат, сауалнама жүргізу,
балалардың дүниетанымын қалыптастырудың мазмұны, әдістері мен формаларын
саралау, бастауыш мектеп балаларымен педагогикалық эксперимент жүргізу және
оның нәтижелері.
Курстық жұмыстың құрылымы:
Курстық жұмыс 38 беттен, кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу екі кезеңнен тұрады.
1-кезең: Теориялық ізденіс кезеңінде зерттеу мәселесі бойынша
педагогикалық, әдіснамалық жағынан шолу жасалды.
2-кезең: Тәжірибелік кезеңде алынған теориялық мәліметтерді пайдалана
отырып оқушыларға дүниетануды оқытуда жыл мезгілдеріндегі табиғат
құбылыстарымен таныстырып, бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын
қалыптастыруға түсінік берілді.
1 ҰЛТТЫҚ ДҮНИЕТАНЫМДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш мектеп балаларының ұлттық дүниетанымын қалыптастырудың
психологиялық-педагогикалық негіздері
Ерте заманнан-ақ адам өзін қоршаған дүниенің заңдылықтарын және өзін-
өзі, өзінің табиғатқа, басқа адамдарға қатынасын танып, білуге тырысты.
Адам өмірі табиғат аясында өтетіндіктен, ол табигаттың тылсым тынысын, ішкі
сырын білуді ғасырлар бойы арман еткен. Тіпті қоршаган ортаның, табиғаттың
сұлу да, әсем көрінісі жас нәрестені де, сріксіз өзіне баулап таңдандыра,
қызықтара білген. Баланың мұндай қызығушылығын байқап, жсткіншекті туған
елінің табигат әлеміне ендіріп, оның сан-алуан сырларын, ұғындыру,
таныстыру мәселесі ерте заманның өзінде-ақ табиғаттың балаға тигізетін
әсерін атақты ойшылдар, философ-ғалымдар, әдіскерлер көріп, байқап, іске
асыру жолдарып ұсынған.
Оның мөлдір бастауы ұлы ойшыл Әл-Фараби, Махмұд Қашқари, Жүсіп
Баласағүни, Ахмет Яссауилердің дүниетанымдық ілімдерінен көруге болады.
Ғұлама-ойшылдар танымды философиялық тұрғыда жан-жақты талдай келе ғылымға
ерекше мән береді. [3]
Әл Фарабидің еңбектерінің көзі табиғат, адам, қоғам. Таным теориясында
Фараби дүниені тану құралы ретінде ғылымға зор маңыз берді.
Ғылым негізгі үш элементі басшылыққа алуы тиіс: нақты тақырып, дұрыс
дерек және дәлелдеме. Ғылымның үш көзі бар: сезім мүшелері, интеллект (ақыл-
ой), адамның ойлау қабілеті және ой қорыту. Алдыңғы екеуі арқылы адам
дүниені тікелей таниды, ал ой қорыту заттар негізін, мәнін қамтиды. Нағыз
ғылым ой қорыту негізінде құрылады деп түйеді.
Ғұлама ғалымдар адамның дүние танымның негізі табиғаттағы құбылыстарға
байланысты дей келе, танымды екі түрге бөлсді:
Сезім мүшелері арқылы танып білу. Ол заңсыз туылған (көмескі)
білім болғандықтан оның ақиқатты тануда ешқандай пайдасы жоқ.
Ақыл-ой арқылы танып білу заңды туылған (шынайы) білім
болғандықтан, оның ақиқат туралы пайымдаулары дұрыс болады -
дей тұрғанымен де сезімдік танымды ақыл-ой танымына қарсы
қоймайды.
Ақыл-ой сезімдік таным арқылы алған мәліметтерін әрі қарай өрбітіп,
қорытынды жасайды деп түйіндейді.
Сондай-ақ шетел классик философтары Платон, Демокриттің пікірлерінде
тағлым теориясына ерекше мән берілгендігін аңғарамыз. Платонның ілімі
бойынша табиғатты танып білу негізгі мақсат. Табиғаттың қоршаған ортаның
заттары мен құбылыстарын тану барысында ғана адамның тәжірибесі,
дүниетанымы кеңейеді дейді. Платонның таным теориясы негізінен 3 қағидадан
тұрады:
Адамда туа біткен идеялардың болуы мүмкін емес, себебі
идеялардың өзі төжірибе арқылы пайда болады.
Адамның дүниеге келген кездегі ақыл-ойы ештеңе
жазылмаған таза тақта немесе ақ қағаз сияқты, ол тек
тәжірибе арқылы мазмұнға толады.
Ақыл-ойда тек сезімдік түйсіктер арқылы қабылданған
мәліметтерден басқа ешнәрсе жоқ, себебі дүниеге шығатын
терең түйсік - таным.
Неміс классик философиясының негізін қалаушы Канттың өзінің Әлемнің
әмбебаптық табиғи тарихи теориясы, Таза ақыл-ойды сынау деген
еңбектерінде адамның дүниетануына ерекше мән береді. Таным процессі
күнделікті тәжірибеден, сезімдік түйсінуден басталады. Бірақ олар бізге
өзіндік заттар туралы емес, олардың, көріністері туралы деректер береді.
Жалпы алғанда таным процессі Канттың пікірінше 3 сатыдан өтеді: сезімдік
түйсіну, сараптаушы парасат және таза ақыл-ой. Адам ақыл-ойы объективті
нақтылықты дұрыс бейнелейді деп сенеді. Таным процссінде басты рольді сезім
атқарады, ол ойлаудың қызметі сезім берген деректерді басқа деректермен
байланыстырып қарайды.
Таным-философиялық ұғым, қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстардың
санамызда бейнелеуі. Көру, сезіну, түйсіну арқылы сезім мүшелерімізге
материалдық заттар әсер етеді де, біз оларды қабылдаймыз. Қабылдаған
дүниені танып білеміз. Сезім аркылы таныған дүниені ғылыми біліммен
байласныстырғанда ғана білім қалыптасады. Қабылдау барысында сыртқы сезім
мен ішкі сезімдср біріге отырып танымды нақтылай түседі. Нағыз ғылым ой
қорыту негізінде құрылады. Табиғат, оның заттары мен құбылыстары
жайында ұққандарын ой елегінен өткізіп, табиғаттың даму заңдылықтарын
ашатын адам. Мұндай жетістіктерге олар қоршаған ортаға бақылау жүргізу, ой
қорыту, ғылыми-зерттеулер жүргізу нәтижссінде жетеді. Табиғат құбылыстарын
оқып білу арқылы адам табиғаттың заңдылықтарын түсінеді.
Дүниетанымның көзі - білім. Білім неғұрлым тереңдеген сайын
дүниетанымда қалыптасып, тұрақтанады. Адамның дүниетанымының қалыптасуының
негізгі көзі табиғат. Табиғат жайында қарапайым ұғым бере отырып
дүниетанымды қалыптастыру туралы ой білдірген шет ел классик ағартушылары
Я.А. Коменский, Ж. Ж. Руссо, Г.Песталоццилер.
Коменский адамды айнала дүниенің бір бөлігі ретінде қарап, балаларға
білім беру ісін табиғатпен салыстыра отырып жүргізуді ұсынады. Оның пікірі
бойынша баланың табиғатты қабылдауы сыртқы сезім мүшелеріне байланысты,
себебі түйсікте болмаған нәрсе, ойда болуы мүмкін емес, сондықтан заттар,
құбылыстар туралы ұғымды сөзбен ғана емес, оларға бақылау жасау, көзбен
көру, салыстыру арқылы берілуі керек деп тұжырымдайды. Сонымен қатар,
дүниеде сезім мүшелерімен тікілей түйсіне алмайтын құбылыстар мен заттар да
бар (жер атындағы пайдалы қазбалар, алыс елдерде өсетін өсімдектер мен
жануарлар, т.б.) бұларды оқытуда айналадағы заттарды негізге алып, солармен
салыстыра отырып, үйретудің тиімділігін де айта кетеді. Көрнекілік негізі -
заттар, олардың суреттері мен модельдері т.б. Олай болса бала көзіне
түсетін айнала қоршаған табиғат, оның заттары мен құбылыстары екені сөзсіз.
Ж.Руссо, Г.Пестолоццилердің еңбсктсрін балалардың дүниетанымын
қалыптастыруда биология, география, табиғаттану пәндеріне ерекше
қарағандығын аңғарамыз.
Биологиялық пәндерді, табиғаттануды оқыту барысында жас жеткіншектердің
дүниетанымын қалыптастырудың жолын талдайтын, білімің мазмұны, оны оқыту
әдістері мсн сабақтың ұйымдастыру жолын қарастыратын еңбек жазған
К.Д.Ушинский, Е.Н.Водовозова, П.К.Крупская, болды.
Педагогика теориясының негізін қалаушы педагогтар балаларға табиғат
құбылыстары жайында ұғым, оның бүлдіршін кезінен берілуі керек деп
тұжырымдады. К.Д. Ушинский балаларға табиғат жайында білім беру мәселесін
ерекше көңіл бөліп, өзінің Балалар әлемін, Ана тілі, Педагогикалық
антропология атты еңбектерінде табиғат, оның құбылыстары, жануарлар,
өсімдектер әлсмі туралы көптеген материалдар енгізеді. Ана тілі баланы
тек жазуға және оқуға ғана үйретіп қоймайды, айналасын қоршаған дүниені,
табигат құбылыстарын түсінуге көмектеседі деді. К.Д.Ушшинский үшін табиғат
- балаларды жан-жақты тәрбиелеу құралы ретінде орын алады. [4]
Сондықтан да ол өзінің ойын тұжырымдау барысында баланың жан-жақты
дамуында, оны қоршаған табиғат, тәрбиешіден де, педагогтан да кем
түспейтіндігін, тек баланы кең далаға, тоғайға шығарын бақылата, қызықтыра
білудің керектігін паш етеді. Ол өзінің оқулықтарында балалардың жас
ерекшеліктеріне сәйкес материалды қызықты түрде, жеңіл тілмен баяндау
арқылы әр объектінің қасиетін ашып көрсетуге ерекше көңіл бөлген.
Оның Су , Ауа , Өсімдіктердің өсуі , Алма ағашы , Жылдың төрт
мезгілі- деген қызықты әңгімелері балаларды сан-қилы ойға салады,
дүниетанымын қалыптастыруға негіз жасайды.
Балабақшаның оқыту және тәрбие бағдарламасына нақтылы табиғат жайында
ұғымды ендіру жолында Н.К.Крупскаяның еңбегі зор болды.
Педагог ақыл-ойы дамыған бала, өзін қоршаған орта мен табиғат
құбылыстары туралы ұғымды меңгерген болуы керек деп есептейді. Ол сол
кездегі халықтың ауыр жағдайына байланысты, мектеп жасына дейінгі
балалардың айнала қоршаған дүние жайында ешқандай білімдерінің жоқтығы
туралы пікірін былайша қынжыла айтады: Ешқашандай сиыр, қой, үйрск
көрмеген, орманда, қырда болып, жидек, саңырауқұлақ термеген балалар көп...
. Өміріндс тауық көрмегендері де бар... . Бұл балалар не біледі?
Тауықтың неше аяғы болады? - деген сұраққа
3-4 аяғы бар, - деп жауап береді.
Қарға мен шымшықтың қайсысы үлкен екенін білмейді.
Осыған байланысты, балабақшада балалардың айналадағы қарапайым заттар
мен құбылыстар жайындагы білім қоры тым мардымсыз. Сондықтан да табиғат
жайында ұғым беру және қоғамдық өмірді танып білу саласында, олардың білім
деңгсйін үнемі кеңейтіп отыру туралы мәселс көтерді. Осы міндетті шсшудің
негізгі әдісі - айналадағы дүниені зерттеп білуде, балалар творчествосына
еркіндік беру деп тұжырымдайды. Мәселен: Ойнағанда, сурет салғанда, бір
нәрсені жасағанда жас бала өзінің алған әсерлерін білдіруге тырысады, сол
арқылы оларды түсініп, таниды, табиғаттағы затгар мсн құбылыстар жайындағы
ұғымдары кеңейеді. Соңдықтан да балалар творчествосын үнемі көтермелеп
отыру керек. Балабақша программалары мен практикасында бейнелеу жұмысы
үлкен орын
алуы қажет - дейді.[5]
Н. К. К.Крупская бастауыш мектеп бағдарламасында табиғат туралы
берілетін білім көлсмін талдай отырып, Берілген бағдарламада бастауыш
мектеп балаларының табиғатпен танысуы жайында ғана айтылады. Бұл тарауда
бәрінен гөрі гүлдср, құстар, табигаттың сүлулығы туралы көбірек баяндалады.
Мүның бәрі жайьында өте жалпылама берілген, нақтылығы да аз. Бірақ
балаларға тек табиғат туралы таным ғана емес, сондай-ақ айналадағы адамдар,
олардың өмір-тіршілігі, еңбегі жайында да білуі керек дейді.[6]
Қазақ жерінде де табиғатқа, қоршаған дүниеге, оның ерекшеліктсрін танып-
білуге байланысты көзқарастырын білдірген ағартушыларымыз Ш.Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтар болды. Осы аталып отырған ағартушыларымыздың
шығармаларынан табиғатты, қоғамды, адамды жан-жақты зерттеп, адам
қатынасының жақсы жақтарын халыққа, жастарға үлгі ету жолдарын
көрсеткендігін көреміз. Бұл туралы С.Үзақбаева Қазақ ағартушыларының
эстетиқалық көзқарастары мен орнықты пікірлерінің халықтың дүниетанымдық
көзқарастарымен тығыз байланыстылығы сол өздері өмір сүретін дәуірдегі
тарихи жағдайдан туындап отыр - деп жазды.[7]
Ш.Уәлиханов табигаттың сан-алуан сырларын балаға үғындыруды жөн көрген.
Ол өзінің Қытай империясының батыс өлкесі және Құлжа қаласы атты
еңбегінде, қазақ даласының сұлу табиғатын суреттей келіп, осындай байлықты,
қоршаған ортаның әр ағашы мен тасын қастерлеп, тарих қайнауындағы
ғасырлардың белгісін кейінгі ұрпаққа қөздің қарашыгындай сақтауды арман
етті. Өзінің туған жерінің әсем табиғатын бұлай сурегтеуі, балалардың
эмоциялық сезіміне, эстетикалық көзқарасына, жалпы адамгершілік тәрбиесіне
әсер етпеуі мүмкін емес.
Сондай-ақ дүние тану Шоқан үшін басынан аяғына дейін әрекетті процесс.
Әрбір танымның негізінде түйсік, қабылдау жатады. Бірақ сол түйсіктің
жеткізіп бергендерін ақыл-ой дамуының түрлі сатыларында адамдар түрліше
пайдаланып, әр түрлі нәтижеге ие болды. Ой өрісі жетілмеген тұрлаусыз адам
- дейді Шоқан, - өзінің сыртқы сезіміне ие бола алмайтын бала мінезді
келеді. Ол бала өзінің сыртқы сезімін іс әрекетімен қауыштыра алмайды.
Дәйекті таным үшін сезіммен ақыл-ой үйлесіп жату керек.
Қазақ даласында алғаш рет мектеп ашқан, өзімің бүкіл болмасын жастарға
білім беруге арнаған педагог Ыбырай Алтынсариннің дүниетанымдық
көзқарастырының орны ерекше. Ол білім беру жүйесін табиғат құбылыстары мен
күштсрін, географиялық оқиғаларды ғылыми түрде түсіндіруге негіздеу
керектігін көздеді. Ол ұлы ағартушы Н.И.Ильминскийге жазған бір хатында
былай дейді: Қазақ балаларына меніңше, мағыналы анекдоттар, жұмбақтар,
ойына ой қосатын әңгімелер, немесе оларды қызықтыратын (мысалы, жібск
құртының көбелектерінің өзгерулері сияқты) әңгімелер тәуірірек болады.
Екінші кітабінда мен балаларға қызықты етіп, табиғат құбылыстары мен
күштері туралы, тарихи жәнс географиялық-ғылыми әңгімелер келтірмекпін.[8]
Мұнан зерделі ұстаздың шәкірттерге ғылымның әр саласынан тыңғылықты
білім беретін пәндік оқуды енгізуді ойластырғаның көреміз. Ол өз
Хрестоматиясында (1879ж.) табиғат туралы түсінік беруге арналған
мысалдарын қазақ балаларының кейбір ұлттық психологиялық ерекшеліктерін
ескеріп, оқушының ойын аздан-көпке, аласадап биікке, қарапайымнан күрделіге
дамытатындай пішінде баяндаған. Алтынсариннің педагогикалық мүраларын
зерттей келе Ә.Садықов қазақ балалары туралы былай дсйді. Қазақ үлкенді-
кішілі балаларының қай-қайсысы болсын өзім қоршаған дүние туралы ғылыми
үғымнан ада еді, бірақ олар өз айналасындағы табиғат жайындағы көп
фактілерді біледі: ұланбайтақ кең далада, айсыз түнде адаспастай жершіл,
жасынан-ақ қиядағыны көзі шалатын қырағы, сәл сыбырды үғатын естігіш болып
тәрбиелейді.[11]
Ұлы тәлімгер өз шығармаларын көшпелі қазақ балаларының аііпаланы дүрыс
қабылдай алуы үшін, олардың байқағыштық қасиетін арттыру, дүниетанымын
жетілдіру мақсатында жазады. Мысалы Бай баласы мен жарлы баласы, Бір
уыс мақта , Алма ағаштары, Ағаш үй мен киіз үй, Қыпшақ Сейітқұл,
Талаптың пайдасы, Әке мен бала т.б. әңгімелерінде балаға тәрбиелік-
білімдік мәні бар мәселелерді түсінікті тілмен баяндаған. Алтынсарин
балаларды өнер-білімге шақырып, отырықшылық тұрмыстың, жер кәсібімен
айналысудың артықшылығын үғындырады. Сонымен қатар еңбек ете отырып
табиғаттың сан-алуан құбылыстарымен танысып, қоршаған ортаны қорғауды, оған
мейірімділікпен қарауды үйретті. Ол өзінің оқыту жүйесінде, білім берудің
тек қана теориялық жағына көңіл бөле бермей, оқыту үрдісіндс оқушылардың
қабілетіне, түйсігіне сәйкес жүргізу және балалардың жеке басының
ерекшеліктерін ескеріп отыруға көңіл бөлді. Алтынсариннің табиғат
кұбылыстарының сырын аша отырып білім беруге бағытталған бұл талаптары
қазіргі кезде де өз мәнін жоғалтқан жоқ.
Ағартушы надандықта таным процссінің сезімдік кезеңі (қараңғылық,
сабырсыздық, дөрекі эмоция) басым болатындығына, ал ғылымда ақыл-ой
белсенді қызмет атқаратындығына назар аударады:
Надантықтың белгісі,
Еш ақылға жарымас.
Жайлып жүрген хайуандай,
Ақ-қараны танымас, - дейді ол.
Оқу мен көзін ашу адамға көрінген нәрселерін де біліп алуға мүмкіндік
береді:
Оқымыстының байлығы,
Күтшен күнге көп болар,
Еш жүтамас жоқ болар, - дсп Ыбырай біріншіден таным түбі
терең екендігін көрсетсе, екіншіден дүниенің байлығы да ілімнен
табылатындығын білдіреді: Қартайғанда мал тайса, сүйеу болар бұл оқу -
дейді ол. Оқу, өнер, білім адам болудың, дүниетанудың жарқын жолы деп
көрсетті.
Қазақ халқының ұлы ақыны, ойшыл-тәлімгер Абай Құнанбаевта қоршаған
ортаны, табигат құбылыстарын білім-ғылым арқылы тікелей сезініп, көріп,
тануға болады деп есептеген. "Адам баласы көзімен көріп, құлағымен естіп,
қолымен ұстап, тілімен татып, мұрнымен иіскеп тыстағы дүниеден хабар аладың
-дейді Абай.
Адамның ақылдылығы, саналылығы, Абайдың ойынша білімділік пен ғылымды
зерттеумен, дүние құбылыстарының ішкі сырын білуден басталмақ. Дүниені
тану, ақиқатты білу адамға ғана тән қасиет болуға тиіс: Дүниенің көрінген
һәм көрінбнген сырын түгелдей, ең болмаса денелеп білмесе, адамдықтың орны
болмайды. Оны білмеген соң, ол жан адам жаны болмайды, хайуан жаны болады
- дейді.[9]
Сыртқы дүние адамның сезім мүшелеріне әсер етіп адамда түйсіну,
қабылдау туғызады. Тікілей көру, есту арқылы адам заттың мәнін таниды.
Танымның түрткісі, оның пікірінше, тіршілік мүқтаждығы үшін дүние сырын
ашуда.
Қоршаған ортаны танып білу арқылы, дүниенің жақсы-жаманы, пайдалы-
пайдасыздығын ажырата білуге себеп болады. Сондай-ақ білімді тәжірибе
кезінде байыта түседі деп түйді. Адам ата-анадан туғанда есті болмайды:
естіп, көріп, ұстап, татып, ескерсе дүниедегі жақсы-жаманды таниды.
Адамзат танымы қарапайымман күрделіге, білімсіздіктен білімділікке
қарай өрлемелі жолмен қамтитын үрдіс. Дүниені танып білудің, оның терең
сырларып ашудың мақсаты да сол - білімді пайдаланып ақыл-ойды дамыту, ой-
өрісін кеңейтіп тұрмысты жақсарту.
Сондай-ақ ол өзінің шығармалары мен өлеңдерін балалар мен жастардағы,
эстетикалық көзқарастарын дұрыс қалыптастырып, туған жердің табиғатын
сезіне білуге үйрету мақсатында жазған. Мәселен, жыл мезгілдері: Қыс,
Күз, Жаз Жаздытұрым өлңдерінде табиғаттың, әсем көрінісін суреттеуде
қолданылған шешен тілі, бай сөздік қоры балалардың дүниетанымын кеңейте
түседі. Әсіресе ұлы ақын жыл мезгілдсрінің табиғатын жете суреттеген.
Жылдың қай мезгілі болмасын оның әдемілігін, сүлулығын, жан-жануарлардың
тіршілік әрекетінің өзгеруін, сипаттау арқылы дәйекті үғымдар берген.
Балаларға өздерін қоршаған дүниеден білім беріп, олардың ойын, тілін,
қиялын дамыту - оқыту үрдісінде қойылатын басты талаптардың бірі. Осы
мәселе жайында саналы да салиқалы пікірлер мен құнды ұсыныстар айтқап
ағартушы демократ қаламгерлердің еңбектерінен көреміз. Олар С.Көбеев,
Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Н.Құлжанова, Ж.Аймауытов,
М.Жұмабаев, С.Торайғыровтар.
Қазақ мектебінің іргетасын қалаушылардың бірі жазушы, ағартушы-
демократ С.Көбеевтің педагогикалық мұраларының орны ерекше. Ол өзінің
Үлгілі бала (1912 ж.) оқулық-хрестоматиясын бястауыш мектептегі қазақ
балалары үшін оқу кітабы ретінде құрастырған. Тәлімгер оқулық жайында былай
дейді: Крыловтан өзім аударған мысалдар мен орыс классиктерінің балаларға
арнап жазған қысқа әңгімелерін өзімшслеп, қазақ түрмысына лайықтап жаздым.
Осымен қатар, бұл кітапқа табиғат туралы, оның ор алуан құбылыстары мсн
заттары, өсімдіктер, жануарлар жайлы мағлұматтар беретін мысалдар
кіргіздім. Әрбір әңгіменің соңына сұрақтар қойдым.
С.Көбеев Үлгілі бала хрестоматиясында жүз шақты әңгіме кіріізгси.
Онда балаларды табиғатпен, жануарлар, өсімдіктер дүниесімен, олардың озіне
тән қасиеттері арқылы тіршілік әрекетгері жайлы баяндаған. Сонымен қатар ол
табиғатты көркемдіктің қайнар көзі деп қарады. Қоршаған ортаның тамаша
құбылыстарын балаларға таныстыру арқылы олардың эстстикалық талғамының
қалыптасуына көмегі зор деп түйді.[10]
Қазақ филология ғылымының негізін салушы, қоғам қайраткері, ағартушы-
педагог А.Байтұрсыновтың зерттеулерінде адам баласына жас шағынан бастап-ақ
өзін қоршаған ортаның неден тұратынын білу шарт екенін, оны балаға
бүлдіршін кезден үғындыруды көздсді. Ол қазақ балаларының ана тіліндс сауат
тілінде Әліп-би құралында осы міндетті басшылыққа алды. Оқу қүралы
қазақша Әліппе - деген атпен алғаш рет 1912 жылы Орынборда басылды. Оқу
қүралы әріптерді танытудан бастап, танымдық материалды ұсынады.
Материалдар тақырыптық жүйеде берілген. Мысалы: Туысқан-туған іліктес,
Киімдср, Ойын-ойыншықтар, Тамақтар-сусындар, Дене мүшелері, Үй
саймандары, Ыдыс-аяқ, Малдар аты, Малдардан басқа төрт аяқтылар,
Қүстар, Бақа-шаян, Құрт-қүмырсқа, Жер түрінің аттары, Жер жүзінің
аттары, Сан, Жаңылтпаш, Жұмбақ, Мақалдар, Өтірік өлеңдср, Шын
өлендерт.б.
А.Байтұрсыновтың Әліп-би еңбегінің басты ерекшслігі балаларға лайық
тілмен жазылған және арнайы мақал-мәтелдер, өлең-тақпақ, өтірік өлең,
әңгіме орынды пайдалынған. Сондай-ақ педагог балаларды айналамен, қоршаған
табигатпен, өсімдіктер мен жануарлар әлемімсн таныстыруды да назарынан тыс
қалдырмай, балалардың дүниетанымын қалыптастурыға жол салып отырган.
Автордың пікірінше табигат заттары мен адам қолымен істелетін заттар
жайында ілімді дүниетану пәніне ендіріп, оны оқушыларға ұғындыру арқылы
адам мен табиғат арасындағы шексіз байланыс туралы білім беру жүзеге асады.
Баланың өз үғымын айтып беруі, түсінген ойын қорытуы сөз арқылы жүзеге
асатын болса, сол сөз өнсрінің сананың үш негізінде: ақылға, қиялға,
көңілге сүйенетіндігін де айта келіп, Ақыл ісі аңдау (байқау) яғни
нәрсенің жайын үғу, тану, ақылға салып ойлау. Қиял ісі меңзеу, яғни ойдағы
нәрселердің тұрпатына, бейнесінс үқсату, бейнелеу, суреттеп ойлау. Көңіл
ісі - түю, толғау. Тілдің міндеті ақылдың аңдауын андағанша, қиялдың
меңзеуін меңзегенше, көңілдің түюін түйгеншс айтуға жарау - дейді Ахмет
Байтүрсынов.
Бүл қағидаларды оқушының ойын өрбіту, қиялын шындау, ғылыми білім беру,
тіл байлығын дамыту барысында жүгінетін деректер.
Сол сияқты М.Дулатовтың табиғат жайындағы әңгімелері мен өлеңдері
оқушыларды табигатпен таныстыруда қолданылатын құнды құралдардың бірі. Оның
Жаз, Жазғы кеш, Шілде, Қыс, Қоян, Қасқыр қысты қалай өткізді ,
Бүғы, Піл, Кит, Үй хайуанаттары т.б. әңгімелерінде балалардың
дүниетанымдық көзқарастарының қалыптасуына ернкшн көңіл бөлген.
Қазақстанда 1920 жылдардың өзінде-ақ мектепке дейінгі қазақ педагогика
ғылымының іргетасы қалана бастады. Журналист-публицист, тәлімгер
Н.Қүлжанова осынау көшпелі , қазақ елінде бұрын соңды болып көрммеген бала
төрбиссінің жаңа түріп аяғынан тоіі-той түргызуга себепші болды. Ол баланың
жас ерекшелігінс орай, оның қоршаған ортаның ықпалынан туындайтын
психологиялық өзгерістерге: қимыл-қозғалысын, сезім мүшелерін, ойлау,
сөйлеу, ерік-жігерін жетілдіру жолдарына көп көңіл бөлгсн. Тәлімгср баланы
жас ксзінде табиғат аясында бағып-қағу, оның құпия сырын танып-білуде,
деңсаулығының шынығуына тиімді екендігін айтады: Жартылыстың, -деп жазады
ол, - өз дүниесінде, даланың кеңшілігінде шолпылдаған суына түсіп, жүгіріп,
көбелек қуып, шыбын - шіркей, құрт-құмырсқамен бірге көкорай шалғып, тоғай
арасында сайрандап жүгіріп, көңілді де, жан-тәні бірдей тепе өсіп
өркендемек.
Ұзақ жылдар бойы ұлтшылдық әдебиетінің өкілі деген айып тағылып,
жазықсыз жала шсккен, қоғам қайраткерінің бірі - Ж. Аймауытов жазушылығымен
қоса, қазақ топырағында педагогика, психология саласында қалам тартып,
құнды-құнды ғылыми зерттеу еңбсктерімен дараланған ірі тұлға.[13]
Ол өзінің Тәрбиеге жетекші- атты еңбегінде балаларды табиғатпен
таныстыру жұмысының бағдарламасын қайта құрып, оны бір жүйеге келтіру
туралы мәселені былай көтереді: Табиғаттану пәні бойынша мектеп
программасын балалардың ұғымына лайықтап, төңіректегі өмірді, табиғатты
бала өз бетімен қолма-қол айырып танырлық түрде жасау керек. Әр жердің
өзгеше тұрмыс жағдайына қарай өзіне қолайлы программасы, өзіне лайық оқу
кітабы болуы керек. Соңымен біздің ұсынатын жолымыз: бастауыш мектептің
программасын бұрынғыдан өзгертіп, жергілікті табиғат жағдайына жанастырып,
өлке тану, Отан тану сияқты пәндерін алға қою керек-дейді.
Ж. Айымауытов жоғарыда көрсетілген мәселені жүзеге асыру мақсатында,
оқытуды күнделікті балалардың көз алдында кездестіріп, өміріне жақын
табиғат құбылыстарынан бастау керек дей отырып, ол үшін әрбір мектеп
жанында бақшаның болуы қажеттігі туралы пікірін былай білдіреді: Балаға ең
қымбат, ең жақын нәрсе - туған жері, туған жерінің табиғатын, оның
қүбылыстарын білу өте қызық. Мұндай оқыту жүйесі өмірге, табиғатқа терең
мазмұн беріп, баланың қызығушылығын жандандырып, төңіректегі әлемге терең
көзбен қарауға үйретеді. Сонымсн қатар, дұрыс тәрбие беретін мектептің бір
белгісі, қасында бақша болады. Бау-бақшаның әр жақтап пайдасы бар, оның көз
тойдырып көңілге рахат бергені өз алдына, тәрбие жағына әсері тағы бар.
Шәкірттердің мұғаліммен кеңесіп, шүйіркелесе бірігіп еңбек етуге,
шаруашылыққа үйренетін орыны, көбінесе, бақша болуы керек - дсйді.[12]
Сондай-ақ Ж.Аймауытовтың 1929 жылы Комплекспен оқыту жолдары атты
еңбсгі жарық көрді. Мұнда оқушыларға өздерін коршаған ортадан елдің жаңарып
тұрмысынан білім беру керектігін сөз етіп, оқьпу мазмұнына арналған
тақырыптар ұсылып, сол тақырыптар кейін өзінің балаларға арналған оқулығына
енді. Ұсынған тақырыптардың мазмұны табиғатты, оның жыл мезгіліне қарай
өзгерісін және адам сңбегін баяндауға арналады.
Педагогика мәселесіне назар аударғандардың бірі ағартушы-педагог
М.Жұмабаев еді.
Оның Педагогика (1922 ж.) атты оқу қүралы Қазақстандағы бала
тәрбиесіне арналған тұңғыш оқулық болып есептелінеді. Онда ата-аналар мен
тәрбиешілерге балаларға арналған дүниені, табиғатты кабылдаудың жолдары мен
әдіс-тәсілдері туралы ақыл-кеңестер беріледі.
М.Жұмабаевтің пікіріншс бала қоршаған ортаны тануы үшін, оның сыртқы
сезімдері, яғни көру, есту, иіскеу, тату, сипау анализаторлары қатысу
керек. Мәселен: Бір затпен танысқанда сыртқы сезімдердің көбі қатынасса,
ол зат ұмытылмайды. Балаға бір нәрсені білдіру үшін оның бүкіл сезім
мүшелері мен анализаторларын қатыстырған жөн. ()л үшіп заггың түріи корсст,
лыбысып да сстірт, үстатып та кор, иіскст, домін татқыз, сурстін салгыз.
Баланың жаратылысының өзі осыны тілсйді. Бала озінің ікоргсн нөрсесін
үстағысы келсді, доміп татқысы келсді. Осы жолды іүстаганда баланың білімі
бсрік болады - дейді.
Сонымен қатар, М.Жүмабаев баланың эстетикалық қаылдауын дамыту үшін,
оның зейінін бағыттап отыру қажеттігі туралы былай дсйді: Табиғатқа
сұлулықтың неше түрінің бәрі бар. Бала бұлақтың былдырын, судың сылдырын,
жымындағын жұлдыздарды, түрлі-түсті кемпірқосақты көрсін, жаратылыс сұлу.
Бала сол сұлу жаратылыстың құшағында болсын, сонда оның сүлулық сезімдері
еріксіз оянады. Тәрбиеші жаратылыстағы түрлі сұлулықтарға баланың зейінін
аудара білуі керек.
Табиғат тек байлық көзі, адам баласы қызығының сарқылмас қазынасы ғана
смес, көркемдік сүлулықтың әлемі таным негізі. Бала тәрбиесімен, оған
жүйелі білім беру, дамыту мәселссімен шұғылданған қандай да ғалымдар
болмасын табиғатты назарынан тыс қалдырған емес. Ссебебі дүниеде, айнала
қоршаған ортада адам танып-білетін, зерттейтін, оны күтіп-баптап, қорғайтын
жұмбақ сыры мол табиғат қана.
Сонау Әл-Фараби өмір сүрген заманнан бастап бүгінге дейін қаншама
жүздеген жылдар өтті. Ғылымның, техниканың дамығандығы соншалық, қоғамға әр
түрлі жаңалықтар мен өзгерістер еніп жатыр, оның бәрінің бұлағы, таным
негізі табиғат құбылыстары болып отыр.
Табиғаттың ғажайып құбылыстарымен таныстыру арқылы жас жеткіншектерді
жан-жақты тәрбиелеуге, нақтырақ айтқанда баланың қабылдауын, зейінін, ойын,
тілін дамытуға, дүниетанымын кеңейтуге болады. Бұған дәлел сонау ерте
заманның өзінде-ақ, сондай көрегенділікпен табиғатты тәрбие құралы деп
қараған ойшыл, ғұламалардың философиялық пікірлері болмақ (Әль-Фараби,
Қашқари, Баласағұни, Яссауй т.б.). Осылайша бала тәрбиесімен, оған білім
беру жолдарымен айналысқан ұлы тәлімгерлердің, педагогтардың қай-қайсысы
болмасын ақыл-ойдың, тілдің дамуындағы табиғаттың алатып орнын ерекше
жоғары бағалаған (К.Ушинский, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбасв,
С.Көбеев, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов т.б.).
Біз бұл құнды пікірлер, ұсыныстар мен ғылыми тұжырымдамаларға
негізделеміз және олар бізге ой тастайды, жол сілтейді.
1.2 Бастауыш мектеп балаларына табиғат туралы білім беру мәселесінің
зерттелуі
Педагогика ғылымдарының мәселелерімен шұғылданған ғалымдар балаға өзін
қоршаған орта, табиғат жайында ұғым беру ісіне ерекше көңіл бөлген.
Ғалымдар табиғат туралы қарапайым білім беру барысында, баланың
дүниетанымын қалыптастырып, ақыл-ойын, тілін дамытуға болады дей отырып,
осы мәселені тереңдей зерттеген. Оған дәлел педагогика тарихына көз
жіберетін болсақ, бұл мәселе қай кезенде өмір сүрген педагогтар болмасын,
олардың тәлім-тәрбиелік ілімдерінің негізі болғандығын көрсетіп отыр.
Тәлімгерлердің қайсысы болмасын өздерінің оқыту-тәрбиелеу жүйесін жасау
барысында, балаға қарапайым табиғат сырын ұғындырудың қажеттілігін мойындай
отырын, оның мазмнұны мен көлемін анықтауға үлес қосқан.
Ғылыми жұмыстарға шолу жасап, табиғатты оқыту мәселесіне тоқталған
кезде, негізінен ТМД елдері ғалымдарының еңбегіне жүгінуге тура
келеді. Себебі соңғы жылдарға дейін (1950-60 жылдар) Қазақстанда тікелей
бұл мәселемен шүғылданған ғалымдар болмады.
Орыс мектептерінің бағдарламаларын аударып, сондағы алап тілектерді
жүзеге асыру мақсаты ғана орындалып отырғандықтан, әдістемелік еңбектер де
аударма қалпында қалып келді.
Оның бастауы 20-30 жылдардан педагогика ғылымының мәселелерімен
шұғылданған Е.И.Водовозова (1913), Н.К.Крупская (1917), Е.И.Тихеева (1928),
Л.К.Шлегердің (1930) педагогикалық еңбектері болған.
Ол кезеңдегі педагогика ғылымының бет бұрысы тәрбиелей отырып оқыту
бағытында болғандықтан, барлық білім балаға табиғат жайында ұғым беру ісіне
негізделген. Ғалымдардың пікірінше, адамды қалыптастыру, оның қоршаған
ортаға, табиғатқа деген көзқарасын, дүниетанымын дамыту ретінде орын алды.
Осыдан кейін 30-50 жылдарда жүргзілген педагогикалық-психолгоиялық
зерттеулерде бастауыш мектептегі балаларға табиғат жайында білім беру ісі
өзекті мәселеге айналды.
Л.С.Выготский (1935) бастауыш мектеп бағдарламасының жаңа талап бойынша
қайта қаралып, құрылуына едәуір үлес қосты. Ғалымның тұжырымы бойынша
бағдарлама бастауыш мектеп бағдарламасымен сабақтас болуы керек, себебі
баланың мектеп қабырғасында табиғат жайында алған алғашқы қарапайым
ұғымдары, оның жалпы білім беру орындарында меңгерген білімімен байланысты
болған жағдайда ғана баланың ақыл ойының дамуы нәтижелі болатындығын
көрсеткен.
Сондай-ақ аса кәрнекті педагог В.А.Сухомлинский де өз тәжірибесінде
баланы табиғат құбылыстарының құпия сырлары арқылы білім беру барысында
сәбиді жан-жақты дамыту жолдары жайында бағалы еңбектер қалдырған. Әсіресе,
Балаға жүрек жылуы атты еңбегінде педагог кішкентай баланың мектеп
табалдырығын түңғыш аттаған күннен бастап, бастауыш мектепті бітіргснге
дейінгі, өз тәрбиелеушілерін қоршаған ортаны танып, білу әлеміне ендіріп,
ашық аспан аясында сурет, ана тілі, еңбек сабақтарын жүргізгендігін айтады.
В.А.Сухомлинский Біз мұғалімдер табиғаттағы ең нәзік, ең жіңішке, ең
сергек нәрсемен - бала миымен істес боламыз. Егер баланы табиғаттан бөліп
тастаса, оқытудың алғашқы күнінен бастап, тек сөз арқылы білім берсек, ми
клеткалары тез шаршайды.
Ми дамуы нығаюы, күшеюі үшін, баланы табиғат әлеміне кідіру қажст -
дейді.
Сол кезендегі жүргізілген ғалымдардың педагогика психологиялық
зерттеулерінің көбі мектеп жасына дсйінгі баланың ақыл-ойын, тамымдық
қабілеттерін дамыту үшін, қоршаған орта, табиғат жайында жүйелі үғым беру
қажсттігін атап өтті.
Ақыл-ой тәрбиесі мәселесіне арналған зерттеулер Д.В.Запорожец, Л.С.
Выготский, Б.Г.Ананьев, А.А.Люблинская, В.И.Логинова, Д.Б. Эльконин,
Л.Я.Галыперин, М.А.Леушина, В.В.Давыдов, Н.Н.Поддьяков, Л.А.Венгер,
А.П.Леонтьев.
Психолог ғалымдардың түжырымы бойынша, ақыл-ой тәрбиссі өтс күрдслі
және жан-жақты құбылыс. Оның негізі мектеп жасына дейінгі. кезеңде
қаланады. Себебі бала дүниеге келгенде, алғашқы түсетін ортасы ата-анасынан
кейін, сәби жасынан бастап үнемі танып білетіні қоршаған орта, табиғат,
оның заттары мсн құбылыстары.
Балаға табиғаттың негізгі ерекшеліктерін, әр жыл мезгілінс байланысты
қоршаған ортада, өсімдіктер мен жануарлар әлемінде болып жататын сан алуан
өзгерістер мен құбылыстарды көрсету, сезіндіру, байқату барысында баланы
дамыту мақсаты көзделеді. Тіпті балалармен жүргізілетін барлық
педагогикалық процесстер, ақыл-ойын, тілін дамытуда пайдаланылатын ойындар,
жұмбақ-мысалдар, әңгімелер, қолданылатын көрнекі құралдар мен ойыншықтар
болсын, бәрі-бәрі табиғаттың жемісі екендігін ғалымдар әрқашан мойындаған.
Мектеп жасына дейінгі балалар білуге тиісті қарапайым ғылыми білім
негіздерін неғұрлым тередірек меңгерте отырып, олардың ой-өрісін, білім
дәрежесінің деңгейін кеңейту, сана - сезім, таным, қабылдау әрекетін
дамыту, білімге қызығушылыққа баулып, баланың өздігінен еңбектену
беленділігін қалыптастыру қажеттігін баса айтады ғалымдар.
дегенмен кәзіргі кезде балалардың даму деңгейін, білуге, білімге ықпалы
екендігін педагогикалык психология саласындағы зертгеулер дәлелдеп отыр.
Сол себепті. балалардың теориялық ойлау операцияларын (В.В.Давыдов) дамыту,
олардың белгілі бір объектімің ішкі сырын үғынып, оның себеп - салдарын,
заңды байланыстырып таба білуге, қарапайым логикалық ой-қорытындыларын
жасауға үйрету, баланың психо-физиологиялық мүмкіндіктерін барлық жағынан
дамыту, сезім, таным, ерік әрекеттерін жетілдіру (ШААмоношвили) мсктсптсгі
оқу ісіне, ой сңбсгіне дайындау,тәрбиелей отырып, қарапайым білім
нсгіздерін меңгерту, дамыта отыру ісіне баса көңіл бөлген.
Ол үшін бала табиғат жайында жүйелі түрде білім алуы қажет деген
мәселені А.П.Усова, А.В.Запорожец, Н.Н.Поддъяковтар өздерінің ғылыми
зергтеулеріндс көтереді.
Сондай-ақ бұл мәселеге ерекше көңіл бөлгендердің бірі С.А.
Верстенникова, Н.Ф.Виноградовалар болды.
А.П.Усова балаға табиғат туралы ұғым беру ісін екі категорияға бөліп
қарады, біріншісі - қарапайым, яғни балаға білім арнайы оқытусыз күнділікті
ойын, еңбек іс-әрекетінде бақылау арқылы жүргізілсді. Екіншісі - балаға
күрделі үғым тек арнайы ұйымдастырылған оқыту үрдісінде, сабақ кезінде ғана
беріледі және екеуі де бір-бірімен байланысты жүргізіліуі керек. Бұлайша
берілген білім нақты жүйелендірілген, бала үғымына сай келетін табиғат
құбылыстарының ерекшеліктерін, жыл мезгілеріне байланысты адамдар өмірінде
болатын өзгерістер мен олардың іс-әрікеті жайында, шынайы түсінікті
қамтыған жағдайда ғана нәтижслі болады дей көрсеткен.[15]
Умственное воспитание детей в процсссе ознакомления с природой атты
еңбегінде П.Ф.Виноградова баланың ақыл-ойын, тілін дамыту мәселесіне өте
үлкен мән берген. Ол мектеп жасына дейінгі баланың ойының және тілінің
дамуы қоршаған ортаны табиғатты қабылдауына, бала тілінің жетілгендігі ақыл-
ойдың даму нәтижссінен туындайды және тіл мен ой байланысты. Соңдықтан да
балабақшада тіл дамыту ісін табиғатпен таныстырумен байланыстырып бақылау,
серуен, экскурсия кездерінде жүзеге асыруды ұсынды.[14]
Н.Н.Поддъяковтың психологиялық зерттеуінде баланын логикалық ойының
дамуы заттар мен табиғи құбылыстарды тікелей ұстау, сезіну, көру әрекетіне
байланысты екендігі көрсетксн.
Баланың мектепте жүйелі білім алуға жан-жақты әзір болуы үшін психолог
ғалымдардың пікіріншс оның сөздік қоры, сөйлсм құру мүмкіндігі, сапалы
ойлау қабілеті дамыған, нақтырақ айтқанда логикалық ойлану дағдысы жстіле
бастаған болуы керек. Мұндай қабілеттердің біртіпдеп қалыпасыуна мүмкіндік
беретіп жағдайдып бірі - балаларға өзін қоршаған орта, табиғи заттар мен
құбылыстар туралы ғылыми үғым беру деп көрсетті: Н.Н.Поддъяков, Л.А.Венгер,
С.Н.Николаева.
Атақты психолог Л.С.Выготский өзінің психологиялық зерттеулерінде де
баланы мектепке даярлау мәселесіне ерекше назар аударған. 5-6 жаста балалар
табиғаттағы заттардың қайдан, қалай пайда болатындығына қызықтай қарап,
олардың өсіп, дамуы жөнінде алған білімдері мен өздігінше бақылағандарын
байланыстыра ой қорытындыларын жасауға тырысады. Себебі бұл шақта баланың
көрнекі-бейнелік ойлау қабілеті жетіліп, логикалық ойдың алғашқы
элементтері қалыптаса бастайды. Бала жеке заттарды және табиғат
кұбылыстарып біліп қана қоймай, олардың себептерін түсінуге тырысып,
үлкендерге жиі сұрақтар қояды дейді.
Енді республикада мектеп жасына дейінгі балаларға табиғат жайында үғым
беру мәсслесінің жайына тоқталайық.
Жоғарыда көрсетілгендей республика көлемінде, мектеп жасына деиінгі
балаларға табиғат жайында жүйслі үғым беру мәселесі түбегейлі зерттелмеген.
Дегенмен де, педагогика және психология ғылымдары мәселелерімен шүғылданушы
ғалымдардың қандай да тертгеу жұмыстары болмасын, табиғатқа қөңіл аудармай
қойған емес. Бірақ, қазақ балабақшаларына арналған тыңғылықты әдістемелік-
оқу кұралдары, бағдарлама болған жоқ, болса да оның өзі санаулы 60-70
жылдардан бастап - ақ қолға алынды. Ш.Ахметов пен Қ.Шоразовгың 1959 жылы
жарық көрген сол кезде қазақ балабақшылары үшін тиімді құралдардың бірі
болды.
Онда мектеп жасына дсйінгі балаларды халық ауыз әдебиетімен таныстыруда
қолданылатын үлгі әңгіме, ертегі, санамақ, ойын негізері енгізілген. Кітап,
Ыбрай Алтынсарин, Абай Құнанбаев, Спандияр Көбеев шығармаларымен
таныстыру, Дала аңдары мен жануарлары, Жыл мезгілдері тағыда басқа,
балаларды қоршаған дүниемен, табиғатпен таныстыруға арналған бөлімдерінен
тұрады.
Сол кезде бастауыш мектептегі балалары табиғатпен таныстырудың негізгі
құралдарының бірі - Жыл он екі ай кітабы болды Жыл он екі ай кітабы 1965
жылдан бастап, алғаш М.Гумеровтың, сосын А.Асылбеков, кейін әр түрлі
авторлардың құрастыруымен жыл сайын жарық көріп келе жатқан әдеби күнтізбе.
Кітап мектептің төменгі класс оқушыларына арналған онда балалар қазақ
жазушыларының жаңа әңгімелері мен өлең-жырларымен танысады. Жинақталған
әңгіме, өлең, ертегі, жұмбақ, жаңылтпаштар Қыс, Көктем, Жаз, Күз
атты бөлімдерге топтастырылған. Талай жылдардан бері жарық көріп келе
жатқан бұл әдеби күнтізбеде табиғат құбылыстары, өсімдіктер мен жануарлар
дүниесі жайында, түсінік қазақ балаларының ақыл-ойын, тілін дамыту
мақсатында сәби қызығарлықтай етіп, кестелі тілмсн, шешен суреттеліп
жазылған.
Республика көлемінде мектеп жасындағы балаларды дамыту мәселеріне
арналған Б.Баймұратова, Ә.Әмірова, Т.Левченко, М.Сәтімбекова т.б. ғылыми-
зсрттеу жұмыстары бар. Ғалымдардың бұл жұмыстарынан балалардың дүнистанымын
қалыптастырудың көзі табиғат құбылыстары екендігінс ерекше көңіл
бөлгендігін көреміз.
Б.Баймұратованың 70 жылдары қазақ балабақшыларында жаппай қолданылып
келген қазақ балалар әдебиетінің озық туындылары Біздің кітап (1-2) деген
атпен шыққан хрестоматиялық құралы болды, біріншісі 1974 жылы, екіншісі
1976 жылы, ксйін өнделіп 1984 жылы шықты. Біздің кітапқа енген көркем
шығармалардың көлемі шағын, тілі жеңіл, сәбидің түсінігіне лайық, оларды
еңбекке баулу, қоғам табиғат құбылысымен, өсімдіктер мен жануарлар
дүниесімсн таныстыру мақсатында берілген.
Табиғат құбылыстарын жыл мезгілінде қарай әр кезеңнің өзіндік
артықшылығын білдіріп, жаз мезгілінде жеміс-жидек, көкеніс, бақша
өсімдектері, қызыл-жасыл гүлдер өсіп, сан түрлі көбелектер қалықтайтын, күз
кезінде жиын-терін, табиғаттың өзгеруі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz