Тахауи Ахтановтың Қаһарлы күндер романының тілі
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Қазақ және орыс филологиясы факультеті
Курстық жұмыс
Тахауи Ахтановтың "Қаһарлы күндер" романының тілі
Қостанай 2018
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
I.Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі.
1.1 Антоним, синоним,омоним сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... .5-32
1.2 Шығарма тіліндегі фразеологизмдердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... 33-40
1.3 Шығармадағы мақал-мәтелдердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41-45
II. Шығармадағы көркемдегіш-бейнелегіш тәсілдердің қолданысы.
2.1 Шығармадағы эпитет, синекдоха, теңеу,метафора, кейіптеу сөздердің қолданылутәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42-58
2.2 Шығармадағы кірме, көнерген, экспрессивті-эмоционалды сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59-67
2Шығармадағы портрет пен пейзаждың қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68-72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73-74
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74-77.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі:Тілдің мемлекеттік мәртебесін нығайтудың қазіргі таңдағы маңызды бір мүмкіндігі - оның осы танымдық қызметін неғұрлым толық ашып көрсету, сол арқылы ежелгі елдік атрибуттарды, халықтық қалыпты, рухани тамырды тереңірек зерттеп, жете тану. Тіл мен танымды жіктеп қарамай, оны құбылыс ретінде сабақтастыра қарау академик Ә.Т.Қайдаров ұсынған "тіл мен ұлт біртұтас" немесе "адамды тіл әлемі арқылы тану" деген қағидаларға сүйенетін қазақ тіл біліміндегі жаңа бағыттың қалыптасуына әкелді. Лингвистиканың ғылыми-теориялық негізі Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов, М.Копыленко, Р.Сыздықова, Б.Қалиев, Н.Уәлиев, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, Р.Шойбеков, А.Жылқыбаева т.б. ғалымдардың еңбектерінде қаланды. Соңғы уақытта қазақ тіл білімі лингвомәдениеттану, когнитивтік тіл білімі сияқты тілдік салалармен толығып, өз жемісін бере бастады. [Есенова Қырмызы ЕсеновнаӘ.Кекілбаев шығармаларындағы жергілікті атаулардың лингвомәдени сипаты. Филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. ҚР Алматы, 2009,- 28 бет,3 бет].
Бүгінгі таңда халқымыздың алтын тұғыры, рухани-мәдени қазынасы болып табылатын тілімізді зерттеудің ауқымы кеңейіп, өркені өсіп отыр. Тіл табиғатын терең бойлап, жан-жақты қарастыру, тілдік бірліктердің сипатын айқындау лингвистика, этнолингвистика, т.б. ғылым салаларының зерттеу нысанына айналды. Әдеби тіл- жалпыхалықтық тілдің құнды, дамыған, барлық халыққа түсінікті, стильдік жағынан сараланған түрі. Әдеби тіліміздің үнемі дамып отыруы қаламгерлеріміздің еңбектерінің әсеріне де тікелей байланысты. Көркем шығарманың тілі, жазушының өзіндік жеке сөз қолдану стилі, сөз қолдану зергерлігі мен шеберлігі- қазақ әдеби тілінің дамуына серпін беретін ерекше сала. [Әбікенов Мұхит Төкенұлы Сафуан Шаймерденов прозасы тілінің көркемдік ерекшеліктер. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. ҚР Астана, 2006,-28 бет, 3 бет].
Жұмыстың мақсаты Жазушы Тахауи Ахтанов Қаһарлы күндерроманының тілін зерттеу.
Жұмыстың ғылымилығы.Жазушы Тахауи Ахтанов Қаһарлы күндерроманы тілінің лексика - фразеологиялық ерекшеліктерін анықтау. Осы мақсатқа сай алдымызға төмендегідей міндеттерді қойдық:
Шығарма тіліндегі антоним, омоним, синоним сөздердің қолданыс ерекшелігін анықтау;
Кірме сөздер, сөздердің шығарма тіліндегі қолданылу аясын анықтап, ерекшеліктеріне қарай жеке топтарға бөлу;
Шығарма тіліндегі қос сөздердің стильдік қолданысын ашу;
Фразеологизмдердің шығарма тіліндегі стильдік қызметін, кейіпкер тіліндегі қолданылу аясын анықтау;
Мақал - мәтелдердің, авторлық афоризмдердің ұлттық - танымдық қызметін, шығармадағы кейіпкер тіліндегі қолданылуын айқындау;
Көркемдегіш тәсілдердің этнолингвистикалық сипатын (теңеу, эпитет, метонимия, синекдоха ) көркем шығарма тіліндегі мысалдармен нақтылап, мәнін ашу;
Портрет пен пейзаждың шығарма тіліндегі көрінісін анықтау;
Жұмыстың құрылымы - жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1.1 Антоним, синоним, омоним сөздердің қолданысы
Антонимдер
Қазақ тіл білімі ғылымында Қ.Аханов, Ә.Болғанбаев, Ж.Мусин, Ғ.Мұсабаев, І.Кеңесбаев, Ғ.Қалиев т.б.ғалымдардың еңбектерінде антонимдер әр түрлі зерттеу саласында көрініс тапқан.
К. Аханов өзінің Тіл білімінің негіздері атты еңбегінде антонимдерді төмендегіше сипаттаған.
Антонимия көбінесе сапалық ұғымдармен шектелгендіктен, оның тіл-тілде синонимия, полисемия құбылысына қарағанда, өрісі тар болады. Анығырақ айтқанда, синонимдес сөздер мен полисематизмді сөздер сөздердің көптеген тобына тән құбылыс болуына байланысты, тіл-тілде жиі ұшырасатын болса, антонимдер көбінесе сөздердің белгілі бір тобына тән құбылыс болуына байланысты, синонимдер мен полисематизмді сөздерге қарағанда, әлдеқайда сирек ұшырасады. Ғалым ‟Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама - қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір - бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады. Антонимдерді шебер қолданудың нәтижесінде айтылатын ой мейлінше ашық - айқын, мейлінше мәнерлі болып келеді" деген [[К. Аханов Тіл білімінің негіздері төртінші басылымы - Алматы,2002,173-бет]. 29 - 30 бет].
Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда,оларды бір-бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады [К. Аханов Тіл білімінің негіздері төртінші басылымы - Алматы,2002,173-бет].
Антоним болатын сөздердің басым көпшілігі сын есімдер. Мысалы: кәрі-жас, дұрыс-бұрыс, түзу-қисық, терең-саяз, адал-арам т.б.
Зат есімдерден антоним болатындар бірең-сараң ғана, Соның өзінде олардың мағынасынан сапалық белгінің нышаны аңғарылады. Мысалы: өтірік-шын, пайда-зиян, бақ-сор, бай-кедей, т.б.
Үстеу сөздерден жасалған санаулы ,ана антонимдер бар. Мысалы: Бері-әрі, ілгері-кейін, жоғары- төмен, ерте-кеш т.б.
Бір сөз әр мағынасында әр түрлі сөздермен антонимдес болуы мүмкін. Мысалы: Оң деген сөз бағытты білдіру мағынасында сол деген сөзбен антонимдес болса, дұрыс деген мағынасында теріс деген сөзбен антонимдес. Қалың деген сөз ыңғайына қарай жұқа деген сөзбен де (қалың қар-жұқа қар), сирек деген сөзбен де (қалың шаш-сирек шаш) антонимдес болады [К. Аханов Тіл білімінің негіздері төртінші басылымы - Алматы,2002,175-бет].
Тіл көркемдігін арттыруда антонимдердің қызметі зор. Сондықтан да болар антонимдер халық ауыз әдебиетінен бастап бүгінгі кез келген ақын, жазушы шығармаларында көп қолданыста. Антонимдерді әсіресе нақыл сөздерден, мақал - мәтелдерден жиі кездестіруге болады дейді зерттеуші ғалым С. Ғ. Қанапина өзінің Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық бейнелілігі еңбегінде [Қанапина С.Ғ. Қазақ тіліндегі мақал - мәтелдердің танымдық бейнелілігі (Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов шығармалары негізінде). - Қостанай. ТОО ‟Центрум", 2010. - 180 бет,7бет].
Зерттеуші ғалым К.Қ.Есіркепова өзінің ‟1960 - 1980 жылдардағы әйел - ақындар поэзиясының тілі (Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, А.Бақтыгереева, К.Ахметова шығармалары негізінде)" атты монографиясында антонимдерге тоқталып өтеді. Белгілі сөз зергері Ғ.Мүсірепов ‟Сөз сөзге жарығын да түсіріп тұрады, көлеңкесін де түсіріп тұрады. Біріне бірі жарығын түсіріп тұратын сөздерден құралған сөйлем айтайын деп тұрған ойыңды оқушыға дәл жеткізеді. Бұл арада ерекше ескертетін бір нәрсе - әр сөздің ой мен сезімге бірдей дөп тиіп жатуы, ең алдымен арман осында" деп айтқан болатын.
‟Антонимдердің көркем әдебиеттегі қызметі де айрықша. Өйткені тіліміздегі осы сияқты мәндегі сөздерді ақын - жазушылар өзара қарама - қарсы қойып, шығарма тілінің көркемдігін шыңдай түседі" деп айтылған. Дүниедегі заттар мен құбылыстардың сапасын, қасиетін, мөлшерін салыстырып және қарама - қарсы қою, өмір мен өлім, жақсылық пен жамандық, білім мен білімсіздік сияқты кереғар ұғымдарды көрсету арқылы философиялық ой түйінін, өмірге көзқарасын ақындар өз өлеңдерінде антонимдерді қолдану арқылы, яғни контраст суреттер беруде жиі пайдаланады.
‟Жан - жақты дамып, кемелденген тілде белгілі бір ойды әр түрлі мақсат - мүддеге қарай неше саққа жүгіртіп, сан алуан тәсілмен қолдануға болады. Қазақ тілі синонимге қаншалықты бай болса, антонимге соншалықты кедей емес екендігін байқаймыз". Антонимдердің әрбір стиль түріндегі қолданылу дәрежелері әр басқа. Жеке тұрғанда барлық стильдік аяларды қолданыла береді. Ал антонимдерді қатар алып, қабаттастыра қолданыла береді. Ал антонимдерді қатар алып, қабаттастыра қолдану - барлық стильде бірдей дәрежеде емес. Антонимдерді поэзия тілінде қолданудың маңызы ерекше. ‟ Өйткені, тіліміздегі осы қарсы мәнді сөздерді ақын, жазушылар өзара қатар алып, шығарма тілінің көркемдігіне жұмсайды" [Есіркепова К.Қ. 1960 - 1980 жылдардағы әйел - ақындар поэзиясының тілі - Қостанай. ТОО ‟Центрум" , 2010. - 153 бет, 26 - 27 бет].
Ғалым Ф.Оразбаеваның жетекшілігімен шыққан ‟Қазіргі қазақ тілі" оқулығында: ‟Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын - сапасын, артық - кем қасиетін, мөлшер - көлемін салыстырып, бір - біріне қарама - қарсы қоюдан шығады. Мысалы: Сараң - мырза, қапа - ырза, қайғы - шат, тұнық - ылат, тірі - өлі, паң - мүлайым, жұмсақ - қатты, т.б." [Оразбаева Ф.Ш, Қазіргі қазақ тілі: Оқу құралы. - Алматы: ‟Print-S" баспасы, 2005. - 535 бет. 117 бет].
Қазақ тіліндегі антонимдерді топтастыру жайында екі түрлі көзқарас бар: бірі - ұғымдардың белгілі бір логикалық қатарындағы қарама - қарсылығына негізделген тіл бірліктерінің қарама - қарсылығын білдіретін антонимдік жұптар тұрғысынан топтайтын Ж.Мусиннің пікірі. Екінші, антонимдерді логикалық, грамматикалық, психолингвистикалық қатынастарға негізделген универсалды құбылыс деп қарайтын А.Жұмабекованың пікірі. Оның пікірінше, осы күнге дейін тіл бірліктерінің қарама - қарсылығы ғана антонимдік жұп құрауға негіз болған, енді логикалық, психологиялық, тілдік ұғымдарды кең көлемде кешенді бағытта Н.С.Трубецкой ұсынған оппозиция әдісі бойынша топтастыру қажет. Антонимдерді топтастыруда дәстүрлі тәсілмен бірге, кешенді бағытта оппозиция әдісін қолдану антонимдердің табиғатын терең түсінуге мүмкіндік берері сөзсіз [[Оразбаева Ф.Ш, Қазіргі қазақ тілі: Оқу құралы. - Алматы: ‟Print-S" баспасы, 2005. - 535 бет , 120 - 121 бет].
Ф.Оразбаеваның жетекшілігімен шыққан Қазіргі қазақ тілі оқулығында антонимдердің ерекшелігі сараланып жіктелген.
Антонимдердің ерекшеліктері:
1.Антоним сөздер арасында ұғымдық жақындық болады. Антонимдік жұп құрайтын сыңарлар белгілі бір сапаның қарама - қарсы бағасының атауы болып табылады.
2. Антонимдер кез келген сөздермен тіркесе бермейді. Мысалы: суық - жылы деген антонимдер тек орынға, температураға байланысты зат есімдермен ғана тіркесе алады.
3. Антонимдік жұп құрайтын сөздер бір сөйлем ішінде қатар келіп отыруы шарт емес. Антоним сөздің көп мағыналы болып келуі де мүмкін, сондай - ақ бір антоним сөздің бірнеше синонимі болуы тілде жиі кездеседі. Бірнеше антоним сөз бір ғана ұғымды білдіруі де мүмкін.
4. Антонимдер - семантикалық құбылыс, яғни мағыналық қарама - қарсылыққа негізделеді. Сонымен қатар антонимдер - лексиканың полисемия, синонимия, омонимия сияқты топтарымен араласып, астасып жатқан аса мол сала.
5. Антонимдер лексикалық, грамматикалық стильдік жағынан аса икемді сөздер тобына жатады. Себебі оларға әр түрлі жұрнақтар жалғану арқылы жаңа сөздер туып, өрбіп жатады. Мұның өзі антонимдердің өріс аумағының кең екендігін көрсетеді.
6. Бір - біріне қарсы мағыналас жұрнақтары ( - лы, - лі, - ды, - ді, - ты, - ті, - сыз, - сіз) арқылы жасалған сөздердегі мағына қарама - қарсылығы антонимдік қарама - қарсылықтан басқаша, яғни антонимдік мағына туғыза алмайды. Өйткені - лы, -лі екендігін көрсетсе, -сыз, -сіз жұрнағы белгілі бір затта не құбылыста сол сапаның жоқ екендігін білдіреді. Бұлар затқа, құбылысқа, жаңа мағына бермейді. - сыз, -сіз болымсыздық категориясын туғызатын қосымша болып танылады [[[Оразбаева Ф.Ш, Қазіргі қазақ тілі: Оқу құралы. - Алматы: ‟Print-S" баспасы, 2005. - 535 бет, 48 - 49 бет].
Антонимдерге ең бай сөз табы - сын есімдер. Ал, етістіктерден, зат есімдерден, үстеулерден азды - көпті кездессе, ал қалған сөз таптарынан өте сирек ұшырасады [[[Оразбаева Ф.Ш, Қазіргі қазақ тілі: Оқу құралы. - Алматы: ‟Print-S" баспасы, 2005. - 535 бет, 49 бет].
Тілдегі антонимдер қарама - қарсы құбылыстарды біріне - бірін шендестіріп салыстыру арқылы күшті стильдік мән тудырады. Сол себептен антонимдер өте - мөте мақал - мәтелдерде жиі қолданылады. Антонимдерді қолданудың негізінен төрт жолы бар деп лексиколог - ғалымдар Ә.Болғанбаев пен Ғ.Қалиев былай көрсеткен:
1.Антонимдер бір сөйлемнің өз ішінде салыстырылып айтылады. Мысалы: Қорлық өмірден ерлік өлім артық.:
2. Антонимдер іргелес сөйлемде қарама - қарсы қойылып шендестіріледі. Мысалы: Ер бір рет өледі, қорқақ мың рет өледі.
3. Антонимдер ыңғайласып, кезектесіп қатар жұмсалады. Мысалы: Арымақ, семірмек көңілден.
Фразеологизмдер нақты мәтіндерде бір - біріне қарама - қарсы мағынада жұмсалып, антонимдік қатынасқа түсе алады. Мысалы: Қол жүйрік - тіл қысқа, қарға адым жер - ит өлген жер [Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.Алматы:Сөздік-Слова рь, 2006.-262 б., 120 бет].
Соңғы кезде зерттеушілер қазақ тіліндегі антонимдерді градуалды, привативті және эквиполентті антонимдік оппозицияларға ажыратып жүр.
Градуалды оппозициялардың мүшелері белгілі бір қасиеттің ең соңғы шегіне дейінгі дәрежесін білдіреді.
Привативті антонимиялық оппозициялар мүшелері арасында аралық элементтің болуы мүмкін емес. Бұл қатарға әр түрлі (бар - жоқ) және түбірлес (жанды - жансыз, таныс - бейтаныс) лексемалар енеді.
Эквиполентті антонимиялық оппозициялар мүшелері арасында тіл тәжірибесі арқылы орныққан ассоциативті қарама - қарсылық бар. Олардың өздерін іс - әрекетке байланысты туындаған қарама - қарсылықты лексемалар, лексикалық конверсивтер, үйлесімді ұғымдарды білдіруші сөздер және жыныстық, туыстық нышандары, тәулік уақыты, әлеуметтік қатынастары т.б.мағыналық жағынан ажыратылмайтын жұптарға топтастыруға болады.
Қазақ тілі антонимдерінің өзегін градуалды оппозициялар құрайды, ал привативті оппозициялардың жиілігі төмен де, эквиполентті оппозициялар өнімсіз қатарға енеді [Оразбаева Ф.Ш, Қазіргі қазақ тілі: Оқу құралы. - Алматы: ‟Print-S" баспасы, 2005. - 535 бет, 51 бет].
Жазушы Т. Ахтановтың "Қаһарлы күндер" романындағы антоним сөздердің қолданысы мынадай:
Зат есімге тән антонимдер:
Кедейлерге мықтап арқа сүйеп,орташаларды өз жағына тартып,ірі байларды әшкерлеуге,конфискалауға тиіс. (35- бет.)
Кедей.1.Күнкөріс,тұрмысы нашар байлығы жоқ адам.2.Жұтаң,қайыршы,тіленші,тапшы. [ҚТТС, 373-бет ].
Бай.1.Меншігінде қыруар мал-мүлкі бар ауқатты адам.2.өте көп,көл-көсір.3.жеткілікті мол.4.Тілге жүйрік,шешен. [ҚТТС, 98-бет ].
КОММЕНТАРИЙ
Байлық - мұрат емес, жоқтық - ұят емес. Алла Тағала өзі қалаған кейбір пенделерін мал - мүлік, байлық, дәулетке кенелтіп, қайсыбіріне кедейліктің қамытын кигізеді. Бұған қоса, адамның білімінің, тәжірибесінің, еңбегінің де байлыққа қол жеткізу үшін керекті себеп екенін ұмытпағанымыз жөн. Бірақ бай болу үшін адамның бұл қасиеттерге ие болуы жеткілікті емес. Өйткені, дүние - мүлікке ие болудың барлық себептері мен шар - ттарын орындап, күндіз - -түні зыр жүгірген адамға байлық бермеуі де мүмкін.Әрбір адам мол рызыққа, несібеге жету үшін қолынан келер бар іс-әрекетті жасауы тиіс. Байлыққа қол жеткізу - бақытқа кенелу деген сөз емес. Бай бола тұра жан дүниесі байыз таппай бақытсыздықтан басы қатып, тіпті, өздеріне қол жұмсаған адамдар да аз емес. Қаншама байлар кедейдің бір күнгі алаңсыз бақытты өміріне зар, тіпті сол бақытты бір-ақ күн үшін барлық дүниесін бере салуға пейіл. Қара нан мен қара шайды қайғысыз ішкен қанағатшыл кедейдің қол жеткізген рахаты мен ләзззатын дәулетті кісілердің көбі небір тәтті мен дәмдіні жесе де, қол жеткізе алмай жатады.
Балалар бөлмесіне қыздар келіп-кете беретін. (90-бет)
Бала.1.Сәби,нәресте бөбек.2.Ата-анасының перзенті,ұрпақ,тұқым.
Қыз.2.Ұрғашы жынысты сәби,әйел бала.2.Балиғатқа томаған қыз бала.бойжеткен. [ҚТТС, 550 -бет ].
Өзінің өлі-тірісін білмей бір сәт ессіз қалды. (145-бет)
Тірі-жаны бар,өлмеген[ҚТТС,847 бет].
Өлі-қаза тапқан,өмірі таусылған,өлген[ҚТТС,653 бет].
Осы өзіне әрі жақын,әрі жат әйелдің өзін де,жақын жолдасын да азапқа салған иәнсіз ұсақ өмірін аяды.(248-бет)
Жақын.1.Арасы алыс емес,таяу.2.Ағайын-туған,туысқан.3. Ауыс. Көңілдес,ашына,тамыр.(253-бет)
Жат.1.Туыстық қатысы жоқ,бөтен,бөгде. 2.Жау,дұшпан,қас.3.Лайықсыз,сөлекет ,өрескел. [ҚТТС, 279 бет].
Балалығы болмаса,өзіне жақсылық істеген адамға қиянат жасай ма?(262-бет)
Жақсылық.1.Қайырымдылық,рақымдылық, мейірімділік.2.Белгілі бір заттың бойындағы тәуір қасиет,сапа. [ҚТТС,253- бет].
Қиянат.Зорлық,зомбылық,озбырлық. [ҚТТС,505 бет].
КОММЕНТАРИЙ
Таудың басын көр де, Түбіне барма. Жақсының өзін көр де, Үйіне барма... деген мақал-мəтелден-ақ жақсыға сенім білдіру, сенудің қаншалықты құндылылығын аңғарасыз. Күнделікті өмірде өзіміз жайлы немесе өзгелерге айтылған мақтаулар мен мадақтауларды естіп жатамыз. Кейде керісінше пікірлер айтуға асығатындар жиі кездеседі. Осындай кездерде сен қаншалықты жақсылық жасадым деп, өзіңе сұрақ қоя бергенде, ту сыртыңнан кінəлап жататындар жетіп артылады. Дəл осындай уақытта жақсылық пен жамандық туралы қарама-қарсы ұғымдардың төңірегінде ойға шомыларыңыз сөзсіз. Жақсының жүрген жері шашу, жаманның жүрген жері ашу, деп Қадыр Мырзалиев айтса, Лев Толстой Жүрекпен істелген жақсылық ең алдымен, өзіңе пайда деген екен.
Өмір мен өлімнің арасында тағдыр маған сені кез етті.(265-бет)
Өлім-тіршіліктің бітуі,ажал,қаза[ҚТТС,653 бет].
Өмір-материяның қозғалу,даму,өсу көріністерінің жалпы жиынтығы,тіршілік[ҚТТС,653 бет].
Осыдан ары жағы өң мен түстің арасындай буалдыр тұман болып кетті.(265-бет)
Өң.1.Ажар,көрік,жүз,реңк,бет-пішін. [ҚТТС,655- бет].
Түс.1.Ұйқы кезінде елестелетін әртүрлі көрніс,бейне. [ҚТТС,835 бет].
Бастық пен бағыныштылықтың арасындағы қатқыл рең жібіп,түйін жазылып кетті.(428-бет)
Бастық.1.Жетекші,бастаушы адам. [ҚТТС,113- бет].
Бағынышты.1.Біреуге бағынатын адам.2.Бас еркі жоқ,тәуелді ел. [ҚТТС,97-бет].
Соғыс деген жақсының да,жамманның да сырын ашады.(312-бет.)
Жақсы-жаман емес,оңды,тәуір[ҚТТС,252 бет].
Жаман-сапасы төмен,жақсы емес,әсіре нашар[ҚТТС,261 бет].
Етістікке тән антонимдер:
Ал,Дербісәлінің мал-мүлкінің қайда екенін мен білем,мен білмегенді ел біледі.(38- бет)
Біл.1.Бір нәрсе жайында толық мағлұмат алу,ұғу,түсіну.2.Жақсы,жете тану. [ҚТТС, 164-бет ].
Білме.1.Бір нәрсе жайында хабарсыз болу. [ҚТТС, 1164-бет ].
Мұраттың құны біртіндеп кеми берді де,өз бағасы көтеріле береді. Антоним.(45-бет)
Кем.1.Аз,толмаған,жетімсіз,кеміс.2. Сапасы төмен,нашар, осал.3.Мүсәпір,кәріп,мүгедек. [ҚТТС, 380-бет ].
Көтер.1.Бір нәрсені арқаға салып не қолмен жоғары көтеру.2.Бір затты тұрған орнынан алу.3.Бір нәрсенің деңгейін өсіре,жоғарлата түсу. [ҚТТС, 420-бет ].
Қайтып оралғанша кім бар,кім жоқ.(60 - бет)
Бар-жоқ емес,бар болушылық [ҚТТС,108 бет].
Жоқ-бар сөзінің қарсы мағынасы [ҚТТС,305 бет].
Ол екеуінің жүзі жадыраған сайын, Көжек жүзі түнере берді. (64-бет)
Жадыра. 1.Шат-шадыман болып шаттану,рақаттанып масайрау,көңіл көтеру.2.Жайма-шуақтану жарқырау.
Түнер.1.Күннің жаууға айналуы,күнгірт тартып қарауытуы.2.Қабағын түю,тұнжырау. [ҚТТС, 833-бет ].
Ал Добрушкиннің отыз бес жылдық өмірі Иван өміріне қарама-қарсы,бірде көтеріліп,бірде төмендеп иретіліп,бұлғаңдап келді. (75-бет)
Көтер.1.Бір нәрсені арқаға салып, не қолмен жоғары көтеру.2.Бір затты тұрған орнынан алу.3.Бір нәрсенің деңгейін өсіре,жоғарлата түсіу. [ҚТТС, 420 -бет ].
Төменде.1.Аласару,тайыздану,2.Төмен қарай құлдилау.Ылдилау.3.Әуелгі қалпынан нашарлай түсіу. [ҚТТС, 816-бет ].
Ал,өзге әңгімеде екеуі бірін-бірі қостап,бірінің мақтағанын не жамандағанын бірі толықтырды.(88-бет)
Мақта.1.Біреуді немесе бір нәрсені мақтау,мадақтау,дәріптеу. [ҚТТС, 578 -бет ].
Жамандау.1.жаман сөз айту.2.Өсектеу. Айыбын ашу. [ҚТТС, 260 -бет ].
Керекті-керексіз болсын жұрт біле қоймайтын есімдерді білгенін,беймағлұм кітаптар мен таныстығын білімнің артықтығына санайтын.(284-бет)
Керек.1.Қажет,тиіс,мұқтаж.2.Басқа сөзбен тіркесіп айтылатын көмекші сөз. [ҚТТС,387- бет].
Керексіз.1.Керегі жоқ,қажеті болмайтын. [ҚТТС,387- бет].
Екі жауынгер жоқ болып шықты,өлі-тірісі белгісіз.(327-бет)
Тірі-жаны бар,өлмеген[ҚТТС,847 бет].
Өлі-қаза тапқан,өмірі таусылған,өлген[ҚТТС,653 бет].
Өлді ме?тірі ме? Қолға түсті ме? (327-бет)
Содан кейін үш салдатына өл-тіріл азық таппай қайтпа деп әмір етті.(359-бет)
Тірі-жаны бар,өлмеген[ҚТТС,847 бет].
Өлі-қаза тапқан,өмірі таусылған,өлген[ҚТТС,653 бет].
Қазір Панферов келе жатқан даланың бірі түзу,бірі қисық екі сабы бар шөміш сияқты.(423-бет)
Түзіу.тік,тура. [ҚТТС,829- бет].
Қисық.1.Түзіу емес,қыңыр. [ҚТТС,469- бет].
Олар үйдің қасына келіп,аз ғана сөйлесті,сартылдап есік ашылып-жабылды.(348-бет)
Аш.1. Жабылған,бекітілген нәрсені ашық қалыпқа келтіру.2.Екі нәрсенің ара -жігін ажыратып бөлу. [ҚТТС,75- бет].
Жап.1.Ашық тұрған есікті жабық қабыпқа келтіру. [ҚТТС,242- бет].
Жағдай жылынып отыруды көтермейді,далада жаурап жүреміз.(375-бет)
Жылы.1.Күннің,оттың дененің қызуымен жылы қалыпқа келу,жылыну. [ҚТТС,330- бет].
Жаура.1.Тоңу,мұздау.2.жерг.Жаңбырды ң астында қалып, дірдектеу,тоңу. [ҚТТС,283- бет].
Бұл жолда не бар,не жоғын,әрине мен білмеймін.(397-бет)
Бар-жоқ емес,бар болушылық [ҚТТС,108 бет].
Жоқ-бар сөзінің қарсы мағынасы [ҚТТС,305 бет].
Сын есімге тән антонимдер:
Ержан өзін қасиетті,таза нәрсенің алдында ластап алғандай көрді.антоним. (59- бет)
Таза.1.Кірсіз,кір шалмаған,мұнтаздай.2.Ешқандай қоспасыз,табиғи,саф.3.Ауыс.кіршіксі з,адал,пәк. [ҚТТС, 772-бет ].
Лас.1.Таза емес,былғаныш,кір.2.Ауыс.Пысық,арам за.[ҚТТС, 569 -бет ].
Ауылдың үлкен-кішісі ауыз тиген.(69- бет)
Үлкен - көлемі жағынан аумақты, зор, дәу, ірі [ҚТТС, 870 бет].
Кіші - үлкен емес, шағын [ҚТТС, 442 бет].
Әзірге өзінің ескі үйіріне қосылатын жол кесілген,ал жаңа үйірінен қалып қойды.(70-бет)
Ескі.1.Тозығы жеткен,өңі кеткен,ұсталған.2.Көне,баяғы,бұрынғ ы.3.Көп сақталған,ұзақ тұрған. [ҚТТС, 237 -бет ].
Жаңа.1.Өңі түспеген,бұрын ұсталмаған.2.Жуырда,жуықта,таяуда.3 .Тың,соны. [ҚТТС, 266 -бет ].
Ауыр еңбек істеп азапқа түспей,тұрлаусыз жеңіл кәсіпен рахат таппай,Добрушкин өмірінің өгей баласы боп бұралқы тұрмыс кешті.(76-бет)
Ауыр. 1.Жеңіл емес,салмақты.2.Бейнеті көп,қиыншылығы мол.3.Адам басына келген үлкен ауыртпалық. [ҚТТС, 74-бет ].
Жеңіл.1.Салмағы аз,салмақсыз.Ауыс.Оп-оңай, болмашы,қиындығы жоқ. [ҚТТС, 296-бет ].
Аз ба,көп пе,сонда осылардың кейбіреулері жансыз дене болып сұлап жатуы мүмкін.(92- бет)
Аз - азғантай, шағын [ҚТТС, 19 бет].
Көп - едәуір, бірсыпыра; мол, қыруар [ҚТТС, 415 бет].
Үлкен көзінің қарасы кішкентай,жұртқа алара қарайды.(105- бет)
Кіші-үлкен емес,шағын[ҚТТС,442 бет].
Үлкен-көлемі жағынан аумақты,зор,дәу,ірі[ҚТТС,870бет].
Мен жаман жақсы көрген адаммын.(108- бет)
Жақсы-жаман емес,оңды,тәуір[ҚТТС,252 бет].
Жаман-сапасы төмен,жақсы емес,әсіре нашар[ҚТТС,261 бет].
- Бұл екі ұғым бір-біріне қарама -қарсы қолданылады.Мақал мәтелдердеде жиі кездеседі.
Осының бәрі оны сыртқы ыстық,суықтан қорғайтын қабыршақ.(137-бет)
Ыстық. 1.Отқа қыздырылып,ыстаған.2.Температурасы жоғары,қатты қызған,ыссы(ауа райы)3.Ауыс.Ардақты,қымбат. [ҚТТС,948 бет].
Суық.1.Салқын,жылы емес.2.Ауыс.Ызғарлы,қатаң,салқын. [ҚТТС,717- бет].
Ертеңнен кешке дейін,түні бойы үлкенді-кішілі жолдармен шығысқа қарай қалың әскер,босқын халық ағылады.(207-бет)
Үлкен - көлемі жағынан аумақты, зор, дәу, ірі [ҚТТС, 870 бет].
Кіші - үлкен емес, шағын [ҚТТС, 442 бет].
Ыстық-суыққа қақталып,жел қағып қарауытқан жүздері қара көлеңкеде әсіресе қатал көрінді.(282-бет)
Ыстық. 1.Отқа қыздырылып,ыстаған.2.Температурасы жоғары,қатты қызған,ыссы(ауа райы)3.Ауыс.Ардақты,қымбат. [ҚТТС,948 бет].
Суық.1.Салқын,жылы емес.2.Ауыс.Ызғарлы,қатаң,салқын. [ҚТТС,717- бет].
Әскер өмірінң,майдан өмірінің ащысы мен тұщысын бірге татып,қуанышымен азабына ортақ болған ортасымен біте қайнасып,етене болып кеткенін Күләнда енді байқамады.(346-бет)
Ащы-тұзы күшті,тұзы көп[ҚТТС,77 бет].
Тұщы-тұзы жоқ немесе аз,ішуге жарамды[ҚТТС,828 бет].
Күмсітей жылтыраған ақ қардың бетінде құрмысқандай жорғалаған қара денелер шашырап жайылып барады.( 399-бет)
Ақ - сүттің, қардың түсіндей аппақ түс [ҚТТС, 29 бет].
Қара - көмірдің, күйенің түсіндей (аққа қарама-қарсы түс) [ҚТТС, 477 бет]
Әрине тәтті өтіріктен ащы шындық артық.(26-бет)
Ащы-тұзы күшті,тұзы көп[ҚТТС,77 бет].
Тұщы-тұзы жоқ немесе аз,ішуге жарамды[ҚТТС,828 бет].
Үстеуге тән антонимдер:
Алдыңғы жаудан қашқанда артынан да,бүйірінен де жау шықса баталъонның үріккен қойдай дүрлігетінін біледі.(295-бет)
Енді алды-артымыз жау.(296-бет)
Алды - бір нәрсенің бастамасы [ҚТТС, 41 бет].
Арты - бір нәрсенің соңы, ақыры [ҚТТС, 57 бет].
Жазушы Т.Ахтановтың Қаһарлы күндер шығармасында зат есімге тән - 9, сын есімге тән - 12, етістікке тән - 14, үстеуге тән - 2. Жалпы саны - 37 антоним терілді. Жаман айтпай жақсы жоқ; Ұлық болсаң кішік бол деген емес пе; Игіліктің ерте кеші жоқ; сынды мақал-мәтелдерден де антоним табылып талдауға түсті.
Синонимдер
Синоним сөздерге тоқталатын болсақ, зерттеуші-ғалымдар Ғ.Қалиев пен Ә.Болғанбаев олар жайлы мынадай тұжырым жасайды: Синонимдер кез-келген тілдің байлығы мен оралымдығын көрсететін сөздік құрамның құнарлы да мәнді бір саласы. Олар тілдің кемеліне келіп, қаншалықты жетілгендігін, оның образдылығы мен дамығандығын көрсететін көрсеткіш деп есептеледі. Адамның ойлаған ойын, көңіл күйі мен көзқарасын нақты әрі көркем түрде жеткізу үшін синонимдер айрықша қызмет атқарады
[ Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.Алматы:Сөздік-Слова рь, 2006.-262 б, 111 бет].
Синонимдер тілдегі сөздік қордың дамуына емес жалпы көркем әдебиеттің, өнердің кемелденіп, толысуына, көркем сөздің жетілуіне, күнделікті өміріміздегі қарапайым сөйлеу тілінің нәрленіп, қалыптасуына тигізер әсері мол. Осы тұрғыдан алғанда, лексикалық синонимдердің қоғамдық-тілдік қарым-қатынаста атқаратын маңызы зор. Синонимдер, біріншіден, әдеби тілдің жоғары талғамды болуын қажет етсе, екіншіден, қарапайым сөйлеу тілінің әдеби тіл дәрежесіне көтерілуіне әсерін тигізеді[7, 3 бет].
Нұрғалиева Майра Балтабекқызы Тарихи романдардағы лексикалық синонимдер. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты Синонимдер-сөз қорының асыл қазынасы. Өйткені тілдің бай да оралымдылығы, оның сөздік құрамының қандай дәрежеде дамып жетілгені көп ретте синонимдер арқылы көрініс табады.
Тілдегі синонимдер- қоғамдық-әлеуметтік факторларға байланысты өзгеріп отыратын құбылыс. Жалпы тіл білімінде синонимия құбылысына қатысты бірқатар зерттеулер бар. Оған қазақ тіл білімінде- І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев, Ғ.Қалиев, М.Серғалиев, Ф.Оразбаева, А.Османова, тағы басқа ғалымдардың еңбектерін атауға болады
[Нұрғалиева Майра Балтабекқызы Тарихи романдардағы лексикалық синонимдер..- Қазақстан Республикасы Астана, 2004.-29 б., 3 бет].
Қазақ тіл білімінде синонимдерді алғаш жүйелі түрде зерттеген Ә.Болғанбаев. Оның еңбектерінде лексикалық синонимдердің сипаты, мағыналық реңктері кең талданған. Ол синонимдерді қолданудың мынадай негізгі тәсілдерін көрсетеді:
Алдыңғы сөйлемде немесе қатар тұрған мәтінде бір рет пайдаланған сөзді қайталамас үшін қолданылады.
Белгілі бір ұғымды түрлі белгілерімен жан-жақты сипаттап көрсету үшін синонимдер бір-біріне қарсы қойылып та, салыстырылып та, ыңғайластырылып та кете береді.
Белгілі бір ұғымды толық қамтып көрсету мақсатымен, бірнеше синоним қатарма-қатар қолданылады.
Синонимдерді жекелеп те, кезектестіріп те, жұптап та, топтап та қолданғанымыз сияқты оларды қосарлап та пайдаланамыз.
Мағыналас екі сөз қатар келіп алдыңғысы соңғысын анықтап, мағынасын күшейту үшін қолданылады. Мұндай сөз қолданысын тіл білімінде плеоназм немесе плеонастикалық сөз тіркесі деп атайды.
Фразалық тіркестерде де жиі қолданылады.
Синонимдер жеке сөз бен жеке сөз, қос сөз бен қос сөз, фраза мен фраза күйінде ғана емес, бір-бірімен араласқан күйде де жұмсалады.
Парафраза- жеке сөздің орнына оның түсінігін сипаттап беру.
Мағынасы жағымсыз сөздерді тыңдаушыға жеңілдетіп, жұмсартып жеткізу үшін қолданылады.
Синоним болып жұмсалатын мәндес сөздердің тобын синонимдік қатар немесе синонимдік ұя деп атайды. Синонимдік қатарға енген сөздердің ішінен бір сөз басқаларын мағына жағынан ұйыстыруға ұйытқы болатын тірек сөз деп таңдалынып алынады. Бұл тіл білімінде доминант деп аталады
Тілдегі синонимдер үш түрге бөлінеді: а) мағыналық синонимдер, ә) стильдік синонимдер, б) мағыналық-стильдік синонимдер.
Мағыналық синонимдер әрқайсысының өзіне тән мағыналық реңкі бар, стильдік жағынан шектелмейтін, тілдегі барлық салада талғаусыө қолданыла беретін синонимдер.
Стильдік синонимдер мағынасы жағынан ұқсас болса да, стильдік жағынан бір-бірінен өзгешеленетін синонимдер.
Мағыналық-стильдік синонимдер әрі мағыналық, әрі стильдік белгілер арқылы ерекшеленетін синонимдер
[Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.Алматы:Сөздік-Слова рь, 2006.-262 б, 105-111 бет].
Жалпы сын есім синонимдерді білдіретін мағыналарына байланысты бірнеше топқа бөлуге болады.
1. Адамға қатысты айтылатын сын есім синонимдер:
а) Адамның мінез - құлқына байланысты синонимдер: мейірімді - қайырымды - рақымды, ұшқалақ - күйгелек - жеңілтек, ашушаң - ашуланшақ, сотқар - бұзақы - тентек, т.б.
ә) Адамның жеке басындағы қасиеттеріне байланысты синонимдер: шешен - сөзшең - ділмәр, сөзуар - мылжың, дарынды - талантты - талапты, табанды - тұрақты - орнықты, т.б.
б) Адамның қоғамдық ортадағы орнына байланысты синонимдер: беделді - абыройлы, атақты - даңқты - әйгілі - белгілі, епті - икемді, әлді - ауқатты - бай - дәулетті, көнтерлі - көнбіс, т.б.
в) Адамның табиғатпен және қоғамдық - әлеуметтік өмірмен қарым - қатынасына байланысты синонимдер: азат - ерікті - еркін - тәуелсіз, діншіл - құдайшыл, тілектес - тілеулес, адал - ақ - пәк, жетім - панасыз, т.б.
г) Адамның денсаулығы мен мүшелік кемшіліктеріне байланысты синонимдер: науқас - аурушаң, кемтар - жарымжан - мүгедек - ғаріп, ақсақ - шойнақ - сылтыма, соқыр - әз - көрсоқыр, т.б.
2. Адам мен жан - жануарларға қатысты айтылатын сын есім синонимдер: арық - көтерем - көкбақа, мешкей - жалмауыз, тойымсыз - ашқарақ - қомағай, бұралқы - қаңғыбас, жабайы - тағы, т.б.
3. Барлық жанды - жансыз заттарға қатысты айтылатын сын есім синонимдер: бағалы - құнды - қымбат, қажет - керек - зәру - ділгір, терең - тұңғиық - шыңырау, ескі - көне - бағзы - баяғы - ежелгі - бұрынғы, дайын - әзір, аласа - тапал - кішкене - қысқа, т.б [7, 12 - 13 бет].
Зекенова Шолпа Зекеновна Омоним және синоним мағыналы бейвербалды амалдардың эмотивті-коммуникативтік сипаты атты диссертациясының авторефератында: Синонимдер тілдің кемеліне келіп,қаншалықты жетілгендігін,оның образдылығы мендамығандығын көрсететін көрсеткіш деп есептейді.Адамның ойлаған ойын,көңіл-күйі мен көзқарасын нақты әрә көркем түрде жеткізу үшін синонимдер айрықша қызмет атқарады.,-дейді [Зекенова Ш.З. Омоним және синоним мғыналы бейвербалды амалдардың эмотивті-коммуникативтік сипаты ,Алматы-2010.24-бет ,15 бет].
Жазушы Т. Ахтановтың "Қаһарлы күндер"романындағы синоним сөздердің қолданысы мынадай:
Мағыналық синонимдер:
Енді аса жылы рақат мекені,анадай ыстық,сағыныш мекені жаудырап артта қалып барады.(9- бет)
Ыстық,жылы,қапырық,аптап,ыссы.Жазды күнгі тымырсық ауа. [ҚТСС, 612- бет].
Өзінің тұлғасы да қапсағай, ірі келегн. (11- бет)
Ауыр,сом,батпан,зіл,зілдей.Салмақты ,ірі,кесек,зор. [ҚТСС, 85- бет].
Ең жаманы аштық-жалаңаштық емес.(12-бет)
Аш-жалаңаш,ашалаң.Тойып ас ішпей,киімсіз,тамақсыз.[ҚТСС, 86- бет].
Бүгінгі қатерлі сапарға аттанардағы көтеріңкі,салтанатты көңіл күйі будай тарқап барады.(16-бет)
Адамның белгілі бір оқиғаға қуанышқа тап болғанда, сезінетін сезімі.
Неге екені белгісіз,жандыз бойын сол өзі кеткендегі жүдеу,жұпыны қалпында көрем ғой деп ойлап еді.(34-бет )
Иван әкесінің ізімен өзіне негізгі берік,мығым өмір жасап алды. (75-бет)
Мығым,нық,шымыр.Дене бітімі тығыршықтай,мықты жұп-жұмыр. [ҚТСС, 72 бет].
Енді оған жұрттың бәрі өзіндей жайдары,қуанышты сияқты. (87-бет)
Қуанышты,көңілді,шат-шадыман,мәз-ме йрам,мәре-сәре,арқа-жарқа,мәз,шат-ш адыман,шадыманды,насатты,шаттықты,ж үрекжарды-ризашылық сезімге бөленген,көңілі көтеріңкі[ҚТСС,378 бет].
Ержан бұрылып қарағанда езу тартып,жымиып,қаперімде не айтарға білмей:
- Ай жарық екен,-дейді.(90 - бет)
- Адам көңіл күйі көтерілгенде қатты шаттанбай, жәй ғана ризашылықпен күлген күлкіні - езу тартты, жымиды дейді.
10.Тұлғасы мен келбеті сияқты қимылында,көзқарасында жалт етіп көз тартар өткірлік,ойнақылық жоқ,байсалды ,сабырлы әсемдік бар.101 бет
Сабырлы,байсалды,салмақты,ұстамды,т ұрақты,маңғаз,салиқалы,сарабдал,тағ атты,байыпты,басалқы-өзін-өзі ұстай білетін қасиетке ие.[ҚТСС,472 бет].
КОММЕНТАРИЙ
Сабырлы болу адам бойындағы ең бір ізгі тамаша қасиеттердің бірі.Ұлы Абай атамыз:өзінің толғамында ...Сабырсыз, арсыз, ерінішек... деп сабырсыздықты сынайды. Сабырсыздықты еріншекпен арсыздықтың деңгейіндегі жаман әдеттің біріне балайды.
Халқымыз Сабыр түбі-сары алтын, Сабырлы жетер мұратқа, Сабырсыз қалар ұятқа деп сабырға байланысты нақылдар қалдырған. Балаларымыз сонымен қатар Асықпаған арбамен қоян алар деген аталы сөзінің өзі сабырлы болуға, әр нәрсенің ақырын күтуге шақырғандығының белгісі.
Қараңғы суық қапаста тоңазып қалған гүл күн нұры құйылып,кешеуілдесе де жайнап,құлпырып ашылды. (111- бет)
-Жаста болса сүйегі ірі,денесітолық.(151-бет)
Денесі мығым, толықша келген адамдарды сүйегі ірі деп айтады.
Иә,көбірек шыдам,сабыр керек еді.(164-бет)
Шыдау,төзу,көндігу,көну.Басқа түскен қиыншылыққа мойынсұнып,төзімділік көрсету. [ҚТСС, 598-бет].
Қимылдары байсалды,сабырлы.(214-бет)
Сабырлы,байсалды,салмақты,ұстамды,т ұрақты,маңғаз,салиқалы,сарабдал,тағ атты,байыпты,басалқы-өзін-өзі ұстай білетін қасиетке ие.[ҚТСС,472 бет].
Соғысқа кіргелі ерлік,батырлық көрсетем деген ойды Ержан ұмыта бастаған.(233-бет)
Ерлік, батырлық - ер жүрек болушылық [ҚТСС, 219 бет].
Стильдік синонимдер:
Солдаттар кейде жамырай,жарыса сөйлеп кетеді де,оқыс басылады.(9-бет ).
Бірінін атынан бірі сөйлеуді немесе жүгіруді бейнелеу үшін қолданылған синонимдер.
- Әрине тұрақты,байсалды адамға дегенімғой!( 10-бет)
Сабырлы,байсалды,салмақты,ұстамды,т ұрақты,маңғаз,салиқалы,сарабдал,та- ғатты,байыпты,басалқы-өзін-өзі ұстай білетін қасиетке ие.[ҚТСС,472 бет].
Кейбір бригадалардың менен озып кеткенін естіпте жүрдім.Арландым да, ұялдым да. (13- бет)
Ар, ұждан, намыс, ұят, шам - адам бойындағы адамгершілік ізгі қасиеттер [ҚТСС, 72 бет].
КОММЕНТАРИЙ
Намыс адамның жан дүниесі мен Отанының, отбасының, ұлтының, қоршаған орта мен қоғамының мәнін сезінуімен оянып, соның амандығы мен бүтіндігі үшін күресінен көрініс табады. Өзін-өзі танудан бастау алған адамның рухани ізденісі оның қоршаған ортасын меңгеруіне ұласады. "Малым - жанымның садағасы, жаным - арымның садағасы" деген қағидадан көрініс тапқан, яғни ар-иманның қадірін білумен айқындалатын намыстың бір түрі адамның адамдық келбетін айқындайтын асыл қасиеті. Адам өз бойындағы ең асыл құндылық иман, ар-ождан қазынасы екенін танып білгеннен кейін, оны қорғау, ұлғайту қамымен ғылым, білім іздеп еңбектенсе ол шын мәніндегі намысты тапқаны күмәнсіз.
Ең жақын адамына қауіп төнсе, кісі өз басындағы одан екі есе қатерді ұмытып кетеді.(175-бет)
Қауіпті,қорқынышты,үрейлі,қауіп-қат ерлі-қорқынышы мол,қауіп-қатері күшті[ҚТСС,361 бет].
Дулатпен бірге болатын сағаттары жаймашуақ,жайдары күн сияқты.(197-бет)
Күн төбеден күлімдеп, аспан көзі ашылған сәтті жаймашуақ, жайдары күн деп бейнелеген.
Бірде Раушанды айыптаса,бірде сол адал,пәк жанды мына отырған қара сүр жігіт арамға,ласқа итермелеген сияқты көрінді.(236-бет)
Пәк,таза.Өмір талқысына түсіп бұзылмаған,бүлінбеген,адал,ақ. [ҚТСС, 442-бет].
Контекстік синонимдер
Енді бақса ,бұл жігіт,өзінде сондай бір лас,жиіркенішті іске бастап барады.(236-бет)
Әбден былғанған адамның жиіркенішін тудыратын затқа не құбылысқа байланысты қолданылады.
Иә,мынау күздің солғын күніндей нұрсыз,жылусыз болды Мұрат өмірі.(249-бет)
Шұғылалы көңілін бұлт шалғандай, сынық реңмен жабырқай қарады. (245- бет)
Адамның көңіл-күйі болмай, мұңайған сәтін бұлт шалған күнге теңеп, көңіліндегі кірбіңді бейнелеген.
Жазушы Т.Ахтановтың Қаһарлы күндер шығармасындағы кездескен мағыналық синонимдер - 15,стильдік синонимдер - 6, контекстік синонимдер - 3, жалпы 24 синоним теріліп, синонимдер сөздігімен мағынасы ашылды.
Омонимдер
Қазақ тілінде сөздің құрамы жағынан лексика - семантикалық сөздер тобының басты саласының бірі - омонимдер.
Омонимдерді алғаш зерттеушілердің бірі К.Аханов: ‟Омонимия құбылысын жан - жақты қарастырып, оның сырын ашудың зор маңызы бар. Сөздіктерде омонимдер мен полисемия құбылысының бір - бірінен жігі ажыратылмай, теріс берілуі жиі кездеседі. Бұлай болуы негізінен алғанда, омонимия құбылысы мен полисемия құбылысының зерттелінбей келгендігімен байланысты. Омонимдерді жан - жақты толық зерттеп, олардың ерекшеліктерін ашпайынша, сөздіктерде сөз мағынасының шегін дұрыс ажыратып беру әр уақытта мүмкін мүмкін бола бермейді" - дейді.
Омонимдер мәселесі жайында орыс ғалымдары: Л.А.Булаховский, В.В.Виноградов, Р.А.Будагов, Е.М.Галкина - Федорук, А.И.Смирницкий т.б. көп салалы зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Көп мағыналы сөздер мен омонимдердің сыртқы формасы жағынан бір - біріне ұқсастығы бар. Сөздердің дыбыстық құрылымы жағынан бұларды бірдей деуге болады. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің бір - бірінен өзгешелігі түр - тұрпатында емес, мағынасында жатыр. Көп мағыналы сөздердің екі, я одан да көп мағынасы болады.
Омонимдер біркелкі дыбысталып айтылатын, бірақ ұғымы әр басқа сөздер тобын білдіреді. Бұлардың білдіретін ұғымы бір сөз табына, әр сөз табына да дара - дара болып бөлініп жарылып тұра береді. Кейбір омонимдердің түп - төркіні жағынан белгілі бір байланысы болғанымен, мағына жағынан бір - бірінен соншалықты алшақ екендігі аңғарылады. Шығу тегі, жасалу тұрғысынан полисемия құбылысымен белгілі бір байланысы бар омонимдер ғана көп мағыналы сөздермен өзара ұштасып, бір - бірінен ажыратып бөлуге келгенде қиындық тудырады. Тіл білімінде полисемантизмді омонимдерден ажыратудың бірден - бір жолы - мағыналық байланыстың сақталуы мен сақталмауы негізгі тірек болып саналады. Егер мағыналардың арасында семантикалық байланыс үзілмей, қалай да сезіліп тұрса, онда мұндай мағыналар бір сөздің әр түрлі мағынасы ретінде қаралып, көп мағыналы сөз деп танылады.
Мағыналардың арасындағы семантикалық байланыс біржола үзіліп әр мағына өзінше дараланып, бір - бірінен ажыратылған болса, ондай сөздер омонимдес сөз деп қаралады.
Тіліміздегі сөздердің мағыналық дамуы - олардың ішкі мүмкіндігіне байланысты өзіндік заңдылықтары мол күрделі құбылыс. Бұл құбылыстың бір көрінісі - гомогенді (бір текті) омонимдердің пайда болуы.
Гомогенді омонимдер - дегеніміз о бастағы шығу тегі бір, түбірі де, мағынасы да бір сөздің сапалық дамуы нәтижесінде бір - бірінен алшақтай түсіп, тақырыптық екі салаға, екі дербес мағынаға ие болған лексемалар.
Омонимдерді қазақ тілінде қарастырған К.Аханов, Т.Қордабаев, М.Бельбаева. Сөз мағынасын қарастыру барысында жалпы сөз еткен ғалымдар: Ғ.Мұсабаев, Р.Барлыбаев, Б.Ш.Мұхамеджанов, Ш.Жалмаханов,А.Османова, А.М.Құрманалиева.
Алайда, омонимия құбылысы қаншама зерттеліп келе жатса да, оның күрделі табиғатына тән заңдылықтардың қыры мен сыры түгел ашылды деп тұжырым жасауға болмайды. Омонимдердің табиғатын қарастыратын еңбектерде көбінесе дау туғызатын және өз шешуін айқындауды қажет ететін мәселелердің бірі - омонимдердің тілімізде пайда болу тәсілдері.
Зерттеушілердің бір қатары омоним сөздер деп танылу үшін омонимдік қатарға енетін сөздер өздерінің шығу тегі жағынан гетерогенді (әр текті), яғни тұлғалық ұқсастығы мен сәйкестігі кездейсоқ болуы керек деген принципті ұстанса, енді бір топ зерттеушілер тілде гомогенді (бір текті) омонимдердің болуы да заңды деп тұжырымдайды.
Сонымен, жалпы тіл білімінде, сондай - ақ жеке тілдердің фактілері бойынша омонимия құбылысы туралы қалыптасқан пікірлердің үш - төрт топқа саятындығын көреміз. Олар:
1.Омонимия тіл - тілдердің бәріне тән, ұқсас әрі ортақ құбылыс.
2. Омонимдер тек әр текті (гетерогенді) сөздерден және күтпеген жерден (спонтанно) пайда болатын құбылыс.
3. Омонимдер сонымен қатар, бір текті (гомогенді) сөздерден де пайда болатын тосын құбылыс.
4. Омонимдер екі түрлі жолмен:
- Гетерогенді (әр текті) сөздерден және (бір текті) гомогенді сөздердің іштей жіктеліп алшақтай түсуі арқылы пайда болатын құбылыс
[К. Аханов Тіл білімінің негіздері төртінші басылымы - Алматы,2002,173-бет, 14 - 16 бет].
А. Салқанбайдың Қазіргі қазақ тілі атты оқу құралында, қазақ тіліндегі омонимдердің зерттелуі жайлы ой қозғалған. Дыбысталуы бірдей, мағыналары әр бөлек сөздер туралы терең ғылыми зерттеу жүргізген ғалым - К. Аханов. Ғалымның 1958 жазылған Қазақ тіліндегі омонимдер атты еңбегінде омонимдердің тілдік табиғаты, жасалу жолы мен ерекшелігі егжей-тегжейлі талданған -дейді ғалым.
Тілімізде және лебіздік қолданыста тұлғасы бірдей, мағыналары ерекше сөздер тек омонимдер емес; сонымен бірге көпмағыналы сөздер мен сөзжасамдық конверсия тәсілі (немесе семантикалық тәсіл) арқылы жасалған туынды сөздердің де тілдік табиғаттары ұқсас: аталған сөздердің де сыртқы тұлғалары, яки дыбыстық жамылғыштары ортақ, бірдей болып, мағыналарында айырмашылық болады. Сондықтан омоним, көпмағыналы сөздер мен сөзжасамдық конверсия жолымен жасалған туынды сөздер арасындағы айырмашылық пен ұқсастықты көрсету абзал. Омоним, көпмағыналы сөз және сөзжасамдық конверсия жолымен жасалған туынды сөздердің ұқсастығы - тек сыртқы тұлғалық сипатында, яғни үшеуінің де сыртқы дыбыстық, әріптік дыбысы бірдей; мысалы: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Қазақ және орыс филологиясы факультеті
Курстық жұмыс
Тахауи Ахтановтың "Қаһарлы күндер" романының тілі
Қостанай 2018
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
I.Шығарма тілінің лексикалық ерекшелігі.
1.1 Антоним, синоним,омоним сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... .5-32
1.2 Шығарма тіліндегі фразеологизмдердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... 33-40
1.3 Шығармадағы мақал-мәтелдердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41-45
II. Шығармадағы көркемдегіш-бейнелегіш тәсілдердің қолданысы.
2.1 Шығармадағы эпитет, синекдоха, теңеу,метафора, кейіптеу сөздердің қолданылутәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42-58
2.2 Шығармадағы кірме, көнерген, экспрессивті-эмоционалды сөздердің қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59-67
2Шығармадағы портрет пен пейзаждың қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68-72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73-74
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74-77.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі:Тілдің мемлекеттік мәртебесін нығайтудың қазіргі таңдағы маңызды бір мүмкіндігі - оның осы танымдық қызметін неғұрлым толық ашып көрсету, сол арқылы ежелгі елдік атрибуттарды, халықтық қалыпты, рухани тамырды тереңірек зерттеп, жете тану. Тіл мен танымды жіктеп қарамай, оны құбылыс ретінде сабақтастыра қарау академик Ә.Т.Қайдаров ұсынған "тіл мен ұлт біртұтас" немесе "адамды тіл әлемі арқылы тану" деген қағидаларға сүйенетін қазақ тіл біліміндегі жаңа бағыттың қалыптасуына әкелді. Лингвистиканың ғылыми-теориялық негізі Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов, М.Копыленко, Р.Сыздықова, Б.Қалиев, Н.Уәлиев, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, Р.Шойбеков, А.Жылқыбаева т.б. ғалымдардың еңбектерінде қаланды. Соңғы уақытта қазақ тіл білімі лингвомәдениеттану, когнитивтік тіл білімі сияқты тілдік салалармен толығып, өз жемісін бере бастады. [Есенова Қырмызы ЕсеновнаӘ.Кекілбаев шығармаларындағы жергілікті атаулардың лингвомәдени сипаты. Филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. ҚР Алматы, 2009,- 28 бет,3 бет].
Бүгінгі таңда халқымыздың алтын тұғыры, рухани-мәдени қазынасы болып табылатын тілімізді зерттеудің ауқымы кеңейіп, өркені өсіп отыр. Тіл табиғатын терең бойлап, жан-жақты қарастыру, тілдік бірліктердің сипатын айқындау лингвистика, этнолингвистика, т.б. ғылым салаларының зерттеу нысанына айналды. Әдеби тіл- жалпыхалықтық тілдің құнды, дамыған, барлық халыққа түсінікті, стильдік жағынан сараланған түрі. Әдеби тіліміздің үнемі дамып отыруы қаламгерлеріміздің еңбектерінің әсеріне де тікелей байланысты. Көркем шығарманың тілі, жазушының өзіндік жеке сөз қолдану стилі, сөз қолдану зергерлігі мен шеберлігі- қазақ әдеби тілінің дамуына серпін беретін ерекше сала. [Әбікенов Мұхит Төкенұлы Сафуан Шаймерденов прозасы тілінің көркемдік ерекшеліктер. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. ҚР Астана, 2006,-28 бет, 3 бет].
Жұмыстың мақсаты Жазушы Тахауи Ахтанов Қаһарлы күндерроманының тілін зерттеу.
Жұмыстың ғылымилығы.Жазушы Тахауи Ахтанов Қаһарлы күндерроманы тілінің лексика - фразеологиялық ерекшеліктерін анықтау. Осы мақсатқа сай алдымызға төмендегідей міндеттерді қойдық:
Шығарма тіліндегі антоним, омоним, синоним сөздердің қолданыс ерекшелігін анықтау;
Кірме сөздер, сөздердің шығарма тіліндегі қолданылу аясын анықтап, ерекшеліктеріне қарай жеке топтарға бөлу;
Шығарма тіліндегі қос сөздердің стильдік қолданысын ашу;
Фразеологизмдердің шығарма тіліндегі стильдік қызметін, кейіпкер тіліндегі қолданылу аясын анықтау;
Мақал - мәтелдердің, авторлық афоризмдердің ұлттық - танымдық қызметін, шығармадағы кейіпкер тіліндегі қолданылуын айқындау;
Көркемдегіш тәсілдердің этнолингвистикалық сипатын (теңеу, эпитет, метонимия, синекдоха ) көркем шығарма тіліндегі мысалдармен нақтылап, мәнін ашу;
Портрет пен пейзаждың шығарма тіліндегі көрінісін анықтау;
Жұмыстың құрылымы - жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1.1 Антоним, синоним, омоним сөздердің қолданысы
Антонимдер
Қазақ тіл білімі ғылымында Қ.Аханов, Ә.Болғанбаев, Ж.Мусин, Ғ.Мұсабаев, І.Кеңесбаев, Ғ.Қалиев т.б.ғалымдардың еңбектерінде антонимдер әр түрлі зерттеу саласында көрініс тапқан.
К. Аханов өзінің Тіл білімінің негіздері атты еңбегінде антонимдерді төмендегіше сипаттаған.
Антонимия көбінесе сапалық ұғымдармен шектелгендіктен, оның тіл-тілде синонимия, полисемия құбылысына қарағанда, өрісі тар болады. Анығырақ айтқанда, синонимдес сөздер мен полисематизмді сөздер сөздердің көптеген тобына тән құбылыс болуына байланысты, тіл-тілде жиі ұшырасатын болса, антонимдер көбінесе сөздердің белгілі бір тобына тән құбылыс болуына байланысты, синонимдер мен полисематизмді сөздерге қарағанда, әлдеқайда сирек ұшырасады. Ғалым ‟Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама - қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір - бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады. Антонимдерді шебер қолданудың нәтижесінде айтылатын ой мейлінше ашық - айқын, мейлінше мәнерлі болып келеді" деген [[К. Аханов Тіл білімінің негіздері төртінші басылымы - Алматы,2002,173-бет]. 29 - 30 бет].
Антонимдердің стилистикалық қызметі өте күшті. Қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда,оларды бір-бірімен қатар қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады [К. Аханов Тіл білімінің негіздері төртінші басылымы - Алматы,2002,173-бет].
Антоним болатын сөздердің басым көпшілігі сын есімдер. Мысалы: кәрі-жас, дұрыс-бұрыс, түзу-қисық, терең-саяз, адал-арам т.б.
Зат есімдерден антоним болатындар бірең-сараң ғана, Соның өзінде олардың мағынасынан сапалық белгінің нышаны аңғарылады. Мысалы: өтірік-шын, пайда-зиян, бақ-сор, бай-кедей, т.б.
Үстеу сөздерден жасалған санаулы ,ана антонимдер бар. Мысалы: Бері-әрі, ілгері-кейін, жоғары- төмен, ерте-кеш т.б.
Бір сөз әр мағынасында әр түрлі сөздермен антонимдес болуы мүмкін. Мысалы: Оң деген сөз бағытты білдіру мағынасында сол деген сөзбен антонимдес болса, дұрыс деген мағынасында теріс деген сөзбен антонимдес. Қалың деген сөз ыңғайына қарай жұқа деген сөзбен де (қалың қар-жұқа қар), сирек деген сөзбен де (қалың шаш-сирек шаш) антонимдес болады [К. Аханов Тіл білімінің негіздері төртінші басылымы - Алматы,2002,175-бет].
Тіл көркемдігін арттыруда антонимдердің қызметі зор. Сондықтан да болар антонимдер халық ауыз әдебиетінен бастап бүгінгі кез келген ақын, жазушы шығармаларында көп қолданыста. Антонимдерді әсіресе нақыл сөздерден, мақал - мәтелдерден жиі кездестіруге болады дейді зерттеуші ғалым С. Ғ. Қанапина өзінің Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық бейнелілігі еңбегінде [Қанапина С.Ғ. Қазақ тіліндегі мақал - мәтелдердің танымдық бейнелілігі (Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов шығармалары негізінде). - Қостанай. ТОО ‟Центрум", 2010. - 180 бет,7бет].
Зерттеуші ғалым К.Қ.Есіркепова өзінің ‟1960 - 1980 жылдардағы әйел - ақындар поэзиясының тілі (Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, А.Бақтыгереева, К.Ахметова шығармалары негізінде)" атты монографиясында антонимдерге тоқталып өтеді. Белгілі сөз зергері Ғ.Мүсірепов ‟Сөз сөзге жарығын да түсіріп тұрады, көлеңкесін де түсіріп тұрады. Біріне бірі жарығын түсіріп тұратын сөздерден құралған сөйлем айтайын деп тұрған ойыңды оқушыға дәл жеткізеді. Бұл арада ерекше ескертетін бір нәрсе - әр сөздің ой мен сезімге бірдей дөп тиіп жатуы, ең алдымен арман осында" деп айтқан болатын.
‟Антонимдердің көркем әдебиеттегі қызметі де айрықша. Өйткені тіліміздегі осы сияқты мәндегі сөздерді ақын - жазушылар өзара қарама - қарсы қойып, шығарма тілінің көркемдігін шыңдай түседі" деп айтылған. Дүниедегі заттар мен құбылыстардың сапасын, қасиетін, мөлшерін салыстырып және қарама - қарсы қою, өмір мен өлім, жақсылық пен жамандық, білім мен білімсіздік сияқты кереғар ұғымдарды көрсету арқылы философиялық ой түйінін, өмірге көзқарасын ақындар өз өлеңдерінде антонимдерді қолдану арқылы, яғни контраст суреттер беруде жиі пайдаланады.
‟Жан - жақты дамып, кемелденген тілде белгілі бір ойды әр түрлі мақсат - мүддеге қарай неше саққа жүгіртіп, сан алуан тәсілмен қолдануға болады. Қазақ тілі синонимге қаншалықты бай болса, антонимге соншалықты кедей емес екендігін байқаймыз". Антонимдердің әрбір стиль түріндегі қолданылу дәрежелері әр басқа. Жеке тұрғанда барлық стильдік аяларды қолданыла береді. Ал антонимдерді қатар алып, қабаттастыра қолданыла береді. Ал антонимдерді қатар алып, қабаттастыра қолдану - барлық стильде бірдей дәрежеде емес. Антонимдерді поэзия тілінде қолданудың маңызы ерекше. ‟ Өйткені, тіліміздегі осы қарсы мәнді сөздерді ақын, жазушылар өзара қатар алып, шығарма тілінің көркемдігіне жұмсайды" [Есіркепова К.Қ. 1960 - 1980 жылдардағы әйел - ақындар поэзиясының тілі - Қостанай. ТОО ‟Центрум" , 2010. - 153 бет, 26 - 27 бет].
Ғалым Ф.Оразбаеваның жетекшілігімен шыққан ‟Қазіргі қазақ тілі" оқулығында: ‟Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың сын - сапасын, артық - кем қасиетін, мөлшер - көлемін салыстырып, бір - біріне қарама - қарсы қоюдан шығады. Мысалы: Сараң - мырза, қапа - ырза, қайғы - шат, тұнық - ылат, тірі - өлі, паң - мүлайым, жұмсақ - қатты, т.б." [Оразбаева Ф.Ш, Қазіргі қазақ тілі: Оқу құралы. - Алматы: ‟Print-S" баспасы, 2005. - 535 бет. 117 бет].
Қазақ тіліндегі антонимдерді топтастыру жайында екі түрлі көзқарас бар: бірі - ұғымдардың белгілі бір логикалық қатарындағы қарама - қарсылығына негізделген тіл бірліктерінің қарама - қарсылығын білдіретін антонимдік жұптар тұрғысынан топтайтын Ж.Мусиннің пікірі. Екінші, антонимдерді логикалық, грамматикалық, психолингвистикалық қатынастарға негізделген универсалды құбылыс деп қарайтын А.Жұмабекованың пікірі. Оның пікірінше, осы күнге дейін тіл бірліктерінің қарама - қарсылығы ғана антонимдік жұп құрауға негіз болған, енді логикалық, психологиялық, тілдік ұғымдарды кең көлемде кешенді бағытта Н.С.Трубецкой ұсынған оппозиция әдісі бойынша топтастыру қажет. Антонимдерді топтастыруда дәстүрлі тәсілмен бірге, кешенді бағытта оппозиция әдісін қолдану антонимдердің табиғатын терең түсінуге мүмкіндік берері сөзсіз [[Оразбаева Ф.Ш, Қазіргі қазақ тілі: Оқу құралы. - Алматы: ‟Print-S" баспасы, 2005. - 535 бет , 120 - 121 бет].
Ф.Оразбаеваның жетекшілігімен шыққан Қазіргі қазақ тілі оқулығында антонимдердің ерекшелігі сараланып жіктелген.
Антонимдердің ерекшеліктері:
1.Антоним сөздер арасында ұғымдық жақындық болады. Антонимдік жұп құрайтын сыңарлар белгілі бір сапаның қарама - қарсы бағасының атауы болып табылады.
2. Антонимдер кез келген сөздермен тіркесе бермейді. Мысалы: суық - жылы деген антонимдер тек орынға, температураға байланысты зат есімдермен ғана тіркесе алады.
3. Антонимдік жұп құрайтын сөздер бір сөйлем ішінде қатар келіп отыруы шарт емес. Антоним сөздің көп мағыналы болып келуі де мүмкін, сондай - ақ бір антоним сөздің бірнеше синонимі болуы тілде жиі кездеседі. Бірнеше антоним сөз бір ғана ұғымды білдіруі де мүмкін.
4. Антонимдер - семантикалық құбылыс, яғни мағыналық қарама - қарсылыққа негізделеді. Сонымен қатар антонимдер - лексиканың полисемия, синонимия, омонимия сияқты топтарымен араласып, астасып жатқан аса мол сала.
5. Антонимдер лексикалық, грамматикалық стильдік жағынан аса икемді сөздер тобына жатады. Себебі оларға әр түрлі жұрнақтар жалғану арқылы жаңа сөздер туып, өрбіп жатады. Мұның өзі антонимдердің өріс аумағының кең екендігін көрсетеді.
6. Бір - біріне қарсы мағыналас жұрнақтары ( - лы, - лі, - ды, - ді, - ты, - ті, - сыз, - сіз) арқылы жасалған сөздердегі мағына қарама - қарсылығы антонимдік қарама - қарсылықтан басқаша, яғни антонимдік мағына туғыза алмайды. Өйткені - лы, -лі екендігін көрсетсе, -сыз, -сіз жұрнағы белгілі бір затта не құбылыста сол сапаның жоқ екендігін білдіреді. Бұлар затқа, құбылысқа, жаңа мағына бермейді. - сыз, -сіз болымсыздық категориясын туғызатын қосымша болып танылады [[[Оразбаева Ф.Ш, Қазіргі қазақ тілі: Оқу құралы. - Алматы: ‟Print-S" баспасы, 2005. - 535 бет, 48 - 49 бет].
Антонимдерге ең бай сөз табы - сын есімдер. Ал, етістіктерден, зат есімдерден, үстеулерден азды - көпті кездессе, ал қалған сөз таптарынан өте сирек ұшырасады [[[Оразбаева Ф.Ш, Қазіргі қазақ тілі: Оқу құралы. - Алматы: ‟Print-S" баспасы, 2005. - 535 бет, 49 бет].
Тілдегі антонимдер қарама - қарсы құбылыстарды біріне - бірін шендестіріп салыстыру арқылы күшті стильдік мән тудырады. Сол себептен антонимдер өте - мөте мақал - мәтелдерде жиі қолданылады. Антонимдерді қолданудың негізінен төрт жолы бар деп лексиколог - ғалымдар Ә.Болғанбаев пен Ғ.Қалиев былай көрсеткен:
1.Антонимдер бір сөйлемнің өз ішінде салыстырылып айтылады. Мысалы: Қорлық өмірден ерлік өлім артық.:
2. Антонимдер іргелес сөйлемде қарама - қарсы қойылып шендестіріледі. Мысалы: Ер бір рет өледі, қорқақ мың рет өледі.
3. Антонимдер ыңғайласып, кезектесіп қатар жұмсалады. Мысалы: Арымақ, семірмек көңілден.
Фразеологизмдер нақты мәтіндерде бір - біріне қарама - қарсы мағынада жұмсалып, антонимдік қатынасқа түсе алады. Мысалы: Қол жүйрік - тіл қысқа, қарға адым жер - ит өлген жер [Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.Алматы:Сөздік-Слова рь, 2006.-262 б., 120 бет].
Соңғы кезде зерттеушілер қазақ тіліндегі антонимдерді градуалды, привативті және эквиполентті антонимдік оппозицияларға ажыратып жүр.
Градуалды оппозициялардың мүшелері белгілі бір қасиеттің ең соңғы шегіне дейінгі дәрежесін білдіреді.
Привативті антонимиялық оппозициялар мүшелері арасында аралық элементтің болуы мүмкін емес. Бұл қатарға әр түрлі (бар - жоқ) және түбірлес (жанды - жансыз, таныс - бейтаныс) лексемалар енеді.
Эквиполентті антонимиялық оппозициялар мүшелері арасында тіл тәжірибесі арқылы орныққан ассоциативті қарама - қарсылық бар. Олардың өздерін іс - әрекетке байланысты туындаған қарама - қарсылықты лексемалар, лексикалық конверсивтер, үйлесімді ұғымдарды білдіруші сөздер және жыныстық, туыстық нышандары, тәулік уақыты, әлеуметтік қатынастары т.б.мағыналық жағынан ажыратылмайтын жұптарға топтастыруға болады.
Қазақ тілі антонимдерінің өзегін градуалды оппозициялар құрайды, ал привативті оппозициялардың жиілігі төмен де, эквиполентті оппозициялар өнімсіз қатарға енеді [Оразбаева Ф.Ш, Қазіргі қазақ тілі: Оқу құралы. - Алматы: ‟Print-S" баспасы, 2005. - 535 бет, 51 бет].
Жазушы Т. Ахтановтың "Қаһарлы күндер" романындағы антоним сөздердің қолданысы мынадай:
Зат есімге тән антонимдер:
Кедейлерге мықтап арқа сүйеп,орташаларды өз жағына тартып,ірі байларды әшкерлеуге,конфискалауға тиіс. (35- бет.)
Кедей.1.Күнкөріс,тұрмысы нашар байлығы жоқ адам.2.Жұтаң,қайыршы,тіленші,тапшы. [ҚТТС, 373-бет ].
Бай.1.Меншігінде қыруар мал-мүлкі бар ауқатты адам.2.өте көп,көл-көсір.3.жеткілікті мол.4.Тілге жүйрік,шешен. [ҚТТС, 98-бет ].
КОММЕНТАРИЙ
Байлық - мұрат емес, жоқтық - ұят емес. Алла Тағала өзі қалаған кейбір пенделерін мал - мүлік, байлық, дәулетке кенелтіп, қайсыбіріне кедейліктің қамытын кигізеді. Бұған қоса, адамның білімінің, тәжірибесінің, еңбегінің де байлыққа қол жеткізу үшін керекті себеп екенін ұмытпағанымыз жөн. Бірақ бай болу үшін адамның бұл қасиеттерге ие болуы жеткілікті емес. Өйткені, дүние - мүлікке ие болудың барлық себептері мен шар - ттарын орындап, күндіз - -түні зыр жүгірген адамға байлық бермеуі де мүмкін.Әрбір адам мол рызыққа, несібеге жету үшін қолынан келер бар іс-әрекетті жасауы тиіс. Байлыққа қол жеткізу - бақытқа кенелу деген сөз емес. Бай бола тұра жан дүниесі байыз таппай бақытсыздықтан басы қатып, тіпті, өздеріне қол жұмсаған адамдар да аз емес. Қаншама байлар кедейдің бір күнгі алаңсыз бақытты өміріне зар, тіпті сол бақытты бір-ақ күн үшін барлық дүниесін бере салуға пейіл. Қара нан мен қара шайды қайғысыз ішкен қанағатшыл кедейдің қол жеткізген рахаты мен ләзззатын дәулетті кісілердің көбі небір тәтті мен дәмдіні жесе де, қол жеткізе алмай жатады.
Балалар бөлмесіне қыздар келіп-кете беретін. (90-бет)
Бала.1.Сәби,нәресте бөбек.2.Ата-анасының перзенті,ұрпақ,тұқым.
Қыз.2.Ұрғашы жынысты сәби,әйел бала.2.Балиғатқа томаған қыз бала.бойжеткен. [ҚТТС, 550 -бет ].
Өзінің өлі-тірісін білмей бір сәт ессіз қалды. (145-бет)
Тірі-жаны бар,өлмеген[ҚТТС,847 бет].
Өлі-қаза тапқан,өмірі таусылған,өлген[ҚТТС,653 бет].
Осы өзіне әрі жақын,әрі жат әйелдің өзін де,жақын жолдасын да азапқа салған иәнсіз ұсақ өмірін аяды.(248-бет)
Жақын.1.Арасы алыс емес,таяу.2.Ағайын-туған,туысқан.3. Ауыс. Көңілдес,ашына,тамыр.(253-бет)
Жат.1.Туыстық қатысы жоқ,бөтен,бөгде. 2.Жау,дұшпан,қас.3.Лайықсыз,сөлекет ,өрескел. [ҚТТС, 279 бет].
Балалығы болмаса,өзіне жақсылық істеген адамға қиянат жасай ма?(262-бет)
Жақсылық.1.Қайырымдылық,рақымдылық, мейірімділік.2.Белгілі бір заттың бойындағы тәуір қасиет,сапа. [ҚТТС,253- бет].
Қиянат.Зорлық,зомбылық,озбырлық. [ҚТТС,505 бет].
КОММЕНТАРИЙ
Таудың басын көр де, Түбіне барма. Жақсының өзін көр де, Үйіне барма... деген мақал-мəтелден-ақ жақсыға сенім білдіру, сенудің қаншалықты құндылылығын аңғарасыз. Күнделікті өмірде өзіміз жайлы немесе өзгелерге айтылған мақтаулар мен мадақтауларды естіп жатамыз. Кейде керісінше пікірлер айтуға асығатындар жиі кездеседі. Осындай кездерде сен қаншалықты жақсылық жасадым деп, өзіңе сұрақ қоя бергенде, ту сыртыңнан кінəлап жататындар жетіп артылады. Дəл осындай уақытта жақсылық пен жамандық туралы қарама-қарсы ұғымдардың төңірегінде ойға шомыларыңыз сөзсіз. Жақсының жүрген жері шашу, жаманның жүрген жері ашу, деп Қадыр Мырзалиев айтса, Лев Толстой Жүрекпен істелген жақсылық ең алдымен, өзіңе пайда деген екен.
Өмір мен өлімнің арасында тағдыр маған сені кез етті.(265-бет)
Өлім-тіршіліктің бітуі,ажал,қаза[ҚТТС,653 бет].
Өмір-материяның қозғалу,даму,өсу көріністерінің жалпы жиынтығы,тіршілік[ҚТТС,653 бет].
Осыдан ары жағы өң мен түстің арасындай буалдыр тұман болып кетті.(265-бет)
Өң.1.Ажар,көрік,жүз,реңк,бет-пішін. [ҚТТС,655- бет].
Түс.1.Ұйқы кезінде елестелетін әртүрлі көрніс,бейне. [ҚТТС,835 бет].
Бастық пен бағыныштылықтың арасындағы қатқыл рең жібіп,түйін жазылып кетті.(428-бет)
Бастық.1.Жетекші,бастаушы адам. [ҚТТС,113- бет].
Бағынышты.1.Біреуге бағынатын адам.2.Бас еркі жоқ,тәуелді ел. [ҚТТС,97-бет].
Соғыс деген жақсының да,жамманның да сырын ашады.(312-бет.)
Жақсы-жаман емес,оңды,тәуір[ҚТТС,252 бет].
Жаман-сапасы төмен,жақсы емес,әсіре нашар[ҚТТС,261 бет].
Етістікке тән антонимдер:
Ал,Дербісәлінің мал-мүлкінің қайда екенін мен білем,мен білмегенді ел біледі.(38- бет)
Біл.1.Бір нәрсе жайында толық мағлұмат алу,ұғу,түсіну.2.Жақсы,жете тану. [ҚТТС, 164-бет ].
Білме.1.Бір нәрсе жайында хабарсыз болу. [ҚТТС, 1164-бет ].
Мұраттың құны біртіндеп кеми берді де,өз бағасы көтеріле береді. Антоним.(45-бет)
Кем.1.Аз,толмаған,жетімсіз,кеміс.2. Сапасы төмен,нашар, осал.3.Мүсәпір,кәріп,мүгедек. [ҚТТС, 380-бет ].
Көтер.1.Бір нәрсені арқаға салып не қолмен жоғары көтеру.2.Бір затты тұрған орнынан алу.3.Бір нәрсенің деңгейін өсіре,жоғарлата түсу. [ҚТТС, 420-бет ].
Қайтып оралғанша кім бар,кім жоқ.(60 - бет)
Бар-жоқ емес,бар болушылық [ҚТТС,108 бет].
Жоқ-бар сөзінің қарсы мағынасы [ҚТТС,305 бет].
Ол екеуінің жүзі жадыраған сайын, Көжек жүзі түнере берді. (64-бет)
Жадыра. 1.Шат-шадыман болып шаттану,рақаттанып масайрау,көңіл көтеру.2.Жайма-шуақтану жарқырау.
Түнер.1.Күннің жаууға айналуы,күнгірт тартып қарауытуы.2.Қабағын түю,тұнжырау. [ҚТТС, 833-бет ].
Ал Добрушкиннің отыз бес жылдық өмірі Иван өміріне қарама-қарсы,бірде көтеріліп,бірде төмендеп иретіліп,бұлғаңдап келді. (75-бет)
Көтер.1.Бір нәрсені арқаға салып, не қолмен жоғары көтеру.2.Бір затты тұрған орнынан алу.3.Бір нәрсенің деңгейін өсіре,жоғарлата түсіу. [ҚТТС, 420 -бет ].
Төменде.1.Аласару,тайыздану,2.Төмен қарай құлдилау.Ылдилау.3.Әуелгі қалпынан нашарлай түсіу. [ҚТТС, 816-бет ].
Ал,өзге әңгімеде екеуі бірін-бірі қостап,бірінің мақтағанын не жамандағанын бірі толықтырды.(88-бет)
Мақта.1.Біреуді немесе бір нәрсені мақтау,мадақтау,дәріптеу. [ҚТТС, 578 -бет ].
Жамандау.1.жаман сөз айту.2.Өсектеу. Айыбын ашу. [ҚТТС, 260 -бет ].
Керекті-керексіз болсын жұрт біле қоймайтын есімдерді білгенін,беймағлұм кітаптар мен таныстығын білімнің артықтығына санайтын.(284-бет)
Керек.1.Қажет,тиіс,мұқтаж.2.Басқа сөзбен тіркесіп айтылатын көмекші сөз. [ҚТТС,387- бет].
Керексіз.1.Керегі жоқ,қажеті болмайтын. [ҚТТС,387- бет].
Екі жауынгер жоқ болып шықты,өлі-тірісі белгісіз.(327-бет)
Тірі-жаны бар,өлмеген[ҚТТС,847 бет].
Өлі-қаза тапқан,өмірі таусылған,өлген[ҚТТС,653 бет].
Өлді ме?тірі ме? Қолға түсті ме? (327-бет)
Содан кейін үш салдатына өл-тіріл азық таппай қайтпа деп әмір етті.(359-бет)
Тірі-жаны бар,өлмеген[ҚТТС,847 бет].
Өлі-қаза тапқан,өмірі таусылған,өлген[ҚТТС,653 бет].
Қазір Панферов келе жатқан даланың бірі түзу,бірі қисық екі сабы бар шөміш сияқты.(423-бет)
Түзіу.тік,тура. [ҚТТС,829- бет].
Қисық.1.Түзіу емес,қыңыр. [ҚТТС,469- бет].
Олар үйдің қасына келіп,аз ғана сөйлесті,сартылдап есік ашылып-жабылды.(348-бет)
Аш.1. Жабылған,бекітілген нәрсені ашық қалыпқа келтіру.2.Екі нәрсенің ара -жігін ажыратып бөлу. [ҚТТС,75- бет].
Жап.1.Ашық тұрған есікті жабық қабыпқа келтіру. [ҚТТС,242- бет].
Жағдай жылынып отыруды көтермейді,далада жаурап жүреміз.(375-бет)
Жылы.1.Күннің,оттың дененің қызуымен жылы қалыпқа келу,жылыну. [ҚТТС,330- бет].
Жаура.1.Тоңу,мұздау.2.жерг.Жаңбырды ң астында қалып, дірдектеу,тоңу. [ҚТТС,283- бет].
Бұл жолда не бар,не жоғын,әрине мен білмеймін.(397-бет)
Бар-жоқ емес,бар болушылық [ҚТТС,108 бет].
Жоқ-бар сөзінің қарсы мағынасы [ҚТТС,305 бет].
Сын есімге тән антонимдер:
Ержан өзін қасиетті,таза нәрсенің алдында ластап алғандай көрді.антоним. (59- бет)
Таза.1.Кірсіз,кір шалмаған,мұнтаздай.2.Ешқандай қоспасыз,табиғи,саф.3.Ауыс.кіршіксі з,адал,пәк. [ҚТТС, 772-бет ].
Лас.1.Таза емес,былғаныш,кір.2.Ауыс.Пысық,арам за.[ҚТТС, 569 -бет ].
Ауылдың үлкен-кішісі ауыз тиген.(69- бет)
Үлкен - көлемі жағынан аумақты, зор, дәу, ірі [ҚТТС, 870 бет].
Кіші - үлкен емес, шағын [ҚТТС, 442 бет].
Әзірге өзінің ескі үйіріне қосылатын жол кесілген,ал жаңа үйірінен қалып қойды.(70-бет)
Ескі.1.Тозығы жеткен,өңі кеткен,ұсталған.2.Көне,баяғы,бұрынғ ы.3.Көп сақталған,ұзақ тұрған. [ҚТТС, 237 -бет ].
Жаңа.1.Өңі түспеген,бұрын ұсталмаған.2.Жуырда,жуықта,таяуда.3 .Тың,соны. [ҚТТС, 266 -бет ].
Ауыр еңбек істеп азапқа түспей,тұрлаусыз жеңіл кәсіпен рахат таппай,Добрушкин өмірінің өгей баласы боп бұралқы тұрмыс кешті.(76-бет)
Ауыр. 1.Жеңіл емес,салмақты.2.Бейнеті көп,қиыншылығы мол.3.Адам басына келген үлкен ауыртпалық. [ҚТТС, 74-бет ].
Жеңіл.1.Салмағы аз,салмақсыз.Ауыс.Оп-оңай, болмашы,қиындығы жоқ. [ҚТТС, 296-бет ].
Аз ба,көп пе,сонда осылардың кейбіреулері жансыз дене болып сұлап жатуы мүмкін.(92- бет)
Аз - азғантай, шағын [ҚТТС, 19 бет].
Көп - едәуір, бірсыпыра; мол, қыруар [ҚТТС, 415 бет].
Үлкен көзінің қарасы кішкентай,жұртқа алара қарайды.(105- бет)
Кіші-үлкен емес,шағын[ҚТТС,442 бет].
Үлкен-көлемі жағынан аумақты,зор,дәу,ірі[ҚТТС,870бет].
Мен жаман жақсы көрген адаммын.(108- бет)
Жақсы-жаман емес,оңды,тәуір[ҚТТС,252 бет].
Жаман-сапасы төмен,жақсы емес,әсіре нашар[ҚТТС,261 бет].
- Бұл екі ұғым бір-біріне қарама -қарсы қолданылады.Мақал мәтелдердеде жиі кездеседі.
Осының бәрі оны сыртқы ыстық,суықтан қорғайтын қабыршақ.(137-бет)
Ыстық. 1.Отқа қыздырылып,ыстаған.2.Температурасы жоғары,қатты қызған,ыссы(ауа райы)3.Ауыс.Ардақты,қымбат. [ҚТТС,948 бет].
Суық.1.Салқын,жылы емес.2.Ауыс.Ызғарлы,қатаң,салқын. [ҚТТС,717- бет].
Ертеңнен кешке дейін,түні бойы үлкенді-кішілі жолдармен шығысқа қарай қалың әскер,босқын халық ағылады.(207-бет)
Үлкен - көлемі жағынан аумақты, зор, дәу, ірі [ҚТТС, 870 бет].
Кіші - үлкен емес, шағын [ҚТТС, 442 бет].
Ыстық-суыққа қақталып,жел қағып қарауытқан жүздері қара көлеңкеде әсіресе қатал көрінді.(282-бет)
Ыстық. 1.Отқа қыздырылып,ыстаған.2.Температурасы жоғары,қатты қызған,ыссы(ауа райы)3.Ауыс.Ардақты,қымбат. [ҚТТС,948 бет].
Суық.1.Салқын,жылы емес.2.Ауыс.Ызғарлы,қатаң,салқын. [ҚТТС,717- бет].
Әскер өмірінң,майдан өмірінің ащысы мен тұщысын бірге татып,қуанышымен азабына ортақ болған ортасымен біте қайнасып,етене болып кеткенін Күләнда енді байқамады.(346-бет)
Ащы-тұзы күшті,тұзы көп[ҚТТС,77 бет].
Тұщы-тұзы жоқ немесе аз,ішуге жарамды[ҚТТС,828 бет].
Күмсітей жылтыраған ақ қардың бетінде құрмысқандай жорғалаған қара денелер шашырап жайылып барады.( 399-бет)
Ақ - сүттің, қардың түсіндей аппақ түс [ҚТТС, 29 бет].
Қара - көмірдің, күйенің түсіндей (аққа қарама-қарсы түс) [ҚТТС, 477 бет]
Әрине тәтті өтіріктен ащы шындық артық.(26-бет)
Ащы-тұзы күшті,тұзы көп[ҚТТС,77 бет].
Тұщы-тұзы жоқ немесе аз,ішуге жарамды[ҚТТС,828 бет].
Үстеуге тән антонимдер:
Алдыңғы жаудан қашқанда артынан да,бүйірінен де жау шықса баталъонның үріккен қойдай дүрлігетінін біледі.(295-бет)
Енді алды-артымыз жау.(296-бет)
Алды - бір нәрсенің бастамасы [ҚТТС, 41 бет].
Арты - бір нәрсенің соңы, ақыры [ҚТТС, 57 бет].
Жазушы Т.Ахтановтың Қаһарлы күндер шығармасында зат есімге тән - 9, сын есімге тән - 12, етістікке тән - 14, үстеуге тән - 2. Жалпы саны - 37 антоним терілді. Жаман айтпай жақсы жоқ; Ұлық болсаң кішік бол деген емес пе; Игіліктің ерте кеші жоқ; сынды мақал-мәтелдерден де антоним табылып талдауға түсті.
Синонимдер
Синоним сөздерге тоқталатын болсақ, зерттеуші-ғалымдар Ғ.Қалиев пен Ә.Болғанбаев олар жайлы мынадай тұжырым жасайды: Синонимдер кез-келген тілдің байлығы мен оралымдығын көрсететін сөздік құрамның құнарлы да мәнді бір саласы. Олар тілдің кемеліне келіп, қаншалықты жетілгендігін, оның образдылығы мен дамығандығын көрсететін көрсеткіш деп есептеледі. Адамның ойлаған ойын, көңіл күйі мен көзқарасын нақты әрі көркем түрде жеткізу үшін синонимдер айрықша қызмет атқарады
[ Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.Алматы:Сөздік-Слова рь, 2006.-262 б, 111 бет].
Синонимдер тілдегі сөздік қордың дамуына емес жалпы көркем әдебиеттің, өнердің кемелденіп, толысуына, көркем сөздің жетілуіне, күнделікті өміріміздегі қарапайым сөйлеу тілінің нәрленіп, қалыптасуына тигізер әсері мол. Осы тұрғыдан алғанда, лексикалық синонимдердің қоғамдық-тілдік қарым-қатынаста атқаратын маңызы зор. Синонимдер, біріншіден, әдеби тілдің жоғары талғамды болуын қажет етсе, екіншіден, қарапайым сөйлеу тілінің әдеби тіл дәрежесіне көтерілуіне әсерін тигізеді[7, 3 бет].
Нұрғалиева Майра Балтабекқызы Тарихи романдардағы лексикалық синонимдер. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты Синонимдер-сөз қорының асыл қазынасы. Өйткені тілдің бай да оралымдылығы, оның сөздік құрамының қандай дәрежеде дамып жетілгені көп ретте синонимдер арқылы көрініс табады.
Тілдегі синонимдер- қоғамдық-әлеуметтік факторларға байланысты өзгеріп отыратын құбылыс. Жалпы тіл білімінде синонимия құбылысына қатысты бірқатар зерттеулер бар. Оған қазақ тіл білімінде- І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев, Ғ.Қалиев, М.Серғалиев, Ф.Оразбаева, А.Османова, тағы басқа ғалымдардың еңбектерін атауға болады
[Нұрғалиева Майра Балтабекқызы Тарихи романдардағы лексикалық синонимдер..- Қазақстан Республикасы Астана, 2004.-29 б., 3 бет].
Қазақ тіл білімінде синонимдерді алғаш жүйелі түрде зерттеген Ә.Болғанбаев. Оның еңбектерінде лексикалық синонимдердің сипаты, мағыналық реңктері кең талданған. Ол синонимдерді қолданудың мынадай негізгі тәсілдерін көрсетеді:
Алдыңғы сөйлемде немесе қатар тұрған мәтінде бір рет пайдаланған сөзді қайталамас үшін қолданылады.
Белгілі бір ұғымды түрлі белгілерімен жан-жақты сипаттап көрсету үшін синонимдер бір-біріне қарсы қойылып та, салыстырылып та, ыңғайластырылып та кете береді.
Белгілі бір ұғымды толық қамтып көрсету мақсатымен, бірнеше синоним қатарма-қатар қолданылады.
Синонимдерді жекелеп те, кезектестіріп те, жұптап та, топтап та қолданғанымыз сияқты оларды қосарлап та пайдаланамыз.
Мағыналас екі сөз қатар келіп алдыңғысы соңғысын анықтап, мағынасын күшейту үшін қолданылады. Мұндай сөз қолданысын тіл білімінде плеоназм немесе плеонастикалық сөз тіркесі деп атайды.
Фразалық тіркестерде де жиі қолданылады.
Синонимдер жеке сөз бен жеке сөз, қос сөз бен қос сөз, фраза мен фраза күйінде ғана емес, бір-бірімен араласқан күйде де жұмсалады.
Парафраза- жеке сөздің орнына оның түсінігін сипаттап беру.
Мағынасы жағымсыз сөздерді тыңдаушыға жеңілдетіп, жұмсартып жеткізу үшін қолданылады.
Синоним болып жұмсалатын мәндес сөздердің тобын синонимдік қатар немесе синонимдік ұя деп атайды. Синонимдік қатарға енген сөздердің ішінен бір сөз басқаларын мағына жағынан ұйыстыруға ұйытқы болатын тірек сөз деп таңдалынып алынады. Бұл тіл білімінде доминант деп аталады
Тілдегі синонимдер үш түрге бөлінеді: а) мағыналық синонимдер, ә) стильдік синонимдер, б) мағыналық-стильдік синонимдер.
Мағыналық синонимдер әрқайсысының өзіне тән мағыналық реңкі бар, стильдік жағынан шектелмейтін, тілдегі барлық салада талғаусыө қолданыла беретін синонимдер.
Стильдік синонимдер мағынасы жағынан ұқсас болса да, стильдік жағынан бір-бірінен өзгешеленетін синонимдер.
Мағыналық-стильдік синонимдер әрі мағыналық, әрі стильдік белгілер арқылы ерекшеленетін синонимдер
[Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.Алматы:Сөздік-Слова рь, 2006.-262 б, 105-111 бет].
Жалпы сын есім синонимдерді білдіретін мағыналарына байланысты бірнеше топқа бөлуге болады.
1. Адамға қатысты айтылатын сын есім синонимдер:
а) Адамның мінез - құлқына байланысты синонимдер: мейірімді - қайырымды - рақымды, ұшқалақ - күйгелек - жеңілтек, ашушаң - ашуланшақ, сотқар - бұзақы - тентек, т.б.
ә) Адамның жеке басындағы қасиеттеріне байланысты синонимдер: шешен - сөзшең - ділмәр, сөзуар - мылжың, дарынды - талантты - талапты, табанды - тұрақты - орнықты, т.б.
б) Адамның қоғамдық ортадағы орнына байланысты синонимдер: беделді - абыройлы, атақты - даңқты - әйгілі - белгілі, епті - икемді, әлді - ауқатты - бай - дәулетті, көнтерлі - көнбіс, т.б.
в) Адамның табиғатпен және қоғамдық - әлеуметтік өмірмен қарым - қатынасына байланысты синонимдер: азат - ерікті - еркін - тәуелсіз, діншіл - құдайшыл, тілектес - тілеулес, адал - ақ - пәк, жетім - панасыз, т.б.
г) Адамның денсаулығы мен мүшелік кемшіліктеріне байланысты синонимдер: науқас - аурушаң, кемтар - жарымжан - мүгедек - ғаріп, ақсақ - шойнақ - сылтыма, соқыр - әз - көрсоқыр, т.б.
2. Адам мен жан - жануарларға қатысты айтылатын сын есім синонимдер: арық - көтерем - көкбақа, мешкей - жалмауыз, тойымсыз - ашқарақ - қомағай, бұралқы - қаңғыбас, жабайы - тағы, т.б.
3. Барлық жанды - жансыз заттарға қатысты айтылатын сын есім синонимдер: бағалы - құнды - қымбат, қажет - керек - зәру - ділгір, терең - тұңғиық - шыңырау, ескі - көне - бағзы - баяғы - ежелгі - бұрынғы, дайын - әзір, аласа - тапал - кішкене - қысқа, т.б [7, 12 - 13 бет].
Зекенова Шолпа Зекеновна Омоним және синоним мағыналы бейвербалды амалдардың эмотивті-коммуникативтік сипаты атты диссертациясының авторефератында: Синонимдер тілдің кемеліне келіп,қаншалықты жетілгендігін,оның образдылығы мендамығандығын көрсететін көрсеткіш деп есептейді.Адамның ойлаған ойын,көңіл-күйі мен көзқарасын нақты әрә көркем түрде жеткізу үшін синонимдер айрықша қызмет атқарады.,-дейді [Зекенова Ш.З. Омоним және синоним мғыналы бейвербалды амалдардың эмотивті-коммуникативтік сипаты ,Алматы-2010.24-бет ,15 бет].
Жазушы Т. Ахтановтың "Қаһарлы күндер"романындағы синоним сөздердің қолданысы мынадай:
Мағыналық синонимдер:
Енді аса жылы рақат мекені,анадай ыстық,сағыныш мекені жаудырап артта қалып барады.(9- бет)
Ыстық,жылы,қапырық,аптап,ыссы.Жазды күнгі тымырсық ауа. [ҚТСС, 612- бет].
Өзінің тұлғасы да қапсағай, ірі келегн. (11- бет)
Ауыр,сом,батпан,зіл,зілдей.Салмақты ,ірі,кесек,зор. [ҚТСС, 85- бет].
Ең жаманы аштық-жалаңаштық емес.(12-бет)
Аш-жалаңаш,ашалаң.Тойып ас ішпей,киімсіз,тамақсыз.[ҚТСС, 86- бет].
Бүгінгі қатерлі сапарға аттанардағы көтеріңкі,салтанатты көңіл күйі будай тарқап барады.(16-бет)
Адамның белгілі бір оқиғаға қуанышқа тап болғанда, сезінетін сезімі.
Неге екені белгісіз,жандыз бойын сол өзі кеткендегі жүдеу,жұпыны қалпында көрем ғой деп ойлап еді.(34-бет )
Иван әкесінің ізімен өзіне негізгі берік,мығым өмір жасап алды. (75-бет)
Мығым,нық,шымыр.Дене бітімі тығыршықтай,мықты жұп-жұмыр. [ҚТСС, 72 бет].
Енді оған жұрттың бәрі өзіндей жайдары,қуанышты сияқты. (87-бет)
Қуанышты,көңілді,шат-шадыман,мәз-ме йрам,мәре-сәре,арқа-жарқа,мәз,шат-ш адыман,шадыманды,насатты,шаттықты,ж үрекжарды-ризашылық сезімге бөленген,көңілі көтеріңкі[ҚТСС,378 бет].
Ержан бұрылып қарағанда езу тартып,жымиып,қаперімде не айтарға білмей:
- Ай жарық екен,-дейді.(90 - бет)
- Адам көңіл күйі көтерілгенде қатты шаттанбай, жәй ғана ризашылықпен күлген күлкіні - езу тартты, жымиды дейді.
10.Тұлғасы мен келбеті сияқты қимылында,көзқарасында жалт етіп көз тартар өткірлік,ойнақылық жоқ,байсалды ,сабырлы әсемдік бар.101 бет
Сабырлы,байсалды,салмақты,ұстамды,т ұрақты,маңғаз,салиқалы,сарабдал,тағ атты,байыпты,басалқы-өзін-өзі ұстай білетін қасиетке ие.[ҚТСС,472 бет].
КОММЕНТАРИЙ
Сабырлы болу адам бойындағы ең бір ізгі тамаша қасиеттердің бірі.Ұлы Абай атамыз:өзінің толғамында ...Сабырсыз, арсыз, ерінішек... деп сабырсыздықты сынайды. Сабырсыздықты еріншекпен арсыздықтың деңгейіндегі жаман әдеттің біріне балайды.
Халқымыз Сабыр түбі-сары алтын, Сабырлы жетер мұратқа, Сабырсыз қалар ұятқа деп сабырға байланысты нақылдар қалдырған. Балаларымыз сонымен қатар Асықпаған арбамен қоян алар деген аталы сөзінің өзі сабырлы болуға, әр нәрсенің ақырын күтуге шақырғандығының белгісі.
Қараңғы суық қапаста тоңазып қалған гүл күн нұры құйылып,кешеуілдесе де жайнап,құлпырып ашылды. (111- бет)
-Жаста болса сүйегі ірі,денесітолық.(151-бет)
Денесі мығым, толықша келген адамдарды сүйегі ірі деп айтады.
Иә,көбірек шыдам,сабыр керек еді.(164-бет)
Шыдау,төзу,көндігу,көну.Басқа түскен қиыншылыққа мойынсұнып,төзімділік көрсету. [ҚТСС, 598-бет].
Қимылдары байсалды,сабырлы.(214-бет)
Сабырлы,байсалды,салмақты,ұстамды,т ұрақты,маңғаз,салиқалы,сарабдал,тағ атты,байыпты,басалқы-өзін-өзі ұстай білетін қасиетке ие.[ҚТСС,472 бет].
Соғысқа кіргелі ерлік,батырлық көрсетем деген ойды Ержан ұмыта бастаған.(233-бет)
Ерлік, батырлық - ер жүрек болушылық [ҚТСС, 219 бет].
Стильдік синонимдер:
Солдаттар кейде жамырай,жарыса сөйлеп кетеді де,оқыс басылады.(9-бет ).
Бірінін атынан бірі сөйлеуді немесе жүгіруді бейнелеу үшін қолданылған синонимдер.
- Әрине тұрақты,байсалды адамға дегенімғой!( 10-бет)
Сабырлы,байсалды,салмақты,ұстамды,т ұрақты,маңғаз,салиқалы,сарабдал,та- ғатты,байыпты,басалқы-өзін-өзі ұстай білетін қасиетке ие.[ҚТСС,472 бет].
Кейбір бригадалардың менен озып кеткенін естіпте жүрдім.Арландым да, ұялдым да. (13- бет)
Ар, ұждан, намыс, ұят, шам - адам бойындағы адамгершілік ізгі қасиеттер [ҚТСС, 72 бет].
КОММЕНТАРИЙ
Намыс адамның жан дүниесі мен Отанының, отбасының, ұлтының, қоршаған орта мен қоғамының мәнін сезінуімен оянып, соның амандығы мен бүтіндігі үшін күресінен көрініс табады. Өзін-өзі танудан бастау алған адамның рухани ізденісі оның қоршаған ортасын меңгеруіне ұласады. "Малым - жанымның садағасы, жаным - арымның садағасы" деген қағидадан көрініс тапқан, яғни ар-иманның қадірін білумен айқындалатын намыстың бір түрі адамның адамдық келбетін айқындайтын асыл қасиеті. Адам өз бойындағы ең асыл құндылық иман, ар-ождан қазынасы екенін танып білгеннен кейін, оны қорғау, ұлғайту қамымен ғылым, білім іздеп еңбектенсе ол шын мәніндегі намысты тапқаны күмәнсіз.
Ең жақын адамына қауіп төнсе, кісі өз басындағы одан екі есе қатерді ұмытып кетеді.(175-бет)
Қауіпті,қорқынышты,үрейлі,қауіп-қат ерлі-қорқынышы мол,қауіп-қатері күшті[ҚТСС,361 бет].
Дулатпен бірге болатын сағаттары жаймашуақ,жайдары күн сияқты.(197-бет)
Күн төбеден күлімдеп, аспан көзі ашылған сәтті жаймашуақ, жайдары күн деп бейнелеген.
Бірде Раушанды айыптаса,бірде сол адал,пәк жанды мына отырған қара сүр жігіт арамға,ласқа итермелеген сияқты көрінді.(236-бет)
Пәк,таза.Өмір талқысына түсіп бұзылмаған,бүлінбеген,адал,ақ. [ҚТСС, 442-бет].
Контекстік синонимдер
Енді бақса ,бұл жігіт,өзінде сондай бір лас,жиіркенішті іске бастап барады.(236-бет)
Әбден былғанған адамның жиіркенішін тудыратын затқа не құбылысқа байланысты қолданылады.
Иә,мынау күздің солғын күніндей нұрсыз,жылусыз болды Мұрат өмірі.(249-бет)
Шұғылалы көңілін бұлт шалғандай, сынық реңмен жабырқай қарады. (245- бет)
Адамның көңіл-күйі болмай, мұңайған сәтін бұлт шалған күнге теңеп, көңіліндегі кірбіңді бейнелеген.
Жазушы Т.Ахтановтың Қаһарлы күндер шығармасындағы кездескен мағыналық синонимдер - 15,стильдік синонимдер - 6, контекстік синонимдер - 3, жалпы 24 синоним теріліп, синонимдер сөздігімен мағынасы ашылды.
Омонимдер
Қазақ тілінде сөздің құрамы жағынан лексика - семантикалық сөздер тобының басты саласының бірі - омонимдер.
Омонимдерді алғаш зерттеушілердің бірі К.Аханов: ‟Омонимия құбылысын жан - жақты қарастырып, оның сырын ашудың зор маңызы бар. Сөздіктерде омонимдер мен полисемия құбылысының бір - бірінен жігі ажыратылмай, теріс берілуі жиі кездеседі. Бұлай болуы негізінен алғанда, омонимия құбылысы мен полисемия құбылысының зерттелінбей келгендігімен байланысты. Омонимдерді жан - жақты толық зерттеп, олардың ерекшеліктерін ашпайынша, сөздіктерде сөз мағынасының шегін дұрыс ажыратып беру әр уақытта мүмкін мүмкін бола бермейді" - дейді.
Омонимдер мәселесі жайында орыс ғалымдары: Л.А.Булаховский, В.В.Виноградов, Р.А.Будагов, Е.М.Галкина - Федорук, А.И.Смирницкий т.б. көп салалы зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Көп мағыналы сөздер мен омонимдердің сыртқы формасы жағынан бір - біріне ұқсастығы бар. Сөздердің дыбыстық құрылымы жағынан бұларды бірдей деуге болады. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің бір - бірінен өзгешелігі түр - тұрпатында емес, мағынасында жатыр. Көп мағыналы сөздердің екі, я одан да көп мағынасы болады.
Омонимдер біркелкі дыбысталып айтылатын, бірақ ұғымы әр басқа сөздер тобын білдіреді. Бұлардың білдіретін ұғымы бір сөз табына, әр сөз табына да дара - дара болып бөлініп жарылып тұра береді. Кейбір омонимдердің түп - төркіні жағынан белгілі бір байланысы болғанымен, мағына жағынан бір - бірінен соншалықты алшақ екендігі аңғарылады. Шығу тегі, жасалу тұрғысынан полисемия құбылысымен белгілі бір байланысы бар омонимдер ғана көп мағыналы сөздермен өзара ұштасып, бір - бірінен ажыратып бөлуге келгенде қиындық тудырады. Тіл білімінде полисемантизмді омонимдерден ажыратудың бірден - бір жолы - мағыналық байланыстың сақталуы мен сақталмауы негізгі тірек болып саналады. Егер мағыналардың арасында семантикалық байланыс үзілмей, қалай да сезіліп тұрса, онда мұндай мағыналар бір сөздің әр түрлі мағынасы ретінде қаралып, көп мағыналы сөз деп танылады.
Мағыналардың арасындағы семантикалық байланыс біржола үзіліп әр мағына өзінше дараланып, бір - бірінен ажыратылған болса, ондай сөздер омонимдес сөз деп қаралады.
Тіліміздегі сөздердің мағыналық дамуы - олардың ішкі мүмкіндігіне байланысты өзіндік заңдылықтары мол күрделі құбылыс. Бұл құбылыстың бір көрінісі - гомогенді (бір текті) омонимдердің пайда болуы.
Гомогенді омонимдер - дегеніміз о бастағы шығу тегі бір, түбірі де, мағынасы да бір сөздің сапалық дамуы нәтижесінде бір - бірінен алшақтай түсіп, тақырыптық екі салаға, екі дербес мағынаға ие болған лексемалар.
Омонимдерді қазақ тілінде қарастырған К.Аханов, Т.Қордабаев, М.Бельбаева. Сөз мағынасын қарастыру барысында жалпы сөз еткен ғалымдар: Ғ.Мұсабаев, Р.Барлыбаев, Б.Ш.Мұхамеджанов, Ш.Жалмаханов,А.Османова, А.М.Құрманалиева.
Алайда, омонимия құбылысы қаншама зерттеліп келе жатса да, оның күрделі табиғатына тән заңдылықтардың қыры мен сыры түгел ашылды деп тұжырым жасауға болмайды. Омонимдердің табиғатын қарастыратын еңбектерде көбінесе дау туғызатын және өз шешуін айқындауды қажет ететін мәселелердің бірі - омонимдердің тілімізде пайда болу тәсілдері.
Зерттеушілердің бір қатары омоним сөздер деп танылу үшін омонимдік қатарға енетін сөздер өздерінің шығу тегі жағынан гетерогенді (әр текті), яғни тұлғалық ұқсастығы мен сәйкестігі кездейсоқ болуы керек деген принципті ұстанса, енді бір топ зерттеушілер тілде гомогенді (бір текті) омонимдердің болуы да заңды деп тұжырымдайды.
Сонымен, жалпы тіл білімінде, сондай - ақ жеке тілдердің фактілері бойынша омонимия құбылысы туралы қалыптасқан пікірлердің үш - төрт топқа саятындығын көреміз. Олар:
1.Омонимия тіл - тілдердің бәріне тән, ұқсас әрі ортақ құбылыс.
2. Омонимдер тек әр текті (гетерогенді) сөздерден және күтпеген жерден (спонтанно) пайда болатын құбылыс.
3. Омонимдер сонымен қатар, бір текті (гомогенді) сөздерден де пайда болатын тосын құбылыс.
4. Омонимдер екі түрлі жолмен:
- Гетерогенді (әр текті) сөздерден және (бір текті) гомогенді сөздердің іштей жіктеліп алшақтай түсуі арқылы пайда болатын құбылыс
[К. Аханов Тіл білімінің негіздері төртінші басылымы - Алматы,2002,173-бет, 14 - 16 бет].
А. Салқанбайдың Қазіргі қазақ тілі атты оқу құралында, қазақ тіліндегі омонимдердің зерттелуі жайлы ой қозғалған. Дыбысталуы бірдей, мағыналары әр бөлек сөздер туралы терең ғылыми зерттеу жүргізген ғалым - К. Аханов. Ғалымның 1958 жазылған Қазақ тіліндегі омонимдер атты еңбегінде омонимдердің тілдік табиғаты, жасалу жолы мен ерекшелігі егжей-тегжейлі талданған -дейді ғалым.
Тілімізде және лебіздік қолданыста тұлғасы бірдей, мағыналары ерекше сөздер тек омонимдер емес; сонымен бірге көпмағыналы сөздер мен сөзжасамдық конверсия тәсілі (немесе семантикалық тәсіл) арқылы жасалған туынды сөздердің де тілдік табиғаттары ұқсас: аталған сөздердің де сыртқы тұлғалары, яки дыбыстық жамылғыштары ортақ, бірдей болып, мағыналарында айырмашылық болады. Сондықтан омоним, көпмағыналы сөздер мен сөзжасамдық конверсия жолымен жасалған туынды сөздер арасындағы айырмашылық пен ұқсастықты көрсету абзал. Омоним, көпмағыналы сөз және сөзжасамдық конверсия жолымен жасалған туынды сөздердің ұқсастығы - тек сыртқы тұлғалық сипатында, яғни үшеуінің де сыртқы дыбыстық, әріптік дыбысы бірдей; мысалы: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz