Экологиялық білім экологиялық тәрбие экологиялық сана
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ОҚУШЫЛАРҒА САБАҚТАН ТЫС ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МЕН ТӘРБИЕЛЕУДІҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экология және экологиялық білім беру мен тәрбие жайлы
ұғым ... ... ... ...6
1.2.Экологиялық білім берудің әдіснамалық
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 САБАҚТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДА ОҚУШЫЛАРҒА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МЕН
ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ЖҮЙЕСІ
2.1. Сабақтан тыс жұмыстарды жүргізу барысында оқушыларға экологиялық білім
беру мен тәрбиелеудің
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2. Сабақтан тыс жұмыстарды жүргізгенде оқушыларға экологиялық білім
берумен тәрбеиелудің
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Қосымша
КІРІСПЕ
Ерте заманнан бері адамзат өзінің тіршіліген қажетті заттардың бәрін
де табиғат қазынасынан алып келді.
Адамзаттың тарихи дамуы, ғылыми техникалық прогресстің жеделдеуі қоғам
мен табиғат арасындағы өзара қатынасты шиеленістіре түсті. Өндірістің дамуы
табиғи қорлардың азаюына қосымша, қоршаған табиғи ортаның ластануы сияқты
жаңа дағдарыстар алып келді. ХХ-ғасырға дейін адам баласының табиғатқа
әсері жер шарының әр түпкірінде түрліше әсер еткен болса, қазір ол бүкіл
планетаны қамтып, өмірге мейлінше қауіп төндіріп отыр.
Сөйтіп табиғат, қоршаған ортаны қорғау адам баласының алдында тұрған
кезек күттірмейтін әсемдік деңгейіндегі мәселеге айналып отыр. Ал бұл
мәселені шешу жер шарындағы барлық халықтардың жаппай, бір кісідей
атсалысуын қажет етеді.
Қоршаған табиғи ортаны келер ұрпаққа сол күйінде, бүлдірмей сақтап
қалу үшін әрбір жагн оның қажеттілігін түсінуі тиіс. Ал ол оқыту мен білім
беру арқылы іске асырылады.
1977 жылы Тбилиси қаласында өткен қоршаған ортаны қорғау мәселесіне
арналған үкіметаралық конференция орта және жоғары мектептерде барлық
пәндер негізінде табиғат қорғау мәселесін ұғындыруға ұсынды.
Ал 1980 жылы Таллин қаласында Орта мектепте экологиялық білім мен
тәрбие беру мәселелері деген тақырыпта өткізілген Бүкілодақтық конференция
қазіргі қолданылып жүрген оқулықтар мен бағдармаларда экологиялық білім
беру мәселесінің қазіргі уақыт талабына сай емесітігін атап көрсетті.
Сөйтіп оқушыларға экологиялық білім беріп, оларды қоршаған табиғи
ортаны қорғауға тәрбеиелу бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Экологиялық білім
беру бағытында жер тағдыры мен ел тағдырының, табиғат пен адам өмірінің
бірлігін терең сезінетін, жер, су, ауа, ғарыш әлемінің қадірін бағалай
білетін, табиғатты аялап, оны қорғай алатын азаматты тәрбеиелу
міндеттерінің аса маңыздылығына көңіл бөлуіміз қажет.
30 сәуір 1996 жылы Қазақстан Республикасы экологиялық қауіпсіздігінің
тұжырымдамасы қабылданды. Онда экологиялық қауіпсіздіктің табиғи-тарихи
негіздері, принциптері және стратегиялық мқсаты айқындалып, айналадығы
ортаны қорғауды және табиғат қорларын пайдалануды басқару жүйесі
жасалынды.[1]
Оқушыларға саналы білім мен тәлім тәрбие беру республикамыздың атақты
педагог-ғалымдарының Н.Д.Хмелев, Г.А.Умаков, Қ,.Б.Жарықбаев, И.Н.Нұғыманов,
С.Қ.Қалиев, Ж.Б.Қоянбаев, Б.Р.Айтманбетова, Қ.Б.Бөлеев және т.б.
еңбектерінде зерттелінді.
Экологиялық білім беру мәселелері көптеген педагог-ғалымдардың
И.Д.Зверев, Н.С. Сарыбеков және т.б. еңбектерінде кеңінен қарастырылады.
Оқушыларға экологиялық білім беру тәрбиелеудің мақсаттары, міндеттері
анықталды.
Жалпы білім беретін мектептерде, оқу-тәрбие үрдісінде сыныптан және
мектептен тыс жұмыстарды жүргізу барысында оқушыларға экологиялық білім
беріп тәрбеиелудің психологиясын, педагогикалық негіздерін қалыптастыру,
оның мүмкіндіктері мен жолдарын айқындау, осының негізінде оқушыларға
экологиялық білім беріп тәрбеиелудің жүйесін жасап, олардың жүзеге асуын
себепші болатын ғылыми әдістемелік нұсқау дайындау қажеттелігі туды.
Тақырыптың өзектілігі: Сабақтан тыс жұмыстар барысында оқушыларға
экологиялық тәрбие беру және олардың психологиялық, педагогикалық
негіздерін қалыптастыру, оның мүмкіндіктері мен жолдарын анықтау.
Мақсаты:
1. Оқушыларға экологиялық білім беру арқылы оларды табиғатты қорғауға,
аялауға, ластамауға тәрбеилейміз.
2. Экологиялық білім берудің негізгі мақсаттарының біріне оқу мен
еңбек әрекеттерінің барлық түрінде оқушылардың қоршаған ортаға
жауапты қатынасын қамтамасыз ететін, олардың ғылыми білім жүйесін,
көзқарастарын және сенімділіктерін қалыптастыру жатады.
3. Жастардың бойында экологиялық мәдениетті қалыптастыру.
Міндеті:
1. Мектептерде сабақтан және мектептен тыс жұмыстарды жүргізгенде
оқушыларға экологиялық білім беру мен тәрбеиелудің зерттеулерге
байланысты педагогикалық негізін анықтау.
2. Қазіргі мектеп тәрбиелеу сабақтан тыс және мектептен тыс жұмыстарды
жүргізгенде оқушыларды тәрбеиелудің тиімді жолдарын анықтап, ұғыну.
3. Мектептерде сыныптан тыс және мектептен тыс жұмыстарды жүргізгенде
оқушалырға экологиялық білім беру тәрбиелеудің біріңғай жүйесін
құру.
Зерттеудің орны: Ж.Жабаев атындағы №5 мектеп гимназиясы
Зерттеудің мәні. Мектептерде сыныптан және мектептен тыс жұмыстарды
жүргізгенде оқушыларға экологиялық білім беру мен тәрбеиелу.
Болжам: Мектептерде сыныптан және мектептен тыс жұмыстарды жүргізгенде
оқушыларға экологиялық білім беру мен тәрбиелеу тиімді болады: егерде,
мектепте оқылатын барлық пәндер бойынша жүргізілетін сабақтан жыне
мектептен тыс жұмыстарға экологиялық бағыт бергенде.
Курстық жұмыстың құрылымы:
Курстық жұмыс кіріспеден, 37 беттен, 2 бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу екі кезеңнен тұрады.
1-кезең:Экология және экологиялық білім беру мен тәрбие жайлы ұғым мен
экологиялық білім берудің әдіснамалық жолдарына шолу жасалды.
2-кезең: Сабақтан тыс жұмыстарды жүргізу барысында оқушыларға экологиялық
білім беру мен тәрбеиелудің мүмкіндіктері мен сабақтан тыс жұмыстарды
жүргізгенде оқушыларға экологиялық білім берумен тәрбеиелеудің жолдарына
түсінік берілді.
.
1 ОҚУШЫЛАРҒА САБАҚТАН ТЫС ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МЕН ТӘРБИЕЛЕУДІҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Экология және экологиялық тәрбие жайлы ұғым
Экология жас ғылым. Ол 200 жылдан ала ғана пайда болды. Экология
сөзі Естественная история происхождения атты кітабында ең бірінші
қолданған неміс биологы Эрнест Геккель. Экология ойкос деген грек сөзі,
үй баспана ұғымын білдіреді. Э.Геккельдің айтуы бойынша, экология-
зоологияның бір тармағы, ол барлық жанды анарганикалық ортамен өазара
қатынасты зерттейді.
Экология ғылымы жеке пән түрінде биология шегінде пайда болды.
Экологияеы жасаған органикалық эволюция туралы оқудың негізін салушы,
англия ғалымы Чарльз Дарвин.
Ч.Дарвиннің анықтауы бойынша, тіршілік үшін күресу ұғымы тірі
жәндіктірдің өзара қатынасы және олардың өлі табиғатқа қатынасының көп
заттардың байланысының түйінделуі деп негізделеді.[2]
Экологияның зерттейтін мәселелері жанды мақұлықтардың ортаға қатынасы,
олардың ортамен өзара байланысы, өмір сүруі және ортаның оларға ықпалы.
сонымен, экология – тірі организмдердің ортада тіршілік әрекетін және өзара
қатынасын зерттейтін биологиялық ғылым.
Көптеген ғалымдар әр алуын жануарлар мен өсімдіктердің және адамдардың
мекендеген ортасы мен өзара байланысын ашу жөнінде айтарлықтай үлес қосты.
Экологиялық зерттеу ХХ ғасырдың бас кезінде пайда бола бастады, ао
соңғы 10-15 жылдардың ішінде кең өріс алды. Бұл зерттеуадамның табиғатқа
көзқарасының тікелей өзгеруімен байланысын көрсетеді. Адам табиғатты, оның
байлығын көп уақыттан бері алусыз керегінше пайдаланып келді. міне, осыған
байланысты табиғат қоры таусылуда, биологиялық орта азғындап ластануда. Жер
бетінде өсімдіктер, жануарлар, өзен-көлдер, теңіздер адамның жабайы,
рахымсыз іс-әрекетінің нәтижесінде өздерінің бұрынғы табиғи тазалығын,
сапасын жайып опатқа ұшырауды.
Бұған қосымша біраз аймақтарда өнеркәсіптері және цемент зоводтары
өндіретін пайдалы заттардан бөлінетін түрлі газдар, булар, жергілікті
өндіріс орындары шығатын заттардың, өнімнің, яғни азық-түлік, ет-сүт
тағамдарының қалдық-қоқыстары іріп-шіріп бұзылуынан түрлі бактериялардың
пайда болуы тұрғындардың денсаулықтарына зиян келтіреді, аурудың жаңа
түрлері шыға бастайды.
Көптеген ғылыми мәліметтерге қарағанда, қоршаған ортаға зарарлы әсер
ететін екі факторды атауға болады: жер бетіндегі халықтың өсуі және адамның
іс-әрекеті. Жер бетіндегі халықтың саны үздіксіз өсіп, көбеюде. 1990 жылы
біздің планетамызда 5,3 млрд. шамада болса, ал 2000 жылы жер бетінде
тұрушылардың саны 6 млрд. шамада болады. М.Пантелеевтің болжамы бойынша
халықты өсіп, көбеюі одан әрі жалғасады. ХХ ғасырдың орта кезінде 10 млрд.
деңгейіне жетіп тұрақтана бастайды.
Жер бетінде халықтың тез өсіп жетілуі көптеген қиыншылықтарды
туғызады. Мәселен, планетадағы бүкіл халықты тамақтандыру , азық-түлікпен
қамтамасыз ету, оларды жақсы желерге орналастыру, әл-ауқатын үздіксіз
жақсарту – бұл әрине, оңай жұмыс емес. міне, бұл жағдай халықтың күні бұрын
қамын ойлауды, көптеген іс-әрекеттерін алдын-ала тиімді ұйымдастыруды және
жүзеге асыруда талап етеді.
Қазіргі кезеңде орман-тоғайлардағы жасыл жапырақты қарағай, қайың,
үйеңкі, тал сияқты ағаштарды, өсімдіктерді, көлдер мен теңіздерді қорғаудың
және оларды дұрыс пайдаланудың адамзат үшін маңызы өте зор. Өйткені,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесі адам өмірінің негізі.
Сонғы жылдары Қазақстан және Өзбекстан аймақтарында 3 млн. гектар
жерде өсірілетін мақта және күріш дақылдарын Арал теңізін пайдаланып,
суландыру апаттық жағдайға соқтырды: Осының нәтижесінде суат бетінегі су
азайып тартылды, айналадығы жер құрғады. Сырдария өзенінің топырағы
сортаңданды, мал
Арқасында пайда болған . сондықтан странция жер бетіне тарап, ондағы
барлық тірі жәндіктердің денесіне енген.
Бәрімізге беогілі 26 сәуір 1986 жылы украинада Чернобыль АЭС-ның
ядролық реакторы жарылуынан бүкіл тұрғын халықтар үлкен экологиялық апратқа
ұшырады. украина және Белорусия тұрғындары туған мекенін тастап, сол сол
мемлекеттің басқа аудандарына орналасты. Чернобыль 30 жыл бойында жабық
зона болып қалды.
Әрине, бұлардың бәрі тірі жәндіктер үшін өте қауіпті. Сірә, адамдық
энергетикадан бас тауртуға болар ма екен. Оны қатты бақылауға алып,
энергияның басқа табиғи түрлерімен мұнай, газ, көмір, күн көзініің
энергиясы, жер энергиясы үйлестіріп пайдалану қажет.
Тағы да еске түсіретін нәрсе, ол теңіздер мен мұхиттар түбінде көп
жылдардан бері жатқан ядролық реакторлар, снарядтар, миналар, оқтар бір
кезеңдерде су астындағы жер сілкінуінің әсерінен қопарылып, сі ішіндегі,
жер бетіндегі бүкіл тіршіліктің радиоактивті көзі болуы мүмкін.
Біз бәріміз де табиғатты қорғауға, сақтауда және оны дұрыс пайдалануда
ұрпақтың алдында, тарих алдында жауаптымыз. Міне, осы тұрғыдан барлық
жастарға экологиялық білім және тәрбие беру мақсаты, мазмұны анық және
нақты көрсетілуі керек. Орта және жоғары сыныптарда оқуышлар кең көлемде
экологиялық біліммен қорландыру қажет.
Қазіргі жағдайда өндіріс табиғатқа күшті сәер етуші фактор болып отыр.
Осыған орай табиғатты ұтымды пайдаланудың ғылыми білімге негіз делетінін
оқушылардың түсінуі керек. Өйткені өндірістік іс-әректтің нәтижесінде
ортада әр түрлі өзгерістердің болуы мүмкін. Сондықтан қоғамның өндіргіш
күштерін ұнамды орналсатыруға аймақ табиғаттың ерекшелігін, оның өндірістік
жүктемен орнықтылығын есеке алу талап етіледі.
Оқушылар табиғи ортаны күтуде, қорғауға орман-тоғай шаруашылығын,
мемлекеттік қорықтарды басқаратын қызметкерлерге көмектеседі, жабайы
аңдарды, өсімдіктерді қорғау жұмысына қатысады.
Оқушылар ауыл шаруашылық өндірісінің әр алуын жұмыстарына қатысады.
Сондықтан олар жұмыстың түрлеріне байланысты негізгі мәселелер мен таныс
болуы қажет: жерді пайдалну негіздерін, топырақты эрозиядан қорғауды игеру,
дақылдарды суару, улы химиялық заттарды беру мөлшерінің мерзімін
технологиялық талаптарға сәйкес есепке алып отыру.
Сонымен, оқушылардың экологиялық білімінің белгілі жүйесін игеру,
табиғатты қорғау, экологиялық мәдениет негізінде дұрыс тану көзқарасын
қалыптастыру.
Экологиялық білім проблемасын әдіснамалық жағынан жүйелік талдау
тәсілі және іс-әрекет теориясы арқылы түсінуге болады. Адам – қоғам табиғат
арасында алуан түрлі байланыс және тәуелділік бар. Қоғамның түріне,
өндіруші күштері мен өндірістік қатынастарының тұрпатына қарай адам мен
табиғаттың өазара қатынасы үздіксіз өзгеріске ұшырады. Бастапқыда үйлесімді
болған бұл қатынас қазіргі ғылыми техникалық төңкеріс дәуірінде күрт
өзгерді. Бір жағынан қоғамның байлығы артып адам игілігіне жаратылса,
екінші жағынан табиғатта келеңсіз көріністер етек алды. қоғам мен табиғат
арасындағы өзара қатынаста қайшылық туды. адамның өндіруші іс-әрекетінің
салдарынан ауа мен су бассейндері ластануда. Жер қыртысы топырағының және
ланшафтының құрамы өзгеруде. Кейбір аймақтарда су ресурстары, орман
алқаптары сиреп, жер қойнауындағы қазба байлақтар қоры кеміп келеді.
Өсімдіктер мен жануарлар түрлерінің саны азаюда. Бұған табиғат байлығы
таусылмайды деген пайдакүнемдік көзқарас және табиғатты іске жаратудың
ғылыми негізінің жасалмауы себепші болды. Табиғатқа жағымсыз әсер
жалғаспауы үшін қоғам мен табиғаттың ара қатынасының түрлерін,
ерекшеліктерін, ұстанымдарын және заңдылықтарын зерттеп, жалпы теориясын
жасайтын ғылымға қажеттілік туды. бұл ғылым әлеуметтік экология деп
аталады.
Табиғатты қорғауға байланысты қалыптасатын іскерліктер мен дағдылар
алуын түрлі. Оларға жататындар: табиғаттағы заттар мен құбылыстарды бақылай
және жәй-күліп бағалай білу; экология туралы ғылыми білімді жеткі меңгерген
іскерлікті игеру; және т.б. Осы талданған салалардағы білім, іскерлік және
табиғи заң оқушының табиғатқа жанашыр сезімін, экологиялық санасын,
ойлауын, мінез-құлқын, мәдениетін және іс-әрекетінің қалыптастыруға
бағытталады. Қазіргі мектеп жағдайындағы сабақтан тыс жұмыстар барысында
оқушыларға экологиялық білім беру мен тәрбиелеуді теориялық тұрғыдан
негіздеу.
Оқушыларға экологиялық білім беру деп адамның қоршаған табиғи ортаға
саналы көзқараспен қарап, оның байлақтарын үлкен парасаттылықпен
пайдаланатын, табиғи ресурстарды байыта түсудің қажеттілін түсінетін,
қоршаған табиғи ортаны қорғауға белсене араласатын көзқарасты
қалыптастыруда айтамыз.
Оқушыларға экологиялық білім беру мәселесі барынша күрделі, сан қырлы
және өте маңызды болғандықтан алдыңғы қатарлы философтардың,
психологтардың, педагогтардың назарын аударып отыр. Оқушыларға экологиялық
білім беру мәселесін шешуге педагогика кемеңгерлерінің алдыңғы қатарлы ой-
пікірлерін танып білудің орны ерекше. Ж.Ж.Руссо, Г.Лестолоцский және т.б.
классикалық педагогикадан баланың табиғатпен қатынасы арқылы білім беру,
тәрбиелеу, дүниетанымын қалыптастыру заңдылықтарын негіздеді. Олар баланың
бойына ізгілікті дарытушы табиғат сезіміне тәрбеиелу туралы айта отырып,
оның адамзат дамуындағы табиғаттың маңыздылығын көрсетеді.[5]
ХІХ-ғасырдың халық ағартушылары В.ГГ.Белинский, А.Н.Герцен,
Н.А.Добралюбов, Д.И.Писарев мектепте табиғатты немқұрайлы оқытуға
болмайтынын, оқушылардың бойында табиғатқа деген сүйіспеншілікті
қалыптастыру керек екендігін ашына жазды. Халық ағартушылары экологиялық
білім беру жөнінде сапалы білім беру жеке адамның мінез-құлқын
қалыптастыратын сананың дұрыс жетілуіне әсер ететіндігіне айрықша мән
берді. Ұлы педагогтардың бірі К.Д.Ушинский адам мен таиғат арасындағы
қатынастарды педагогикалық аспектілерде қарастырып, табиғат дауысын ата-
аналар да, қоғам да, тәрбиешілер де, заң шығарушылар да ағына дейін
тыңдауларын тиіс. Табиғатпен елсу, оған қарсы тұру жақсы емес, адам
тиабиғат заңдылықтарын жақсы кеңгеруі қажет дейді.[7]
В.А.Сухомлинский балалардың бойына табиғатқа деген сү.йіспеншілік
сезімін дамытуды ешнәрсеге айырбастауға болмайтын эстетикалық, адамгершіік
тәрбиесінің негізгі деп санады.
Классикалық педагогикада табиғаттың әсем көріністері арқылы жас
ұрпақтарды тәрбиелеуде адамгершілік қасиеттердің қалыптасатынындығы туралы
қазақтың ғұлама ақынары, халық ағартушылары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин,
Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, Ш.Уәлиханов еңбектерінде жазды.
Осы келтірілген халқымыздың ырымдары мен тиым сөздері қазіргі
мектептеріміздегі оқыту мен тәрбиелеу ісінің, соның ішінде оқушыларға
экологиялық білім мен табиғат қорғауға тәрбиелеуді жетілдіре түсуге өз
үлесін қосады.
Академик И.Д.Зверев оқушыларға экологиялық белем берудің басты
міндеттері мен мақсаттарын ашып берді. Ол экологиялық білім берудің мақсаты
ғылыми білім жүйелерін, көзқарас пен сенімдерді адамгершілік мораль
нормаларына сәйкес қоршаған ортаның хал-жағдайына адамзаттың, белсенділік
қатынастарды қамтамасыз ету болып табылады деп отырып, оның педагогика
теориясы мен практикасындағы жаңа сала екендігіне бола назар аудары.
Экологиялық білім мен тәрбие жаңа ұғым екендігін атап көрсете
отырып, Б.Г.Иоганзен: Экологиялық білім мен тәрбие адам мен қоғамның
тәуелділігін, соңғасын сақтау және жақсарту қажеттілігін түсінетін,
қоршаған дүниедегі әсемдікті бағалай білетін және табиғаттың жай-күйі үшін
азаматтық жауапкершілік сеізімін игерген, жан-жақт жетілген жеке адамдарды
қалыптастыруды қарастырады дейді.
Экологиялық білім мен тәрбиелеудің мақсаты мен міндеттері
А.Н.Захлебныйдың еңбектерінде де негізінен осы мазмұндас тұжырымдалады.
Ғалымдардың көпшілігі экологиялық білім беру мен тәрбеиелудің
нәтижесін жеке адамның іс-әркетінде байқалатын, қоршаған ортаның жай-күйіне
деген моральдық жауапкершіліктің белігілі деңгейінің қалыптасуы,
экологиялық сенімі мен мәдениетінің болуы, табиғатқа қатынасындағы мұраты
мен этикасының қалануы деп санайды.
А.Н.Захлебный жалпы білім беретін мектепті екі әлеуметтік мақсатқа
бағытттауды ұсынады:
1) Оқушының жеке мінез-құлқында және түрлі іс-әрекетінде табиғи ортаға
жауапкершілік қатынас нормаларын сақтау қахеттігіне тәрбиелеу.
2) Қоршаған табиғи ортаны жақсарту мен қорғауды, оны оқушының ұқыптылықпен
пайдалну дағдыларын тәрбиелеуді ұсынады.
Жалпы білім беретін мектептерде оқушыға экологиялық білім беру мен
тәрбеиелудің негізгі жоларын атап көрсеткен Қазақ табиғат зерттеушілерінің
бірі академик Н.С.Сарыбеков. [19]
Н.С.Сарыбеков табиғат қорғауға тәрбиелеу жайлы көптеген еңбектері үлкен
жетістіктермен жалпы білім беретін мектептерде, орта және жоғары оқу
орындарында пайдалануда. Қазіргі кезде экологогиялық проблемалардың
зардаптық көлемі үлкеюіне байланысты өсіп келе жатқан жас ұрпақтың жаңаша
көқарастарын қалыптастыру қажет. Оқушылардың экологиялық білімді игеру
мектептегі оқу-тәрбие жұмысында екі түрлі бағытта жүргізілуі керек:
біріншіден, сабақ оқыту үрдісінде экологиялық мәселелердің бір-бірімен
байланыстылығын ғылыми негізде жүргізу керек. Екіншіден, сабақтан
жүргізілетін тәрбие жұмыстары нәтижесінде табиғат пен қайта түлеген ортаға
тиімді ықпал ету жөнінде нақты білім мен практкиалық тәжірибені, дағдыны әр
оқушы санасына жеткізу қажет.
Қазіргі таңда оқушыларға экологиялқ білім беру мен тәрбиелеуді
ұйымдастыруда мектепте жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың орны ерекше
екендігін біздің жүргізген ғылыми зерттеуіміз дәлелдеп отыр. Сыныптан және
мектептен тыс жұмыстарды өткізудің сан алуын түрлері мен жолдары бар.
Мұндай мектептен тыс жұмыстарды дұрыс ұйымдастыра білгенде оқушыларға
экологиялық білім беру мен тәрбеиелу өз нәтижесін беріп, оқушылардың өзін
қоршаған табиғи ортаға жауапкершілік көзқарасын қалыптастыруға көмегін
тигізеді.[23]
Жалпы білім беру мен тәрбиелеу мектепте жүргізілетін сабақтан тыс
жұмыстарды дұрыс ұйымдастырғанда ғана белгілі бір нәтижеге жетуге болады.
Қазіргі уақытта жалпы білім беретін мектептің алдынд тұрған негізгі
мақсат – оқушылардың ой-өрісін жан-жақты дамыту, оларға қазіргі заман
талабына сай білім беру және тәрбиелеу. Баланың бойында осындай сзгі
қасиеттерді қалыптастыру, олардың іске асырылуы мектептерде жүргізілетін
сабақтан тыс жұмыстарды ұйымдастыруға да байланысты.
1.2.Экологиялық білім берудің әдіснамалық жолдары
Әдіс (методос деген грек сөзінен туады—зерттеу немесе таным жолы),
тәсілдер жиынтығы. Әдіс педагогикалық әдебиеттерде тәсіл деп түсіндіріледі.
Мысалы, швейцар энциклопедиясында әдіс ұғымын тәсіл деп түсінеді.
Педагогакалық энциклопедия "Оқыту әдістері" — мұғалім мен оқушылар
жұмысының тәсілдері, солардың көмегімен білімді, іскерлікті және дағдыны
игереді, оқушылардың дүниетанымы қалыптасады, қабілеттер дамиды, — деп
жазылған.Демек, оқыту әдістері бұл мұғалім мен оқушылардың оқу-тәрбие
жұмысының міндеттерін ойдағыдай шешуге бағытталған өзара байланысты іс-
әрекетінің тәсілдері. Оқыту әдісін осылай дидактика тұрғысынан түсіндіру
жалпы философиялық анықтамаға сай келеді. Әдіс дәл жалпы мағынасында
мақсатқа жету іс-әрекетін нақты ретке келтіру тәсілдері.
Сонымен оқу әдістері оқушылардың танымдық қабілеттерінің дамуына мүмкіндік
туғызуы тиіс, яғни, оқушылардың ойын дамытады, өз бетінше ізденіп жаңа
білімді игеруге ықпал жасайды.[13]
Оқыту әдістері ғылыми таным әдістеріне байланысты, өйткені, оқытуда ең
бастысы оқушылардың танымдық іс-әрекеті. Ғылыми танымға қатысты бірсыпыра
ережелер оқушылардың танымдық іс-әрекетінде қолданылатын оқыту әдістерінің
ерекшелігін анықтайды. Бұл ережелср: оқыту әдістері ең анық фактілерді
білуді қамтамасыз етеді; оқыту әдістері практика мен теорияны
жақындастырады; оқыту әдістері шындықты тануға әрекет жасайды; идея нақты
өмір мәліметтерінен қорытылады. Осы ережелердің бәрі оқушылар көзқарасының
қалыптасуының, таным қабілеттерінің дамуының негізі болады.[17]
Әдіс – оқу-тәрбие жұмыстарының алдында тұрған міндеттерді дұрыс
орындау үшін мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жұмыс істеу үшін қолданатын
тәсілдері. Әдіс арқылы мақсатқа жету үшін істелетін жұмыстар ретке
келтіріледі. Оқыту әдістері танымға қызығушылық туғызып, оқушының ақыл-ойын
дамытады, ізденуге, жаңа білімді түсінуге ықпал етеді. Оқытуда ең басты
нәрсе – оқушылардың танымдық жұмыстары. Оқыту әдістері ең анық фактілерді
білуді қамтамасыз етеді, теория мен тәжірибенің арасын жақындатады.
Тәсіл – оқыту әдісінің элементі. Жоспарды хабарлау, оқушылардың зейінін
сабаққа аудару, оқушылардың мұғалім көрсеткен іс-қимылдарды қайталауы, ақыл-
ой жұмыстары тәсілге жатады. Тәсіл оқу материалын түсінуге үлес
қосады.Оқыту тәсілдерінің түрлері: • ой, зейін, ес, қабылдау, қиялды
жақсарту тәсілдері;• мәселелі жағдаят тудыруға көмектесетін тәсілдер;
• оқушылардың сезімдеріне әсер ететін тәсілдер;
• жеке оқушылар арасындағы қарым-қатынасты басқару
тәсілдері.
Сонымен тәсілдер оқыту әдістерінің құрамына кіреді, әдістің
жүзеге асуына көмектеседі.Оқыту әдістерінің басты қызметі - оқыту,
ынталандыру, дамыту, тәрбиелеу, ұйымдастыру.
Оқыту құралдары - білім алу, іскерлікті жасау көзі. Олар: көрнекі құралдар,
оқулықтар, дидактикалық материалдар, техникалық оқыту құралдары, станоктар,
оқу кабинеттері, зертханалар, ЭЕМ және ТВ, нақты объектілер, өндіріс,
құрылыс.
1) ой, зейін, ес, қабылдау, қиялды жақсарту тәсілдері; 2) мәселелі жағдаят
тудыруға көмектесетін тәсілдер; 3)оқушылардың сезімдеріне әсер ететін
тәсілдер; 4) жеке оқушылар арасындағы қарым-қатынасты басқару
тәсілдері. Сонымен тәсілдер оқыту әдістерінің құрамына кіреді, әдістің
жүзеге асуына көмектеседі. Оқыту әдістерінің басты қызметі - оқыту,
ынталандыру, дамыту, тәрбиелеу, ұйымдастыру. Оқыту құралдары - білім алу,
іскерлікті жасау көзі. Олар: көрнекі құралдар, оқулықтар, дидактикалық
материалдар, техникалық оқыту құралдары, станоктар, оқу кабинеттері,
зертханалар, ЭЕМ және ТВ, нақты объектілер, өндіріс, құрылыс.
Қазіргі уақытта жас ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуына
ізгілік, ғылымилық, жүйелілік ұстанымдарына негізделген үздіксіз
экологиялық білім беру жүйесін құру, оның тәрбиелік мүмкіндіктерін саралау
өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Табиғатпен таныстыру – бастауыш
сынып балаларының танымын дамытудың басты құралдардың бірі. Мұнда
балалардың қоршаған орта жөніндегі ұғым түсініктерін байытатын жалпы және
нақты ғылыми мәліметтер алуының маңызы зор. Табиғатпен таныстыру барысында
Табиғат – бүкіл тіршілік атаулының алтын ұясы, тал бесігі, өсіп-өнер
мекені екендігі жөнінде нақты түсініктер беріледі. [8] Бастауыш сынып
балаларының тірі және өлі табиғатқа деген сүйіспеншілік қарым-қатынасын
тәрбиелеу мақсатында табиғатпен таныстыру, яғни табиғатты қорғау –
экологиялық тәрбие мен білім беру жұмыстары жүргізіледі.
Экологиялық тәрбие жаңа категория, ол экология ғылымымен және оның
тармақтарымен тікелей байланысты. Ал классикалық экологиядағы негізгі
түсініктер мыналар:
а) жеке алынған ағзаның өзінің өмір сүру ортасына ие болған бір аймақтағы
экожүйелердің қызметі;
ә) өмір сүретін тірі ағзалардың қоғамдастығы және олардың өзара
бір-бірімен қарым-қатынаста болуы.Бұл екі ұғым бастауыш сынып оқушыларының
қоршаған орта, табиғат жайындағы түсінігін дамыту арқылы көзқарасын
қалыптастыруға мүмкіндік береді. Қоршаған ортаға деген жағымды
қарым-қатынасты айқындаудың бір формасы баланың күнделікті іс-әрекеті.
Демек, экологиялық тәрбие үрдісінде көрініс табатын іс-әрекеттің мынадай
түрлерін атауға болады: - табиғаттағы әр түрлі оқиғаларды бейнелейтін
немесе табиғатты қорғау, көркейту іс-әрекетін білдіретін әңгімелер;
- мектеп алаңында (табиғаттағы еңбек) тіршілік объектілері үшін немесе
оларды күтіп-баптауды жүзеге асыру, сондай-ақ, заттарды қайта өңдеу
(кітаптарды және т.б. жөндеу) іс-әрекеті; - табиғаттан алған әсерлерін
және адамдардың табиғаттағы іс-әрекеттері негізінде бейнелеу өнерінің
туындыларын жасау; - табиғатпен тілдесу, өсімдіктер мен жануарлар
дүниесінің объектілерімен еркін түрде байланыс жасау – бақылау, оларды
зерттеу, күтіп-баптау іс-әрекеті, қолға үйрету мен белгілі-бір жағдайға
бағындырып үйретуді қамтитын кешенді іс-әрекет; - тәжірибе жасау – бақылау
нәтижесндегі өз пікірін айтумен сабақтасып келген іс жүзіндегі танымдық
іс-әрекет; - сұрақтар, хабарламалар, әңгіме, сурет салу, хат жазу;
- табиғатқа байланысты кейбір мәліметтер мен қызықты да құпия әсерлер
жөнінді пікір алмасу, әңгімелесу арқылы табиғат жайындағы түсініктерін
айқындау; - бақылау - өз бетінше дамытумен бірге табиғат туралы және
табиғаттағы адамдардың іс-әрекеттері жөнінде мәліметтерді алуды қамтамасыз
ету; - табиғат жайлы мазмұндағы телехабарларды, суреттерді көріп
тамашалау, шағын шығармалар оқу балалардың табиғат жөніндегі қалыптасқан
түсініктерін айқындайтын және жаңа ықпал ететін іс-әрекет түрлері.
Баланың табиғаттан алған әсерін әңгімелеп, суреттеп беруі оның қиялына
қанат бітіріп, табиғат жөніндегі түсінігін айқындауға ықпалын тигізеді.
Табиғаттағы әдемілікті сезініп, қабылдау дағдысы өзінен-өзі келе қоймайды,
оны дамыту, жағымды іс-әрекет түріне айналдыру ата-аналардың және
ұстаздардың көмегімен жүзеге асырылады. Демек, оларды өз бетінше әрекет
жасауын бақылау, оның мазмұнын талдау балалардың жеке басы
ерекшеліктерінің экологиялық тәрбиелілігінің деңгейін анықтауғы мүмкіндік
береді. Мұндай іс-әрекет түрлері арқылы баланың жеке тұлға ретіндегі
дамуын оның экологиялық тәрбиесімен тікелей сабақтастықта байланысты руға
болады. [9:145]
Балалармен экологиялық бағыттағы іс-әрекет түрлері кезінде нақты
нәтижелерге қол жеткізу ұстаздың кәсіби шеберлігін танып, экологиялық
тәрбие жұмысы кезінде тиімді әдіс-тәсілдерді игеруін қамтамасыз етеді. Сол
себепті балалардың экологиялық тәрбиелілігінң деңгейін көтеруге олардың
тұлға ретіндегі экологиялық білімін дамытуда пайдалануға болатын мынадай
әдіс түрлерін ұсынамыз. Тіршілік иелерінің өміріне қажетті түғызу және
қолдау әдісі балаларға экологиялық тәрбие берудегі басты әдіс түрі болып
саналады. Ол балалардың тәжірибе жасау дағдыларын, икемділіктерін
айқындауға бағытталған. Объектілерді бақылау - өсіп-өндірудің нәтижелері
қалыптаса бастаған дағдыларды бағалауға бағыт береді және оларға сипаттама
беруді қамтамасыз етеді. Экологиялық тәрбиеде жақсы нәтижеге жету – осы
әдіс түрінің тәжірибе мен моделденген іс-әрекетінің бір-бірімен байланыста
болуында. Сондай-ақ, заттарды күтіп-баптауда, оларды жөндеуде және
жаңартуға қатысу балаларға қажетті тәжірибелік дағдыларын қалыптастыруға
септігін тигізеді.
Бақылау - табиғаттағы сезімдік тұрғыда тану әдісі, мақсатқа бағытталған
қабылдау, сезім мен тиімділіктің бірлігі көрінетін танымдық күрделі үрдіс.
Ол табиғатпен, тіршілік объектілерімен, қоршаған ортамен тікелей
байланыста болуды қамтамасыз етеді. Табиғи объектілер мен табиғат
құбылыстарын бақылауды ұйымдастыру балаларды табиғатпен таныстырудың
негізгі тәсілі болып табылады. Ұзақ мерзімді бақылаулаларды ұйымдастыру -
өсімдіктер мен жануарлардың өмір сүру ортасымен өзара байланыста болу,
балалардың сол ортаға деген бейімділігін танудың алғы шарты. Бақылау
балаларға табиғат жөніндегі нақты түсініктерді меңгертіп, ойлау қабілетін,
тілін дамытады. Өсімдіктерді, жәндіктерді, құстарды бақылау арқылы бала
көптеген жаңалықтарға тап болады. Ал жүйелі бақылау баланың жеке басының
байқампаздығын аңғартады, осының әсерінен баланың дүниетанымы кеңейіп,
қоршаған ортаға деген өзіндік көзқарасы
пайда болып, білуге деген ынтасы арта түседі.
Табиғатты бейнелеу әдісі – экологиылқ тәрбие жүйесіндегі өзіндік орны бар
әдіс түрі. Мұнда балалар табиғат көрінісін, кәсіби шеберлер дайындаған
көркемдік суреттерді, музыкалық және әдеби шығармаларды тамашалап, табиғат
күнтізбесімен жұмыс істеп, бейнелеу өнері туындыларымен таныса алады.
Табиғатпен тікелей байланыста алынған халқымыздың ұлттық тұмыс бұйымдары
балалардың ол жөніндегі түсініктерін кеңейтіп, олармен жақын танысуға
мүмкіндік береді. [10] Сондай-ақ, бұл әдіс түрі арқылы табиғат адамдарға
жоғары дәрежедегі рухани байлық, көтеріңкі көңіл-күй сыйлап, олардың
сезімдеріне әсер ету арқылы әсемдікті сақтай білуге итермелейтіні жөнінде
ұғым қалыптастырады. Тіл дамыту іс-әрекетінде үлкен ерекшелік үлесіне
қарай табиғатты бейнелеу әдісінен сөздік әдеби әдісін өз бетінше бөліп
қарауға болады. Сөз белгілі бір формада және деңгейде кез келген
іс-әрекетті қолдайды және ол экологиялық тәрбиеде үш маңызды қызмет
атқарады. Мәселен, диалог түрінде (әңгіме де, пікір алмасуда) үлкен мен
баланың қарым-қатынасында табиғат туралы және ондағы адамдардың іс-әрекеті
туралы түсініктердің көрініс табуымен нақтыланады. Монолог арқылы
(мұғалім әңгімесі, кітап оқуы) балалар білімінің жаңа саласына енеді.
Жоғарыдағы әдістерді саралай келіп, балалардың экологиялық тәрбиелілігінің
деңгейі мен тұлға ретіндегі экологиялық білімін дамыту мақсатында
жүргізілетін мынадай жұмыс түрін ұсынамын:
- мектептің, туған қаласының орнын картаға белгілеп, ұстаздың көмегімен
желімдеу;
- теңіздер мен мұхиттар жөнінде түсініктер беру;
- өздеріне таныс қалаларды үлкен жалаушалармен белгілеу;
- экологиялық таза емес аймақтарды белгілеп, желімдеу.
Картамен жүргізілетін мұндай жұмыс түрлері балалардың алғашқы географиялық
танымдарын қалыптастырып және оқу іс-әрекетінің бастапқы дағдыларын игере
білуге, өз елінің кейбір экологиялық жағдайларын танып білуге мүмкіндік
береді. Осы бағыттағы жұмыс түрлерін балалар үлкен құлшыныспен, қызығумен
ынталы атқарады және ересектердің түсіндіргенін, құрдастарының жауаптарын
тыңдап, ұжымдық әңгімеде, қорытынды жасауға белсенді түрде қатыса алады.
Өнер туындыларынан көрмелер ұйымдастыру, ондағы табиғаттың әсем көрінісін
балалардың әңгімелеп жеткізе білуі олардың сезімдік талғамын, әдемілікке
ұмтылу қабілеттерін дамытады. Кішігірім көрмелерді көру, мұражайларға
саяхат жасау, мәдени байлықтарды бағалай білу баланың тұлға болып
қалыптасуына ықпал етеді. Үлкендердің басшылығымен қауіпсіздік ережелерін
сақтай отырып ұйымдастырылатын жақын жердегі орманға, жорықтарға шығу,
көргендерін шамаларына қарай қағаз бетіне түсіру – экологиялық сауықтыру
мәні бар өте маңызды жұмыстар. Бұдан балалар таза ауада демалып, табиғат
әсемдігінен талғамдық ләззат алады, өсімдіктер мен
жануарлардың бірлестігі туралы біледі, олардың қимыл қозғалыстарын
бақылайды. Тіпті тірі табиғатпен осылаша өзара қарым-қатынас жасау
балалардың табиғат аясында тәртіп нормаларын сақтап, мәдениетті демалу.
Қазіргі кезде адамзатты қоршаған ортаның күрделі экологиялық проблемалары
толғандыруда оларды жедел шешу тәсілдері іздестірілуде. Бұл ізденістерге
айналадағы орта туралы білімнің берері мол. Қазақстан Республикасы тұрақты
дамудың жаңа жолына түскенде экологиялық білім мен тәрбие берудің маңызы
арта түсуде. Бұл проблемалар президент Н.А.Назарбаев ұсынған "2030
стратегиясы"бағдарламасында басты орын алып тұр.[15;14]
Олай болса Сорос-Қазақстан Қорының Демократиялық Білім беру Орталығы
ұйымдастыруымен жүргізіліп жүрген Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан
ойлауды дамыту бағдарламасының қазіргі алдағы талаптарға сай білімді,
әсіресе білгенін өмірде пайдалана білетін мамандарды тәрбиелеу мақсатында
алатын орны ерекше. Шетел әдіскерлері А.Женни, Стилл, Куртис, Мередит,
"Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту" бағдарламасы жалпы
үшін дайындалған оқу жоспарының әдістемелік құралын басшылыққа алдық.
Оқушыларға білім беру барысында белсендендіру, ой түйіндеріне өздігінен
келтіру, яғни теорияны үстірт оқып жаттап алу емес, қарастырылатын
құбылыстардың ерекшеліктерін практикалық іс-әрекет үстінде ұғынып,
тұжырымға келтіру - аса маңызды. Бұл маңыздылықты ашатын сын тұрғысынан
ойлау-белгілі бір идеяларды қабылдай отырып оның неге қатысты екендігін
зерттеу, оларды жеңіл септикалық ойларға қарсы қоя салыстыру, сол
идеяларға қарсы көзқарастармен тепе-теңдікте ұстап зерттеу, оларға
сеніммен қарайтын белгілі бір жүйелікке түсіріп қолдану.
Әр сабақтың тәрбиелік мақсатында экологиялық тәрбиеге көңіл бөліп жаңа
білімді қабылдау, бекіту, іскерлік пен дағдыны тәрбиелеу барысындағы
өзіндік ойлау, проблемалық сұрақтарға жауап бере білу негізінде
төмендегідей шараларды жүргіздік.
Оқушыларды топтастырып жұмыс істей алу мақсатын көздеп ыңғайланып дөңгелек
үстелге отырғызылады.[12;15]
Сабақтың мақсаты: оқушылардың экологиялық білімдерін бекіту мен тереңдету,
адамның табиғи ортадағы адамгершілік іс-әрекеттері туралы түсініктер
жүйесін қалыптастыру, қоршаған ортаның зиянды әдеттерінің адам
денсаулығына әсерін түсіндіру.
Міндеттері:
1. Мазмұнға байланысты :
Жалпы экология жөнінде білімдерін өз жұмысында қолдана алады, топтық
сызбалар жасай алады.
2. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту:
Экологиялық сауаттылық арқылы оқушылардың дүниетанымдық көзқарасы кеңейеді
.Сыншы сауалдарына жауап беру арқылы әңгіме бөліктерін зерттейді,
экологиялық тәрбие берудің жолдарын қарастырады.
3. Бір-бірімен пікірлесе отырып, ортақ қорытынды шығарады.
Сабақта қолданылатын әдістер: топтастыру, кубизм.
Сабақтың барысы :
1 .Қызығушылыкты ояту:
Алғашқыда жеке жұмыс жасайды.
Табиғат, қоршаған орта, экология, экологиялық тәрбие, білім жайлы не
білесіздер, ойларынызға не келеді, соның бәрін дәптерлерінізге жазыңыздар
(5 минут) деп тапсырма бердік.
Жұппен жүмыс.
Енді осы ойларымен көршілерімен бөліседі.(2 минут)
Топпен жұмыс.
Шағын топта талдап, осы жазылған сөздерді мағынасына қарай топтастырады.
Берілген қағазға топтық сызба құрылып, тақтаға әр топтың лидері
(белсендісі) шығып, өз жұмыстарын қорғады. (Змин)
Мысалы, оқушылардың жеке, жұп болып орындаған жұмыстарының көрінісі
былайша қысқаша суреттелді. Ауаның ластануы, сулардың тартылып қалуы, Арал
тағдыры, Каспий теңізінің экологиялық мәселелері, топырақтың
құнарсыздануы, дәрілік өсімдіктерді тиімді пайдалану,
жан-жануарлар,қорықтарға жағдай жасау, сирек кездесетін өсімдіктер мен
жануарлар санының қызыл кітапқа енгізілуі, озон қабаты, биосфера,
гидросфера, литосфера, атмосфера, экожүие, өнеркәсіптің дамуы, қалдық-сыз
өнім, радиацияның денсаулыққа зияны, жана туған балалардың шетінеп кетуі,
эколоиялық тәрбие, білім беру мекемелерінің міндеттері, балаларды
табиғатты аялауға, қорғауға тәрбиелеу, экологиялық құқық деген сияқты
аулан түрлі мәселелерді ортаға салды.
Бұдан байқағанымыз бастауыш сыныптың оқушылардың ойлары шашыраңқы, жүйе
болмай кетті, өйткені ойларынызға не келеді соны жаз деген тапсырма
берілген болатын.
Оқушылар экология туралы жинақталған материалдарды, тиянақтылық,
түсініктілік, бірізділік, жүйелілік саналылық, белсенділік сияқты
дидактикалық қағидаға сүйене отырып, экологиялық мәселердің мәні, мазмұны,
атқаратын функциясы тағы басқа ұқсастықтарын, айырмашылықтарын ажыратып
оларды топтастырды. Бұл стратегия топтастыру деп аталады [ 13;25]
Топтастыру - қарастырылып отырған мәселе жайлы ойдағы бар мәліметті
қағазға түсіру. Тоқтаусыз, шектемей жаза беру, содан кейін
классификациялау арқылы ішкі байланыстарын анықтау, білімнің желісін
немесе торын құру осы сияқты ақпарат алуға пайдаға асыру, кәдеге жарату,
өз білетінен тысқары жаңалықтарды ашуға мүмкіндік етінін көрдік.
Экологиялық тәрбие жаңа категория, ол экология ғылымымен және оның
тармақтарымен тікелей байланысты. Ал классикалық экологиядағы негізгі
түсініктер мыналар:
а) жеке алынған ағзаның өзінің өмірсүру ортасына ие болған бір аймақтағы
экожүйелердің қызметі;
ә) өмір сүретін тірі ағзалардың қоғамдастығы және олардың өзара
бір-бірімен қарым-қатынаста болуы. [14;75]
Бұл екі ұғым мектеп жасына дейінгі балалар мен бастауыш сынып оқушыларының
қоршаған орта, табиғат жайындағы түсінігін дамыту арқылы көзқарасын
қалыптастыруға мүмкіндік береді. Қоршаған ортаға деген жағымды
қарым-қатынасты айқындаудың бір формасы баланың күнделікті іс-әрекеті.
Демек, экологиялық тәрбие үрдісінде көрініс табатын іс-әрекеттің мынадай
түрлерін атауға болады:
- табиғаттағы әр түрлі оқиғаларды бейнелейтін немесе табиғатты қорғау,
көркейту іс-әрекетін білдіретін сюжетті-рольді ойын;
- балабақша және мектеп алаңында (табиғаттағы еңбек) тіршілік объектілері
үшін немесе оларды күтіп-баптауды жүзеге асыру, сондай-ақ, заттарды қайта
өңдеу (ойыншықтарды, кітаптарды және т.б. жөндеу) іс-әрекеті;
- табиғаттан алған әсерлерін және адамдардың табиғаттағы іс-әрекеттері
негізінде бейнелеу өнерінің туындыларын жасау;
- табиғатпен тілдесу, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің объектілерімен
еркін түрде байланыс жасау – бақылау, оларды еркелету, күтіп-баптау
іс-әрекеті, қолға үйрету мен белгілі-бір жағдайға бағындырып үйретуді
қамтитын кешенді іс-әрекет;
- тәжірибе жасау – бақылау нәтижесіндегі өз пікірін айтумен сабақтасып
келген іс жүзіндегі танымдық іс-әрекет;
Себебі, "табиғат - қоғам -адам" жүйесіндегі қарым-қатынастардың шиеленісуі
жылдан-жылға күшейіп, экологиялық зардаптар тіршілікке қауіп төндіріп
отыр. Ал, бастауыш сынып кезеңіндегі білім қоршаған орта, табиғат жайында
қарапайым ұғым беру арқылы баланың дүниетанымын қалыптастырудан басталады.
Мектеп жасындағы балаларға қоршаған ортаның заттары мен құбылыстарын
таныстыру арқылы олардың бір-бірімен байланысын ғылыми түрде түсіндіру
барысында балаларда алғашқы табиғат туралы ұғым негіздері қаланады.
Балалардың мұндай табиғат жайында алған қарапайым дүниетанымдық ұғымдары,
олардың бастауыш сыныпта дүниетанымды оқыту барысында және жоғарғы
сыныптарда биологиялық пәндер бойынша берілетін білім жүйесінің алғашқы
баспалдағы болмақ. Ал, бұл болса тәлім-тәрбиенің ауқымды мақсаттарының
бірі болып табылады. Ол табиғатқа адамгершілік қатынасы мен мінез-құлық
нормаларын қалыптастыру екенін көрсете отырып “...басқа адамдармен жарамды
қатынасқа ену, басқа адамдардың адамша тіршілік етуіне жағдай жасай білу
тек толы бағалы адамның қолынан келуі мүмкін, ал ол дегеніміз – дүниеге,
өмірге, табиғатқа шын дос қатынасындағы адам” - дейді. Аталған еңбектерде
бала тәрбиесі мәселесі әр қырынан қарастырылғанымен оқушыларға экологиялық
тәрбие беру үрдісінде зерттеу аясында ішінара зерттеледі. Сондықтан да
бүгінгі күнге дейін бастауыш сыныптарда оқушылардың дүниетанымын
қалыптастыру жүйелі ұғым беру ісі жете зерттелмеген, тың мәселе. Осы
мәселеге байланысты төмендегідей бірнеше қарама-қайшылықтарды атап айтсақ:
- оқушылардың табиғатпен дұрыс қарым-қатынаста болмауы; - табиғат
тазалығын сақтау дағдылары қалыптаспағандығы; - табиғатқа қамқорлық жасау,
экологиялық мәдениетті қалыптастырудың жеткіліксіздігі; - табиғатты
қорғау, дүниетанымдық көзқарасты қалыптастыруға арналған әдістемелік
құралдардың аздығы; Осы қарама-қайшылықтарды ескере отырып, Қазақстанның
жергілікті табиғатына сай, өлке тану принципіне негізделген, нақтылы қай
көлемде, қандай мазмұнда табиғат жайында материалдарды енгізу керек? Оны
оқытудың жолын талдайтын, балаға табиғат жайында жүйелі ұғым бере отырып,
оның дүниетанымын қалыптастырудың жолдары мен әдістерін анықтап,
саралайтын ғылыми зерттеу жұмыстарының теориялық-әдістемелік базасы
жеткіліксіз даму деңгейде келе жатқаны нақтылы және тиімді зерттеулерді
қажет етеді. Экологиялық тәрбие беру арқылы балалардың дүниетанымын
қалыптастыру жолдары, мүмкіндіктері ғылыми - әдістемелік тұрғыдан
негізделді. Экологиялық сана, экологиялық сауаттылық, экологиялық
мәдениет ұғымының мәні нақтыланып, оқушылардың дүниетанымын
қалыптастырудың мазмұны мен Бастауыш сынып көлемі талданып, меңгеру
жолдарына сипаттама берілді. балаларының дүниетанымын қалыптастырудың
формалары жүйеленіп, тиімді Экологиялық сана, әдістері іріктелді.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар: табиғат - оқушылардың дүниетанымын
қалыптастырудың негізі ретінде таным теориясына талдау, оларға ғылыми
әдістемелік педагогикалық тұрғыдағы тәрбие беру арқылы балалардың
дүниетанымын қалыптастырудың тиімді жолдары, формалары мен әдістері.
Оқушылардың дүниетанымдық көзқарасын қалыптастыруда мұғалімдер мен
ата-аналарға арналған ұсыныстар. Бастауыш сыныпта экологиялық тәрбие беру
негізінде оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың педагогикалық негіздері
атты проблеманың философия, психология, педагогика, экология саласында
зерттеу деңгейi салыстырылып, бастауыш сыныптарда экологиялық тербие
берудiң педагогикальқ шарттары, мазмұны баяндалып оқушыларға экологиялық,
бiлiм мен тәрбие беру бағытында сұрыпталып, проблеманың бүгiнгi таңдағы
жағдайы сипатталады.
Бастауыш сынып оқушыларының халықтық мен тәрбие беру - олардың
тіршіліктану жөніндегі сауатын ашуға қажет және қоршаған ортаны сақтауда
маңызы зор. Сондықтан да бастауыш сынып оқушыларының экологиялық
білімдерін қалыптастырып, экологиялық білім мен тәрбие беруге, барлық
адамдардың экологиялық деңгейі, соны ұғынуы мен білім дәрежесінің жоғары
болуларына әсер етіп, қордағы басылымдардың бар түрін кеңінен пайдалана,
оқырмандардың экологиялық ақпараттандырылуын қанағаттандыра біліңіздер.
Аталмыш бағыттағы Табиғат-сұлулықтың кәусар бұлағы, Табиғат лебі,
Табиғатым - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ОҚУШЫЛАРҒА САБАҚТАН ТЫС ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МЕН ТӘРБИЕЛЕУДІҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экология және экологиялық білім беру мен тәрбие жайлы
ұғым ... ... ... ...6
1.2.Экологиялық білім берудің әдіснамалық
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 САБАҚТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДА ОҚУШЫЛАРҒА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МЕН
ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ЖҮЙЕСІ
2.1. Сабақтан тыс жұмыстарды жүргізу барысында оқушыларға экологиялық білім
беру мен тәрбиелеудің
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2. Сабақтан тыс жұмыстарды жүргізгенде оқушыларға экологиялық білім
берумен тәрбеиелудің
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Қосымша
КІРІСПЕ
Ерте заманнан бері адамзат өзінің тіршіліген қажетті заттардың бәрін
де табиғат қазынасынан алып келді.
Адамзаттың тарихи дамуы, ғылыми техникалық прогресстің жеделдеуі қоғам
мен табиғат арасындағы өзара қатынасты шиеленістіре түсті. Өндірістің дамуы
табиғи қорлардың азаюына қосымша, қоршаған табиғи ортаның ластануы сияқты
жаңа дағдарыстар алып келді. ХХ-ғасырға дейін адам баласының табиғатқа
әсері жер шарының әр түпкірінде түрліше әсер еткен болса, қазір ол бүкіл
планетаны қамтып, өмірге мейлінше қауіп төндіріп отыр.
Сөйтіп табиғат, қоршаған ортаны қорғау адам баласының алдында тұрған
кезек күттірмейтін әсемдік деңгейіндегі мәселеге айналып отыр. Ал бұл
мәселені шешу жер шарындағы барлық халықтардың жаппай, бір кісідей
атсалысуын қажет етеді.
Қоршаған табиғи ортаны келер ұрпаққа сол күйінде, бүлдірмей сақтап
қалу үшін әрбір жагн оның қажеттілігін түсінуі тиіс. Ал ол оқыту мен білім
беру арқылы іске асырылады.
1977 жылы Тбилиси қаласында өткен қоршаған ортаны қорғау мәселесіне
арналған үкіметаралық конференция орта және жоғары мектептерде барлық
пәндер негізінде табиғат қорғау мәселесін ұғындыруға ұсынды.
Ал 1980 жылы Таллин қаласында Орта мектепте экологиялық білім мен
тәрбие беру мәселелері деген тақырыпта өткізілген Бүкілодақтық конференция
қазіргі қолданылып жүрген оқулықтар мен бағдармаларда экологиялық білім
беру мәселесінің қазіргі уақыт талабына сай емесітігін атап көрсетті.
Сөйтіп оқушыларға экологиялық білім беріп, оларды қоршаған табиғи
ортаны қорғауға тәрбеиелу бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Экологиялық білім
беру бағытында жер тағдыры мен ел тағдырының, табиғат пен адам өмірінің
бірлігін терең сезінетін, жер, су, ауа, ғарыш әлемінің қадірін бағалай
білетін, табиғатты аялап, оны қорғай алатын азаматты тәрбеиелу
міндеттерінің аса маңыздылығына көңіл бөлуіміз қажет.
30 сәуір 1996 жылы Қазақстан Республикасы экологиялық қауіпсіздігінің
тұжырымдамасы қабылданды. Онда экологиялық қауіпсіздіктің табиғи-тарихи
негіздері, принциптері және стратегиялық мқсаты айқындалып, айналадығы
ортаны қорғауды және табиғат қорларын пайдалануды басқару жүйесі
жасалынды.[1]
Оқушыларға саналы білім мен тәлім тәрбие беру республикамыздың атақты
педагог-ғалымдарының Н.Д.Хмелев, Г.А.Умаков, Қ,.Б.Жарықбаев, И.Н.Нұғыманов,
С.Қ.Қалиев, Ж.Б.Қоянбаев, Б.Р.Айтманбетова, Қ.Б.Бөлеев және т.б.
еңбектерінде зерттелінді.
Экологиялық білім беру мәселелері көптеген педагог-ғалымдардың
И.Д.Зверев, Н.С. Сарыбеков және т.б. еңбектерінде кеңінен қарастырылады.
Оқушыларға экологиялық білім беру тәрбиелеудің мақсаттары, міндеттері
анықталды.
Жалпы білім беретін мектептерде, оқу-тәрбие үрдісінде сыныптан және
мектептен тыс жұмыстарды жүргізу барысында оқушыларға экологиялық білім
беріп тәрбеиелудің психологиясын, педагогикалық негіздерін қалыптастыру,
оның мүмкіндіктері мен жолдарын айқындау, осының негізінде оқушыларға
экологиялық білім беріп тәрбеиелудің жүйесін жасап, олардың жүзеге асуын
себепші болатын ғылыми әдістемелік нұсқау дайындау қажеттелігі туды.
Тақырыптың өзектілігі: Сабақтан тыс жұмыстар барысында оқушыларға
экологиялық тәрбие беру және олардың психологиялық, педагогикалық
негіздерін қалыптастыру, оның мүмкіндіктері мен жолдарын анықтау.
Мақсаты:
1. Оқушыларға экологиялық білім беру арқылы оларды табиғатты қорғауға,
аялауға, ластамауға тәрбеилейміз.
2. Экологиялық білім берудің негізгі мақсаттарының біріне оқу мен
еңбек әрекеттерінің барлық түрінде оқушылардың қоршаған ортаға
жауапты қатынасын қамтамасыз ететін, олардың ғылыми білім жүйесін,
көзқарастарын және сенімділіктерін қалыптастыру жатады.
3. Жастардың бойында экологиялық мәдениетті қалыптастыру.
Міндеті:
1. Мектептерде сабақтан және мектептен тыс жұмыстарды жүргізгенде
оқушыларға экологиялық білім беру мен тәрбеиелудің зерттеулерге
байланысты педагогикалық негізін анықтау.
2. Қазіргі мектеп тәрбиелеу сабақтан тыс және мектептен тыс жұмыстарды
жүргізгенде оқушыларды тәрбеиелудің тиімді жолдарын анықтап, ұғыну.
3. Мектептерде сыныптан тыс және мектептен тыс жұмыстарды жүргізгенде
оқушалырға экологиялық білім беру тәрбиелеудің біріңғай жүйесін
құру.
Зерттеудің орны: Ж.Жабаев атындағы №5 мектеп гимназиясы
Зерттеудің мәні. Мектептерде сыныптан және мектептен тыс жұмыстарды
жүргізгенде оқушыларға экологиялық білім беру мен тәрбеиелу.
Болжам: Мектептерде сыныптан және мектептен тыс жұмыстарды жүргізгенде
оқушыларға экологиялық білім беру мен тәрбиелеу тиімді болады: егерде,
мектепте оқылатын барлық пәндер бойынша жүргізілетін сабақтан жыне
мектептен тыс жұмыстарға экологиялық бағыт бергенде.
Курстық жұмыстың құрылымы:
Курстық жұмыс кіріспеден, 37 беттен, 2 бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу екі кезеңнен тұрады.
1-кезең:Экология және экологиялық білім беру мен тәрбие жайлы ұғым мен
экологиялық білім берудің әдіснамалық жолдарына шолу жасалды.
2-кезең: Сабақтан тыс жұмыстарды жүргізу барысында оқушыларға экологиялық
білім беру мен тәрбеиелудің мүмкіндіктері мен сабақтан тыс жұмыстарды
жүргізгенде оқушыларға экологиялық білім берумен тәрбеиелеудің жолдарына
түсінік берілді.
.
1 ОҚУШЫЛАРҒА САБАҚТАН ТЫС ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МЕН ТӘРБИЕЛЕУДІҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Экология және экологиялық тәрбие жайлы ұғым
Экология жас ғылым. Ол 200 жылдан ала ғана пайда болды. Экология
сөзі Естественная история происхождения атты кітабында ең бірінші
қолданған неміс биологы Эрнест Геккель. Экология ойкос деген грек сөзі,
үй баспана ұғымын білдіреді. Э.Геккельдің айтуы бойынша, экология-
зоологияның бір тармағы, ол барлық жанды анарганикалық ортамен өазара
қатынасты зерттейді.
Экология ғылымы жеке пән түрінде биология шегінде пайда болды.
Экологияеы жасаған органикалық эволюция туралы оқудың негізін салушы,
англия ғалымы Чарльз Дарвин.
Ч.Дарвиннің анықтауы бойынша, тіршілік үшін күресу ұғымы тірі
жәндіктірдің өзара қатынасы және олардың өлі табиғатқа қатынасының көп
заттардың байланысының түйінделуі деп негізделеді.[2]
Экологияның зерттейтін мәселелері жанды мақұлықтардың ортаға қатынасы,
олардың ортамен өзара байланысы, өмір сүруі және ортаның оларға ықпалы.
сонымен, экология – тірі организмдердің ортада тіршілік әрекетін және өзара
қатынасын зерттейтін биологиялық ғылым.
Көптеген ғалымдар әр алуын жануарлар мен өсімдіктердің және адамдардың
мекендеген ортасы мен өзара байланысын ашу жөнінде айтарлықтай үлес қосты.
Экологиялық зерттеу ХХ ғасырдың бас кезінде пайда бола бастады, ао
соңғы 10-15 жылдардың ішінде кең өріс алды. Бұл зерттеуадамның табиғатқа
көзқарасының тікелей өзгеруімен байланысын көрсетеді. Адам табиғатты, оның
байлығын көп уақыттан бері алусыз керегінше пайдаланып келді. міне, осыған
байланысты табиғат қоры таусылуда, биологиялық орта азғындап ластануда. Жер
бетінде өсімдіктер, жануарлар, өзен-көлдер, теңіздер адамның жабайы,
рахымсыз іс-әрекетінің нәтижесінде өздерінің бұрынғы табиғи тазалығын,
сапасын жайып опатқа ұшырауды.
Бұған қосымша біраз аймақтарда өнеркәсіптері және цемент зоводтары
өндіретін пайдалы заттардан бөлінетін түрлі газдар, булар, жергілікті
өндіріс орындары шығатын заттардың, өнімнің, яғни азық-түлік, ет-сүт
тағамдарының қалдық-қоқыстары іріп-шіріп бұзылуынан түрлі бактериялардың
пайда болуы тұрғындардың денсаулықтарына зиян келтіреді, аурудың жаңа
түрлері шыға бастайды.
Көптеген ғылыми мәліметтерге қарағанда, қоршаған ортаға зарарлы әсер
ететін екі факторды атауға болады: жер бетіндегі халықтың өсуі және адамның
іс-әрекеті. Жер бетіндегі халықтың саны үздіксіз өсіп, көбеюде. 1990 жылы
біздің планетамызда 5,3 млрд. шамада болса, ал 2000 жылы жер бетінде
тұрушылардың саны 6 млрд. шамада болады. М.Пантелеевтің болжамы бойынша
халықты өсіп, көбеюі одан әрі жалғасады. ХХ ғасырдың орта кезінде 10 млрд.
деңгейіне жетіп тұрақтана бастайды.
Жер бетінде халықтың тез өсіп жетілуі көптеген қиыншылықтарды
туғызады. Мәселен, планетадағы бүкіл халықты тамақтандыру , азық-түлікпен
қамтамасыз ету, оларды жақсы желерге орналастыру, әл-ауқатын үздіксіз
жақсарту – бұл әрине, оңай жұмыс емес. міне, бұл жағдай халықтың күні бұрын
қамын ойлауды, көптеген іс-әрекеттерін алдын-ала тиімді ұйымдастыруды және
жүзеге асыруда талап етеді.
Қазіргі кезеңде орман-тоғайлардағы жасыл жапырақты қарағай, қайың,
үйеңкі, тал сияқты ағаштарды, өсімдіктерді, көлдер мен теңіздерді қорғаудың
және оларды дұрыс пайдаланудың адамзат үшін маңызы өте зор. Өйткені,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесі адам өмірінің негізі.
Сонғы жылдары Қазақстан және Өзбекстан аймақтарында 3 млн. гектар
жерде өсірілетін мақта және күріш дақылдарын Арал теңізін пайдаланып,
суландыру апаттық жағдайға соқтырды: Осының нәтижесінде суат бетінегі су
азайып тартылды, айналадығы жер құрғады. Сырдария өзенінің топырағы
сортаңданды, мал
Арқасында пайда болған . сондықтан странция жер бетіне тарап, ондағы
барлық тірі жәндіктердің денесіне енген.
Бәрімізге беогілі 26 сәуір 1986 жылы украинада Чернобыль АЭС-ның
ядролық реакторы жарылуынан бүкіл тұрғын халықтар үлкен экологиялық апратқа
ұшырады. украина және Белорусия тұрғындары туған мекенін тастап, сол сол
мемлекеттің басқа аудандарына орналасты. Чернобыль 30 жыл бойында жабық
зона болып қалды.
Әрине, бұлардың бәрі тірі жәндіктер үшін өте қауіпті. Сірә, адамдық
энергетикадан бас тауртуға болар ма екен. Оны қатты бақылауға алып,
энергияның басқа табиғи түрлерімен мұнай, газ, көмір, күн көзініің
энергиясы, жер энергиясы үйлестіріп пайдалану қажет.
Тағы да еске түсіретін нәрсе, ол теңіздер мен мұхиттар түбінде көп
жылдардан бері жатқан ядролық реакторлар, снарядтар, миналар, оқтар бір
кезеңдерде су астындағы жер сілкінуінің әсерінен қопарылып, сі ішіндегі,
жер бетіндегі бүкіл тіршіліктің радиоактивті көзі болуы мүмкін.
Біз бәріміз де табиғатты қорғауға, сақтауда және оны дұрыс пайдалануда
ұрпақтың алдында, тарих алдында жауаптымыз. Міне, осы тұрғыдан барлық
жастарға экологиялық білім және тәрбие беру мақсаты, мазмұны анық және
нақты көрсетілуі керек. Орта және жоғары сыныптарда оқуышлар кең көлемде
экологиялық біліммен қорландыру қажет.
Қазіргі жағдайда өндіріс табиғатқа күшті сәер етуші фактор болып отыр.
Осыған орай табиғатты ұтымды пайдаланудың ғылыми білімге негіз делетінін
оқушылардың түсінуі керек. Өйткені өндірістік іс-әректтің нәтижесінде
ортада әр түрлі өзгерістердің болуы мүмкін. Сондықтан қоғамның өндіргіш
күштерін ұнамды орналсатыруға аймақ табиғаттың ерекшелігін, оның өндірістік
жүктемен орнықтылығын есеке алу талап етіледі.
Оқушылар табиғи ортаны күтуде, қорғауға орман-тоғай шаруашылығын,
мемлекеттік қорықтарды басқаратын қызметкерлерге көмектеседі, жабайы
аңдарды, өсімдіктерді қорғау жұмысына қатысады.
Оқушылар ауыл шаруашылық өндірісінің әр алуын жұмыстарына қатысады.
Сондықтан олар жұмыстың түрлеріне байланысты негізгі мәселелер мен таныс
болуы қажет: жерді пайдалну негіздерін, топырақты эрозиядан қорғауды игеру,
дақылдарды суару, улы химиялық заттарды беру мөлшерінің мерзімін
технологиялық талаптарға сәйкес есепке алып отыру.
Сонымен, оқушылардың экологиялық білімінің белгілі жүйесін игеру,
табиғатты қорғау, экологиялық мәдениет негізінде дұрыс тану көзқарасын
қалыптастыру.
Экологиялық білім проблемасын әдіснамалық жағынан жүйелік талдау
тәсілі және іс-әрекет теориясы арқылы түсінуге болады. Адам – қоғам табиғат
арасында алуан түрлі байланыс және тәуелділік бар. Қоғамның түріне,
өндіруші күштері мен өндірістік қатынастарының тұрпатына қарай адам мен
табиғаттың өазара қатынасы үздіксіз өзгеріске ұшырады. Бастапқыда үйлесімді
болған бұл қатынас қазіргі ғылыми техникалық төңкеріс дәуірінде күрт
өзгерді. Бір жағынан қоғамның байлығы артып адам игілігіне жаратылса,
екінші жағынан табиғатта келеңсіз көріністер етек алды. қоғам мен табиғат
арасындағы өзара қатынаста қайшылық туды. адамның өндіруші іс-әрекетінің
салдарынан ауа мен су бассейндері ластануда. Жер қыртысы топырағының және
ланшафтының құрамы өзгеруде. Кейбір аймақтарда су ресурстары, орман
алқаптары сиреп, жер қойнауындағы қазба байлақтар қоры кеміп келеді.
Өсімдіктер мен жануарлар түрлерінің саны азаюда. Бұған табиғат байлығы
таусылмайды деген пайдакүнемдік көзқарас және табиғатты іске жаратудың
ғылыми негізінің жасалмауы себепші болды. Табиғатқа жағымсыз әсер
жалғаспауы үшін қоғам мен табиғаттың ара қатынасының түрлерін,
ерекшеліктерін, ұстанымдарын және заңдылықтарын зерттеп, жалпы теориясын
жасайтын ғылымға қажеттілік туды. бұл ғылым әлеуметтік экология деп
аталады.
Табиғатты қорғауға байланысты қалыптасатын іскерліктер мен дағдылар
алуын түрлі. Оларға жататындар: табиғаттағы заттар мен құбылыстарды бақылай
және жәй-күліп бағалай білу; экология туралы ғылыми білімді жеткі меңгерген
іскерлікті игеру; және т.б. Осы талданған салалардағы білім, іскерлік және
табиғи заң оқушының табиғатқа жанашыр сезімін, экологиялық санасын,
ойлауын, мінез-құлқын, мәдениетін және іс-әрекетінің қалыптастыруға
бағытталады. Қазіргі мектеп жағдайындағы сабақтан тыс жұмыстар барысында
оқушыларға экологиялық білім беру мен тәрбиелеуді теориялық тұрғыдан
негіздеу.
Оқушыларға экологиялық білім беру деп адамның қоршаған табиғи ортаға
саналы көзқараспен қарап, оның байлақтарын үлкен парасаттылықпен
пайдаланатын, табиғи ресурстарды байыта түсудің қажеттілін түсінетін,
қоршаған табиғи ортаны қорғауға белсене араласатын көзқарасты
қалыптастыруда айтамыз.
Оқушыларға экологиялық білім беру мәселесі барынша күрделі, сан қырлы
және өте маңызды болғандықтан алдыңғы қатарлы философтардың,
психологтардың, педагогтардың назарын аударып отыр. Оқушыларға экологиялық
білім беру мәселесін шешуге педагогика кемеңгерлерінің алдыңғы қатарлы ой-
пікірлерін танып білудің орны ерекше. Ж.Ж.Руссо, Г.Лестолоцский және т.б.
классикалық педагогикадан баланың табиғатпен қатынасы арқылы білім беру,
тәрбиелеу, дүниетанымын қалыптастыру заңдылықтарын негіздеді. Олар баланың
бойына ізгілікті дарытушы табиғат сезіміне тәрбеиелу туралы айта отырып,
оның адамзат дамуындағы табиғаттың маңыздылығын көрсетеді.[5]
ХІХ-ғасырдың халық ағартушылары В.ГГ.Белинский, А.Н.Герцен,
Н.А.Добралюбов, Д.И.Писарев мектепте табиғатты немқұрайлы оқытуға
болмайтынын, оқушылардың бойында табиғатқа деген сүйіспеншілікті
қалыптастыру керек екендігін ашына жазды. Халық ағартушылары экологиялық
білім беру жөнінде сапалы білім беру жеке адамның мінез-құлқын
қалыптастыратын сананың дұрыс жетілуіне әсер ететіндігіне айрықша мән
берді. Ұлы педагогтардың бірі К.Д.Ушинский адам мен таиғат арасындағы
қатынастарды педагогикалық аспектілерде қарастырып, табиғат дауысын ата-
аналар да, қоғам да, тәрбиешілер де, заң шығарушылар да ағына дейін
тыңдауларын тиіс. Табиғатпен елсу, оған қарсы тұру жақсы емес, адам
тиабиғат заңдылықтарын жақсы кеңгеруі қажет дейді.[7]
В.А.Сухомлинский балалардың бойына табиғатқа деген сү.йіспеншілік
сезімін дамытуды ешнәрсеге айырбастауға болмайтын эстетикалық, адамгершіік
тәрбиесінің негізгі деп санады.
Классикалық педагогикада табиғаттың әсем көріністері арқылы жас
ұрпақтарды тәрбиелеуде адамгершілік қасиеттердің қалыптасатынындығы туралы
қазақтың ғұлама ақынары, халық ағартушылары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин,
Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, Ш.Уәлиханов еңбектерінде жазды.
Осы келтірілген халқымыздың ырымдары мен тиым сөздері қазіргі
мектептеріміздегі оқыту мен тәрбиелеу ісінің, соның ішінде оқушыларға
экологиялық білім мен табиғат қорғауға тәрбиелеуді жетілдіре түсуге өз
үлесін қосады.
Академик И.Д.Зверев оқушыларға экологиялық белем берудің басты
міндеттері мен мақсаттарын ашып берді. Ол экологиялық білім берудің мақсаты
ғылыми білім жүйелерін, көзқарас пен сенімдерді адамгершілік мораль
нормаларына сәйкес қоршаған ортаның хал-жағдайына адамзаттың, белсенділік
қатынастарды қамтамасыз ету болып табылады деп отырып, оның педагогика
теориясы мен практикасындағы жаңа сала екендігіне бола назар аудары.
Экологиялық білім мен тәрбие жаңа ұғым екендігін атап көрсете
отырып, Б.Г.Иоганзен: Экологиялық білім мен тәрбие адам мен қоғамның
тәуелділігін, соңғасын сақтау және жақсарту қажеттілігін түсінетін,
қоршаған дүниедегі әсемдікті бағалай білетін және табиғаттың жай-күйі үшін
азаматтық жауапкершілік сеізімін игерген, жан-жақт жетілген жеке адамдарды
қалыптастыруды қарастырады дейді.
Экологиялық білім мен тәрбиелеудің мақсаты мен міндеттері
А.Н.Захлебныйдың еңбектерінде де негізінен осы мазмұндас тұжырымдалады.
Ғалымдардың көпшілігі экологиялық білім беру мен тәрбеиелудің
нәтижесін жеке адамның іс-әркетінде байқалатын, қоршаған ортаның жай-күйіне
деген моральдық жауапкершіліктің белігілі деңгейінің қалыптасуы,
экологиялық сенімі мен мәдениетінің болуы, табиғатқа қатынасындағы мұраты
мен этикасының қалануы деп санайды.
А.Н.Захлебный жалпы білім беретін мектепті екі әлеуметтік мақсатқа
бағытттауды ұсынады:
1) Оқушының жеке мінез-құлқында және түрлі іс-әрекетінде табиғи ортаға
жауапкершілік қатынас нормаларын сақтау қахеттігіне тәрбиелеу.
2) Қоршаған табиғи ортаны жақсарту мен қорғауды, оны оқушының ұқыптылықпен
пайдалну дағдыларын тәрбиелеуді ұсынады.
Жалпы білім беретін мектептерде оқушыға экологиялық білім беру мен
тәрбеиелудің негізгі жоларын атап көрсеткен Қазақ табиғат зерттеушілерінің
бірі академик Н.С.Сарыбеков. [19]
Н.С.Сарыбеков табиғат қорғауға тәрбиелеу жайлы көптеген еңбектері үлкен
жетістіктермен жалпы білім беретін мектептерде, орта және жоғары оқу
орындарында пайдалануда. Қазіргі кезде экологогиялық проблемалардың
зардаптық көлемі үлкеюіне байланысты өсіп келе жатқан жас ұрпақтың жаңаша
көқарастарын қалыптастыру қажет. Оқушылардың экологиялық білімді игеру
мектептегі оқу-тәрбие жұмысында екі түрлі бағытта жүргізілуі керек:
біріншіден, сабақ оқыту үрдісінде экологиялық мәселелердің бір-бірімен
байланыстылығын ғылыми негізде жүргізу керек. Екіншіден, сабақтан
жүргізілетін тәрбие жұмыстары нәтижесінде табиғат пен қайта түлеген ортаға
тиімді ықпал ету жөнінде нақты білім мен практкиалық тәжірибені, дағдыны әр
оқушы санасына жеткізу қажет.
Қазіргі таңда оқушыларға экологиялқ білім беру мен тәрбиелеуді
ұйымдастыруда мектепте жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың орны ерекше
екендігін біздің жүргізген ғылыми зерттеуіміз дәлелдеп отыр. Сыныптан және
мектептен тыс жұмыстарды өткізудің сан алуын түрлері мен жолдары бар.
Мұндай мектептен тыс жұмыстарды дұрыс ұйымдастыра білгенде оқушыларға
экологиялық білім беру мен тәрбеиелу өз нәтижесін беріп, оқушылардың өзін
қоршаған табиғи ортаға жауапкершілік көзқарасын қалыптастыруға көмегін
тигізеді.[23]
Жалпы білім беру мен тәрбиелеу мектепте жүргізілетін сабақтан тыс
жұмыстарды дұрыс ұйымдастырғанда ғана белгілі бір нәтижеге жетуге болады.
Қазіргі уақытта жалпы білім беретін мектептің алдынд тұрған негізгі
мақсат – оқушылардың ой-өрісін жан-жақты дамыту, оларға қазіргі заман
талабына сай білім беру және тәрбиелеу. Баланың бойында осындай сзгі
қасиеттерді қалыптастыру, олардың іске асырылуы мектептерде жүргізілетін
сабақтан тыс жұмыстарды ұйымдастыруға да байланысты.
1.2.Экологиялық білім берудің әдіснамалық жолдары
Әдіс (методос деген грек сөзінен туады—зерттеу немесе таным жолы),
тәсілдер жиынтығы. Әдіс педагогикалық әдебиеттерде тәсіл деп түсіндіріледі.
Мысалы, швейцар энциклопедиясында әдіс ұғымын тәсіл деп түсінеді.
Педагогакалық энциклопедия "Оқыту әдістері" — мұғалім мен оқушылар
жұмысының тәсілдері, солардың көмегімен білімді, іскерлікті және дағдыны
игереді, оқушылардың дүниетанымы қалыптасады, қабілеттер дамиды, — деп
жазылған.Демек, оқыту әдістері бұл мұғалім мен оқушылардың оқу-тәрбие
жұмысының міндеттерін ойдағыдай шешуге бағытталған өзара байланысты іс-
әрекетінің тәсілдері. Оқыту әдісін осылай дидактика тұрғысынан түсіндіру
жалпы философиялық анықтамаға сай келеді. Әдіс дәл жалпы мағынасында
мақсатқа жету іс-әрекетін нақты ретке келтіру тәсілдері.
Сонымен оқу әдістері оқушылардың танымдық қабілеттерінің дамуына мүмкіндік
туғызуы тиіс, яғни, оқушылардың ойын дамытады, өз бетінше ізденіп жаңа
білімді игеруге ықпал жасайды.[13]
Оқыту әдістері ғылыми таным әдістеріне байланысты, өйткені, оқытуда ең
бастысы оқушылардың танымдық іс-әрекеті. Ғылыми танымға қатысты бірсыпыра
ережелер оқушылардың танымдық іс-әрекетінде қолданылатын оқыту әдістерінің
ерекшелігін анықтайды. Бұл ережелср: оқыту әдістері ең анық фактілерді
білуді қамтамасыз етеді; оқыту әдістері практика мен теорияны
жақындастырады; оқыту әдістері шындықты тануға әрекет жасайды; идея нақты
өмір мәліметтерінен қорытылады. Осы ережелердің бәрі оқушылар көзқарасының
қалыптасуының, таным қабілеттерінің дамуының негізі болады.[17]
Әдіс – оқу-тәрбие жұмыстарының алдында тұрған міндеттерді дұрыс
орындау үшін мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жұмыс істеу үшін қолданатын
тәсілдері. Әдіс арқылы мақсатқа жету үшін істелетін жұмыстар ретке
келтіріледі. Оқыту әдістері танымға қызығушылық туғызып, оқушының ақыл-ойын
дамытады, ізденуге, жаңа білімді түсінуге ықпал етеді. Оқытуда ең басты
нәрсе – оқушылардың танымдық жұмыстары. Оқыту әдістері ең анық фактілерді
білуді қамтамасыз етеді, теория мен тәжірибенің арасын жақындатады.
Тәсіл – оқыту әдісінің элементі. Жоспарды хабарлау, оқушылардың зейінін
сабаққа аудару, оқушылардың мұғалім көрсеткен іс-қимылдарды қайталауы, ақыл-
ой жұмыстары тәсілге жатады. Тәсіл оқу материалын түсінуге үлес
қосады.Оқыту тәсілдерінің түрлері: • ой, зейін, ес, қабылдау, қиялды
жақсарту тәсілдері;• мәселелі жағдаят тудыруға көмектесетін тәсілдер;
• оқушылардың сезімдеріне әсер ететін тәсілдер;
• жеке оқушылар арасындағы қарым-қатынасты басқару
тәсілдері.
Сонымен тәсілдер оқыту әдістерінің құрамына кіреді, әдістің
жүзеге асуына көмектеседі.Оқыту әдістерінің басты қызметі - оқыту,
ынталандыру, дамыту, тәрбиелеу, ұйымдастыру.
Оқыту құралдары - білім алу, іскерлікті жасау көзі. Олар: көрнекі құралдар,
оқулықтар, дидактикалық материалдар, техникалық оқыту құралдары, станоктар,
оқу кабинеттері, зертханалар, ЭЕМ және ТВ, нақты объектілер, өндіріс,
құрылыс.
1) ой, зейін, ес, қабылдау, қиялды жақсарту тәсілдері; 2) мәселелі жағдаят
тудыруға көмектесетін тәсілдер; 3)оқушылардың сезімдеріне әсер ететін
тәсілдер; 4) жеке оқушылар арасындағы қарым-қатынасты басқару
тәсілдері. Сонымен тәсілдер оқыту әдістерінің құрамына кіреді, әдістің
жүзеге асуына көмектеседі. Оқыту әдістерінің басты қызметі - оқыту,
ынталандыру, дамыту, тәрбиелеу, ұйымдастыру. Оқыту құралдары - білім алу,
іскерлікті жасау көзі. Олар: көрнекі құралдар, оқулықтар, дидактикалық
материалдар, техникалық оқыту құралдары, станоктар, оқу кабинеттері,
зертханалар, ЭЕМ және ТВ, нақты объектілер, өндіріс, құрылыс.
Қазіргі уақытта жас ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуына
ізгілік, ғылымилық, жүйелілік ұстанымдарына негізделген үздіксіз
экологиялық білім беру жүйесін құру, оның тәрбиелік мүмкіндіктерін саралау
өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Табиғатпен таныстыру – бастауыш
сынып балаларының танымын дамытудың басты құралдардың бірі. Мұнда
балалардың қоршаған орта жөніндегі ұғым түсініктерін байытатын жалпы және
нақты ғылыми мәліметтер алуының маңызы зор. Табиғатпен таныстыру барысында
Табиғат – бүкіл тіршілік атаулының алтын ұясы, тал бесігі, өсіп-өнер
мекені екендігі жөнінде нақты түсініктер беріледі. [8] Бастауыш сынып
балаларының тірі және өлі табиғатқа деген сүйіспеншілік қарым-қатынасын
тәрбиелеу мақсатында табиғатпен таныстыру, яғни табиғатты қорғау –
экологиялық тәрбие мен білім беру жұмыстары жүргізіледі.
Экологиялық тәрбие жаңа категория, ол экология ғылымымен және оның
тармақтарымен тікелей байланысты. Ал классикалық экологиядағы негізгі
түсініктер мыналар:
а) жеке алынған ағзаның өзінің өмір сүру ортасына ие болған бір аймақтағы
экожүйелердің қызметі;
ә) өмір сүретін тірі ағзалардың қоғамдастығы және олардың өзара
бір-бірімен қарым-қатынаста болуы.Бұл екі ұғым бастауыш сынып оқушыларының
қоршаған орта, табиғат жайындағы түсінігін дамыту арқылы көзқарасын
қалыптастыруға мүмкіндік береді. Қоршаған ортаға деген жағымды
қарым-қатынасты айқындаудың бір формасы баланың күнделікті іс-әрекеті.
Демек, экологиялық тәрбие үрдісінде көрініс табатын іс-әрекеттің мынадай
түрлерін атауға болады: - табиғаттағы әр түрлі оқиғаларды бейнелейтін
немесе табиғатты қорғау, көркейту іс-әрекетін білдіретін әңгімелер;
- мектеп алаңында (табиғаттағы еңбек) тіршілік объектілері үшін немесе
оларды күтіп-баптауды жүзеге асыру, сондай-ақ, заттарды қайта өңдеу
(кітаптарды және т.б. жөндеу) іс-әрекеті; - табиғаттан алған әсерлерін
және адамдардың табиғаттағы іс-әрекеттері негізінде бейнелеу өнерінің
туындыларын жасау; - табиғатпен тілдесу, өсімдіктер мен жануарлар
дүниесінің объектілерімен еркін түрде байланыс жасау – бақылау, оларды
зерттеу, күтіп-баптау іс-әрекеті, қолға үйрету мен белгілі-бір жағдайға
бағындырып үйретуді қамтитын кешенді іс-әрекет; - тәжірибе жасау – бақылау
нәтижесндегі өз пікірін айтумен сабақтасып келген іс жүзіндегі танымдық
іс-әрекет; - сұрақтар, хабарламалар, әңгіме, сурет салу, хат жазу;
- табиғатқа байланысты кейбір мәліметтер мен қызықты да құпия әсерлер
жөнінді пікір алмасу, әңгімелесу арқылы табиғат жайындағы түсініктерін
айқындау; - бақылау - өз бетінше дамытумен бірге табиғат туралы және
табиғаттағы адамдардың іс-әрекеттері жөнінде мәліметтерді алуды қамтамасыз
ету; - табиғат жайлы мазмұндағы телехабарларды, суреттерді көріп
тамашалау, шағын шығармалар оқу балалардың табиғат жөніндегі қалыптасқан
түсініктерін айқындайтын және жаңа ықпал ететін іс-әрекет түрлері.
Баланың табиғаттан алған әсерін әңгімелеп, суреттеп беруі оның қиялына
қанат бітіріп, табиғат жөніндегі түсінігін айқындауға ықпалын тигізеді.
Табиғаттағы әдемілікті сезініп, қабылдау дағдысы өзінен-өзі келе қоймайды,
оны дамыту, жағымды іс-әрекет түріне айналдыру ата-аналардың және
ұстаздардың көмегімен жүзеге асырылады. Демек, оларды өз бетінше әрекет
жасауын бақылау, оның мазмұнын талдау балалардың жеке басы
ерекшеліктерінің экологиялық тәрбиелілігінің деңгейін анықтауғы мүмкіндік
береді. Мұндай іс-әрекет түрлері арқылы баланың жеке тұлға ретіндегі
дамуын оның экологиялық тәрбиесімен тікелей сабақтастықта байланысты руға
болады. [9:145]
Балалармен экологиялық бағыттағы іс-әрекет түрлері кезінде нақты
нәтижелерге қол жеткізу ұстаздың кәсіби шеберлігін танып, экологиялық
тәрбие жұмысы кезінде тиімді әдіс-тәсілдерді игеруін қамтамасыз етеді. Сол
себепті балалардың экологиялық тәрбиелілігінң деңгейін көтеруге олардың
тұлға ретіндегі экологиялық білімін дамытуда пайдалануға болатын мынадай
әдіс түрлерін ұсынамыз. Тіршілік иелерінің өміріне қажетті түғызу және
қолдау әдісі балаларға экологиялық тәрбие берудегі басты әдіс түрі болып
саналады. Ол балалардың тәжірибе жасау дағдыларын, икемділіктерін
айқындауға бағытталған. Объектілерді бақылау - өсіп-өндірудің нәтижелері
қалыптаса бастаған дағдыларды бағалауға бағыт береді және оларға сипаттама
беруді қамтамасыз етеді. Экологиялық тәрбиеде жақсы нәтижеге жету – осы
әдіс түрінің тәжірибе мен моделденген іс-әрекетінің бір-бірімен байланыста
болуында. Сондай-ақ, заттарды күтіп-баптауда, оларды жөндеуде және
жаңартуға қатысу балаларға қажетті тәжірибелік дағдыларын қалыптастыруға
септігін тигізеді.
Бақылау - табиғаттағы сезімдік тұрғыда тану әдісі, мақсатқа бағытталған
қабылдау, сезім мен тиімділіктің бірлігі көрінетін танымдық күрделі үрдіс.
Ол табиғатпен, тіршілік объектілерімен, қоршаған ортамен тікелей
байланыста болуды қамтамасыз етеді. Табиғи объектілер мен табиғат
құбылыстарын бақылауды ұйымдастыру балаларды табиғатпен таныстырудың
негізгі тәсілі болып табылады. Ұзақ мерзімді бақылаулаларды ұйымдастыру -
өсімдіктер мен жануарлардың өмір сүру ортасымен өзара байланыста болу,
балалардың сол ортаға деген бейімділігін танудың алғы шарты. Бақылау
балаларға табиғат жөніндегі нақты түсініктерді меңгертіп, ойлау қабілетін,
тілін дамытады. Өсімдіктерді, жәндіктерді, құстарды бақылау арқылы бала
көптеген жаңалықтарға тап болады. Ал жүйелі бақылау баланың жеке басының
байқампаздығын аңғартады, осының әсерінен баланың дүниетанымы кеңейіп,
қоршаған ортаға деген өзіндік көзқарасы
пайда болып, білуге деген ынтасы арта түседі.
Табиғатты бейнелеу әдісі – экологиылқ тәрбие жүйесіндегі өзіндік орны бар
әдіс түрі. Мұнда балалар табиғат көрінісін, кәсіби шеберлер дайындаған
көркемдік суреттерді, музыкалық және әдеби шығармаларды тамашалап, табиғат
күнтізбесімен жұмыс істеп, бейнелеу өнері туындыларымен таныса алады.
Табиғатпен тікелей байланыста алынған халқымыздың ұлттық тұмыс бұйымдары
балалардың ол жөніндегі түсініктерін кеңейтіп, олармен жақын танысуға
мүмкіндік береді. [10] Сондай-ақ, бұл әдіс түрі арқылы табиғат адамдарға
жоғары дәрежедегі рухани байлық, көтеріңкі көңіл-күй сыйлап, олардың
сезімдеріне әсер ету арқылы әсемдікті сақтай білуге итермелейтіні жөнінде
ұғым қалыптастырады. Тіл дамыту іс-әрекетінде үлкен ерекшелік үлесіне
қарай табиғатты бейнелеу әдісінен сөздік әдеби әдісін өз бетінше бөліп
қарауға болады. Сөз белгілі бір формада және деңгейде кез келген
іс-әрекетті қолдайды және ол экологиялық тәрбиеде үш маңызды қызмет
атқарады. Мәселен, диалог түрінде (әңгіме де, пікір алмасуда) үлкен мен
баланың қарым-қатынасында табиғат туралы және ондағы адамдардың іс-әрекеті
туралы түсініктердің көрініс табуымен нақтыланады. Монолог арқылы
(мұғалім әңгімесі, кітап оқуы) балалар білімінің жаңа саласына енеді.
Жоғарыдағы әдістерді саралай келіп, балалардың экологиялық тәрбиелілігінің
деңгейі мен тұлға ретіндегі экологиялық білімін дамыту мақсатында
жүргізілетін мынадай жұмыс түрін ұсынамын:
- мектептің, туған қаласының орнын картаға белгілеп, ұстаздың көмегімен
желімдеу;
- теңіздер мен мұхиттар жөнінде түсініктер беру;
- өздеріне таныс қалаларды үлкен жалаушалармен белгілеу;
- экологиялық таза емес аймақтарды белгілеп, желімдеу.
Картамен жүргізілетін мұндай жұмыс түрлері балалардың алғашқы географиялық
танымдарын қалыптастырып және оқу іс-әрекетінің бастапқы дағдыларын игере
білуге, өз елінің кейбір экологиялық жағдайларын танып білуге мүмкіндік
береді. Осы бағыттағы жұмыс түрлерін балалар үлкен құлшыныспен, қызығумен
ынталы атқарады және ересектердің түсіндіргенін, құрдастарының жауаптарын
тыңдап, ұжымдық әңгімеде, қорытынды жасауға белсенді түрде қатыса алады.
Өнер туындыларынан көрмелер ұйымдастыру, ондағы табиғаттың әсем көрінісін
балалардың әңгімелеп жеткізе білуі олардың сезімдік талғамын, әдемілікке
ұмтылу қабілеттерін дамытады. Кішігірім көрмелерді көру, мұражайларға
саяхат жасау, мәдени байлықтарды бағалай білу баланың тұлға болып
қалыптасуына ықпал етеді. Үлкендердің басшылығымен қауіпсіздік ережелерін
сақтай отырып ұйымдастырылатын жақын жердегі орманға, жорықтарға шығу,
көргендерін шамаларына қарай қағаз бетіне түсіру – экологиялық сауықтыру
мәні бар өте маңызды жұмыстар. Бұдан балалар таза ауада демалып, табиғат
әсемдігінен талғамдық ләззат алады, өсімдіктер мен
жануарлардың бірлестігі туралы біледі, олардың қимыл қозғалыстарын
бақылайды. Тіпті тірі табиғатпен осылаша өзара қарым-қатынас жасау
балалардың табиғат аясында тәртіп нормаларын сақтап, мәдениетті демалу.
Қазіргі кезде адамзатты қоршаған ортаның күрделі экологиялық проблемалары
толғандыруда оларды жедел шешу тәсілдері іздестірілуде. Бұл ізденістерге
айналадағы орта туралы білімнің берері мол. Қазақстан Республикасы тұрақты
дамудың жаңа жолына түскенде экологиялық білім мен тәрбие берудің маңызы
арта түсуде. Бұл проблемалар президент Н.А.Назарбаев ұсынған "2030
стратегиясы"бағдарламасында басты орын алып тұр.[15;14]
Олай болса Сорос-Қазақстан Қорының Демократиялық Білім беру Орталығы
ұйымдастыруымен жүргізіліп жүрген Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан
ойлауды дамыту бағдарламасының қазіргі алдағы талаптарға сай білімді,
әсіресе білгенін өмірде пайдалана білетін мамандарды тәрбиелеу мақсатында
алатын орны ерекше. Шетел әдіскерлері А.Женни, Стилл, Куртис, Мередит,
"Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту" бағдарламасы жалпы
үшін дайындалған оқу жоспарының әдістемелік құралын басшылыққа алдық.
Оқушыларға білім беру барысында белсендендіру, ой түйіндеріне өздігінен
келтіру, яғни теорияны үстірт оқып жаттап алу емес, қарастырылатын
құбылыстардың ерекшеліктерін практикалық іс-әрекет үстінде ұғынып,
тұжырымға келтіру - аса маңызды. Бұл маңыздылықты ашатын сын тұрғысынан
ойлау-белгілі бір идеяларды қабылдай отырып оның неге қатысты екендігін
зерттеу, оларды жеңіл септикалық ойларға қарсы қоя салыстыру, сол
идеяларға қарсы көзқарастармен тепе-теңдікте ұстап зерттеу, оларға
сеніммен қарайтын белгілі бір жүйелікке түсіріп қолдану.
Әр сабақтың тәрбиелік мақсатында экологиялық тәрбиеге көңіл бөліп жаңа
білімді қабылдау, бекіту, іскерлік пен дағдыны тәрбиелеу барысындағы
өзіндік ойлау, проблемалық сұрақтарға жауап бере білу негізінде
төмендегідей шараларды жүргіздік.
Оқушыларды топтастырып жұмыс істей алу мақсатын көздеп ыңғайланып дөңгелек
үстелге отырғызылады.[12;15]
Сабақтың мақсаты: оқушылардың экологиялық білімдерін бекіту мен тереңдету,
адамның табиғи ортадағы адамгершілік іс-әрекеттері туралы түсініктер
жүйесін қалыптастыру, қоршаған ортаның зиянды әдеттерінің адам
денсаулығына әсерін түсіндіру.
Міндеттері:
1. Мазмұнға байланысты :
Жалпы экология жөнінде білімдерін өз жұмысында қолдана алады, топтық
сызбалар жасай алады.
2. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту:
Экологиялық сауаттылық арқылы оқушылардың дүниетанымдық көзқарасы кеңейеді
.Сыншы сауалдарына жауап беру арқылы әңгіме бөліктерін зерттейді,
экологиялық тәрбие берудің жолдарын қарастырады.
3. Бір-бірімен пікірлесе отырып, ортақ қорытынды шығарады.
Сабақта қолданылатын әдістер: топтастыру, кубизм.
Сабақтың барысы :
1 .Қызығушылыкты ояту:
Алғашқыда жеке жұмыс жасайды.
Табиғат, қоршаған орта, экология, экологиялық тәрбие, білім жайлы не
білесіздер, ойларынызға не келеді, соның бәрін дәптерлерінізге жазыңыздар
(5 минут) деп тапсырма бердік.
Жұппен жүмыс.
Енді осы ойларымен көршілерімен бөліседі.(2 минут)
Топпен жұмыс.
Шағын топта талдап, осы жазылған сөздерді мағынасына қарай топтастырады.
Берілген қағазға топтық сызба құрылып, тақтаға әр топтың лидері
(белсендісі) шығып, өз жұмыстарын қорғады. (Змин)
Мысалы, оқушылардың жеке, жұп болып орындаған жұмыстарының көрінісі
былайша қысқаша суреттелді. Ауаның ластануы, сулардың тартылып қалуы, Арал
тағдыры, Каспий теңізінің экологиялық мәселелері, топырақтың
құнарсыздануы, дәрілік өсімдіктерді тиімді пайдалану,
жан-жануарлар,қорықтарға жағдай жасау, сирек кездесетін өсімдіктер мен
жануарлар санының қызыл кітапқа енгізілуі, озон қабаты, биосфера,
гидросфера, литосфера, атмосфера, экожүие, өнеркәсіптің дамуы, қалдық-сыз
өнім, радиацияның денсаулыққа зияны, жана туған балалардың шетінеп кетуі,
эколоиялық тәрбие, білім беру мекемелерінің міндеттері, балаларды
табиғатты аялауға, қорғауға тәрбиелеу, экологиялық құқық деген сияқты
аулан түрлі мәселелерді ортаға салды.
Бұдан байқағанымыз бастауыш сыныптың оқушылардың ойлары шашыраңқы, жүйе
болмай кетті, өйткені ойларынызға не келеді соны жаз деген тапсырма
берілген болатын.
Оқушылар экология туралы жинақталған материалдарды, тиянақтылық,
түсініктілік, бірізділік, жүйелілік саналылық, белсенділік сияқты
дидактикалық қағидаға сүйене отырып, экологиялық мәселердің мәні, мазмұны,
атқаратын функциясы тағы басқа ұқсастықтарын, айырмашылықтарын ажыратып
оларды топтастырды. Бұл стратегия топтастыру деп аталады [ 13;25]
Топтастыру - қарастырылып отырған мәселе жайлы ойдағы бар мәліметті
қағазға түсіру. Тоқтаусыз, шектемей жаза беру, содан кейін
классификациялау арқылы ішкі байланыстарын анықтау, білімнің желісін
немесе торын құру осы сияқты ақпарат алуға пайдаға асыру, кәдеге жарату,
өз білетінен тысқары жаңалықтарды ашуға мүмкіндік етінін көрдік.
Экологиялық тәрбие жаңа категория, ол экология ғылымымен және оның
тармақтарымен тікелей байланысты. Ал классикалық экологиядағы негізгі
түсініктер мыналар:
а) жеке алынған ағзаның өзінің өмірсүру ортасына ие болған бір аймақтағы
экожүйелердің қызметі;
ә) өмір сүретін тірі ағзалардың қоғамдастығы және олардың өзара
бір-бірімен қарым-қатынаста болуы. [14;75]
Бұл екі ұғым мектеп жасына дейінгі балалар мен бастауыш сынып оқушыларының
қоршаған орта, табиғат жайындағы түсінігін дамыту арқылы көзқарасын
қалыптастыруға мүмкіндік береді. Қоршаған ортаға деген жағымды
қарым-қатынасты айқындаудың бір формасы баланың күнделікті іс-әрекеті.
Демек, экологиялық тәрбие үрдісінде көрініс табатын іс-әрекеттің мынадай
түрлерін атауға болады:
- табиғаттағы әр түрлі оқиғаларды бейнелейтін немесе табиғатты қорғау,
көркейту іс-әрекетін білдіретін сюжетті-рольді ойын;
- балабақша және мектеп алаңында (табиғаттағы еңбек) тіршілік объектілері
үшін немесе оларды күтіп-баптауды жүзеге асыру, сондай-ақ, заттарды қайта
өңдеу (ойыншықтарды, кітаптарды және т.б. жөндеу) іс-әрекеті;
- табиғаттан алған әсерлерін және адамдардың табиғаттағы іс-әрекеттері
негізінде бейнелеу өнерінің туындыларын жасау;
- табиғатпен тілдесу, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің объектілерімен
еркін түрде байланыс жасау – бақылау, оларды еркелету, күтіп-баптау
іс-әрекеті, қолға үйрету мен белгілі-бір жағдайға бағындырып үйретуді
қамтитын кешенді іс-әрекет;
- тәжірибе жасау – бақылау нәтижесіндегі өз пікірін айтумен сабақтасып
келген іс жүзіндегі танымдық іс-әрекет;
Себебі, "табиғат - қоғам -адам" жүйесіндегі қарым-қатынастардың шиеленісуі
жылдан-жылға күшейіп, экологиялық зардаптар тіршілікке қауіп төндіріп
отыр. Ал, бастауыш сынып кезеңіндегі білім қоршаған орта, табиғат жайында
қарапайым ұғым беру арқылы баланың дүниетанымын қалыптастырудан басталады.
Мектеп жасындағы балаларға қоршаған ортаның заттары мен құбылыстарын
таныстыру арқылы олардың бір-бірімен байланысын ғылыми түрде түсіндіру
барысында балаларда алғашқы табиғат туралы ұғым негіздері қаланады.
Балалардың мұндай табиғат жайында алған қарапайым дүниетанымдық ұғымдары,
олардың бастауыш сыныпта дүниетанымды оқыту барысында және жоғарғы
сыныптарда биологиялық пәндер бойынша берілетін білім жүйесінің алғашқы
баспалдағы болмақ. Ал, бұл болса тәлім-тәрбиенің ауқымды мақсаттарының
бірі болып табылады. Ол табиғатқа адамгершілік қатынасы мен мінез-құлық
нормаларын қалыптастыру екенін көрсете отырып “...басқа адамдармен жарамды
қатынасқа ену, басқа адамдардың адамша тіршілік етуіне жағдай жасай білу
тек толы бағалы адамның қолынан келуі мүмкін, ал ол дегеніміз – дүниеге,
өмірге, табиғатқа шын дос қатынасындағы адам” - дейді. Аталған еңбектерде
бала тәрбиесі мәселесі әр қырынан қарастырылғанымен оқушыларға экологиялық
тәрбие беру үрдісінде зерттеу аясында ішінара зерттеледі. Сондықтан да
бүгінгі күнге дейін бастауыш сыныптарда оқушылардың дүниетанымын
қалыптастыру жүйелі ұғым беру ісі жете зерттелмеген, тың мәселе. Осы
мәселеге байланысты төмендегідей бірнеше қарама-қайшылықтарды атап айтсақ:
- оқушылардың табиғатпен дұрыс қарым-қатынаста болмауы; - табиғат
тазалығын сақтау дағдылары қалыптаспағандығы; - табиғатқа қамқорлық жасау,
экологиялық мәдениетті қалыптастырудың жеткіліксіздігі; - табиғатты
қорғау, дүниетанымдық көзқарасты қалыптастыруға арналған әдістемелік
құралдардың аздығы; Осы қарама-қайшылықтарды ескере отырып, Қазақстанның
жергілікті табиғатына сай, өлке тану принципіне негізделген, нақтылы қай
көлемде, қандай мазмұнда табиғат жайында материалдарды енгізу керек? Оны
оқытудың жолын талдайтын, балаға табиғат жайында жүйелі ұғым бере отырып,
оның дүниетанымын қалыптастырудың жолдары мен әдістерін анықтап,
саралайтын ғылыми зерттеу жұмыстарының теориялық-әдістемелік базасы
жеткіліксіз даму деңгейде келе жатқаны нақтылы және тиімді зерттеулерді
қажет етеді. Экологиялық тәрбие беру арқылы балалардың дүниетанымын
қалыптастыру жолдары, мүмкіндіктері ғылыми - әдістемелік тұрғыдан
негізделді. Экологиялық сана, экологиялық сауаттылық, экологиялық
мәдениет ұғымының мәні нақтыланып, оқушылардың дүниетанымын
қалыптастырудың мазмұны мен Бастауыш сынып көлемі талданып, меңгеру
жолдарына сипаттама берілді. балаларының дүниетанымын қалыптастырудың
формалары жүйеленіп, тиімді Экологиялық сана, әдістері іріктелді.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар: табиғат - оқушылардың дүниетанымын
қалыптастырудың негізі ретінде таным теориясына талдау, оларға ғылыми
әдістемелік педагогикалық тұрғыдағы тәрбие беру арқылы балалардың
дүниетанымын қалыптастырудың тиімді жолдары, формалары мен әдістері.
Оқушылардың дүниетанымдық көзқарасын қалыптастыруда мұғалімдер мен
ата-аналарға арналған ұсыныстар. Бастауыш сыныпта экологиялық тәрбие беру
негізінде оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың педагогикалық негіздері
атты проблеманың философия, психология, педагогика, экология саласында
зерттеу деңгейi салыстырылып, бастауыш сыныптарда экологиялық тербие
берудiң педагогикальқ шарттары, мазмұны баяндалып оқушыларға экологиялық,
бiлiм мен тәрбие беру бағытында сұрыпталып, проблеманың бүгiнгi таңдағы
жағдайы сипатталады.
Бастауыш сынып оқушыларының халықтық мен тәрбие беру - олардың
тіршіліктану жөніндегі сауатын ашуға қажет және қоршаған ортаны сақтауда
маңызы зор. Сондықтан да бастауыш сынып оқушыларының экологиялық
білімдерін қалыптастырып, экологиялық білім мен тәрбие беруге, барлық
адамдардың экологиялық деңгейі, соны ұғынуы мен білім дәрежесінің жоғары
болуларына әсер етіп, қордағы басылымдардың бар түрін кеңінен пайдалана,
оқырмандардың экологиялық ақпараттандырылуын қанағаттандыра біліңіздер.
Аталмыш бағыттағы Табиғат-сұлулықтың кәусар бұлағы, Табиғат лебі,
Табиғатым - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz