Бастауыш сыныптарда математика пәнінде пайдаланылатын дидактикалық ойындар жүйесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-6
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ПАЙДАЛАНЫП ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ...7
1.1 Математика сабағында пайдаланылатын дидактикалық ойындарды қолдану мақсаты мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Математика сабағында қолданылатын дидактикалық ойындардың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2 МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...20
2.1 Дидактикалықойындарды математика сабағында қолданудың әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2Бастауыш сыныптағы 1 - сыныптың математика сабағында қолданылатын дидактикалық ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .40
Кіріспе
Курстық жұмыстың көкейкестілігі.Н.Ә.Назарбаев білім мен ғылымды өз дәрежесінде меңгерген елдер ғана әлемдік дамудың алдында болады. Ендеше біз халыққа білім беру және ғылымды дамыту, оларды реформалау ісін қарқынды жолға қоюымыз керек деп міндеттейді. Біз осы пікірдің өзінен - ақ білім беру жүйесін реформалауда басқарудың әдіс- тәсілдеріне жаңаша құрылыммен келу керектігін көреміз. Мектептің педагогикалық жұмыс барысын жүйелеу, оқыту тәсілдерін жетілдіру, білім дегейін жоғары сатыға көтеру.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесінің міндеті ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау екендігі айтылған[1].
Адамның жан дүниесінің дамып жетілуі, әлеуметтік өмірге бейімделіп тіршілік етуі әр түрлі іс-әрекеттермен шұғылдану барысында қалыптасады. Сондай іс-әрекеттің бір саласы -- ойын әрекеті.
Баланың психикалық даму үрдісінде ойын әрекетінің тағылымдық және тәрбиелік маңызы осы заманғы тәлім-тәрбие психологиясында өзекті мәселе болып саналады. Ойын әрекетінде баланың денесі мен ақыл-ойы дамып, өзін қоршаған ортаның заттарымен құбылыстарын танып біледі.
Қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбаев: Ойын ойнап, ән салмай, өсер бала бола ма?-деп айтқандай, бала өмірінде ойын ерекше орын алады Баланың өмірі, қоршаған ортаны танып, еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде қалыптасады. Олар ойын ойнау барысында өздерін еркін сезінеді. Іздемпаздық, тапқырлық әрекеті (сезіну, қабылдау, ойлау, зейін қою, ерік арқылы) байқалады[2, 21б]
Жоғары сатыда дамып жетілген сана-сезім мен ақыл-ой иесі-адам баласының ойын әрекеті бір жағынан, тіршілік етудің негізгі формасы болып саналатын болса, екінші жағынан, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын өмір тәжірибесінің нәтижесі болып саналады. Міне, осы тұрғыдан алғанда, адам баласының ойын әрекеті, негізінен балдырған кезінде кеңінен дамып, баланың өсіп жетілуіндегі басты және жетекші факторға айналады.
Ойынды психологиялық дамудың әр жағдайында коррекциялық бағытта қолдану мәселесінің теориялық және әдістемелік негіздері Фрейд А., Роджерс К.., Леви Д., Торф Д. және т. б. еңбектерінде ғылыми позицияларға байланысты әрқилы сипатталынады[3, 42б].
Ойынның бала өмірінде үлкен орын алатынын ертеден-ақ дәлелдеген. Тіпті, 18-ғасырда Ж.Ж.Руссо былай деп жазған: "Баланы жақсы тану және түсіну үшін, оны ойын кезінде бақылау керек" деген.
Тәрбиелік үрдістегі ойынның маңызы туралы кеңес педагогтары А.С.Макаренко, Н.К.Крупская және т.б. арнайы зерттеу еңбектерінде терең де жан-жақты айқын талдау жасаған[3, 65б].
Ал Қазақстан зерттеушілерінің ішінде дидактикалық ойынды зерттеген ғалымдар Н.К.Ахметов, Ж.С Хайдаров. Көрнекі педагог Мағжан Жұмабаев: "Бала еш уақытта іссіз отыра алмайтын болғандықтан, балаға ылғи пайдалы іс беріп отыру керек. Сыныпта отырғанда балалардың тез шаршауы оның ақылының жұмыссыз қалуынан, әсіресе тек отыруда, ауаның бұзылуынан. Сондықтан сабақ уақытында сабақты дидактикалық жарыс-ойын түрінде өткізсе, балалар сергіп өздерін еркін ұстайды", - деп ойынның, қызғылықты жаттығудың балалардың оқу әрекетін жандандырып оқуға деген ынтасын арттыратын маңызды құрал екенін атап көрсетеді.
Мектепте математика пәні оқушылардың ойлау қабілетін дамытуда, өз бетінше ізденісін қалыптастыруда ерекше роль атқаратын пәндердің бірі. Алайда бұл пәнді кейбір оқушылар тез игеріп кете алмайды. Сыныптағы оқушылардың ойлау қабілеті де, қызығушылығы да әр түрлі. Сондықтан оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, сабақ бойы оларды белсенді қалыпта ұстап, сабақты өз бетінше меңгеруге құлшындырып, ынтасын арттыру мақсатында оқытудың тиімді әдістерін іс-тәжірибеде қолдану міндеті мұғалімдерге жүктеледі.
Қазіргі таңдағы білім беру үрдісіне ақпараттық технологиялардың жетістіктерінің енуі, заманауи педагогикалық технологиялардың қолданылуымен қатар оқушылардың математика пәніне деген қызығушылығын арттырудың бір әдісі математика сабағында дидактикалық ойындарды немесе олардың элементтерін қолдану болу табылады.
Математика сабақтарында ойын элементтерін пайдалану, оқушылардың ой-өрісін дамытып, танымдық белсенділік қасиеттерін арттырады. Теорияны практикамен ұштастыруға жол ашады. Мұнда тәжірибе негізінде жинақталған математика сабағында дидактикалық ойындардың мақсаттары, міндеттері, түрлері, құрастыру ережелері, қолдану әдістері келтірілген, кейбір ойындар мен ойын элементтері ендірілген сабақ үлгілері келтірілген.
"Ойын арқылы бала дүниені таниды." - дейді Т.Тәжібаев. Шынында да, бала үшін ойын өмір сүрудің белсенді формасы, сол арқылы ересектерге еліктейді, олардың іс-әрекетін, қарым-қатынастарын үйренеді, еңбектің мәнін түсініп, адамгершілік нормаларын игереді, әлеуметтік рольдер атқарады[4, 19б].
Бүгінгі таңда қоғамның әлеуметтік объективтік сұранысын орындауда бастауыш мектепте оқушылардың танымдық, адамгершілік және сабаққа қызығушылығын, белсенділігін дамыту педагогикалық тұрғыдан шешу қажеттігін, дамытудың бір саласы дидактикалық ойындарды пайдалану өз деңгейінде болмағандығы арасында қайшылықтар бар екендігі орын алып отыр. Бастауыш мектепке жасындағы балалар еліктегіш, жаңалыққа жаны құмар келеді. Сондықтан әр сабақтың мазмұны мен мақсатына, балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты ойын элементтерін пайдаланса балалардың сабаққа деген ынтасы артып, танымдық қызығуы, ізденімпаздық дағдылары жетіледі.
Сонда дидактикалық ойынның негізгі мақсаты баланы қызықтыра отырып, жаңа білімді меңгертіп, танымдық белсенділігін арттыру болса, мұғалімнің міндеті - сол дидактикалық ойын түрлерін тиімді пайдалану арқылы балаларды өздігінен ойлай білуге, ой белсенділігі мен тіл байлығын арттыра түсуге, әртүрлі танымдық дағды мен шеберлікті меңгертуге қол жеткізу болып табылады, яғни оқу үрдісінде "дидакикалық ойын" элементтерін пайдалану біріншіден, балаларға берілген білім берік меңгерту құралы болса, екіншіден балаларға берілген білім сапасын көтеріп, танымдық қызығушылығын арттыру болып табылады. Осыған орай бұл зерттеудің тақырыбы: "Бастауыш сыныптың математика сабағында қолданылатын дидактикалық ойындар және оның маңызы." - деп аталады.
Курстық жұмыстың мақсаты.Бастауыш сынып математика сабағында дидактикалық ойындарды пайдалану арқылы оқушылардың ой-өрісін дамыту жолдарын ғылыми тұрғыдан негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеудің нысаны. Бастауыш сыныптың оқыту процесі.
Зерттеудің пәні: Бастауыш сыныптарда математика пәнінде пайдаланылатын дидактикалық ойындар жүйесі.
Курстық жұмыстың міндеті.
-Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындарды қолданудың педагогикалық негіздерін айқындау:
- Бастауыш сынып оқушыларына арналған дидактикалық ойындардың мазмұнын саралау;
- Дидактикалық ойындарды пайдаланудың әдістемесін құру.
Зерттеу әдістері. Тақырып бойынша ғылыми, психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді теориялық тұрғыдан талдау, педагогикалық тәжірибені зерттеу және жинақтау, бақылау, материалдарды сұрыптау, жүйелеу, зерттеу.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұны тұжырымдамасы, жетекші психолог, педагог, әдіскерлердің ғылыми-зерттеу нәтижелері, зерттеліп отырған мәселеге байланысты отандық, жақын шетелдік ғалымдардың еңбектері.
Зерттеу болжамы: Бастауыш сыныпта математика пәнін оқытуда дидактикалық ойындарды пайдалану тиімді болар еді, егер математика сабақтарында дидактикалық ойындарды қолданудың әдістемелік жүйесі жасалынса. Дидактикалық ойындарды математика сабағының мазмұны мен мақсатына сәйкес пайдалана білсе.
Зерттеу базасы. Тараз қаласы Тұрар Рысқұлов атындағы № 48 орта мектебі.
Зерттеу жұмысының кезеңдері:Зерттеу үш кезеңнен тұрады.
1-кезеңдезерттеу тақырыбының өзектілігі анықталынып, осы мәселеге байланысты әдебиеттер мен ғылыми-зерттеу жұмыстарына талдау жүргізілді.
2-кезеңде математика сабағында пайдаланылатын дидактикалық ойындарды қолдану мақсаты мен маңызы және олардың ерекшеліктеріанықталынып, зерттеудің теориялық негізі жасалынды.
3-кезеңде дидактикалық ойындарды математика сабағында қолданудың әдістемесі және 1 - сыныптың математика сабағында қолданылатын дидактикалық ойындарды жинақталды. Зерттеу нәтижелері жинақталынып, қорытындыланды.
Курстық жұмыстың мазмұны: Зерттеу жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, зерттеу мақсаты, міндеттері, нысаны, пәні, зерттеу әдісі, зерттеу көздері, зерттеу базасы, ғылыми болжамы тұжырымдалды.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды пайдаланып оқытудың теориялық негіздері атты бірінші бөлімінде Бастауыш сынып оқушыларына математика пәнінен қолданылатын дидактикалық ойындардың негізгі мақсаты мен міндеттері, маңызы және ерекшеліктері мен түрлері қарастырылған.
Математика сабақтарында дидактикалық ойындарды пайдалану әдістемесі атты екінші бөлімінде дидактикалық ойындарды математика сабағында қолданудың әдістемесі баяндалып, бастауыш сыныптың 1-ші сыныбына арналған әр түрлі тақырыптағы дидактикалық ойындар жинақталды.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ПАЙДАЛАНЫП ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Математика сабағында пайдаланылатын дидактикалық ойындарды қолдану мақсаты мен маңызы
XXI - ғасыр білімділер ғасыры болғандықтан бүгінгі таңда заманымызға сай зерделі, ой - өрісі жоғары, жан - жақты дамыған ұрпақ қалыптастыру мемлекетіміздің алға қойған аса маңызды міндеті болып тұр.Ал жас ұрпақтың білімді, саналы, бәсекеге қабілетті тұлға болып өсуі, ол ұстазға байланысты. Сондықтан да мұғалім әрбір сабақты түрлендіріп, оны оқушылар жалықпайтындай етіп өткізу керек. Оқушыларға логикалық ой туғызып, өз бетімен ізденіп жұмыс жасауына бағыт - бағдар беруі керек.
Қазіргі күні Қазақстан Республикасында білім берудің жаңа мемлекеттік стандартына сәйкес мектептегі оқыту мен тәрбиелеу приоритеті түбегейлі өзгеріп, бірінші кезекке бұрынғыдай оқушыны пәндік білім, білік және дағдылардың белгілі бір жиынтығымен қаруландырк емес, оның оқу-танымдық іс-әрекетін дұрыс және тиімді ұйымдастыру негізінде жекебас тұлғасын тәрбиелеу мақсаты қойылып отыр. Бұл, өз кезегінде, мектептегі математикалық білім беру ісіне елеулі түрде ықпал етіп, оны қайта қарауды талар етеді.[5, 29б]
Мектепте математика пәні оқушылардың ойлау қабілетін дамытуда, өз бетінше ізденісін қалыптастыруда ерекше роль атқаратын пәндердің бірі. Алайда бұл пәнді кейбір оқушылар тез игеріп кете алмайды. Сыныптағы оқушылардың ойлау қабілеті де, қызығушылығы да әр түрлі. Сондықтан оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, сабақ бойы оларды белсенді қалыпта ұстап, сабақты өз бетінше меңгеруге құлшындырып, ынтасын арттыру мақсатында оқытудың тиімді әдістерін іс-тәжірибеде қолдану міндеті мұғалімдерге жүктеледі. Қазіргі таңдағы білім беру үрдісіне ақпараттық технологиялардың жетістіктерінің енуі, заманауи педагогикалық технологиялардың қолданылуымен қатар оқушылардың математика пәніне деген қызығушылығын арттырудың бір әдісі математика сабағында дидактикалық ойындарды немесе олардың элементтерін қолдану болу табылады [5, 56б].
Дидактикалық ойын - бұл оқыту мақсаттары үшін арнайы құрылған немесе сәйкестендірілген ойындар. Мектепке дейінгі тәрбие үшін бірінші болып ойындарды зерттеуге кіріскен Ф.Фребель және М.Монтессори, бастауыш мектеп үшін - О.Декроли (XIXғ. - XXғ. басы). Өткен ғасырдың ортасында дидактикалық ойындар, алдымен - бастауыш сыныптарда, кейінірек - жоғарғы сыныптарда қолданыла бастады. Дидактикалық ойындардың ерекше бір белгісі оқушылар іс-әрекетінің шартты ойын жоспары мен оқуға бағдарлануының үйлесуі. Ойындардың уақыты шектеулі және барлығы белгіленген ережелерге бағынады. Дидактикалық ойындардың оқыту және дамыту қасиеті бар, оқушылардың ой - өрісін кеңейтіп, танымдық қызығушылықтарын ынталандырады, икемділіктер мен дағдыларды қалыптастырады және балалардың психофизиологиялық дамуына себеп болады [6, 55б].
Бастауыш сынып оқушыларының математика пәнінен қызығушылықтарын арттыруда дидактикалық ойынның маңызы аса зор. Оның себебі, біріншіден, бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін ескерсек, олардың абстрактілі ойлау қабілеттерінен көру қабілеті басым болып келеді. Екіншіден, мектепке дейінгі кезеңде оқушылардың негізгі әрекеті ойын болғандықтан оқу әрекетіне бірден көшу оқушыға қиын соғады. Үшіншіден, ойын оқушылардың сабаққа қызығушылығын, ынта - ықыласын арттыру, математикалық білім, білік, дағдыларын қалыптастыру үшін және оқушылардың ой-өрісін дамытып, танымдық белсенділік қасиеттерін арттырады.Теорияны практикамен ұштастыруға жол ашады.Сондықтан математика сабақтарында түрлі дидактикалық ойындарды пайдаланудың маңызы зор[6, 74б].
Бастауыш сынып оқушыларының математика пәнінен қолданылатын дидактикалық ойындардың негізгі мақсаты - бастауыш сынып оқушыларының бағдарлама талаптарында көрсетілген математикалық білім, білік, дағдыларын қалыптастыру, белгілі бір тақырып бойынша білім беру, пысықтау, қайталау немесе тексеру.
Бастауыш сынып оқушыларының математика пәнінен қолданылатын дидактикалық ойындардың негізгі міндеттері - оқушылардың математикаға қызығушылығын арттыру, математикалық білімдерін дамыту, шапшаңдылыққа, қырағылыққа, байқағыштыққа тәрбиелеу.
Қолданылатын материал сипаты бойынша дидактикалық ойындар заттық (негізінде дидактикалық материалдар мен ойыншықтыр); үстел үстіндегі және Қиын саяхат, Лабиринт түріндегі логикалық ойындар; сөздік ойындар - жұмбақтар, есептер және тағы басқа болып болінеді.
№
Ойындар
Ойындардың сипаты
1
Заттармен ойналатын ойындар (ойыншықтар, табиғи материалдар және тағы басқа)
Бұл ойындар балаларға әсіресе қол жеткізерлік болады, себебі осы ойындар тікелей қабылдауға негізделген, балалардың заттармен әрекет жасау талпынысына және сол арқылы оларды танып білуге сәйкес құрылған.
2
Үстел үстіндегі - баспа ойындары
Заттармен ойналатын ойындар секілді, көрнекілік принципіне негізделген, алайда мұндай заттың өзі қоланылмай, оның бейнесі ғана беріледі.
3
Сөздік ойындар
Осы ойындар ең күрделі болып табылады. Олардың тікелей қабылдауымен байланысы жоқ. Мұнда балалар елесті іске қосу керек. Бұл ойындардың оқушының ойлау қабілетін дамытуда пайдасы мол, себебі балалар басқалардың пікіріне сүйенбей, өз бетінше пайымдау мен ой қорытындылар жасауға, логикалық қателіктерді байқауға үйренеді
1. Заттармен ойналатын ойындар (ойыншықтар, табиғи материалдар және тағы басқа) балаларға әсіресе қол жеткізерлік болады, себебі осы ойындар тікелей қабылдауға негізделген, балалардың заттармен әрекет жасау талпынысына және сол арқылы оларды танып білуге сәйкес құрылған.
2. Үстелүстіндегі - баспа ойындары, заттарменойналатынойындар секілді, көрнекілікпринципіне негізделген, алайдамұндайзаттың өзіқоланылмай, оныңбейнесі ғанаберіледі. Үстелбетіндегі - баспаойындарыдидактикалық ойындарсияқтыөзбетінше ақыл-ой жұмысын талап еткенде ғана дұрыс, әрі табысты болады.
3. Сөздік ойындар ең күрделі болып табылады. Олардың тікелей қабылдауымен байланысы жоқ. Мұнда балалар елесті іске қосу керек. Бұл ойындардың оқушының ойлау қабілетін дамытуда пайдасы мол, себебі балалар басқалардың пікіріне сүйенбей, өз бетінше пайымдау мен ой қорытындылар жасауға, логикалық қателіктерді байқауға үйренеді [7, 34б].
Сонымен қатар, дидактикалық ойындарды оқыту мақсаты мен міндеттері бойынша топтастыруға болады.
1) Саяхатойындарқияли келеді. Ойынның мақсаты - танымдық мазмұнға сәл ғажайып сипат беріп, әсерін күшейту, балалардың жан-жағындағы байқалмай қалған нәрселерге көңіл аударту. Осындай ойындар зейін мен байқағыштықты дамытады.
2) Нұсқау - ойындар. Оның негізіндезаттармен, ойыншықтармен әрекет жасау, сөздік нұсқаулар (бір түсті заттарды біріктіру, заттарды көлемі, формасы және басқа да белгілері бойынша бөлу.)
3) Ұйғарым ойындары. Не болареді?немесеМенне істередім?жәнетағыбасқа. Ойынныңдидактикалықмазмұны балалардыңалдына міндет, жағдаят немесе мәселе тудыруын ал бұл олардың келесі әрекеттерін ойластыруды талап етеді. Бұл ойындар бар білімін себеп-салдар байланыстары арнасының кез келген жағдайында қолдана алу икемділіктерін талап етеді.
4) Ойын-жұмбақтарбілімді, тапқырлықты тексеру үшін қолданылады. Жұмбақтардың басты ерекшелігі логикалық есеп болып табылады. Логикалық есептердің құрылу тәсілдері әр түрлі, бірақ олардың барлығы оқушылардың іс-әрекетін белсендіреді. Оқушыларға ойын-жұмбақтар ұнайды.Салыстыру, еске түсіру, ойлау, шешімін табу қажеттілігі ақыл-ой еңбегінің қуанышын толтырады. Жұмбақ шешу талдау, жалпылау, қабілеттерін дамытып, пайымдау, қорытынды шығару, ой түйіндер жасау икемділіктерін қалыптастырады.
5) Ойын-әңгіме (диалог). Мұның негізіндемұғалімнің оқушылармен, оқушылардың мұғаліммен және оқушылардың бір-бірімен қарым-қатынасы жатыр. Ойын әңгіме мұғалімнің сұрақтарын, құрбыларының сұрақтары мен жауаптарын тыңдау, әңгіменің мазмұнына зейін қоя білу қабілеттерін тәрбиелейді. Мұның бәрі міндетті шешудің белсенді ізденісін сипаттайды.
2 кесте - Оқытумақсаты менміндеттерібойыншаойындардытоптас тыру
№
Ойын
Ойынның мақсаты мен міндеті
1
Ойын - саяхат
Ойынның мақсаты - танымдық мазмұнға сәл ғажайып сипат беріп, әсерін күшейту, балалардың жан-жағындағы байқалмай қалған нәрселерге көңіл аударту. Ойынның міндеті - зейін мен байқағыштықты дамытады.
2
Ойын - нұсқау
Оның негізінде заттармен, ойыншықтармен әрекет жасау, сөздік нұсқаулар (бір түсті заттарды біріктіру, заттарды көлемі, формасы және басқа да белгілері бойынша бөлу.)
3
Ойын - ұйғарым
Ойынның дидактикалық мазмұны балалардың алдына міндет, жағдаят немесе мәселе тудыруын ал бұл олардың келесі әрекеттерін ойластыруды талап етеді.
4
Ойын - жұмбақ
Ойынның мақсаты - білімді, тапқырлықты тексеру. Жұмбақтардың басты ерекшелігі логикалық есеп болып табылады. Логикалық есептердің құрылу тәсілдері әр түрлі, бірақ олардың барлығы оқушылардың іс-әрекетін белсендіреді. Салыстыру, еске түсіру, ойлау, шешімін табу қажеттілігі ақыл-ой еңбегінің қуанышын толтырады. Жұмбақ шешу талдау, жалпылау, қабілеттерін дамытып, пайымдау, қорытынды шығару, ой түйіндер жасау икемділіктерін қалыптастырады.
5
Ойын - әңгіме (диалог)
Ойын әңгіме мұғалімнің сұрақтарын, құрбыларының сұрақтары мен жауаптарын тыңдау, әңгіменің мазмұнына зейін қоя білу қабілеттерін тәрбиелейді.
Дидактикалық ойындарды құру принциптері
:: Балалардың іс-әрекетіндегі ойын түрлері мен оқуды байланыстыру.
:: Ойын тапсырмалары арқылы біртіндеп қызықты, жеңіл ойындардан оқу-тәрбие міндеттеріне көшу.
:: Ойынның шарты мен ойын міндеттерінің біртіндеп күрделенуі.
:: Берілген тапсырмаларды шешуде оқушының ақыл-ой белсенділігінің артуы.
:: Оқу мен тәрбие міндеттерінің бірлігі.
Дидактикалық ойындарды құру ережелері.
1. Ойын ережесі қарапайым, нақты тұжырымдалған болуы шарт.
2. Ұсынылған материалдың математикалық мазмұны оқушылардың түсінуіне жеңіл, қол жетімді болуы керек.
3. Ойын-ойлау әрекеті үшін қажеттілікті жеткілікті түрде қамтамасыз етуі керек.
4. Ойын кезінде қолданылатын дидактикалық материалдар, құрал-жабдықтар қолдануға қолайлы болуы тиіс, олай болмаса ойын тиісті нәтижесін бермейді.
5. Әр оқушы ойынның белсенді қатысушысы болу керек. Оқушының ойынға кірісу кезегін ұзақ күтуі баланың ойынға деген қызығушылығын төмендетеді.
6. Егер сабақта бірнеше ойын жүргізілсе математикалық мазмұны жағынан оңайы мен күрделісікезектесе жүргізілуі тиіс.
7. Математика сабағында ойналатын ойындардың ойындық сипатының белгілі бір шегі болу керек. Бұл шектен асқан ойынды оқушы тек қана ойын деп қабылдауы мүмкін.
8. Оқушы ойын процесі кезінде өзінің ой қорытындысын математикалық жағынан сауатты түрде жеткізе алуы керек, қысқа, дұрыс, нақты тілде сөйлеу керек. [8, 45б].
Дидактикалық ойындардың классификациясы.
Ойын мақсатының басты ерекше белгілеріне қарап оларды шартты түрде классификациялауға болады.
::Ауызша есептеу дағдыларын қалыптастыру мен жетілдіруге бағытталған ойындар.
::Теориялық білімдерін өзектендіруге бағытталған ойындар.
::Есептеу дағдылары мен шеберліктерін шыңдауға бағытталған ойындар.
::Бақылау, зерттеу, қорытындылау ойындары.
::Сурет, кесте, сиволдық жазулар арқылы есептер құрастыруға бағытталған ойындар.
::Есептің шарты мен талаптары жасырылған схема бойынша өз бетінше тұжырымдамалар жасауға бағытталған ойындар. Сонымен бірге көбінесе сыныптағы ұжымдық ойындар дидактикалық міндеттеріне қарай түрлерге бөлінеді. Олар: оқыту ойындары, бақылау ойындары, қорытындылау ойындары.
::Егер оқушы ойынға қатыса отырып немесе ойынға дайындық кезінде жаңа білімді меңгерсе, дағдылар мен іскерліктерді қалыптастырса бұл тек ойынға ғана емес математикалық материалдың мазмұнында да айқын көрсетілсе, жаңа білімді меңгеру нәтижесі соғұрлым жақсы болады.
::Дидактикалық мақсаты қайталау, бекіту, алынған білімді тексеру болып келетін ойын-бақылау ойыны болып табылады. Бұл ойынға қатысу үшін әрбір оқушыға арнайы математикалық дайындық керек.
::Қорытындылау ойыны- білімдерді интеграциялауды талап етеді. Ондай ойындар пәнаралық байланыстарды таба алуға, әртүрлі оқу жағдайларында әрекет ету шеберліктерін меңгеруге қалыптастырады.
Оқыту үрдісінде дидактикалық ойындардың құндылығы, оқыту мақсаттарына сәйкес жасалып, білім беру, тәрбиелеу және дамыту үшін қызмет атқаратынында. Бастауыш сыныптың математика сабағында дидактикалық ойындарды қолдана отырып берік және саналы білім, дағды мен икемділіктерге жетуге болады. Ойын барысында оқушылар көптеген математикалық әрекеттер, жаттығулар орындағанын, санауға жаттыққанын, есептер шығарағанын және сол сияқтыларды байқамай қалады. Баланың зейіні ойынға қадалады, сонымен қатар ол математикалық сипаты бар білімдерін жаңа жағдайға бейімдейді. Дидактикалық ойын балаға жақын болғандықтан оның қиялын оятып, көңіл күйін жоғарлатады.
Ойын барысында пайда болатын жағымды эмоциялар, оның іс-әрекетін белсендіріп, ырықты зейіні, есте сақтау қабілеті, ассоциативті іс-әрекетінің дамуымен және салыстыру, қорытынды жасау мен жалпылау қабілеттерінің қалыптасуына байланысты міндеттердің шешілуін қамтамасыз етеді.
Оқушылардың тұлғалық қасиеттері әсіресе ұжымдық ойындарда қалыптасады. Олар өз жолдастарының қызығушылықтарын ескеруге, өз мүдделерін тоқтатуға үйренеді. Оқушының жауапкершілік сезімі дамып, ерік-жігері мен мінезі тәрбиеленеді [9, 11б].
Дидактикалық ойындарды білім беру, тәрбиелеу және дамыту тәсілі ретінде кеңінен қолдануға болады. Негізгі оқыту әсері баланың белсенділігін белгілі арнаға бағыттап, оқыту процесін автоматты түрде жетелейтін дидактикалық материал мен ойын әрекеттеріне қатысты.
Дидактикалық ойындарды жалпы ойыннан және сабақтағы ойын формасынан ажырата білу керек, бірақ бұл тек шартты түрде ғана.Сабақтағы ойын формасы оқушылардың математикалық іс-әрекетке ынталандырушы құрал ретінде көрінетін ойын мен жағдаяттары арқылы жасалады.
Сабақ формасындағы ойын тәсілдері мен жағдаяттары келесі негізгі бағыттар арқылы жүзеге асырылады:
* Дидактикалық мақсат оқушылар алдына ойын шарты формасында қойылады;
* Оқушылардың оқу іс-әрекеті ойын ережелеріне бағынады;
* Оқу материалы ойын құралы ретінде қолданылады;
* Оқу іс-әрекетіне дидактикалық міндетті ойын міндетіне ауыстыратын жарыс элементтері енгізіледі;
* Дидактикалық тапсырманы орындау табыстылығы ойын нәтижесіне байланысты болады.
Зерттеулердің көрсеткіші бойынша, бағдарлама материалын қолданатын ойын тәсілдері мен бастауыш сынып оқушыларының ойын ерекшеліктері олардың ақыл-ой іс-әрекетінің белсенділігін арттырып, оқуға деген ішкі түрткілерінің пайда болуына әсер етеді.
Ойын формаларын сабақтың әр түрлі кезеңдерінде қолдануға болады. Мұғалім Диалог ойынын ұсынады. Ол оқушылардың жаңа білім игеру үрдісіндегі белсенділікті жоғарлатуға бағдарланған. Ойын идеясы мұғалім оқу мәселесін немесе проблемалық жағдаят туғызып, оқушылар бұл мәселені шешуге тырысуынан тұрады. Олар мәселені шешу үшін бар білімдерінің жеткіліксіз екенін түсінеді. Ойынның ережелері бойынша әр команда мұғалімге минималды түрде сұрақ қоя отырып, оның жауаптарынан қойылған мәселені шешу үшін барынша ақпарат жинау керек. Ойында мұғалім ақпаратты бергісі келмейтін кейіп келтіреді, ал оқушылар епті құрылған сұрақтарымен ақпаратты суырып алуға тырысады. Егер осындай диалогта оқушылар аз мөлшерде қойылған сұрақтар арқылы шешуін тауып алса, мұғалім шығармашылық ойлауды дамыту міндетін атқарды деп айтуға болады [10, 9б]. Ғылыми әдебиеттерде педагогикалық шарттар деп қажет болатын сыртқы талаптардың жиынтығын айтады, ал оларды қанағаттандыру қалаған нәтижеге қол жеткізуді қамтамасыз етеді. Біздің зерттеуімізде көздеген педагогикалық нәтиже, осылар:
1. Ойын мақсаты, математика сабағында балалардың ойын процесінде игерілген дағды мен икемділіктері, ойын жүргізу барысында қандай тәрбиелік мақсаттар көзделетіні.
2. Ойын мазмұны қызықты болу керек. Қызығушылық туралы айтқанда, балаларға жай ғана қызықты болуы емес, математикалық тапсырмалардың мазмұны немесе олар енетін форманың қызықты болуы.
3. Ойлау операциялары - анализ, синтез, салыстыру, жалпылау, абстаркция ойынды қолдану барысынды қалыптасып дамиды.
Дидактикалық ойында тәртіп маңызды рөл атқарады. Көптеген мұғалімдердің пікірінше, егер оқушылар жинақталған, зейінді, белсенді, тек индивидуалды өздік жұмыспен айналысатын болса, математика тәртіп бойынша идеалды болып есептеледі. Оларға өз ойын қол көтеру арқылы және мұғалімнің рұқсатымен ғана өз пікірін айтып, ұсыныстар жасауға болады.
Әдеттегідей, мұғалім байқалған қателіктерін тез түзете қоюға тырысқан балаларға бір-бірімен сөйлесу, бір-біріне асыра көмектесуге жол бермейді. Бұл түсінікті нәрсе: орынсыз қарым-қатынас, сыбырласу, көршісінен көшіру үлкен зиян келтіреді.
Егер оқушылардың қарым-қатынасын мақсатты қылып, танымдық іс-әрекет үрдісінде олар осындай қарым-қатынастың пайдалылығын сезінетін болса, онда оқытуда да, тұлғаны қалыптастыруда да оң нәтижелер алуға болады, себебі осы жағдайда ұжымдық тәрбие принципі шынымен жүзеге асады [11, 48б].
Өзара көмек пен бақылау мұғалімнің жұмысын бір мезгілде жеңілдетіп, қиындатады. Жеңілденуі, мұғалім бірқатар жағдайларда өзінің кейбір қызметін оқушыларға жүктеуге мүмкіндік алады. Мысалы, ол оқушыға қалып қойған сыныптастарына кеңес беріп, көмектесуге тапсырады. Кейде үлгермеуші оқушы мұғалімнің көмегімен салыстырғанда жолдасымен өзін еркін сезініп, тапсырманы табыстырақ орындайды.
Мұғалім қызметінің күрделенуіне келетін болсақ, бұл дидактикалық ойын кезінде танымдық іс-әрекеттің епті басқарылуын қажет етумен, топтар (командалар) мен топ жетекшілерін дұрыс таңдаумен, сабақта жағымды қарым-қатынас орнатумен байланысты болады [11, 55б].
1.2 Математика сабағында қолданылатын дидактикалық ойындардың ерекшеліктері
Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде психологиялық, анатомиялық - физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын баланың даму құралы, таным көзі, тәрбиелік дамытушылық мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді.
Ойынның негізгі ерекшелігі ол балалардың қоршаған өмірді- адамдардың қиялын, іс- әрекеттерін бейнелеу болып табылады. Ойында бөлме теңіз, аспан кеңістігі де, темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар жағдайға ойынның өздері ойлаған түпкі ниеті мен мазмұнына лайық маңыз береді.
Ойын іс-әрекетінің тағы бір ерекшелігі- оның әрекеттік сипаты. Балалар ойын шығарушылар, ойында жасаушыларболып табылады. Олар ойында өздеріне мәлім өмір құбылыстары мен оқиғалары туралы білімдерін бейнелейді, оларға өзінің қатынасын білдіреді.
Балалар ойынының ерекшелігі оның сондай-ақ бейненің, ойын әрекеті мен сөздің ұштауымен өзара байланыстылығында. Бұл оның сыртқы елгілі емес, шын мәні. Ойынды бала өз бейнеленген қаһарманның іс-әрекетімен, сезімімен тыныстайды. Кейде бейненің баланы баулап әкететіні соншалық, ол тіпті өзін әдеттегідей шақырғанға жауап та қатпайды[12, 35б].
Дидактикалық ойынның өзінің басқа іс-әрекеттен айрықша қалыптасқан құрылымы.
Дидактикалық ойынның негізгі құрылымдық компоненттері: ойын мақсаты, шарты, ойын әрекеттері, танымдық мазмұны немесе дидактикалық міндет, құрал-жабдықтар, ойын нәтижесі.
Жалпы ойынмен салыстырғанда дидактикалық ойын нақты қойылған оқыту мақсаты мен соған сәйкес дәйекті, ашық түрде белгіленген және оқу-танымдық бағыттылығымен сипатталатын педагогикалық нәтижесімен ерекшеленеді.
Ойынның ең бірінші құрылымдық компененті - ойын мақсаты - әдетте, ойын атауында беріледі. Ол оқу үрдісінде шешілетін дидактикалық міндет ретінде берілген. Ойын мақсаты көбінесе ойын барысында жобаланған сұрақ немесе жұмбақ ретінде бейнеленеді. Ол ойынға қандай жағдай болмасын танымдық сипат беріп, ойын қатысушыларына білімге байланысты белгілі бір талаптар қояды [13, 57б].
Әр дидактикалық ойында оқушылардың ойын процесіндегі жүріс-тұрысы мен әрекет ретін анықтайтын ережелері болады, және олар сабақта іскери ахуал құруға әсер етеді. Сондықтан дидактикалық ойын ережелерін құрастырғанда, сабақ жоспары мен оқушылардың жеке дара ерекшеліктерін есепке алу керек. Мұнымен әр оқушының өз бетімен жұмыс жасай алу қабілеті, табандылық, ақыл-ой белсенділігі, қанағаттану сезімінің пайда болуы үшін жағдайлар жасалады.Одан басқа, ойын шарттары өз мінез-құлқын басқару икемділігін, ұжым талаптарына бағынуға тәрбиелейді.Ойын шарттарымен шектелетін ойын әрекеттері дидактикалық ойынның мағыналы жағы болып табылады. Олар оқушыларлдың танымдық белсенділіктерін арттыруға себеп болып, өз қабілеттерін көрсетуге, ойын мақсатына қол жеткізу үшін бар білім, білік, дағдыларын қолдануға мүмкіндік береді. Ойын әрекеттері ауызша есеп шығаруда өте жиі көрінеді.
Мұғалім ойын басшысы ретінде, оны керек дидактикалық арнаға бағыттайды, қажет болған жағдайда оның жүрісін әр түрлі тәсілдермен белсендіріп, ойынға деген қызығушылықты арттырады, үлгірмей жатқан балаларды рухтандырып, ойынға жұмылдырады [14,78б].
Дидактикалық ойынның негізі танымдық мазмұны болып табылады. Танымдық мазмұн ойын арқылы берілген оқу мәселесін шешуде қолданылатын білім мен біліктерді игеру.Дидактикалық ойынның құрал-жабдықтары едәуір мөлшерде сабақтың құрал-жабдықтарын өзіне қосады. Бұл оқытудың техникалық құралдарының болуы. Сонымен қатар мұнда түрлі көрнекілік құралдары кіреді: кестелер, модельдер, дидактикалық таратпа материалдары, жеңімпаз командалар марапатталатын жалаушалар.
Дидактикалық ойынның шарықтау шегі болып табылатын, ойынды толықтыратын, белгілі нәтижесі болады. Бәрінен бұрын, ол қойылған оқу міндетінің шешуі ретінде көрініп, оқушыларға ақыл-ой және моральдық қанағат береді. Мұғалім үшін әрқашан ойын нәтижесі оқушылардың білім игерудегі немесе оны қолданудағы жетістік деңгейінің көрсеткіші болып табылады [14, 84б].
Дидактикалық ойынның барлық құрылымдық элементтері бір-бірімен өзара байланысты және олардың негізгілерінің болмауы ойынды бұзады. Мақсатсыз, ойын әрекеттерінсіз, ойынды ұйымдастыратын ережелерсіз, дидактикалық ойынның болуы мүмкін емес, не ол өзіне ғана тән қалпын жоғалтып, бұйрық пен жаттығуларды орындауға айналады. Сондықтан да дидактикалық ойыны бар сабаққа дайындалған кезде, ойын жүрісінің қысқаша сипаттамасын құру, ойынның уақыт өлшемін белгілеу, оқушылардың білім деңгейі мен жас ерекшеліктерін есекеру және пәнаралық байланыс орнату керек.
Барлық ойын элементтерінің үйлесуі мен олардың өзара әрекеттесуі, ойын ұйымдастырылуын, тиімділігін жоғарлатып, жоспарланған нәтижеге әкеледі.
Дидактикалық ойындардың құндылығы ойын үрдісінде балалардың едәуір мөлшерде жаңа білімді өз бетімен игеріп, бір-біріне белсенді түрде көмектеседі.
Дидактикалық ойындарды қолданғанда оқушылардың ойынға деген қызығушылықтарының сақталуын қадағалау өте маңызды. Қызығушылықтың болмауы немесе жоғалуында балаларды ойынға күштеп қатыстыруға болмайды, өйткені міндет бойынша ойналған ойын өзінің дидактикалық, дамытуышылқ мағынасын жоғалтады; бұл жағдайда ойын әрекетінен ең құнды нәрсе - оның эмоционалды бастамасы жойылады. Ойынға деген қызығушылық жоғалған кезде, мұғалімге мезгілімен жағдайды өзгертуге әкелетін әрекеттер жасау керек. Бұған эмоционалды сөйлеу, ақ жарқын қатынас, үлгермеушілерге болысу қызмет ете алады. Қызығушылық бар болғанда балалар үлкен ынтамен оқиды, ал бұл олардың білімді меңгеруіне орасан зор ықпал етеді [15, 59б].
Ойынды мәнерлеп жүргізу өте маңызды. Егер мұғалім балалармен салқын, бір сарынды сөйлессе, онда балалар да сабаққа назар аудамай, немқұрайлы қарайды. Мұндай жағдайда олардың қызығушылықтарының төмендеуіне жол бермеу, тыңдау, көру, ойынға қатысу ықыластарын сақтау қиынға соғады. Бұл жиі кезде мұғалімдердің қолынан мүлдем келмеуі де мүмкін, сонда балалар ойыннан ешқандай пайда таппайды, және ойын оларда тек жалығу сезімін тудырады. Оқуға деген жағымсыз қатынас пайда болады.
Егер бала бір нәрсені дұрыс түсінбесе, онда мұғалім шәкірттерді кінәламай, оларға дұрыс түсіндіре алмағаны үшін өзін кінәлауы керек. Мұғалім балалармен сөйлескенде ашуланбай, күйгелектенбей, сабырлықпен сөйлеп, шұбалаңқы сөздер мен керексіз терминдерді қолданбастан, әрбір затты ықыласпен, қарапайым тілмен түсіндіру керек,-деген Ы.Алтынсарин.
Мұғалім ойынға өзі белгілі бір деңгейде кірісу керек, әйтпесе жетекшілігі мен ықпалы аса шынайы болмайды. Ойынға кірісе алу икемі - педагогикалық шеберліктің тағы бір көрсеткіші. Оқушыларды қанағаттандыратын қызықты ойын, келесі ойындарды өткізуге жағымды әсер етеді. Дидактикалық ойындарды өткізгенде қызықтыру мен оқыту бір-біріне кедергі жасамай, керісінше, көмектесетіндей етіп үйлестіру керек. Балалардың ойынға деген эмоционалды қатынасын жоғарлататын құралдар мен тәсілдерді, өз алдына қойылған мақсат емес, дидактикалық міндеттерді атқаруға әкелетін жол ретінде қарастыру керек.
Ойын мазмұнының математикалық жағы әрқашан бірінші орында тұру керек. Осы жағдайда ғана ойын балалардың математикалық дамуы мен олардың математикаға қызығушылығының тәрбиеленуінде өзінің рөлін атқарады [16, 17б].
1 - 4 сыныптарда дидактикалық ойындар көбінесе белгілі бір сюжеттермен байланысты болады. Сюжеттер қарапайым, баланың қиялына сәйкес құрылған. Кейде сюжеттер ойын атауында көрсетіледі:Сан үшін күрес, Кестені білем және тағы басқа. Бірқатар ойындарда сюжет саяхатқа барумен байланысты болады: Космосқа ұшу және сол сияқты. Кейіпкерлік ізденіс, қияли саяхат сюжеттері кіші мектеп оқушыларының елесіне нәр береді.
Көптеген ойындар топпен жарысу принципі бойынша жүргізіледі. Жарыс ойынның эмоционалды жағын күшейтеді. Ең дұрысы, жарыс жеке басының біріншілігі үшін емес, бір қатарда отырған оқушылар командасының біріншілігі үшін жүргізілгенін есепке алу керек, балалар тек өздері ғана тапсырманы жақсы орындауға тырысып қоймай, жолдастарына да көмектеседі. Жарыс түрткісі көбінесе ойын атауында көрінеді Кім жылдам, Хоккей, Телефон және басқалары [17, 39б].
Математикалық мазмұны бар дидактикалық ойындарды ұйымдастырғанда келесі әдістеме сұрақтарын қарастыру қажет:
* Ойын мақсаты. Оқушылар математика саласында қандай дағды мен икемділіктерді ойын процесінде меңгереді? Ойынның қандай сәтіне айрықша назар аудару керек? Ойын өткізгенде қандай басқа тәрбиелік мақсаттар көзделеді?
* Қатысушылар саны. Әр ойын белгілі минималды қатысушылар санын талап етеді. Мұны ойынды ұйымдастырғанда ескеру қажет.
* Ойын үшін қандай дидактикалық материалдар мен құралдар қажет?
* Балаларды аз уақыт ішінде ойын шартымен қалай таныстыруғаболады?
* Ойын қандай уақыт аралығында өткізілу керек? Ол қызықты болып, балалардың көңілінен шыға ма? Оқушылар оған қайта оралғылары келе ме?
* Барлық оқушылардың ойынға қатысуын қалай қамтамасыз етуге болады?
* Оқушылардың барлығы жұмысқа кіріскенін анықтау үшін,бақылауды қалай ұйымдастыруға болады?
* Балалардың қызығушылығы мен белсенділігін жоғарлату үшін, ойынға қандай өзгерістер енгізуге болады?
* Ойын аяқталғанда қандай қорытындылар жасауға болады
(ең табысты сәттер, математикалық білімді меңгеру нәтижесі, белсенді қатысушыларды бағалау, тәртіп бұзу бойынша ескерту жасау және тағы басқа) [18, 46б].
Математиканы оқыту үрдісінде дидактикалық ойындарды әр түрлі мақсатпен қоланады: жаңа сабақты меңгерту, білім, білік, дағдыларды бекіту, олардың меңгерілуін тексеру. Дидактикалық ойындарды қолданудың мақсатбағыттылығы сабақтың барлық кезеңдерінде әр түрлі болады. Мысалы, жаңа білімді меңгеруде дидактикалық ойындардың мүмкіндіктері дәстүрлі оқыту формаларына қарағанда әлсіздеу. Сондықтан сабақтың ойын формаларын оқыту нәтижесін тексергенде, дағды мен икемділіктерді қалыптстыруда жиі қолданылады. Оқушылардың ойын үрдісінде, жоғарыда айтылғандай, мақсаттылық, ұйымдастырушылық қабілеті, оқуға деген жағымды қатынасы орнайды.
Сабақ құрылымындағы дидактикалық ойындардың орнын анықтау және ойын мен оқу элементтерінің ұштасуы көбінесе мұғалімнің дидактикалық ойындардың қызметі мен олардың топтастырылуын дұрыс түсінуімен байланысты болады. Ең алдымен, сыныптағы ұжымдық ойындарды сабақтың дидактикалық міндеттері бойынша бөледі. Бұл ойындар: оқытушылық, бақылау және жалпылау.
Егер оқушылар ойынға қатыса оытырып, жаңа білім, білік, дағдыларды меңгерсе немесе оларды ойынға дайындалу барысында игеруге мәжбүр болса, онда бұл - оқытушылық ойындар. Және танымдық іс-әрекет түрткісі ойында ғана емес, математикалық материал мазмұнында да неғұрлым айқын көрінсе, білімді меңгеру нәтижесі соғұрлым жоғары болады.
Бақылау ойындарының дидактикалық мақсаты бұрын алынған білімді, пысықтау, бекіту және тексеруден тұрады. Әр оқушыға оған қатысу үшін белгілі математикалық дайындық қажет.
Жалпылау ойындары білім интеграциясын талап етеді. Олар пәнаралық байланыстың орнауына әсер етіп, түрлі оқу жағдаяттарында әрекет ету қабілетін қалыптастыруға бағытталған.
Дидактикалық ойындарды ұйымдастырғанда келесі жайттарды ескеру керек:
1. Ойын шарттары қарапайым, нақты құрылып, берілген материалдың математикалық мазмұны оқушыларға түсінікті болу керек. Қарсы жағдайда ойын қызығушылықты оятпай, шартты түрде ғана өткізіледі.
2. Ойын ойлау іс-әрекетіне жекілікті түрде нәр беру керек, әйтпесе, ол педагогикалық мақсаттардың орындалуына әсер етпей, математикалық қырағылық пен зейінді дамытпайды.
3. Ойын барысында қолданатын дидактикалық материалдар, қолдануда ыңғайлы болу керек, әйтпесе, ойын ойдағыдай, нәтиже бермейді.
4. Командалардың жарысуына байланысты ойын өткізгенде, оның нәтижелерін бақылауды, бүкіл ұжым немесе тағайындалған бірнеше оқушы тарапынан қаматамасыз ету керек. Жарыс нәтижелерінің есебі ашық, айқын және әділ болу керек. Есептегі қателіктер, есепті ұйымдастыру олқылықтары жеңімпаздар туралы теріс көзқарастың орнауына әкеліп, ойынға наразылық пайда болады.
5. Әр оқушы ойынға белсенді түрде қатысу керек. Ойынға қатысу үшін өз кезегін көп уақыт тосу, сол ойынға деген қызығушылықты төмендетеді.
6. Егер сабақта бірнеше ойын өткізілсе, онда математикалық мазмұны бойынша жеңіл ойындар аса қиындарымен алмасу керек.
7. Егер бірнеше сабақта ұқсас ойлау әрекеттеріне байланысты ойында жүргізілсе, онда материалдың математикалық мазмұны бойынша олар мынадай принципте жүргізілу керек: жеңілден қиынға, нақтыдан абстрактіге. Бұл қалыпты логикалық ойындарды өткізгенде қатаң сақтау керек.
8. Математика сабағын өткізгенде ойын сипатының белгілі мөлшері болу керек. Осы мөлшерінден тыс шығып кету, балалардың сабақты тек ойын ретінде қабылдауына әкеледі.
9. Ойын барысында оқушылар өз пайымдауларын математикалық сауатты жеткізу керек, сөздері дұрыс, анық және қысқаша болуы абзал.
10. Ойынды берілген сабақтааяқтап, нәтижесін шығару керек. Тек осы жағдайда ғана ол жағымды рөл атқарады.[19, 39б]
Көптеген дидактикалық ойындар оқушылардың білімін жаңа біліммен толықтырмайтын сияқты, бірақ олардың үлкен пайдасы - оқушылар білімдерін жаңа жағдайда қолдануға үйренеді немесе оқушыларға ойлау міндеті қойылады, ал оның шешуі ақыл-ой іс-әрекетінің түрлі формаларының көрінуін талап етеді. Дидактикалық ойындар ақыл-ой дамуының құралы болып табылады, себебі ойын барысында түрлі ойлау процестері жүзеге асырылады. Ойынды түсініп, ойын әрекеттері мен шартын игеру үшін, мұғалімнің түсіндіргенін мұқият тыңдап, ұғыну керек. Ойын арқылы қойылған міндеттерді шешу, шоғырланған зейінді, белсенді ақыл-ой іс-әрекетін, салыстыру мен жалпылауды орындауды талап етеді [20, 58б].
Дидактикалық ойындар, өз кезегінде, материал мазмұнына, ұйымдастыру тәсіліне, оқушылардың дайындық деңгейіне, сабақтың мақсатына байланысты түрлі сипатқа ие бола алады. Мысалы, продуктивті, репродуктивті, шығармашылық, құрастырушылық, тәжірибелік, тәрбиелік болуы мүмкін.
Соңғы нәтижеде, ойын формаларында бірлескен қызметтестік пен жарыс, өзін-өзі басқару, ұжым арқылы тәрбиелеу, балаларды ғылыми-техникалық шығармашылыққа баулу, оқу мен сынып тәртібі үшін жауапкершілік сезімін тәрбиелеу, ең бастысы - математиканы оқыту идеялары жүзеге асырылады.
Математиканы оқыту үрдісінде ойынның маңыздылығы мен мәніне қарағанда, ол өз алдына мақсат емес, бұл математика сабағында қызығушылықты дамыту құралы.Дидактикалық ойынар оқушыларды өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландырады, олардың ойлау қабілеттерін, ізденімпаздылғын арттырады, сөз қорын молайтуға көмектеседі, сабақта диактикалық ойындарды пайдалану мектеп оқушыларын сол пәнеге белсенділігін арттырады, бағдарламалық материалдарды қажет деңгейде меңгеруге ықпал етеді [21, 42б].
2 МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Дидактикалық ойындарды математика сабағында қолданудың әдістемесі
Балалардың танымдық қабілеттерін дамытатын жеке қызығушылығын негізгі бір жолы - дидактикалық ойындар. Ойынды мұғалім баланың ойлау іс-әрекетін жандандыруға арналған әдістемелік тәсіл ретінде қолданылады.
Жаңа тақырыпты түсіндіру, оны пысықтау үшін, жаттығулар орындау, өткен тақырыпты еске түсіріп, қайталау үшін пайдалынатын дидактикалық ойындардың мазмұндары мысалы, Орамал тастау, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-6
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ПАЙДАЛАНЫП ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ...7
1.1 Математика сабағында пайдаланылатын дидактикалық ойындарды қолдану мақсаты мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Математика сабағында қолданылатын дидактикалық ойындардың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2 МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...20
2.1 Дидактикалықойындарды математика сабағында қолданудың әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2Бастауыш сыныптағы 1 - сыныптың математика сабағында қолданылатын дидактикалық ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .40
Кіріспе
Курстық жұмыстың көкейкестілігі.Н.Ә.Назарбаев білім мен ғылымды өз дәрежесінде меңгерген елдер ғана әлемдік дамудың алдында болады. Ендеше біз халыққа білім беру және ғылымды дамыту, оларды реформалау ісін қарқынды жолға қоюымыз керек деп міндеттейді. Біз осы пікірдің өзінен - ақ білім беру жүйесін реформалауда басқарудың әдіс- тәсілдеріне жаңаша құрылыммен келу керектігін көреміз. Мектептің педагогикалық жұмыс барысын жүйелеу, оқыту тәсілдерін жетілдіру, білім дегейін жоғары сатыға көтеру.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесінің міндеті ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау екендігі айтылған[1].
Адамның жан дүниесінің дамып жетілуі, әлеуметтік өмірге бейімделіп тіршілік етуі әр түрлі іс-әрекеттермен шұғылдану барысында қалыптасады. Сондай іс-әрекеттің бір саласы -- ойын әрекеті.
Баланың психикалық даму үрдісінде ойын әрекетінің тағылымдық және тәрбиелік маңызы осы заманғы тәлім-тәрбие психологиясында өзекті мәселе болып саналады. Ойын әрекетінде баланың денесі мен ақыл-ойы дамып, өзін қоршаған ортаның заттарымен құбылыстарын танып біледі.
Қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбаев: Ойын ойнап, ән салмай, өсер бала бола ма?-деп айтқандай, бала өмірінде ойын ерекше орын алады Баланың өмірі, қоршаған ортаны танып, еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде қалыптасады. Олар ойын ойнау барысында өздерін еркін сезінеді. Іздемпаздық, тапқырлық әрекеті (сезіну, қабылдау, ойлау, зейін қою, ерік арқылы) байқалады[2, 21б]
Жоғары сатыда дамып жетілген сана-сезім мен ақыл-ой иесі-адам баласының ойын әрекеті бір жағынан, тіршілік етудің негізгі формасы болып саналатын болса, екінші жағынан, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын өмір тәжірибесінің нәтижесі болып саналады. Міне, осы тұрғыдан алғанда, адам баласының ойын әрекеті, негізінен балдырған кезінде кеңінен дамып, баланың өсіп жетілуіндегі басты және жетекші факторға айналады.
Ойынды психологиялық дамудың әр жағдайында коррекциялық бағытта қолдану мәселесінің теориялық және әдістемелік негіздері Фрейд А., Роджерс К.., Леви Д., Торф Д. және т. б. еңбектерінде ғылыми позицияларға байланысты әрқилы сипатталынады[3, 42б].
Ойынның бала өмірінде үлкен орын алатынын ертеден-ақ дәлелдеген. Тіпті, 18-ғасырда Ж.Ж.Руссо былай деп жазған: "Баланы жақсы тану және түсіну үшін, оны ойын кезінде бақылау керек" деген.
Тәрбиелік үрдістегі ойынның маңызы туралы кеңес педагогтары А.С.Макаренко, Н.К.Крупская және т.б. арнайы зерттеу еңбектерінде терең де жан-жақты айқын талдау жасаған[3, 65б].
Ал Қазақстан зерттеушілерінің ішінде дидактикалық ойынды зерттеген ғалымдар Н.К.Ахметов, Ж.С Хайдаров. Көрнекі педагог Мағжан Жұмабаев: "Бала еш уақытта іссіз отыра алмайтын болғандықтан, балаға ылғи пайдалы іс беріп отыру керек. Сыныпта отырғанда балалардың тез шаршауы оның ақылының жұмыссыз қалуынан, әсіресе тек отыруда, ауаның бұзылуынан. Сондықтан сабақ уақытында сабақты дидактикалық жарыс-ойын түрінде өткізсе, балалар сергіп өздерін еркін ұстайды", - деп ойынның, қызғылықты жаттығудың балалардың оқу әрекетін жандандырып оқуға деген ынтасын арттыратын маңызды құрал екенін атап көрсетеді.
Мектепте математика пәні оқушылардың ойлау қабілетін дамытуда, өз бетінше ізденісін қалыптастыруда ерекше роль атқаратын пәндердің бірі. Алайда бұл пәнді кейбір оқушылар тез игеріп кете алмайды. Сыныптағы оқушылардың ойлау қабілеті де, қызығушылығы да әр түрлі. Сондықтан оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, сабақ бойы оларды белсенді қалыпта ұстап, сабақты өз бетінше меңгеруге құлшындырып, ынтасын арттыру мақсатында оқытудың тиімді әдістерін іс-тәжірибеде қолдану міндеті мұғалімдерге жүктеледі.
Қазіргі таңдағы білім беру үрдісіне ақпараттық технологиялардың жетістіктерінің енуі, заманауи педагогикалық технологиялардың қолданылуымен қатар оқушылардың математика пәніне деген қызығушылығын арттырудың бір әдісі математика сабағында дидактикалық ойындарды немесе олардың элементтерін қолдану болу табылады.
Математика сабақтарында ойын элементтерін пайдалану, оқушылардың ой-өрісін дамытып, танымдық белсенділік қасиеттерін арттырады. Теорияны практикамен ұштастыруға жол ашады. Мұнда тәжірибе негізінде жинақталған математика сабағында дидактикалық ойындардың мақсаттары, міндеттері, түрлері, құрастыру ережелері, қолдану әдістері келтірілген, кейбір ойындар мен ойын элементтері ендірілген сабақ үлгілері келтірілген.
"Ойын арқылы бала дүниені таниды." - дейді Т.Тәжібаев. Шынында да, бала үшін ойын өмір сүрудің белсенді формасы, сол арқылы ересектерге еліктейді, олардың іс-әрекетін, қарым-қатынастарын үйренеді, еңбектің мәнін түсініп, адамгершілік нормаларын игереді, әлеуметтік рольдер атқарады[4, 19б].
Бүгінгі таңда қоғамның әлеуметтік объективтік сұранысын орындауда бастауыш мектепте оқушылардың танымдық, адамгершілік және сабаққа қызығушылығын, белсенділігін дамыту педагогикалық тұрғыдан шешу қажеттігін, дамытудың бір саласы дидактикалық ойындарды пайдалану өз деңгейінде болмағандығы арасында қайшылықтар бар екендігі орын алып отыр. Бастауыш мектепке жасындағы балалар еліктегіш, жаңалыққа жаны құмар келеді. Сондықтан әр сабақтың мазмұны мен мақсатына, балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты ойын элементтерін пайдаланса балалардың сабаққа деген ынтасы артып, танымдық қызығуы, ізденімпаздық дағдылары жетіледі.
Сонда дидактикалық ойынның негізгі мақсаты баланы қызықтыра отырып, жаңа білімді меңгертіп, танымдық белсенділігін арттыру болса, мұғалімнің міндеті - сол дидактикалық ойын түрлерін тиімді пайдалану арқылы балаларды өздігінен ойлай білуге, ой белсенділігі мен тіл байлығын арттыра түсуге, әртүрлі танымдық дағды мен шеберлікті меңгертуге қол жеткізу болып табылады, яғни оқу үрдісінде "дидакикалық ойын" элементтерін пайдалану біріншіден, балаларға берілген білім берік меңгерту құралы болса, екіншіден балаларға берілген білім сапасын көтеріп, танымдық қызығушылығын арттыру болып табылады. Осыған орай бұл зерттеудің тақырыбы: "Бастауыш сыныптың математика сабағында қолданылатын дидактикалық ойындар және оның маңызы." - деп аталады.
Курстық жұмыстың мақсаты.Бастауыш сынып математика сабағында дидактикалық ойындарды пайдалану арқылы оқушылардың ой-өрісін дамыту жолдарын ғылыми тұрғыдан негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеудің нысаны. Бастауыш сыныптың оқыту процесі.
Зерттеудің пәні: Бастауыш сыныптарда математика пәнінде пайдаланылатын дидактикалық ойындар жүйесі.
Курстық жұмыстың міндеті.
-Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындарды қолданудың педагогикалық негіздерін айқындау:
- Бастауыш сынып оқушыларына арналған дидактикалық ойындардың мазмұнын саралау;
- Дидактикалық ойындарды пайдаланудың әдістемесін құру.
Зерттеу әдістері. Тақырып бойынша ғылыми, психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді теориялық тұрғыдан талдау, педагогикалық тәжірибені зерттеу және жинақтау, бақылау, материалдарды сұрыптау, жүйелеу, зерттеу.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұны тұжырымдамасы, жетекші психолог, педагог, әдіскерлердің ғылыми-зерттеу нәтижелері, зерттеліп отырған мәселеге байланысты отандық, жақын шетелдік ғалымдардың еңбектері.
Зерттеу болжамы: Бастауыш сыныпта математика пәнін оқытуда дидактикалық ойындарды пайдалану тиімді болар еді, егер математика сабақтарында дидактикалық ойындарды қолданудың әдістемелік жүйесі жасалынса. Дидактикалық ойындарды математика сабағының мазмұны мен мақсатына сәйкес пайдалана білсе.
Зерттеу базасы. Тараз қаласы Тұрар Рысқұлов атындағы № 48 орта мектебі.
Зерттеу жұмысының кезеңдері:Зерттеу үш кезеңнен тұрады.
1-кезеңдезерттеу тақырыбының өзектілігі анықталынып, осы мәселеге байланысты әдебиеттер мен ғылыми-зерттеу жұмыстарына талдау жүргізілді.
2-кезеңде математика сабағында пайдаланылатын дидактикалық ойындарды қолдану мақсаты мен маңызы және олардың ерекшеліктеріанықталынып, зерттеудің теориялық негізі жасалынды.
3-кезеңде дидактикалық ойындарды математика сабағында қолданудың әдістемесі және 1 - сыныптың математика сабағында қолданылатын дидактикалық ойындарды жинақталды. Зерттеу нәтижелері жинақталынып, қорытындыланды.
Курстық жұмыстың мазмұны: Зерттеу жұмысы кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, зерттеу мақсаты, міндеттері, нысаны, пәні, зерттеу әдісі, зерттеу көздері, зерттеу базасы, ғылыми болжамы тұжырымдалды.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды пайдаланып оқытудың теориялық негіздері атты бірінші бөлімінде Бастауыш сынып оқушыларына математика пәнінен қолданылатын дидактикалық ойындардың негізгі мақсаты мен міндеттері, маңызы және ерекшеліктері мен түрлері қарастырылған.
Математика сабақтарында дидактикалық ойындарды пайдалану әдістемесі атты екінші бөлімінде дидактикалық ойындарды математика сабағында қолданудың әдістемесі баяндалып, бастауыш сыныптың 1-ші сыныбына арналған әр түрлі тақырыптағы дидактикалық ойындар жинақталды.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ПАЙДАЛАНЫП ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Математика сабағында пайдаланылатын дидактикалық ойындарды қолдану мақсаты мен маңызы
XXI - ғасыр білімділер ғасыры болғандықтан бүгінгі таңда заманымызға сай зерделі, ой - өрісі жоғары, жан - жақты дамыған ұрпақ қалыптастыру мемлекетіміздің алға қойған аса маңызды міндеті болып тұр.Ал жас ұрпақтың білімді, саналы, бәсекеге қабілетті тұлға болып өсуі, ол ұстазға байланысты. Сондықтан да мұғалім әрбір сабақты түрлендіріп, оны оқушылар жалықпайтындай етіп өткізу керек. Оқушыларға логикалық ой туғызып, өз бетімен ізденіп жұмыс жасауына бағыт - бағдар беруі керек.
Қазіргі күні Қазақстан Республикасында білім берудің жаңа мемлекеттік стандартына сәйкес мектептегі оқыту мен тәрбиелеу приоритеті түбегейлі өзгеріп, бірінші кезекке бұрынғыдай оқушыны пәндік білім, білік және дағдылардың белгілі бір жиынтығымен қаруландырк емес, оның оқу-танымдық іс-әрекетін дұрыс және тиімді ұйымдастыру негізінде жекебас тұлғасын тәрбиелеу мақсаты қойылып отыр. Бұл, өз кезегінде, мектептегі математикалық білім беру ісіне елеулі түрде ықпал етіп, оны қайта қарауды талар етеді.[5, 29б]
Мектепте математика пәні оқушылардың ойлау қабілетін дамытуда, өз бетінше ізденісін қалыптастыруда ерекше роль атқаратын пәндердің бірі. Алайда бұл пәнді кейбір оқушылар тез игеріп кете алмайды. Сыныптағы оқушылардың ойлау қабілеті де, қызығушылығы да әр түрлі. Сондықтан оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, сабақ бойы оларды белсенді қалыпта ұстап, сабақты өз бетінше меңгеруге құлшындырып, ынтасын арттыру мақсатында оқытудың тиімді әдістерін іс-тәжірибеде қолдану міндеті мұғалімдерге жүктеледі. Қазіргі таңдағы білім беру үрдісіне ақпараттық технологиялардың жетістіктерінің енуі, заманауи педагогикалық технологиялардың қолданылуымен қатар оқушылардың математика пәніне деген қызығушылығын арттырудың бір әдісі математика сабағында дидактикалық ойындарды немесе олардың элементтерін қолдану болу табылады [5, 56б].
Дидактикалық ойын - бұл оқыту мақсаттары үшін арнайы құрылған немесе сәйкестендірілген ойындар. Мектепке дейінгі тәрбие үшін бірінші болып ойындарды зерттеуге кіріскен Ф.Фребель және М.Монтессори, бастауыш мектеп үшін - О.Декроли (XIXғ. - XXғ. басы). Өткен ғасырдың ортасында дидактикалық ойындар, алдымен - бастауыш сыныптарда, кейінірек - жоғарғы сыныптарда қолданыла бастады. Дидактикалық ойындардың ерекше бір белгісі оқушылар іс-әрекетінің шартты ойын жоспары мен оқуға бағдарлануының үйлесуі. Ойындардың уақыты шектеулі және барлығы белгіленген ережелерге бағынады. Дидактикалық ойындардың оқыту және дамыту қасиеті бар, оқушылардың ой - өрісін кеңейтіп, танымдық қызығушылықтарын ынталандырады, икемділіктер мен дағдыларды қалыптастырады және балалардың психофизиологиялық дамуына себеп болады [6, 55б].
Бастауыш сынып оқушыларының математика пәнінен қызығушылықтарын арттыруда дидактикалық ойынның маңызы аса зор. Оның себебі, біріншіден, бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін ескерсек, олардың абстрактілі ойлау қабілеттерінен көру қабілеті басым болып келеді. Екіншіден, мектепке дейінгі кезеңде оқушылардың негізгі әрекеті ойын болғандықтан оқу әрекетіне бірден көшу оқушыға қиын соғады. Үшіншіден, ойын оқушылардың сабаққа қызығушылығын, ынта - ықыласын арттыру, математикалық білім, білік, дағдыларын қалыптастыру үшін және оқушылардың ой-өрісін дамытып, танымдық белсенділік қасиеттерін арттырады.Теорияны практикамен ұштастыруға жол ашады.Сондықтан математика сабақтарында түрлі дидактикалық ойындарды пайдаланудың маңызы зор[6, 74б].
Бастауыш сынып оқушыларының математика пәнінен қолданылатын дидактикалық ойындардың негізгі мақсаты - бастауыш сынып оқушыларының бағдарлама талаптарында көрсетілген математикалық білім, білік, дағдыларын қалыптастыру, белгілі бір тақырып бойынша білім беру, пысықтау, қайталау немесе тексеру.
Бастауыш сынып оқушыларының математика пәнінен қолданылатын дидактикалық ойындардың негізгі міндеттері - оқушылардың математикаға қызығушылығын арттыру, математикалық білімдерін дамыту, шапшаңдылыққа, қырағылыққа, байқағыштыққа тәрбиелеу.
Қолданылатын материал сипаты бойынша дидактикалық ойындар заттық (негізінде дидактикалық материалдар мен ойыншықтыр); үстел үстіндегі және Қиын саяхат, Лабиринт түріндегі логикалық ойындар; сөздік ойындар - жұмбақтар, есептер және тағы басқа болып болінеді.
№
Ойындар
Ойындардың сипаты
1
Заттармен ойналатын ойындар (ойыншықтар, табиғи материалдар және тағы басқа)
Бұл ойындар балаларға әсіресе қол жеткізерлік болады, себебі осы ойындар тікелей қабылдауға негізделген, балалардың заттармен әрекет жасау талпынысына және сол арқылы оларды танып білуге сәйкес құрылған.
2
Үстел үстіндегі - баспа ойындары
Заттармен ойналатын ойындар секілді, көрнекілік принципіне негізделген, алайда мұндай заттың өзі қоланылмай, оның бейнесі ғана беріледі.
3
Сөздік ойындар
Осы ойындар ең күрделі болып табылады. Олардың тікелей қабылдауымен байланысы жоқ. Мұнда балалар елесті іске қосу керек. Бұл ойындардың оқушының ойлау қабілетін дамытуда пайдасы мол, себебі балалар басқалардың пікіріне сүйенбей, өз бетінше пайымдау мен ой қорытындылар жасауға, логикалық қателіктерді байқауға үйренеді
1. Заттармен ойналатын ойындар (ойыншықтар, табиғи материалдар және тағы басқа) балаларға әсіресе қол жеткізерлік болады, себебі осы ойындар тікелей қабылдауға негізделген, балалардың заттармен әрекет жасау талпынысына және сол арқылы оларды танып білуге сәйкес құрылған.
2. Үстелүстіндегі - баспа ойындары, заттарменойналатынойындар секілді, көрнекілікпринципіне негізделген, алайдамұндайзаттың өзіқоланылмай, оныңбейнесі ғанаберіледі. Үстелбетіндегі - баспаойындарыдидактикалық ойындарсияқтыөзбетінше ақыл-ой жұмысын талап еткенде ғана дұрыс, әрі табысты болады.
3. Сөздік ойындар ең күрделі болып табылады. Олардың тікелей қабылдауымен байланысы жоқ. Мұнда балалар елесті іске қосу керек. Бұл ойындардың оқушының ойлау қабілетін дамытуда пайдасы мол, себебі балалар басқалардың пікіріне сүйенбей, өз бетінше пайымдау мен ой қорытындылар жасауға, логикалық қателіктерді байқауға үйренеді [7, 34б].
Сонымен қатар, дидактикалық ойындарды оқыту мақсаты мен міндеттері бойынша топтастыруға болады.
1) Саяхатойындарқияли келеді. Ойынның мақсаты - танымдық мазмұнға сәл ғажайып сипат беріп, әсерін күшейту, балалардың жан-жағындағы байқалмай қалған нәрселерге көңіл аударту. Осындай ойындар зейін мен байқағыштықты дамытады.
2) Нұсқау - ойындар. Оның негізіндезаттармен, ойыншықтармен әрекет жасау, сөздік нұсқаулар (бір түсті заттарды біріктіру, заттарды көлемі, формасы және басқа да белгілері бойынша бөлу.)
3) Ұйғарым ойындары. Не болареді?немесеМенне істередім?жәнетағыбасқа. Ойынныңдидактикалықмазмұны балалардыңалдына міндет, жағдаят немесе мәселе тудыруын ал бұл олардың келесі әрекеттерін ойластыруды талап етеді. Бұл ойындар бар білімін себеп-салдар байланыстары арнасының кез келген жағдайында қолдана алу икемділіктерін талап етеді.
4) Ойын-жұмбақтарбілімді, тапқырлықты тексеру үшін қолданылады. Жұмбақтардың басты ерекшелігі логикалық есеп болып табылады. Логикалық есептердің құрылу тәсілдері әр түрлі, бірақ олардың барлығы оқушылардың іс-әрекетін белсендіреді. Оқушыларға ойын-жұмбақтар ұнайды.Салыстыру, еске түсіру, ойлау, шешімін табу қажеттілігі ақыл-ой еңбегінің қуанышын толтырады. Жұмбақ шешу талдау, жалпылау, қабілеттерін дамытып, пайымдау, қорытынды шығару, ой түйіндер жасау икемділіктерін қалыптастырады.
5) Ойын-әңгіме (диалог). Мұның негізіндемұғалімнің оқушылармен, оқушылардың мұғаліммен және оқушылардың бір-бірімен қарым-қатынасы жатыр. Ойын әңгіме мұғалімнің сұрақтарын, құрбыларының сұрақтары мен жауаптарын тыңдау, әңгіменің мазмұнына зейін қоя білу қабілеттерін тәрбиелейді. Мұның бәрі міндетті шешудің белсенді ізденісін сипаттайды.
2 кесте - Оқытумақсаты менміндеттерібойыншаойындардытоптас тыру
№
Ойын
Ойынның мақсаты мен міндеті
1
Ойын - саяхат
Ойынның мақсаты - танымдық мазмұнға сәл ғажайып сипат беріп, әсерін күшейту, балалардың жан-жағындағы байқалмай қалған нәрселерге көңіл аударту. Ойынның міндеті - зейін мен байқағыштықты дамытады.
2
Ойын - нұсқау
Оның негізінде заттармен, ойыншықтармен әрекет жасау, сөздік нұсқаулар (бір түсті заттарды біріктіру, заттарды көлемі, формасы және басқа да белгілері бойынша бөлу.)
3
Ойын - ұйғарым
Ойынның дидактикалық мазмұны балалардың алдына міндет, жағдаят немесе мәселе тудыруын ал бұл олардың келесі әрекеттерін ойластыруды талап етеді.
4
Ойын - жұмбақ
Ойынның мақсаты - білімді, тапқырлықты тексеру. Жұмбақтардың басты ерекшелігі логикалық есеп болып табылады. Логикалық есептердің құрылу тәсілдері әр түрлі, бірақ олардың барлығы оқушылардың іс-әрекетін белсендіреді. Салыстыру, еске түсіру, ойлау, шешімін табу қажеттілігі ақыл-ой еңбегінің қуанышын толтырады. Жұмбақ шешу талдау, жалпылау, қабілеттерін дамытып, пайымдау, қорытынды шығару, ой түйіндер жасау икемділіктерін қалыптастырады.
5
Ойын - әңгіме (диалог)
Ойын әңгіме мұғалімнің сұрақтарын, құрбыларының сұрақтары мен жауаптарын тыңдау, әңгіменің мазмұнына зейін қоя білу қабілеттерін тәрбиелейді.
Дидактикалық ойындарды құру принциптері
:: Балалардың іс-әрекетіндегі ойын түрлері мен оқуды байланыстыру.
:: Ойын тапсырмалары арқылы біртіндеп қызықты, жеңіл ойындардан оқу-тәрбие міндеттеріне көшу.
:: Ойынның шарты мен ойын міндеттерінің біртіндеп күрделенуі.
:: Берілген тапсырмаларды шешуде оқушының ақыл-ой белсенділігінің артуы.
:: Оқу мен тәрбие міндеттерінің бірлігі.
Дидактикалық ойындарды құру ережелері.
1. Ойын ережесі қарапайым, нақты тұжырымдалған болуы шарт.
2. Ұсынылған материалдың математикалық мазмұны оқушылардың түсінуіне жеңіл, қол жетімді болуы керек.
3. Ойын-ойлау әрекеті үшін қажеттілікті жеткілікті түрде қамтамасыз етуі керек.
4. Ойын кезінде қолданылатын дидактикалық материалдар, құрал-жабдықтар қолдануға қолайлы болуы тиіс, олай болмаса ойын тиісті нәтижесін бермейді.
5. Әр оқушы ойынның белсенді қатысушысы болу керек. Оқушының ойынға кірісу кезегін ұзақ күтуі баланың ойынға деген қызығушылығын төмендетеді.
6. Егер сабақта бірнеше ойын жүргізілсе математикалық мазмұны жағынан оңайы мен күрделісікезектесе жүргізілуі тиіс.
7. Математика сабағында ойналатын ойындардың ойындық сипатының белгілі бір шегі болу керек. Бұл шектен асқан ойынды оқушы тек қана ойын деп қабылдауы мүмкін.
8. Оқушы ойын процесі кезінде өзінің ой қорытындысын математикалық жағынан сауатты түрде жеткізе алуы керек, қысқа, дұрыс, нақты тілде сөйлеу керек. [8, 45б].
Дидактикалық ойындардың классификациясы.
Ойын мақсатының басты ерекше белгілеріне қарап оларды шартты түрде классификациялауға болады.
::Ауызша есептеу дағдыларын қалыптастыру мен жетілдіруге бағытталған ойындар.
::Теориялық білімдерін өзектендіруге бағытталған ойындар.
::Есептеу дағдылары мен шеберліктерін шыңдауға бағытталған ойындар.
::Бақылау, зерттеу, қорытындылау ойындары.
::Сурет, кесте, сиволдық жазулар арқылы есептер құрастыруға бағытталған ойындар.
::Есептің шарты мен талаптары жасырылған схема бойынша өз бетінше тұжырымдамалар жасауға бағытталған ойындар. Сонымен бірге көбінесе сыныптағы ұжымдық ойындар дидактикалық міндеттеріне қарай түрлерге бөлінеді. Олар: оқыту ойындары, бақылау ойындары, қорытындылау ойындары.
::Егер оқушы ойынға қатыса отырып немесе ойынға дайындық кезінде жаңа білімді меңгерсе, дағдылар мен іскерліктерді қалыптастырса бұл тек ойынға ғана емес математикалық материалдың мазмұнында да айқын көрсетілсе, жаңа білімді меңгеру нәтижесі соғұрлым жақсы болады.
::Дидактикалық мақсаты қайталау, бекіту, алынған білімді тексеру болып келетін ойын-бақылау ойыны болып табылады. Бұл ойынға қатысу үшін әрбір оқушыға арнайы математикалық дайындық керек.
::Қорытындылау ойыны- білімдерді интеграциялауды талап етеді. Ондай ойындар пәнаралық байланыстарды таба алуға, әртүрлі оқу жағдайларында әрекет ету шеберліктерін меңгеруге қалыптастырады.
Оқыту үрдісінде дидактикалық ойындардың құндылығы, оқыту мақсаттарына сәйкес жасалып, білім беру, тәрбиелеу және дамыту үшін қызмет атқаратынында. Бастауыш сыныптың математика сабағында дидактикалық ойындарды қолдана отырып берік және саналы білім, дағды мен икемділіктерге жетуге болады. Ойын барысында оқушылар көптеген математикалық әрекеттер, жаттығулар орындағанын, санауға жаттыққанын, есептер шығарағанын және сол сияқтыларды байқамай қалады. Баланың зейіні ойынға қадалады, сонымен қатар ол математикалық сипаты бар білімдерін жаңа жағдайға бейімдейді. Дидактикалық ойын балаға жақын болғандықтан оның қиялын оятып, көңіл күйін жоғарлатады.
Ойын барысында пайда болатын жағымды эмоциялар, оның іс-әрекетін белсендіріп, ырықты зейіні, есте сақтау қабілеті, ассоциативті іс-әрекетінің дамуымен және салыстыру, қорытынды жасау мен жалпылау қабілеттерінің қалыптасуына байланысты міндеттердің шешілуін қамтамасыз етеді.
Оқушылардың тұлғалық қасиеттері әсіресе ұжымдық ойындарда қалыптасады. Олар өз жолдастарының қызығушылықтарын ескеруге, өз мүдделерін тоқтатуға үйренеді. Оқушының жауапкершілік сезімі дамып, ерік-жігері мен мінезі тәрбиеленеді [9, 11б].
Дидактикалық ойындарды білім беру, тәрбиелеу және дамыту тәсілі ретінде кеңінен қолдануға болады. Негізгі оқыту әсері баланың белсенділігін белгілі арнаға бағыттап, оқыту процесін автоматты түрде жетелейтін дидактикалық материал мен ойын әрекеттеріне қатысты.
Дидактикалық ойындарды жалпы ойыннан және сабақтағы ойын формасынан ажырата білу керек, бірақ бұл тек шартты түрде ғана.Сабақтағы ойын формасы оқушылардың математикалық іс-әрекетке ынталандырушы құрал ретінде көрінетін ойын мен жағдаяттары арқылы жасалады.
Сабақ формасындағы ойын тәсілдері мен жағдаяттары келесі негізгі бағыттар арқылы жүзеге асырылады:
* Дидактикалық мақсат оқушылар алдына ойын шарты формасында қойылады;
* Оқушылардың оқу іс-әрекеті ойын ережелеріне бағынады;
* Оқу материалы ойын құралы ретінде қолданылады;
* Оқу іс-әрекетіне дидактикалық міндетті ойын міндетіне ауыстыратын жарыс элементтері енгізіледі;
* Дидактикалық тапсырманы орындау табыстылығы ойын нәтижесіне байланысты болады.
Зерттеулердің көрсеткіші бойынша, бағдарлама материалын қолданатын ойын тәсілдері мен бастауыш сынып оқушыларының ойын ерекшеліктері олардың ақыл-ой іс-әрекетінің белсенділігін арттырып, оқуға деген ішкі түрткілерінің пайда болуына әсер етеді.
Ойын формаларын сабақтың әр түрлі кезеңдерінде қолдануға болады. Мұғалім Диалог ойынын ұсынады. Ол оқушылардың жаңа білім игеру үрдісіндегі белсенділікті жоғарлатуға бағдарланған. Ойын идеясы мұғалім оқу мәселесін немесе проблемалық жағдаят туғызып, оқушылар бұл мәселені шешуге тырысуынан тұрады. Олар мәселені шешу үшін бар білімдерінің жеткіліксіз екенін түсінеді. Ойынның ережелері бойынша әр команда мұғалімге минималды түрде сұрақ қоя отырып, оның жауаптарынан қойылған мәселені шешу үшін барынша ақпарат жинау керек. Ойында мұғалім ақпаратты бергісі келмейтін кейіп келтіреді, ал оқушылар епті құрылған сұрақтарымен ақпаратты суырып алуға тырысады. Егер осындай диалогта оқушылар аз мөлшерде қойылған сұрақтар арқылы шешуін тауып алса, мұғалім шығармашылық ойлауды дамыту міндетін атқарды деп айтуға болады [10, 9б]. Ғылыми әдебиеттерде педагогикалық шарттар деп қажет болатын сыртқы талаптардың жиынтығын айтады, ал оларды қанағаттандыру қалаған нәтижеге қол жеткізуді қамтамасыз етеді. Біздің зерттеуімізде көздеген педагогикалық нәтиже, осылар:
1. Ойын мақсаты, математика сабағында балалардың ойын процесінде игерілген дағды мен икемділіктері, ойын жүргізу барысында қандай тәрбиелік мақсаттар көзделетіні.
2. Ойын мазмұны қызықты болу керек. Қызығушылық туралы айтқанда, балаларға жай ғана қызықты болуы емес, математикалық тапсырмалардың мазмұны немесе олар енетін форманың қызықты болуы.
3. Ойлау операциялары - анализ, синтез, салыстыру, жалпылау, абстаркция ойынды қолдану барысынды қалыптасып дамиды.
Дидактикалық ойында тәртіп маңызды рөл атқарады. Көптеген мұғалімдердің пікірінше, егер оқушылар жинақталған, зейінді, белсенді, тек индивидуалды өздік жұмыспен айналысатын болса, математика тәртіп бойынша идеалды болып есептеледі. Оларға өз ойын қол көтеру арқылы және мұғалімнің рұқсатымен ғана өз пікірін айтып, ұсыныстар жасауға болады.
Әдеттегідей, мұғалім байқалған қателіктерін тез түзете қоюға тырысқан балаларға бір-бірімен сөйлесу, бір-біріне асыра көмектесуге жол бермейді. Бұл түсінікті нәрсе: орынсыз қарым-қатынас, сыбырласу, көршісінен көшіру үлкен зиян келтіреді.
Егер оқушылардың қарым-қатынасын мақсатты қылып, танымдық іс-әрекет үрдісінде олар осындай қарым-қатынастың пайдалылығын сезінетін болса, онда оқытуда да, тұлғаны қалыптастыруда да оң нәтижелер алуға болады, себебі осы жағдайда ұжымдық тәрбие принципі шынымен жүзеге асады [11, 48б].
Өзара көмек пен бақылау мұғалімнің жұмысын бір мезгілде жеңілдетіп, қиындатады. Жеңілденуі, мұғалім бірқатар жағдайларда өзінің кейбір қызметін оқушыларға жүктеуге мүмкіндік алады. Мысалы, ол оқушыға қалып қойған сыныптастарына кеңес беріп, көмектесуге тапсырады. Кейде үлгермеуші оқушы мұғалімнің көмегімен салыстырғанда жолдасымен өзін еркін сезініп, тапсырманы табыстырақ орындайды.
Мұғалім қызметінің күрделенуіне келетін болсақ, бұл дидактикалық ойын кезінде танымдық іс-әрекеттің епті басқарылуын қажет етумен, топтар (командалар) мен топ жетекшілерін дұрыс таңдаумен, сабақта жағымды қарым-қатынас орнатумен байланысты болады [11, 55б].
1.2 Математика сабағында қолданылатын дидактикалық ойындардың ерекшеліктері
Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде психологиялық, анатомиялық - физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын баланың даму құралы, таным көзі, тәрбиелік дамытушылық мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді.
Ойынның негізгі ерекшелігі ол балалардың қоршаған өмірді- адамдардың қиялын, іс- әрекеттерін бейнелеу болып табылады. Ойында бөлме теңіз, аспан кеңістігі де, темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар жағдайға ойынның өздері ойлаған түпкі ниеті мен мазмұнына лайық маңыз береді.
Ойын іс-әрекетінің тағы бір ерекшелігі- оның әрекеттік сипаты. Балалар ойын шығарушылар, ойында жасаушыларболып табылады. Олар ойында өздеріне мәлім өмір құбылыстары мен оқиғалары туралы білімдерін бейнелейді, оларға өзінің қатынасын білдіреді.
Балалар ойынының ерекшелігі оның сондай-ақ бейненің, ойын әрекеті мен сөздің ұштауымен өзара байланыстылығында. Бұл оның сыртқы елгілі емес, шын мәні. Ойынды бала өз бейнеленген қаһарманның іс-әрекетімен, сезімімен тыныстайды. Кейде бейненің баланы баулап әкететіні соншалық, ол тіпті өзін әдеттегідей шақырғанға жауап та қатпайды[12, 35б].
Дидактикалық ойынның өзінің басқа іс-әрекеттен айрықша қалыптасқан құрылымы.
Дидактикалық ойынның негізгі құрылымдық компоненттері: ойын мақсаты, шарты, ойын әрекеттері, танымдық мазмұны немесе дидактикалық міндет, құрал-жабдықтар, ойын нәтижесі.
Жалпы ойынмен салыстырғанда дидактикалық ойын нақты қойылған оқыту мақсаты мен соған сәйкес дәйекті, ашық түрде белгіленген және оқу-танымдық бағыттылығымен сипатталатын педагогикалық нәтижесімен ерекшеленеді.
Ойынның ең бірінші құрылымдық компененті - ойын мақсаты - әдетте, ойын атауында беріледі. Ол оқу үрдісінде шешілетін дидактикалық міндет ретінде берілген. Ойын мақсаты көбінесе ойын барысында жобаланған сұрақ немесе жұмбақ ретінде бейнеленеді. Ол ойынға қандай жағдай болмасын танымдық сипат беріп, ойын қатысушыларына білімге байланысты белгілі бір талаптар қояды [13, 57б].
Әр дидактикалық ойында оқушылардың ойын процесіндегі жүріс-тұрысы мен әрекет ретін анықтайтын ережелері болады, және олар сабақта іскери ахуал құруға әсер етеді. Сондықтан дидактикалық ойын ережелерін құрастырғанда, сабақ жоспары мен оқушылардың жеке дара ерекшеліктерін есепке алу керек. Мұнымен әр оқушының өз бетімен жұмыс жасай алу қабілеті, табандылық, ақыл-ой белсенділігі, қанағаттану сезімінің пайда болуы үшін жағдайлар жасалады.Одан басқа, ойын шарттары өз мінез-құлқын басқару икемділігін, ұжым талаптарына бағынуға тәрбиелейді.Ойын шарттарымен шектелетін ойын әрекеттері дидактикалық ойынның мағыналы жағы болып табылады. Олар оқушыларлдың танымдық белсенділіктерін арттыруға себеп болып, өз қабілеттерін көрсетуге, ойын мақсатына қол жеткізу үшін бар білім, білік, дағдыларын қолдануға мүмкіндік береді. Ойын әрекеттері ауызша есеп шығаруда өте жиі көрінеді.
Мұғалім ойын басшысы ретінде, оны керек дидактикалық арнаға бағыттайды, қажет болған жағдайда оның жүрісін әр түрлі тәсілдермен белсендіріп, ойынға деген қызығушылықты арттырады, үлгірмей жатқан балаларды рухтандырып, ойынға жұмылдырады [14,78б].
Дидактикалық ойынның негізі танымдық мазмұны болып табылады. Танымдық мазмұн ойын арқылы берілген оқу мәселесін шешуде қолданылатын білім мен біліктерді игеру.Дидактикалық ойынның құрал-жабдықтары едәуір мөлшерде сабақтың құрал-жабдықтарын өзіне қосады. Бұл оқытудың техникалық құралдарының болуы. Сонымен қатар мұнда түрлі көрнекілік құралдары кіреді: кестелер, модельдер, дидактикалық таратпа материалдары, жеңімпаз командалар марапатталатын жалаушалар.
Дидактикалық ойынның шарықтау шегі болып табылатын, ойынды толықтыратын, белгілі нәтижесі болады. Бәрінен бұрын, ол қойылған оқу міндетінің шешуі ретінде көрініп, оқушыларға ақыл-ой және моральдық қанағат береді. Мұғалім үшін әрқашан ойын нәтижесі оқушылардың білім игерудегі немесе оны қолданудағы жетістік деңгейінің көрсеткіші болып табылады [14, 84б].
Дидактикалық ойынның барлық құрылымдық элементтері бір-бірімен өзара байланысты және олардың негізгілерінің болмауы ойынды бұзады. Мақсатсыз, ойын әрекеттерінсіз, ойынды ұйымдастыратын ережелерсіз, дидактикалық ойынның болуы мүмкін емес, не ол өзіне ғана тән қалпын жоғалтып, бұйрық пен жаттығуларды орындауға айналады. Сондықтан да дидактикалық ойыны бар сабаққа дайындалған кезде, ойын жүрісінің қысқаша сипаттамасын құру, ойынның уақыт өлшемін белгілеу, оқушылардың білім деңгейі мен жас ерекшеліктерін есекеру және пәнаралық байланыс орнату керек.
Барлық ойын элементтерінің үйлесуі мен олардың өзара әрекеттесуі, ойын ұйымдастырылуын, тиімділігін жоғарлатып, жоспарланған нәтижеге әкеледі.
Дидактикалық ойындардың құндылығы ойын үрдісінде балалардың едәуір мөлшерде жаңа білімді өз бетімен игеріп, бір-біріне белсенді түрде көмектеседі.
Дидактикалық ойындарды қолданғанда оқушылардың ойынға деген қызығушылықтарының сақталуын қадағалау өте маңызды. Қызығушылықтың болмауы немесе жоғалуында балаларды ойынға күштеп қатыстыруға болмайды, өйткені міндет бойынша ойналған ойын өзінің дидактикалық, дамытуышылқ мағынасын жоғалтады; бұл жағдайда ойын әрекетінен ең құнды нәрсе - оның эмоционалды бастамасы жойылады. Ойынға деген қызығушылық жоғалған кезде, мұғалімге мезгілімен жағдайды өзгертуге әкелетін әрекеттер жасау керек. Бұған эмоционалды сөйлеу, ақ жарқын қатынас, үлгермеушілерге болысу қызмет ете алады. Қызығушылық бар болғанда балалар үлкен ынтамен оқиды, ал бұл олардың білімді меңгеруіне орасан зор ықпал етеді [15, 59б].
Ойынды мәнерлеп жүргізу өте маңызды. Егер мұғалім балалармен салқын, бір сарынды сөйлессе, онда балалар да сабаққа назар аудамай, немқұрайлы қарайды. Мұндай жағдайда олардың қызығушылықтарының төмендеуіне жол бермеу, тыңдау, көру, ойынға қатысу ықыластарын сақтау қиынға соғады. Бұл жиі кезде мұғалімдердің қолынан мүлдем келмеуі де мүмкін, сонда балалар ойыннан ешқандай пайда таппайды, және ойын оларда тек жалығу сезімін тудырады. Оқуға деген жағымсыз қатынас пайда болады.
Егер бала бір нәрсені дұрыс түсінбесе, онда мұғалім шәкірттерді кінәламай, оларға дұрыс түсіндіре алмағаны үшін өзін кінәлауы керек. Мұғалім балалармен сөйлескенде ашуланбай, күйгелектенбей, сабырлықпен сөйлеп, шұбалаңқы сөздер мен керексіз терминдерді қолданбастан, әрбір затты ықыласпен, қарапайым тілмен түсіндіру керек,-деген Ы.Алтынсарин.
Мұғалім ойынға өзі белгілі бір деңгейде кірісу керек, әйтпесе жетекшілігі мен ықпалы аса шынайы болмайды. Ойынға кірісе алу икемі - педагогикалық шеберліктің тағы бір көрсеткіші. Оқушыларды қанағаттандыратын қызықты ойын, келесі ойындарды өткізуге жағымды әсер етеді. Дидактикалық ойындарды өткізгенде қызықтыру мен оқыту бір-біріне кедергі жасамай, керісінше, көмектесетіндей етіп үйлестіру керек. Балалардың ойынға деген эмоционалды қатынасын жоғарлататын құралдар мен тәсілдерді, өз алдына қойылған мақсат емес, дидактикалық міндеттерді атқаруға әкелетін жол ретінде қарастыру керек.
Ойын мазмұнының математикалық жағы әрқашан бірінші орында тұру керек. Осы жағдайда ғана ойын балалардың математикалық дамуы мен олардың математикаға қызығушылығының тәрбиеленуінде өзінің рөлін атқарады [16, 17б].
1 - 4 сыныптарда дидактикалық ойындар көбінесе белгілі бір сюжеттермен байланысты болады. Сюжеттер қарапайым, баланың қиялына сәйкес құрылған. Кейде сюжеттер ойын атауында көрсетіледі:Сан үшін күрес, Кестені білем және тағы басқа. Бірқатар ойындарда сюжет саяхатқа барумен байланысты болады: Космосқа ұшу және сол сияқты. Кейіпкерлік ізденіс, қияли саяхат сюжеттері кіші мектеп оқушыларының елесіне нәр береді.
Көптеген ойындар топпен жарысу принципі бойынша жүргізіледі. Жарыс ойынның эмоционалды жағын күшейтеді. Ең дұрысы, жарыс жеке басының біріншілігі үшін емес, бір қатарда отырған оқушылар командасының біріншілігі үшін жүргізілгенін есепке алу керек, балалар тек өздері ғана тапсырманы жақсы орындауға тырысып қоймай, жолдастарына да көмектеседі. Жарыс түрткісі көбінесе ойын атауында көрінеді Кім жылдам, Хоккей, Телефон және басқалары [17, 39б].
Математикалық мазмұны бар дидактикалық ойындарды ұйымдастырғанда келесі әдістеме сұрақтарын қарастыру қажет:
* Ойын мақсаты. Оқушылар математика саласында қандай дағды мен икемділіктерді ойын процесінде меңгереді? Ойынның қандай сәтіне айрықша назар аудару керек? Ойын өткізгенде қандай басқа тәрбиелік мақсаттар көзделеді?
* Қатысушылар саны. Әр ойын белгілі минималды қатысушылар санын талап етеді. Мұны ойынды ұйымдастырғанда ескеру қажет.
* Ойын үшін қандай дидактикалық материалдар мен құралдар қажет?
* Балаларды аз уақыт ішінде ойын шартымен қалай таныстыруғаболады?
* Ойын қандай уақыт аралығында өткізілу керек? Ол қызықты болып, балалардың көңілінен шыға ма? Оқушылар оған қайта оралғылары келе ме?
* Барлық оқушылардың ойынға қатысуын қалай қамтамасыз етуге болады?
* Оқушылардың барлығы жұмысқа кіріскенін анықтау үшін,бақылауды қалай ұйымдастыруға болады?
* Балалардың қызығушылығы мен белсенділігін жоғарлату үшін, ойынға қандай өзгерістер енгізуге болады?
* Ойын аяқталғанда қандай қорытындылар жасауға болады
(ең табысты сәттер, математикалық білімді меңгеру нәтижесі, белсенді қатысушыларды бағалау, тәртіп бұзу бойынша ескерту жасау және тағы басқа) [18, 46б].
Математиканы оқыту үрдісінде дидактикалық ойындарды әр түрлі мақсатпен қоланады: жаңа сабақты меңгерту, білім, білік, дағдыларды бекіту, олардың меңгерілуін тексеру. Дидактикалық ойындарды қолданудың мақсатбағыттылығы сабақтың барлық кезеңдерінде әр түрлі болады. Мысалы, жаңа білімді меңгеруде дидактикалық ойындардың мүмкіндіктері дәстүрлі оқыту формаларына қарағанда әлсіздеу. Сондықтан сабақтың ойын формаларын оқыту нәтижесін тексергенде, дағды мен икемділіктерді қалыптстыруда жиі қолданылады. Оқушылардың ойын үрдісінде, жоғарыда айтылғандай, мақсаттылық, ұйымдастырушылық қабілеті, оқуға деген жағымды қатынасы орнайды.
Сабақ құрылымындағы дидактикалық ойындардың орнын анықтау және ойын мен оқу элементтерінің ұштасуы көбінесе мұғалімнің дидактикалық ойындардың қызметі мен олардың топтастырылуын дұрыс түсінуімен байланысты болады. Ең алдымен, сыныптағы ұжымдық ойындарды сабақтың дидактикалық міндеттері бойынша бөледі. Бұл ойындар: оқытушылық, бақылау және жалпылау.
Егер оқушылар ойынға қатыса оытырып, жаңа білім, білік, дағдыларды меңгерсе немесе оларды ойынға дайындалу барысында игеруге мәжбүр болса, онда бұл - оқытушылық ойындар. Және танымдық іс-әрекет түрткісі ойында ғана емес, математикалық материал мазмұнында да неғұрлым айқын көрінсе, білімді меңгеру нәтижесі соғұрлым жоғары болады.
Бақылау ойындарының дидактикалық мақсаты бұрын алынған білімді, пысықтау, бекіту және тексеруден тұрады. Әр оқушыға оған қатысу үшін белгілі математикалық дайындық қажет.
Жалпылау ойындары білім интеграциясын талап етеді. Олар пәнаралық байланыстың орнауына әсер етіп, түрлі оқу жағдаяттарында әрекет ету қабілетін қалыптастыруға бағытталған.
Дидактикалық ойындарды ұйымдастырғанда келесі жайттарды ескеру керек:
1. Ойын шарттары қарапайым, нақты құрылып, берілген материалдың математикалық мазмұны оқушыларға түсінікті болу керек. Қарсы жағдайда ойын қызығушылықты оятпай, шартты түрде ғана өткізіледі.
2. Ойын ойлау іс-әрекетіне жекілікті түрде нәр беру керек, әйтпесе, ол педагогикалық мақсаттардың орындалуына әсер етпей, математикалық қырағылық пен зейінді дамытпайды.
3. Ойын барысында қолданатын дидактикалық материалдар, қолдануда ыңғайлы болу керек, әйтпесе, ойын ойдағыдай, нәтиже бермейді.
4. Командалардың жарысуына байланысты ойын өткізгенде, оның нәтижелерін бақылауды, бүкіл ұжым немесе тағайындалған бірнеше оқушы тарапынан қаматамасыз ету керек. Жарыс нәтижелерінің есебі ашық, айқын және әділ болу керек. Есептегі қателіктер, есепті ұйымдастыру олқылықтары жеңімпаздар туралы теріс көзқарастың орнауына әкеліп, ойынға наразылық пайда болады.
5. Әр оқушы ойынға белсенді түрде қатысу керек. Ойынға қатысу үшін өз кезегін көп уақыт тосу, сол ойынға деген қызығушылықты төмендетеді.
6. Егер сабақта бірнеше ойын өткізілсе, онда математикалық мазмұны бойынша жеңіл ойындар аса қиындарымен алмасу керек.
7. Егер бірнеше сабақта ұқсас ойлау әрекеттеріне байланысты ойында жүргізілсе, онда материалдың математикалық мазмұны бойынша олар мынадай принципте жүргізілу керек: жеңілден қиынға, нақтыдан абстрактіге. Бұл қалыпты логикалық ойындарды өткізгенде қатаң сақтау керек.
8. Математика сабағын өткізгенде ойын сипатының белгілі мөлшері болу керек. Осы мөлшерінден тыс шығып кету, балалардың сабақты тек ойын ретінде қабылдауына әкеледі.
9. Ойын барысында оқушылар өз пайымдауларын математикалық сауатты жеткізу керек, сөздері дұрыс, анық және қысқаша болуы абзал.
10. Ойынды берілген сабақтааяқтап, нәтижесін шығару керек. Тек осы жағдайда ғана ол жағымды рөл атқарады.[19, 39б]
Көптеген дидактикалық ойындар оқушылардың білімін жаңа біліммен толықтырмайтын сияқты, бірақ олардың үлкен пайдасы - оқушылар білімдерін жаңа жағдайда қолдануға үйренеді немесе оқушыларға ойлау міндеті қойылады, ал оның шешуі ақыл-ой іс-әрекетінің түрлі формаларының көрінуін талап етеді. Дидактикалық ойындар ақыл-ой дамуының құралы болып табылады, себебі ойын барысында түрлі ойлау процестері жүзеге асырылады. Ойынды түсініп, ойын әрекеттері мен шартын игеру үшін, мұғалімнің түсіндіргенін мұқият тыңдап, ұғыну керек. Ойын арқылы қойылған міндеттерді шешу, шоғырланған зейінді, белсенді ақыл-ой іс-әрекетін, салыстыру мен жалпылауды орындауды талап етеді [20, 58б].
Дидактикалық ойындар, өз кезегінде, материал мазмұнына, ұйымдастыру тәсіліне, оқушылардың дайындық деңгейіне, сабақтың мақсатына байланысты түрлі сипатқа ие бола алады. Мысалы, продуктивті, репродуктивті, шығармашылық, құрастырушылық, тәжірибелік, тәрбиелік болуы мүмкін.
Соңғы нәтижеде, ойын формаларында бірлескен қызметтестік пен жарыс, өзін-өзі басқару, ұжым арқылы тәрбиелеу, балаларды ғылыми-техникалық шығармашылыққа баулу, оқу мен сынып тәртібі үшін жауапкершілік сезімін тәрбиелеу, ең бастысы - математиканы оқыту идеялары жүзеге асырылады.
Математиканы оқыту үрдісінде ойынның маңыздылығы мен мәніне қарағанда, ол өз алдына мақсат емес, бұл математика сабағында қызығушылықты дамыту құралы.Дидактикалық ойынар оқушыларды өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландырады, олардың ойлау қабілеттерін, ізденімпаздылғын арттырады, сөз қорын молайтуға көмектеседі, сабақта диактикалық ойындарды пайдалану мектеп оқушыларын сол пәнеге белсенділігін арттырады, бағдарламалық материалдарды қажет деңгейде меңгеруге ықпал етеді [21, 42б].
2 МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Дидактикалық ойындарды математика сабағында қолданудың әдістемесі
Балалардың танымдық қабілеттерін дамытатын жеке қызығушылығын негізгі бір жолы - дидактикалық ойындар. Ойынды мұғалім баланың ойлау іс-әрекетін жандандыруға арналған әдістемелік тәсіл ретінде қолданылады.
Жаңа тақырыпты түсіндіру, оны пысықтау үшін, жаттығулар орындау, өткен тақырыпты еске түсіріп, қайталау үшін пайдалынатын дидактикалық ойындардың мазмұндары мысалы, Орамал тастау, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz