Мектеп жасына дейінгі балалар
Курстық жұмыс
Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Балабақшаларда балалардың тілін дамыту жұмыстарының теориялық
негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін ойын арқылы
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде тіл дамыту жұмысын
басқа пәндермен сабақтастыра
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
ІІ Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытудың әдістемелік
жолдары
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытуда орындалатын
оқытуды ұйымдастыру түрлері мен жұмыс
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытуда суретпен
жүргізілетін
жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...43
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдарға арналған Тілдерді дамыту
мен қолданудың мемлекетік бағдарламасы мектепке дейінгі білім беру
деңгейінде тілдерді дамыту және алдағы қолданудың әдістемелік қорын
жетілдіруге бағытталған шамалар кешенін өткізуді, сондай-ақ мемлекеттік
тілді үйрету мен қолдану саласындағы жаңа технологиялар мен әдістерді
енгізу бойынша практикалық шаралар кешенін іске асыруды, көптілділікті
сақтауды болжайды.
Мектепке дейінгілердің тілдік сауаттылығының өзектілігі экономикалық,
мәдени және саяси салалардағы жалпыға ортақ әлемдік ықпалдастыққа беталыста
анықталады. Қазіргі еңбек нарығы маманнан әлеуметтік – саяси,
көпмәдениетті, коммуникативті, ақпараттық құзыреттіліктерді меңгеруді талап
етеді.
Мемлекеттік тіл рухани және ұлттық бірліктің негізгі басымдығымен
анықталған. Оны меңгеру, мектепке дейінгі жастан басталатын қоғамдық өмірге
белсене араласатын және жеке бәсекеге қабілеттітілікті анықтайтын,
ынталандырушы, әрбір Қазақстан азаматының борышы және міндеті болуы керек.
Қазақстан Республикасы Білім туралы (ҚР 27.07.2007ж №319 Заңы,
өзгерістермен толықтырулармен 09.04.2016ж №501-V ҚРЗ) Заңының 9-бабы Оқыту
және тәрбиелеу тілі 3-тармағында Меншік нысандарына қарамастан барлық
білім беру ұйымдары білім алушылардың мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін
білуін, сондай-ақ білім берудің тиісті деңгейінің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандартына сәйкес орыс тілін және шет тілдерінің біреуін оқып-
үйренуін қамтамасыз етуге тиіс деп көрсетілген.
Елбасымыздың балаларды мектепке дейінгі тәрбие және оқытумен
қамтамасыз ету жөніндегі 2010-2020 жылдарға арналған Балапан
бағдарламасында Мектепке дейінгі ұйымдарда тілдердің үштұғырлығын дамыту
бағытында жұмыстарды енгізу керек деп анық көрсеткен.
Мемлекет басшысы Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш
тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді. Қазақ тілі –
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі және оған қамқорлық та сондай
дәрежеде болады, - деп сендірді. Ана тілін білу-еліміздің мектеп жасына
дейінгі баласынан бастап, әрбір азаматының міндеті мен борышы. Қазақ
тілімен қатар, өзге тілдерді меңгеру- еліміздің дамыған 30 елдің қатарына
жету жолындағы басымдықтардың бірі. Мемлекеттік тілдегі бөбекжайымыздың
мақсаты бүлдіршіндердің жастайынан ана тілін біліп, салт-дәстүрін, әдет-
ғұрпын бойларына сіңіру, сонымен қатар, ел болашағы үшін өзге тілдерден
хабардар ету. Ұшқыр ойлы, қиялы жүйрік, орыс-ағылшын тілдерінде алғашқы
түсініктері бар жаңа заман баласын тәрбиелеу. Мектеп жасына дейінгі
балаларды тәрбиелей отырып, білім нәрімен сусындату-алға қойылған ұлы
мақсаттарымыздың бірі болса, тілдердің үштұғырлығы жобасы аясында еліміздің
бәсекеге қабілетті болашақ ұландарын дайындау – біздің міндетіміз. Олай
болса, балабақшада бала өз ана тілін меңгеру барысында тілдік қатынастың
аса маңызды түрі - ауызша сөйлеп үйреніп жатады, ол сөздерді байланыстырып
айту арқасыңда жүзеге асады. Сөздің байланысты айтылуы баланың тілдік және
ақыл-ой дамуымен біртұтас жүреді. Педагогика ғылымының тарихына үңілсек,
баланың сөздің байланыстыра сөйлеуін дамытуда Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский,
СЛ.Рубенштейн, А.М.Леушина, Т.Тихеева және т.б. зерттеулерді бала тілін
дамытуға көмек болатын еңбектер. Бұл тақырып бойынша қазақ тілінде
зерттеулер жүргізіп ғалымдар Б.Баймұратова, А.Меңжанова, М.Мұқанов, Х.Т.
Дебелбаева және т.б. еңбектері де назар аудартуға тұрарлық.
Баланың сөзді байланыстыра айта білуі дегеніміз — сөз бен сөйлемдердің
үлесімділігі ғана емес, бұл бір-бірімен байланыста келген, дұрыс
сөйлемдерден құралған бала ойының сыртқы жаңғырығы. Бала сөйлеу барысында,
ойлай білуге де үйренеді. Одан баланың ойлау логикасын, өзін қоршаған
әлемді қаншалықты қабылдап, сыртқа жаңғырта білуін байқаймыз. Осындай басты-
басты мәселелердің дұрыс шешілуін, жүзеге асу жолдарын тексеру мақсатында,
балалар психологиясы мен мектепке дейінгі педагогикаға арналған оқулықтарда
айтылғандай, баланың байланысты сөзін дамыту жолдарын негізге ала отырып,
оның қаншалықты менгерілгенін қадағалап, тәжірибелер жасау әрбір тәрбиеші
педагогтың атқарар ісі.
Жалпы бала тілін дамытуда, байланыстырып сөйлеуде қазақ балалар әдебиетінің
көркем шығармалар мен ертегілердің, соның ішінде қазақ халқының ұмытылып
бара жатқан парасатты, сөзге шешен адамдар туралы естіген, білгендерімізді
пайдалансақ нұр үстіне нұр болмақ. Ұзақ жылдар салып ортаға қайта оралған
М. Жұмабаев, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ш. Құдайбердиев және т.б.
еңбектерін бала тәрбиесінде жан-жақты пайдалану - бүгінгі күннің парызы.
Жалпы бала тілін дамытуда, байланыстырып сөйлеуде, ертегі, аңыз-
әңгімелердің, мақал-мәтел, жаңылтпаштардың асыл сөздер мұрасының әсері
әлдеқайда басым.
Зерттеудің өзектілігі: Балабақашағы оқыту-тәрбиелеу жұмысында
балалардың тілін дамыту, сөздік қорларын молайту, ауызша сөйлеуге үйрете
отырып, үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану, одан әрі
күнделікті іс-әрекет кезіндегі тілдік қарым- қатынаста қолдана білуге
жаттықтыру ісіне ерекше мән берілген. Балалармен сөздік жұмысын жүргізе
отырып, оларды айналасындағы заттармен таныстырып, атын атай білуге,
қасиеті мен сапасын, түр-түсін және пішінін ажырата білуге, өмірдегі,
қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар жайындағы ұғым, түсініктерін дамыта
отырып, белсенді түрде тілдік қарым-қатынас жасай білуге үйретеміз.
Ойынды қолданумен бірге ойлауға, тілді дамытуға, шығармашылық әрекетін
байытуға бағыт алады. Баланың ойын кезіндегі қимыл-қозғалысы дене бітімін
жетілдірсе, ал қарым-қатынастағы пайымдаулары өзіндік таным- түсінік, мінез-
құлық әдептерін бекітуіне әсер етеді. Бала ойын арқылы бір әрекеттен екінші
әрекетке ауыса отырып, өзіне түрлі ақпараттар алады, дүние сырын ашады.
Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі балалармен сөздік жұмысын жүргізу ісі-тіл
дамытудың негізгі бір міндеттері болып есептелінеді.
Осы аталған міндеттерді тәрбиеші үнемі сөздік жұмысын жүргізуде басшылыққа
алып отыруы тиіс. Балалардың сөздік қорын молайтуда ойын, тапсырма
жаттығулардың орны ерекше. Соның ішінде ойын-баланың шын тіршілігі. Ойын
арқылы бала айналасындағы нәрседен өзіне қызықтысына ықыласы ауып, таңдап
алады. Баланың бір ерекше қасиеті сөйлеуден еш жалықпайды. Ойын бала
тілінің дамуына ықпалын тигізіп, таным белсенділігінің дамуына жол ашады.
Мақсаты: жас ұрпақтың ой - өрісін, сана сезімін кеңейте отырып, өмірге
қажетті білім - дағдыларға үйрету. Сол себепті педагогика мен Балалар
бақшасындағы тәрбие бағдарламасында сәбидің тілін дамыту, ауызекі сөйлеуге
үйрету, үйренгенін күнделікті өмірде пайдалана білуге жаттықтырып отыру
ісіне назар аударады. Өйткені, баланың айналадағы өмірді танып, білудегі
басты жәрдемшісі – тіл болып табылады. Ал тілдің дамуы оның сана - сезімін,
ой - өрісін жетіле түсуіне негіз болады.
Міндеттері:
- Жүргізілетін тіл дамыту жұмысының көлемін, мазмұнын, жүйесін
анықтау;
-Озат мұғалімдер тәжірибелерін зерттеп, қолданып жүрген тиімді әдіс –
тәсілдерді саралап, жинақтау;
-Сауат ашу кезеңінде тіл дамыту жұмыстары жүргізілудің ғылыми
негізделген әдіс-тәсілдер жүйесін жасап, оны тәжірибеде қолдану;
Нысаны: Мектеп жасына дейінгі балалар
Зерттеу әдістері: зерттеліп отырған мәселеге қатысты философиялық,
педагогикалық және ғылыми әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау,
озат іс-тәжірибелерді жинақтау, оқу процесін бақылау, психологиялық
эксперимент жүргізу, сауалнама жүргізу, әңгіме, эксперимент нәтижелерін
математикалық өңдеу және қорытындылау, арнайы ойындар, жаттығулар өткізу
және оны талдау.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- Мектепке дейінгі балаларға тілдік қорын байытып, дыбысталуы
қиын сөздерді үйрету, балалардағы танымдық көзқарасын байыту
және оны дамыту;
- Тәрбиешілердің әр баламен жеке сөйлесіп, психлдлгиялық көмек
білдіру, т.б.
Зерттеудің нормативтік құқықтық базасы: Қазақстан Республикасының
кодекстері мен конституциясы, Білім туралы заң, Стратегиялық білімді дамыту
бағдарламалары және т.б. құрайды.
Зерттеу базасы: БҚО, Орал қаласы, №34 Балбұлақ бөбекжайы.
І Балабақшаларда балалардың тілін дамыту жұмыстарының теориялық
негіздері
1.1 Мектепке дейінгі балалардың тілін ойын арқылы дамыту
Тіл – ұлт ерекшеліктерінің бірі, ұлт мәдениетінің бір формасы, тілде
әрбір халықтың ұлттық дәстүрінің, сана сезімін, ойлау тәсілінің, мінез -
құлқының белгілері бейнеледі.
Тіл мәдениетін меңгеру – адамның сәби шағынан іске асатын, келе - келе
біртіндеп жетіліп отыратын нәрсе. Олай болса, тілді ұстарту отбасында,
қоғамдық мекемелерде, мектепке жүйелі жүргізілетін тәрбие процесінде іске
асады.
Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасында: Баланы сөйлеуге
үйрету, тілін дамыту мәселесі барлық сабақта жүзеге асырылады,
бағдарламаның ең көлемді бөлімі ана тілі және айналадағы дүниемен
таныстыру, - делінеді.
Бағдарламаның осы бөлімінде тілдің қоғамдық рөлі, лексикалық қоры, оны
дамыту, тіл тазалығы, сөздің дыбыстық құрамын меңгерту, мәнерлі сөйлеуге
үйрету, тіл мәдениетіне, көркем сөз өнеріне баулу мәселелері қарастырылған.
Аз сөзбен көп мағына беретін мақал, мәтел, аңыз ертегілер, эпостық
шығармалар ғасырлар бойы ауыздан ауызға жатталып, жинақтала келе бүгінгі
ұрпақтың рухани азығына айналып отыр. Бала тілін ұстартуда бұл халық
қазынасы – ауыз әдебиетінің орны ерекше.
Қазақ балалар әдебиетінің атасы Ыбырай Алтынсарин де балаларды оқыту -
тәрбиелеу ісінде ауыз әдебиеті шығармашылығының маңызды орын алатынын айта
келіп: Өмірге қажетті ауызекі сөйлеу дағдыларына жаттықпайынша, қай - қай
тілде болса да еркін, жүйелі сөйлеу мүмкін емес, - деген болатын.
Қазіргі уақытта педагогика даму үстінде. Педагог тәрбие және оқыту
барысындағы өзінің іс – әрекетінің нәтижелерін әрбір баланың қалай дамып
келе жатқандығынан,қабілетінен,қызығушыл ығынан байқайды.Тілдің дамуы тек
мазмұны ғана емес,сонымен қатар, образдық,эмоционалдық жақтарын да
меңгеруді қажет етеді.Тілдік көркемдік жағынан дамыту үшін баланың тек
қарапайым әңгімелескенде ғана емес,басқа да ортада – өзге адамдардың
арасында да өз эмоцмясын,сезімін,көзқарасы мен ойын ашық айта білуіне
жағдай жасау керек.Бұған баланы ерте жасынан үйрету керек.Тіл-қоғамдағы
адамдардың бір-бірімен пікір алысып, қарым-қатынас жасайтын
құралы,қоғамдағы өндірістің,ғылым мен техниканың,әдебиет пен мәдениеттің
шарықтап өсіп,кемеліне келуі тілдің жемісі екені мәлім.
Тілдің қоғамдағы алатын орны Ж.Аймауытов ана тілі халық брлып
жасалғаннан бері жан дүниесінің айнасы,өсіп-өніп түрлене беретін,мәңгі
құламайтын бәйтерегі десе,А.Байтұрсынов: өзіміздің елімізді сақтау үшін
бізге мәдениетке,оқуға ұмтылу тиістіміз дейді.Баланың мектепке дейінгі
кезі-оның жеке қасиеттерінің қалыптысып,дамитын кезеңі,сондықтан бала өз
ана тілінде сөйлеуі қажет.Бұған ата-аналар да ерте бастан көңіл бөлген жөн.
Тілдің дамуы тек мазмұны ғана емес,сонымен қатар, образдық,эмоционалдық
жақтарында меңгеруді қажет етеді. Тілді көркемдік жағынан дамыту үшін
баланың тек қарапайым әңгімелескенде ғана емес,басқа да ортада-өзге
адамдардың арасында да өз эмоциясын,сезімін,көзқарасы мен ойын ашық айта
білуіне жағдай жасау керек.Бұған баланы ерте жасынан үйрету керек.Баланың
сөздік қорының молайып жетілуі,оның физиологиялық дамуына есту,сөйлеу
мүшелерінің байланысты психологиялық процестері де ой
қызметі,сезім,қабылдау,зейін,қиял,е ліктеу жақтарының дамуына әсер етеді.Үш
жастағы балаларға сөз ішіндегі барлық дауысты-дауыссыз дыбыстарды дұрыс
айтуға үйрету,сөйлем мүшелерін жетілдіру,сөзді,сөз ішіндегі дыбыстарды
дұрыс естіп тыңдай білуге үйрету, Сөз, Дыбыс деген ұғымды
меңгерту,сөздік қорын әрі қарай дамыту.Мектеп жасына дейінгі балалардың
тілін дамытуда төрт негізігі мақсаттар қарастырылады.
-Ауызша сөйлеуге үйрету,сөздік қорын дамыту.
1.Айналадағы дүниені,табиғатты бақылату,таныту арқылы сөз қорын жаңа
сөздермен байыту,баланың ауызша сөйлеген сөздерін тыңдап,өзіне қойылған
сұраққа диалог түрінде жауап беруге үйрету.
2.Заттың атын ойыншық,гүл,ағаш,т.б сөздерді.
3.Заттың сынын,сапасын,түр-түсін,пішінін білдіретін сөздерді меңгерту.
4.Заттың іс-әрекетін білдіретін сөздерді әрі қарай кеңейту
жүрді,жүгірді,келді,қияды,екті,септ і т.б.меңгерту.
5.Үстеу сөздерді қасында,үстінде,асты,астында,жоғары да,төменде,т.б.
қосып айтуға үйрету.
-Сөз дыбыстарын дұрыс айтқызу.
Сөйлеуде ауыз қуысы арқылы дұрыс дем алып,дем шығара білуге үйрете
отырып,дауыссыз,қатаң,ұяң дыбыстарды естілуіне қарай дұрыс,анық айтуға
үйрету 3-4 сөзден тұратын сөйлемдер құрату.
-Байланыстырып сөйлеуін дамыту.
Күнделікті сабақта естіген,білгенін ойын,серуен,кезінде көрген-
түйгенін,сурет және оқылған ертегілер мазмұнын,ұнатқан ойыншықтары жайында
ауызша,сұрақ қоя отырып,әңгімелей отырып,қысқа ертегілерді кейіптендіре
білуге үйрету.
Балабақшада тәрбиелеу бағдарламасы педагогтың алдына мынадай
мақсаттарды қояды.
-Балалардың көрген естіген дүниелері туралы ой қорыта отырып,көрген
білгенің дұрыс та нақты айта білуге үйрету,әрі әңгімелеу үстінде оқиғаның
неден басталғанын,оның өріс алуын,әрі қандай қортынды алғанын тізбектей,бас-
аяғын ауыстырып алмай,айтып жеткізе білуге үйрету;
-Оларды әңгімелеу кезінде дұрыс сөздер мен сөз тіркестерін табуға
көмектесу,атаулар,іс-әрекеттер мен заттық сапасы дәл айтылған уақытында
баланы қошеметтеу;
-Суреттеу тілін дамыту,қызықты да еліктіре мйтуға үйрету.
-Мектеп жасына дейінгі баланың тілін дамыту әдістері.
Баламен әңгімелесу,күнделікті өмірге қажетті заттарды,айналадағы
дүниені бақылату,кейбір заттың өзін немесе суретін көрсетіп сөйлесу,көрген-
білгені туралы әңгімелеп бкруді үйретіп отыру,сөздік тапсырмалар
орындату,түсіегені туралы оқиғаны суреттеп,мүсіндеп көрсетуге жаттықтыру.
Мектеп жасына дейінгі баланың тағы бір ерекшілігі оларда
еліктеу,қиялдау басым болады. Сол себепті айналадағы құбылыс пен
ересектердің іс-әрекеті балалардың бақылауынан мүлт кетпейді. Бақылаған
заттардың елеусіз ерекшелігінедейін бірден байқап,тез қабылдайды.Олай
болса,әрбір ата-ана баланың осындай даму ерекшелігін ескеруге тиісті.
-Балалар сөзді, сөйлемді дұрыс айтуға үйретукерек.
1.Баланың бақылау кезінде көргендері жайлы өзіне айтқызу.
2.Оқылған ертегі,әңгіме мазмұнын сұрап,әңгіме желісін бұзбай айта
білуге үйрету.
3.Белгілі грамматикалық формаларды дұрыс қолданып,сөйлей білуге
үйрету,ішінде,үстінде,астында,жанын да,артында,ортасында,шетінде деген
сөздерді сөйлем ішінде айтқызып отыру. Мектеп жасына дейінгі сәбилердің
дүние танымын кеңейітіп,ойын өрістетіп,тіл байлығын жетілдіру ісінде көркем
әдебиеттің алатын орны ерекше.Көркем сөз өрнегін балаға тыңдатып,санасына
сәуле түсіру,халық қазынасының музыкалық үнінен нәр алдыру оның ең сәби
шағынан,ана әлдиінен басталады.
Балаларға оқылатын шығармалар олардың ой-өрісіне,дүние танымына әсер
етерліктей болу үшін мына мәселелер мұқият ескерілу керек:
1.Балаға әңгімелеп айтуға,оқып тыңдауға,жаттап айтуға таңдалған
материалдардың олардың даму деңгейіне,жас шамасына лайықты болуы.
2.Арнайы жинақталған муретті кітапшалар,әңгіме-ертегілердің,мақа л-
мәтелдердің,баланың өмірден алған әсерін,білім-дағдыларын,түрлі әдет-
дағдыларын айқындай түсіндіріп,тереңдете,кеңейте түсірелік дәрежеде болғаны
жөн.
3.Айналадағы балаға танымал дүние,табиғаттың тамаша көріністерін,жыл
маусымдарына қарай құбыла түрленетін ғажайып өзгерістерін,табиғат пен адам
арасындағы заңды байланыстарды балаға айқара ашып,көркем де түсінікті түрде
суреттеп беретін,баланы сезімталдыққа,эстетикалық талғампаздыққа
баулитын,оның зейін,қабылдау,таным әрекетін қалыптастыратындай болуы
қажет.Бар жақсысын баласынан аямаған халық баланы сылаумен өсіре отырып,
Құлағына бесік жыры әуенін құя берген.Бала есейген сайын ана сүтімен
даритын сөйлеу тілін дамытып,имандылыққа баулып,ізеттілікке,әдептілікке
үйретіп, еңбексүйгіштікке тәрбиелеу әрбір отбасы,ауыл-аймақ арманы болған.
Оған дәлел-халық даналығы:санамақтар,мақал-мәтел,жұм бақтар,өтірік
өлеңдер,ертегі, аңыз әңгімелер.Осылардың қай-қайсысы болмасын баланың
сезімін селт еткізіп ойына орала қалады. Тіліне үйіріліп,еріксіз сөзге
еліктіреді.Өйткені,ауыз әдебиеті халықтың ұрпағына деген
сүйіспеншілігінен,арман-мүдесінен туындаған.Тілі жеңіл,мазмұны
түсінікті,ойната сөйлететін шығармаларды тыңдату,сөйлесу кезінде-ақ бала
қиналмай жаттап алып айта береді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев Қазақстан халқына
жасаған жолдауында: Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару
қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет, - деп
атап көрсеткен болатын. ХХI – ғасырға байланысты баланың дамуына ойын
арқылы өз халқының салт - дәстүрлерін бойына сіңіруге арнайы балалар
ойнайтын жас ерекшеліктеріне байланысты ойын ортасын құра отырып, балаларды
ойната отырып, дамыту қарапайым дағдыларын қалыптастыру, шығармашылық
құзыреттілігін арттыру өзектілігі туып отыр.
Заттармен ойналатын ойын ойыншықтарды, табиғи заттарды қолдану арқылы
өтіледі. Мысалы, Дәл осындай тауып ал, Салыстыр да атын ата, Қай
ағаштың жапырағы?, Бірдей ойыншықты тап.
Жалпы ойынды ұйымдастыру ойынды өткізуге әзірлік, ойынды өткізу,
ойынды талдау деген сияқты үш бағытты қамтиды. Ойынға қажетті құрал,
заттарды даярлау ойынды өткізуге әзірлік болып табылады.
Балаларды ойынның мазмұнымен таныстыру ойынды өткізу болып
табылады. Ойынды талдау, бұл ойынның өз мақсатына жетуі балалардың
белсенділігі және олардың іс – әрекеті болып табылады.
Сонымен балалардың сөздік қорларын дамытуда ойындарды, тапсырма
–жаттығуларды қолдану үлкен нәтиже береді. Ойын арқылы балалардың сөздік
қоры дамып, ауызша сөйлеу машығын игереді, таным белсенділіктері қалыптаса
түсіп , ақыл – ойы өсіп жетіледі адамгершілік қасиеттерді бойына сіңіреді.
Балалар саусағын ойната отырып тілін дамыту.
Саусақ ойыны – бұл ұрпақтан ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан әрі
үлкен мәні бар мәдени шығармашылық. Саусақ ойыны саусақтардың көмегімен
қандай да болмасын ертегіні немесе өлең- тақпақ шумағын сахналау болып
табылады. Саусақ ойыны арқылы баланың сөйлеуге деген талпынысы, қабілеті
дамып, ынтасы артады және шығармашылық әрекетіне жол ашады. Саусақ ойынын
ойнай отырып балалар қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды, жан –
жануарларды, құстар және ағаштарды бейнелей алады. Саусақтардың қозғалыс –
қимылына қарап бала қуанады, шаттанады, сөзді айтуға тырысады және өлеңдегі
үйренген сөз шумақтарын қайталап айта отырып есінде ақтайтын болады.
Саусақ ойынын балабақшада жуне үй жағдайына әсерлі,көңілді түрде
ұйымдастыруға болады. Алдымен балаларға саусақ ойыны түсіндіріледі,әр
қимылы көрсетіледі.Мысалы: Саусақтар сәлемдеседі.Мұнда бас бармақ ұшы әр
саусақтың шымен кезекпен түйіседі. Адамдар келеді.Оң қолдың сұқ саусағы
мен ортаңғы саусақтарын жүгірген тәрізді етіп қимылдатады.Сонымен бірге
халық арасында кеңінен тарап жүрген Қуырмаш ойын да саусақтардың нәзік
қимылын жетілдіруге бағытталған.Балалар осындай саусақ ойынын отырып өлең
шумағын қазаға айтады.
Мысалы: Моншақ.
Қызыл сары,көк моншақ,
Мен жасаймын көп моншақ.
Мұнда қатар екі қолдың бас бармағы мен сұқ саусақтарының ұшын
түйістіре отырып моншақ тәрізді бейнелейді әрі оларды тізбектеп жасау-
балалар үшін өте қызықты әрекет,қол бұлшық етін дамытуға үлкен көмегін
тигізеді.Сонымен саусақ ойындарын жүргізу арқылы балалардың саусақтарының
нәзік қимылдары мен бұлшық еттерінің жетілуімен бірге олардың сөйлеу тілі
мен ойлау қабілеттері дамитын болады және кейін жазу шеберлігін ойдағыдай
меңгеруге дайындайды. Ұсақ моториканы дамыту жұмыстарын ерте сәбилік
шақтан бастаған дұрыс. Омыраудағы баланың өзіне саусақтағы бас миымен
байланысқан активті нүктелеріне әсер ете отырып массаж жасау керек. Ерте
жаста және мектепке дейінгі кіші жаста қарапайым жаттығуларды жасауда
өлеңмен тақпақпен ұйқастырылған жаттығуларды пайдалану ұсынылады.
Сонымен қтар өзімен – өзі қызмет ету дағдысын қалыптастыру: тиегін өзі
салу, өзі ағыту, бауын байлау т.б. ал ересек топтағы балалар үшін ұсақ
моториканы дамыту және қолдың икемділігін арттыруға арналған жаттығулар
мектепке дайындықтың, яғни жазу, сызуға үйренудің маңыздысы болып саналады.
Ойын баланың алдынан өмір есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін
дамытады, ойынсыз ақыл- ойдың қалыптасуы мүмкін емес
В.А. Сухомлинский
Ойын – баланың шын тіршілігі. Ойын арқылы бала айналасындағы нәрседен
өзіне қызықтысына ықыласы ауып, таңдап алады. Баланың бір ерекше қасиеті
сөйлеуден еш жалықпайды. Ойын бала тілінің дамуына ықпалын тигізіп, таным
белсенділігінің дамуына жол ашады. Қай бала болмасын ойынмен өседі, өйткені
бала табиғатының өзі тек ойынмен байланысты. Ойын үстінде бала еш нәрсеге
тәуелсіз.Ол өзін еркін ұстайды. Ал еркіндік дегеніміз барлық дамудың
баспалдағы, бәрін білуге деген талпынысы мен құлшынысы. Баланың білуге
деген құштарлығы, сөйлеуі ойын үстінде қалыптасады.
Ойынның түрлері:
- Дидактикалық;
- Қимылды;
- Шығармашылық құрастыру;
- Драматизм-ойындары;
- Рөлдік-мағыналық.
Дидактикалық ойындар. Бұл ойынды белгілі ережесі мен мазмұны бойынша
үлкендер ұйымдастырады. Дидактикалық ойындардың міндеті - балалардың
бағытталған және ортақ іс- әрекетін ұйымдастыру. Бұл ойын барысында бала еш
мәжбүрсіз, байқамай қажетті білімдерді алады. Балалар ойын тапсырмаларына
қызыға көңіл бөледі. Табу, айту, атау, ойын тапсырмасын сапалы шешуге
көңіл бөледі: сұлбаны әдемі құрастыру, суретті дұрыс таңдау.
5 жастаға бала дидактикалық ойын барысында заттардың саны мен сапасын
оның атауларды, оларды сыртқы бейнесі бойынша салыстырып, есте сақтауды
үйренеді. 6 жастағы бала ойын тапсырмасын сапалы шешуге қызығушылығы арта
түседі. Ал 7 жасқа таман бұрынғысынша ойын әрекеті қызықтырады, бірақ
көбіне ойынның нәтижесі қызықтау болады. Бұл кезде өзіндік ұйымдастыратын,
бағалау, өзін-өзі бақылау сияқты қасиеттерін дамытуға ықпал ететін ойындар
қолданылады. Бұл жастағы балалар үшін аспапты таны, дыбыстарды қайтала,
өзің сүйетін әуенді орында деген сияқты музыкалық дидактикалық ойындар
қолданылады.
Логопедиялық сабатардағы дидактикалық ойын барысында балаларды асықпай
сөйлеуге тәрбиелейді; дыбыс айтуы шыңдалады, сөздік қоры молаяды. Есту
зейіні мен фонематикалық естуін дамыту үшін музыкалық дидактикалық
ойындардың да маңызы зор.
Қимылды ойындар. Сөйлеу тілінде кемшілігі бар балаларда қимыл бұзылысы
жиі кездеседі: қимылдың епсіздігі жинақылық емес ебедейсіз, әр түрлі қимыл
икемсіздігі. Сол үшін қимылды ойындардың алатын орны ерекше. Балалар қажет
қимылды шыңдайды, ұжымдық ойындар ойнауды үйренді. Олар үшін дыбысталған
қимылды ойындардың маңызы зор, логопедияда бұл ойындар логопедиялық ритмика
деген атаумен таныс. Бұл ойындар алада дұрыс тыныс өлең мен дыбыстауды,
қимылды сөзбен ұштастыруды тәрбиелеуге әсер етеді.
Шығармашылық ойындар. Бұл ойында балалар өз ойын қиялын, қоршаған
әлемнен алған әсерін өз білімі мен тәжірибесін көрсете алады. Шығармашылық
ойынның бір түрі құрылыс заттарымен ойнау. Бұл ойынға баланың кеңістікте
бағдарлануына көлем мен сан, сапа туралы түсінігін дамытуға әсер етеді.
Құрылыс ойындарында кубиктер, қораптар, баулар, құм, сазбалшық, т.б.
қолданылуы мүмкін және де құрылыс ойындарын сондай-ақ түзету мақсатында да
қолданады: баланың байсалды мінезіне, сабаққа өзгерту енгізу үшін. Құрылыс
ойындарын бірінші логопедиялық сабақтарда ғана қолдануға болады. Бұл
баланың сөйлеуімен байланысты. Жеке заттарды атайды, сұрақтарға жауап
береді.
Драммалық ойындары өте қызықты өтеді. Бұл кезде балалар сүйікті
ертегілерін айтады, ертегі кейіпкерлерін салады, диалог жүргізеді. Егер
қажетті киімдер мен бетперделер дайындалса ойын одан әрі қызығырақ болады.
Драммалық ойыны бала бақша қуыршақтары мен де жүргізіледі. Бұл ойын бала
дұрыс сөйлеуге үйренгеннен кейін ғана ойнатылады. Ойынды өткізу үшін жақсы
дайындалу керек. Алдымен балаларға ертегіні оқиды, сұрақтар қояды,
қимылдарды бейнелейді. Осыдан кейін ғана барып ойынға кірісуге болады.
Мағыналық-рөлдік ойындарда баланың өмір туралы түсінігі кеңейеді.
Мағыналық - рөлдік ойындардың тақырыбы әртүрлі әрі балаға жақын болуы
керек. Логикалық сабақтарда рөлдік ойындар бала еркін сұрақтарға жауап бере
алғанда ғана ойнатылады.
Әдетте адамның жеке басының қасиеттері бес жасқа дейін қалыптасады
екен. Сондықтанда да баланың жан - жақты қалыптасуы үшін мектеп жасына
дейінгі бүлдіршіндердің бойына жақсы, жағымды қасиеттерді сіңіре білу
керек. Бала әр нәрсеге құмар, қызыққыш, ол өзінің айналасында болып жатқан
өзгерісті, тамаша құбылыстарды сезінуге тырысады. Оның жан - жақты дамып,
жеке тұлға болып тәрбиеленуіне, тілінің дамуын саусақ ойындар арқылы
жетілдіруге болады. Ал, саусақ ойындарды балалар қызықтап ойнайды.Саусақ
ойындар желелі рөлдік ойындардан тек желісі ғана емес, сондай - ақ ойнау іс
- әрекетінің сипатымен ерекшеленетіні айқындалған.Саусақ ойындар ойын –
қойылымдары болып саналады, бұл жерде балаларға арналған көркемдік
шығармаларды сахналық қойылымдарға айналдырып, оларды кейіпкер ретінде
қатыстырудың маңызы зор. Баланы ойната отырып, оның жеке тұлғасын жан -
жақты дамыту. Оның бойында әдебиетке, мәдениетке, өнерге деген құштарлықты
ояту.Бүлдіршіндер ойнау арқылы байланыстыра сөйлеуге, үлкендермен және өзге
де балалармен тіл табыса білуге үйренеді. Жетілген диалог балалардың өз
пікірін жеткізе білуге жетелейді.
Саусақ ойындарының мақсаты:Балаларға саусақ ойыны арқылы балалардың
тілін, қызығушылығын арттыру және эстетикалық тәрбие берудің әдістерін
анықтау және оларды үрдісті ұйымдастыру әрекетіне енгізу.
Атқаратын міндеттері:
Балалардың тілін дамыту, сөйлеу мәдениеті мен ой - өрісін,
дүниетанымын жетілдіру;
Балаларды адамгершілікке баулу, ойын нақты тапқыр сөйлеуге, ақылды,
салмақты ой айтуға баулу;
Баланың қиялын есте сақтауын шығармашылық қабілетін дамыту, ойдан
әңгіме, ертегі шығарып айтуға дағдыландыру;
Әр баланың жеке дара әртістік, шығармашылық қасиеттерін ескере отырып,
өзін қоршаған ортаға, адамдарға, құрбыларына, өзіне деген қарым - қатынас
мәдениетін қалыптастыру.Ойын барысында ойын ситуациясына бейімделу, алғашқы
да жекелеген элементтерді, кейінен рөлді толығымен ойнау арқылы баланың ой
- өрісі, қиялы дамиды. Рөлді ойнау арқылы өз кейіпкерін алдына елестетіп
қана қоймай, бала оның әрекеттерін, сезімдерін сезінеді.Осындай эмоциялық
күйлер баланы бұрын байқамаған өмір көріністеріне таң қалдырып, өз сезімін
мимика, ым - ишара, тағы басқа көріністер арқылы біреуге үйретеді. Саусақ
ойындар балалардың ой - өрісін кеңейтеді, балаларды әңгімеге араласуға,
әңгіме туралы ата - аналарына, жолдастарына әңгімелеп беруге итермелейді.
Бұның бәрі сөйлеу қабілетінің дамуына, диалог түрінде сөйлеуге өзі алған
әсерін монолог түрінде сөйлеп жеткізуге септігін тигізеді.Балабақшадағы
театрландырылған іскерлік бағдарламасы 5 бөлімнен тұрады.Театрландырылған
ойын. Кез келген өмірлік мән жайда өз құрбыластарымен және үлкендермен
қарым - қатынас жасай білуге, кез - келген жұмысқа шығармашылық қабілетпен
қарауға, эстетикалық сезіммен ойнау арқылы мінез құлқын дамыту.Ырғақты
пластика –бұған кешенді ырғақтылық, музыкалық ойындар мен жаттығулар
кіреді. Дене қозғалысының нақтылығымен еркіндігін дамытуда, өзінің
денесінің сыртқы қоршаған ортамен байланысқан қарым - қатынасын сезінуге
балаларды эстетикалық, психологиялық қабілетін дамытады.Театр
мәдениеті:Балаларға театр өнерінің шынайы сезімдерін
меңгерту.ДраматизациялауДраматизаци ялық ойында бала – артист, интоноция,
мимика, пантомима арқылы өз бетімен бейне жасайды, өзіндік әрекет етіп
рөлді ойнайды. Бұрыннан жасалған саханалық қойылымда бала ойын –
драматизациясында қандай бір сюжетте ойнайды. Ойын драматизациясы
көрерменсіз музыкалық сипаттағы орындау болады. Драматизация ойынның екі
түрін қарастыруға болады:- Саусақтар ойын драматизациясы.Балалар
атрибуттарды саусақтарына киеді. Ертегінің мәтінін айта отырып саусақтарын
қимылдатып сюжет жасайды. Көріністі ширманың сыртында тұрып, немесе топта
еркін қозғала жүріп көрсетеді.- Қуыршақ бибабомен ойын – драматизациясы.Бұл
ойында саусақтарға қуыршақ бибабаоны киеді. Ширмада ойнайды. Бұл
қуыршақтарды ескі қуыршақтардан жасауға болады.Балалар театрының бірнеше
түрлері бар:Ойыншықтар театры– Бұнда балалар қысқа тақпақтарды жаттап, оның
өзіне тән орындау кезінен бастап - ақ кішкене көлемді спектакельдер
ойнайды. Ондағы адамдар рөлін ойыншықтар орындайды.Жіптің көмегімен
басқарылатын қуыршақтарды – маринеткалар дейді. Оларды әр түрлі
материалдардан жасайды. Жұмсақ ойыншықтарды да қолдануға болады.Саусақ
театрында– саусақтардың көмегімен қандайда болмасын ертегіні немесе өлең -
тақпақ шумағын сахналау болып табылады. Саусақ театры арқылы баланың
сөйлеуге деген талпынысы, қабілеті дамып, ынтасы артады және шығармашылық
әрекетіне жол ашылады. Саусақ ойынын ойнай отырып, балалар қоршаған
ортадағы заттар мен құбылыстарды, жан - жануарларды, құстарды және
ағаштарды бейнелей алады. Саусақтарының қозғалыс қимылына қарап, бала
қуанады шаттанады, сөз айтуға тырысады және өлеңде үйренген сөз шумақтарын
қайталап айта отырып, есінде сақтайтын болады. Сонымен қатар балалар екі
қолын қимылдата отырып, оң, сол, жоғары, төмен т.б. түсініктерді бағдарлай
алуда үйренеді.Үстел үстіндегі театры- Сәбилер тобынан бастап - ақ тақпақ
пен қысқа өлеңдерді айтқызғанда көркем сөздер әсерлі естілу үшін стол
үстіндегі театрды қолданған жөн. Мұнда үстелде құламай тұратын және
қозғалтқанда еш кедергісіз жүретін ойыншықтар қолданылады.Суреттер
(картиналар) театры- Декорация мен кейіпкердің – суреттері. Олардың
әрекеттері шектелген. Ойнаушының дауыс ырғағы (интонация) арқылы
кейіпкердің мінез - құлқы беріледі. Кейіпкер әрекет барысында пайда болады,
балалардың қызығушылығын арттырады.Стенд - кітапша театры- Бірін - бірі
ауыстыратын иллюстрациялық оқиғалар көрсетіледі. Стенд - кітапшаның
беттерін ашу арқылы жүргізуші әр түрлі сюжеттерді көрсеттеді (оқиғалар,
кездесулер ).Фланелеграф театры- Суреттер мен кейіпкерлер экранда
көрсетіледі. Оларды фланельдер ұстап тұрады. Мұндағы суреттерді балалар мен
бірге ескі кітаптардан, журналдардан қиып алуға болады.
Трафарет театры- Трафарет театры арқылы сөз құрамының байлығын,
диалог, монологты дамытуға болады. Балалар дайын трафареттердің көмегімен
болашақ кейіпкерлердің суреттерін жасайды. Оларды түрлі - түсті бояулармен
бояйды, дайын бейнелерді қайшымен қияды. Бұл жерде балалардың шығармашылық
ойлау қабілеттері дамиды. Ұжымдасып жұмыс істеу үрдісінде әрбір бала өзіне
берілген бейненің түр - тұлғасын, қимыл - қозғалысын өзгерте
алады.Көлеңкелі театр- Жарық өте жақсы түскен экранда адамдар, жануарлар
және құстардың пішіндерінің қозғалысына қарауды балалар өте жақсы көреді.
Ертегі, әңгіме, өлең, әндерді көлеңке театры арқылы айтуға болады. Көлеңке
таетрдың қойылымын көрсетуге үш тәрбиеші қатысады. Біреуі мазмұнын оқиды,
екеуі көріністі көрсетедіСаусақ ойындарының нәтижесінде:- Баланың тілі
жетіледі;- Қимыл - қозғалысы артады;- Икемділігі артады;- Қисынды ойлауы
дамиды;- Танымдық деңгейі артады.
Баланың өмірге қадам басқандағы алғашқы қимыл әрекеті – ойын,
сондықтанда оның мәні ерекше. Жас баланың өмірді тану, еңбекке танысы,
психологиялық ерекшеліктері осы ойын түрінде қалыптасады. Мектеп жасына
дейінгі балалардың қоғамдық құбылыстарды, қоғамдағы ересек адамдардың іс -
әрекетін өз түсінігінше әрекеті арқылы бейнелеуі ойын болып саналады.
Ойынның шығу тарихына шолу жасауда көңіл аударатынымыз ол еңбекпен,
өнермен, қоршаған ортамен тығыз байланыста дамыған, яғни ойынды өмірден
ажыратып қарай алмаймыз балалар тек ойнап қана қоймайды, сонымен бірге
ойлайды, аңғарады көп нәрсені білуге, зерттеуге талпынады. Олар бірдеңе
жасап қана қоймайды, сондай - ақ заман ағымына да белсене қатысады.
Балабақшаларда оқыту – тәрбиелеу жұмысында балалардың тілін дамыту, сөздік
қорларын молайту, ауызша сөйлеуге үйрете отырып, үйренген сөздерін
күнделікті өмірде еркін қолдану, одан әрі күнделікті іс - әрекет кезіндегі
тілдік қарым - қатынаста қолдана білуге жаттықтыру.
Ойын дүниеге ашылған үлкен жарық терезе іспеті. Ол арқылы баланың рухани
сезімі жасампаз өмірмен ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы түсінік алады.
Адамды өжеттілікке, шапшаңдыққа, ептілікке, батылдыққа, байсалдыққа,
тапқырлыққа үйрететін де ойын. Бала үшін ойын өзін - өзі жетілдіру мен өзін
- өзі көрсетудің құралы. Баланы ойынға қызықтыра отырып оқу іс - әрекетін
ойын түрінде күрделендіре түсу керек.
Ойын баланың ойлау қабілетін жетілдіре отырып, оның қиялын дамытады. Бала
жалғыз ойнағанды ұнатпайды, ол қатар құрбыларымен бірлесіп ойнай отырып бір
- бірімен қарым қатынас жасайды. Оқу ісі - әрекетінде қолданатын ойын
түрлері мынадай топтарға бөлінеді.
Педагогикалық ойын технологиясы дегеніміз - педагогикалық жұмысты ойын
түрінде ұйымдастырудың әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы.
Дидактикалық ойындар арқылы оқу іс - әрекеті барысында балаларды қызықтыру
мақсатында қолданылады және мектеп жасына дейінгі ұйымдардың барлығында да,
оқу іс - әрекеті ойын түрінде өткізіледі. Оқу іс - әрекеті барысында ойын
түрлері жас ерекшеліктеріне байланысты қолданылады. Тәрбиеші ойынға тек
қана баланы қызықтырып қоймай, бес саланы білім берудің негізгі құндылығы
деп түсінсе ғана өз мақсатына жете алады. Ойын түрлерінің тәрбиелік мәні
зор, ол әрбір адам денесінің дамып жетілуіне пайдасы мол. Ойын үстінде
балалардың бойындағы барлық дерлік психологиялық процестері, сезімдері мен
эмоциялары, ерік - жігер қасиеттері шыңдалады, мінез - құлық айқындала
түседі. Бала өзіне жаңалық болып сезілген әрқилы нәрселерге еліктегіш
келеді. Бала осы қасиетімен өз қабілетімен ерекшеліктерін аңғартады.
Баланың жағымсыз мінезінің байқалатыны да осы тұста. Тәрбиеші ойын
барысында тілдің дыбыстық мәдениетінің барлық жақтарын жетілдіруге, сұраққа
толық жауап беруге, баланы үйретіп отыруы керек. Үлкендер өзіне тән
ерекшеліктерін еңбектену барысында көрсетсе, мектеп жасындағы балалар сабақ
үстінде, ал мектеп жасына дейінгі балалар өз психологиясын ойын үстінде
байқатады. Балалар ойын арқылы күрделі әрекеттерді, білімді үйренеді және
үлкендер де үйретуге тиісті. Ойынның өз мақсаты, жоспары болады. Ойын мен
еңбектің бір - біріне ұқсас сипаттары көп, кейбір педагогтар, ғалымдар
Жақсы ойын - жақсы жұмыс сияқты да, ал жаман ойын - жаман жұмыс сияқты
деген. Баланың қуанышы мен реніші ойын арқылы байқалады.
Ойын кезіндегі баланың психологиялық ерекшеліктері: бала ойланады,
эмоциялық әрекетке ұшырайды, белсенділігі артады, ерік қасиеті, қиял
елестері дамиды. Мұның бәрі баланың шығармашылық қабілеті мен дарынын
ұштайды. Ойын үстінде бала бейне бір өмірдің өздігіндей қуаныш, реніш
сезімге бөленеді. Ойын арқылы балалардың сөйлемдерді айту, сөйлем құрай
білу, сурет бойынша әңгіме құрап айта білу, сондай - ақ әр баланы сөйлете
отырып өз ортамен қарым - қатынасқа түсіп ашылуына себеп болады.
Демек, ойын баланы жан - жақты жарасымды тәрбиелеудің психологиялық және
физиологиялық негіздері болып табылады. Ойын баланың көңілін өсіріп, бойын
сергітіп қоймай, оның өмір құбылыстары жайлы танып түсінуге де әсер етеді.
Балалар ойын арқылы тез тіл табысып бір – бірімен жақсы қатынаста болады.
Ойын үстінде де бала өз денсаулығын қимыл арқылы нығайтады. Ойынның қандай
түрі болмасын атадан балаға яғни ұрпақтан ұрпаққа ауысып отырады. Халық
ойындары өмір қажеттіліктерінен туады. Психологиялық жақтан денсаулықты
нығайтуға негізделген.
Заттармен ойналатын ойын ойыншықтарды, табиғи заттарды қолдану арқылы
өтіледі. Мысалы, Дәл осындай тауып ал, Салыстыр да атын ата, Қай
ағаштың жапырағы?, Бірдей ойыншықты тап.
Жалпы ойынды ұйымдастыру ойынды өткізуге әзірлік, ойынды өткізу,
ойынды талдау деген сияқты үш бағытты қамтиды. Ойынға қажетті құрал,
заттарды даярлау ойынды өткізуге әзірлік болып табылады.
Балаларды ойынның мазмұнымен таныстыру ойынды өткізу болып
табылады. Ойынды талдау, бұл ойынның өз мақсатына жетуі балалардың
белсенділігі және олардың іс – әрекеті болып табылады.
Сонымен балалардың сөздік қорларын дамытуда ойындарды, тапсырма
–жаттығуларды қолдану үлкен нәтиже береді. Ойын арқылы балалардың сөздік
қоры дамып, ауызша сөйлеу машығын игереді, таным белсенділіктері қалыптаса
түсіп , ақыл – ойы өсіп жетіледі адамгершілік қасиеттерді бойына сіңіреді.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде тіл дамыту
жұмысын басқа пәндермен сабақтастыра жүргізу
Мектепке дейінгі шақ - балалардың сезімдік тәжірибиесінің орасан
молайып, ретке келу, қабылдау мен ойлаудың балаға тән түрлерін игеру,
қиялдың күшті дамуы, ырықты зейін мен мағыналы естің бастамаларының
қалыптасу кезеңі болып табылады. Баланың сөйлеу тілін дамыту, меңгеруге
бағытталған материалдарды жинақтай отырып, тілін дамытуды ұйымдастыру,
баланы жеке тұлға ретінде қалыптастыру тіл дамытуда әдіс тәсілді тиімді
пайдаланып, оны түрлендіру болып табылады. Мектепке дейінгі балаларды
айналамен таныстыру- бұл олардың санасына қоршаған орта, табиғат туралы
сезілетін тәжірибесіне негізделген шындық тұрғысындағы білім қалыптастыру
және оған деген дұрыс қарым-қатынасқа тәрбиелеу әдісі. Балалар ересектердің
әсері арқылы адамгершілік қарым-қатынаста бола отырып, қоршаған ортаны,
ондағы табиғат құбылыстарын және басқа өмірді тани біледі. Айналамен
таныстыру барысында кеңістік, уақыт, заттың пішіні, түсі, сапасы,
салыстырмалы түрде үлкен-кіші, қатты, сұйық деген ұғымдар
қалыптасады. Қоршаған ортамен және оның түрлерімен таныстыра отырып,
балалардың ұғымын кеңейтеміз. Әрбір бала өзінің қоршаған ортасын айналадағы
құбылыстарды тану арқылы жетіледі.
Қоршаған ортамен таныстыру арқылы тілін дамыту. Қоршаған ортамен таныстыру
бойынша балалар өзінің аты-жөнін, жасын, жанұясын, балабақшадағы
тәрбиешілермен топтағы балалардың аты-жөніндерін тани бастайды.
Балабақшаның ішкі құрылысымен таныстырылып, топ бөлме, асхана, дәрігер
бөлмесі, т.б айырмашылықтарын ажырата бастайды.Сонымен қатар әр бөлмеде
жұмыс түрін, қажетті құралдарды, олардың аты, не үшін қажет, неден
жасағаны, қайда, кімде, қандай, кім не істейді сұрақтарына дұрыс жауап
беруге балабақшада өздері немен шұғылданатыны туралы әңгімелейді. Балалар
әсіресе ұлдар жағы қызығы көлік түрлерін, яғни ұшақ, поезд, жеңіл,жүк
машина және әртүрлі көліктер түрлерінің міндеттерін жақсы біледі.Балалар
бос уақытында жүк машинасымен ойнағанды жақсы көреді. Қоршаған орта мен
тәрбие жұмыстарының түрлері:
Мектепке дейінгі кезеңде бала қоршаған ортаны танып біледі. Баланың
табиғатты танып білуге деген қызығушылығын оята отырып, тәрбиеші оны
табиғатпен таныстырып қана қоймай, оны түсінуге, өсімдіктер мен құстарды
қамқорлауға, табиғаттың сұлулығын сезіне білуге үйретеді.
Қарапайым экологиялық түсініктерді меңгерту баланың қоршаған орта
нысандарына танымдық қызығушылығын арттырумен тығыз байланысты болып
табылады. Баланың танымдық дамуы ойын барысында, табиғи нысандар мен
құбылыстарға бақылау жасау, заттарды қарап, зерттеу кезінде, табиғат пен
табиғат күнтізбесіндегі ауа-райы жағдайына бақылау нәтижелерін айта білу,
еңбек және басқа да әрекеттер барысында жүзеге асады.
Мектепке дейінгі балалық шақ кезеңінде баланың танымдық дамуы эмоционалдық
қызығушылықпен қабылдайтын қарым-қатынастар арқылы қалыптасады. Әрбір жеке
бала - қоршаған ортаны кішкентай зерттеуші. Бала белсенді әрекеттерге
талпынады. Сондықтан да серуне арқылы бақылау мен зерттеу сияқты әдістер
балаға неғұрлым жақын болып табылады.
Серуен: тәрбиешінің көмегімен атқарылатын іс-әрекет. Серуен барысында
балалардың табиғатқа қызығушылықтарын арттыра отырып, бақылыу жұмыстарын
өткізу. Біріншіден, арнайы бағдарлама пайдалану оқу-тәрбие жұмысын
жоспарлау кезінде жеңілдік туғызса, екіншіден,бақылауды жүргізуге қойылатын
талаптар сақталады. Балалардың танымдық құзіреттілікті меңгеруі, бақылау
нәтижесі тәрбиешінің қолданатын әдіс-тәсілдері мен бақылауды ұйымдастыруына
тікелей байланысты болып келеді. Баланың жан-жақты дамуы,оның қоршаған
ортамен белсенді қарым-қатынасы негізінде қалыптасады. Бұл тұрғыда Сезіну-
танып білу- жүзеге асыру - осы үш бағытта жұмысты ұйымдастыру қажет. Ол
үшін тиімді әдіс-тәсілдерді таңдап алудың маңызы зор. Табиғи нысанды
қабылдау, зерттеу баланы шаршатпауы тиіс. Бала бақылауды жақсы көңіл-күймен
бастап, сондай жақсы әсермен аяқталуы тиіс. Бақылау барысында баланың
зейінін шоғырландырып, назарын аудару. Серуен кезінде әр түрлі ойындар
арқылы жаңа ойын технологияларын әдіс-тәсілдердін қолдану қажет. Серуен
барысында тек бақылап қана қоймай, еңбек шараларын қатар жүргізіп отыру
керек.Серуенде ағаштарды,гүлдер мен шөптерді ажыратуға,оларға қамқорлықпен
қарауға көңіл аудару керек. Еңбек барысында- ойын әрекеті арқылы
балалардың қызығушылықтарын дамыту қажет. Бала серуен барысында (еңбек,
бақылау, ойын) - әрекеттері арқылы, не үйренді, неге қызығушылықтарының
артқанын сұрай отырып, қортынды жасау.
Бақылауға дайындық және оны ұйымдастыру. Сонымен, аталған талаптарға сай
бақылауды өткізу тәрбиешінің арнайы дайындығы болған жағдайда жүзеге асады.
Әр бақылаудың өз мазмұны, мақсаты бар, басқаларын қайталамайды, бірақ бір-
бірімен байланысты болып келеді. Айналадағы әлемді
ойын,еңбек,серуен,тәрбиешімен,ересе ктермен,құрдастарымен қарым - қатынас
кезінде танып біледі. Сондай-ақ 3-4 жастағы балалар заттарды
түсіне,түріне,көлеміне қарап ажырата бастап,олардың құрылысын,пайдалану
тәсілдерін білгісі келеді.Күнделікті өмір барысында бала шындық дүниенің
құбылыстары мен заттарын анықтай білуге,адам баласының жинақтаған бай
тәжірибесін үйренуге талаптанады және тілі дами түседі.Балалардың бір
нәрсені құмартып білуге талаптануын таным ынтасы дейді.Балалар өте
байқағыш,еліктегіш,әр нәрсеге үңіле қарайды,көп нәрселер оларды
ойлантады.Ойларын айтып жеткізгісі келеді. Сондықтан ересек адамдар бала
сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқан жөн. Себебі сұрағына жауап ала
алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды және бұл баланың дүниені
тануына кері әсер етуі мүмкін. Балалар әдетте өзіне түсініксіз
оқиғалардың, құбылыстардың сырын білуге құмартады. Күн сайын олардың
алдында жаңа сұрақтар туады. Сол сұрақтың жауабын олар ересектерден күтеді,
өйткені, олардың түсінігінше, ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай
ерекше сұрақтар балалардың ақыл – ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін,
ықыласын сипаттайды. Мектепке дейінгі жас- естің және тілдің қарқынды даму
жасы. Тәрбиеші-педагог баланы ертеңгі болашағына дұрыс көз қараспен қарай
отырып, баланың мінез құлқын сана – сезімнің тілінің жетілу дәрежесін,
таным үрдістеріні (түйсігі, қабылдауы, ес, ойлау, сөйлеу, зейінінің) дұрыс
бағытта қалыптасып дамуын қадағалап, әрі дұрыс бағдар беру керек.
Балалардың тілдерінің дамуы, байланыстырып сөйлеу дағдылары - (зейін,
қабылдау, есту, ойлау, есте сақтау)- қабілеттерін қалыптастыру болып
табылады. Зейін дегеніміз- сананың қандай да болса да бір затқа, құбылысқа
немесе іс-әрекетке шоғырлануы. Ойлау дегеніміз-фактілер мен құбылыстарды
дерексіздендіру, қорыту, жанама түрде жүргізу, байланыстарын белгілеу және
олардың арасындағы қатынастарды анықтау арқылы қол жететін таным процесі.
Ес дегеніміз- есте сақтау және оны кейін жаңғырту болып табылады.
Балалардың ақыл-ойын, санасын дамыта отырып өздігінен жұмыс істей білуіне
ерекше көңіл бөлеміз. Ақыл –ойдың дамуымен тікелей байланысты. Сөз ойдың
көрінісі: ой бұлдыр болса, сөз де бұлдыр деп В.Г.Белинский айтқандай,тіл-
ойдың сыртқы көрінісі.
Ой дамыту – тіл дамытумен ұштасады.Тіл дамытудың тиімді құралдарының бірі-
жаңылпаш, жұмбақ айтқызып,оның шешімін табу. Себебі бұлар баланың
дүниетанымын, түсінігін, болжағыштығын, ұғымын кеңейтуде және тілін
ұстартып, ойын дамытуда маңызды рөл атқарады.Баланың тілін шыңдай түсіп,
асықпай ,жатық еркін сөйлеуіне көмектеседі. Жаңылтпаштар балаға затты
аңғаруға, ой-өрісін дамытуға игі әсерін тигізеді.Балаға жаңылтпаш үйретіп,
оны айтқызу сөзді дұрыс сөйлеуге әдеттендіреді, кейбір тілі келмейтін
дыбыстарды анық айтуға жаттығады. Жұмбақтарда аталған нәрсенің сипат
белгілеріне қарап, балалар олардың шешімін табады. Балаларды тез ойлауға,
шапшаң жауап беруге, алғырлыққа, тапқырлыққа үйретеді.
Тіл дамытудың басқа түрлері сияқты сөздік жұмысы оқу-тәрбие жұмысының
барлық саласында жүргізіледі.Балалар сөзді ұғу арқылы сөйлеу үстінде тілін
дамытады. Оқу әрекеті барысында сөздік жұмысы балалардың ойын дамытумен
тығыз байланысты. Балаларды асығып-аптықпай немесе тым жайбарақаттыққа
салынбай, байсалды сөйлеп үйрену, өзін дұрыс ұстау мәдениетін
қалыптастыру. Тіл дамыту барысында ойынның атқаратын рөлі.
Ойын-баланың жеке басын дамытуда, сөздік қорын молайтуда, қоршаған ортамен
танып-білуінде, өздігінен әрекет жасау дағдыларын қалыптастыруда,
адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруда ерекше орын алады. Жаңа стандартқа
сәйкес мектеп жасына дейінгі балаларға арналған пәндік- дамытушы ортаны
ұйымдастыруға қойылатын талаптардың бірі ретінде заттар мен ойыншықтарды
еркін қолдану мүмкіндігін қамтамасыз ету, ойын іс-әрекеті жағдайымен
қамтамасыз ету сұрақтары айқындалған. Бала үшін ойын - өзін-өзі жетілдіру
мен өзін-өзі көрсетудің құралы.Ойында балаларды не қызықтырады?- деген
сұрақ туындайды. Балалардың жас ерекшеліктеріне қарай ойын түрлері де әр
түрлі болып келеді. Баланы ойынға қызықтыра отырып оқу іс әрекетіне
айландырып, ойын түрін күрделендіре түсу керек. Ойын тек балалар ойнайтын
болып емес, оқу әрекеті барысында қолданылатын ойын түрлері. Дидактикалық
ойындар оқу әрекеті барысында балалардың қызығушылықтарын арттыру
мақсатында қолданылады. Мектеп жасына дейінгі ұйымдардың барлығында да, оқу
әрекеті ойын түрінде өткізіледі. Оқу әрекеті барысында қолданылатын ойын
түрлерін жас ерекшеліктеріне қарай қолданылады. Баланың көп уақытын ойынмен
өткізуінде емес, ойын кезінде баланың тілінің дамуы, психикалық
өзгерістерінің болуында Алайда баланың 3-4 жасында жаңаша өзгеруге,
түрленуге деген қабілеті байқалады. Ал, 4-5жастағы бала өз ойынан шығаруға,
яғни түрлі жағдайларға байланысты бейімдеп отыруға үйренеді.
Сөз- ойдың айнасы деп Ғабиден Мұстафин айтқандай тіл дамыту сабақтарын
шығармашылықпен жүргізіп, тілден сырлы сазды табайық. Баланы жеке тұлға
ретінде қалыптастыруда тілді дамытып оқытуды
өне бойы, өмір серік- етіп алғанымыз жөн. Баланың тілінің дамуы барысында
қоршаған ортаның, ойынның әсерінің қаншалықты маңызды екендігін байқадық.
Қоршаған ортаны бақылау барысында да, ойындар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Балабақшаларда балалардың тілін дамыту жұмыстарының теориялық
негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін ойын арқылы
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде тіл дамыту жұмысын
басқа пәндермен сабақтастыра
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
ІІ Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытудың әдістемелік
жолдары
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытуда орындалатын
оқытуды ұйымдастыру түрлері мен жұмыс
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытуда суретпен
жүргізілетін
жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...43
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдарға арналған Тілдерді дамыту
мен қолданудың мемлекетік бағдарламасы мектепке дейінгі білім беру
деңгейінде тілдерді дамыту және алдағы қолданудың әдістемелік қорын
жетілдіруге бағытталған шамалар кешенін өткізуді, сондай-ақ мемлекеттік
тілді үйрету мен қолдану саласындағы жаңа технологиялар мен әдістерді
енгізу бойынша практикалық шаралар кешенін іске асыруды, көптілділікті
сақтауды болжайды.
Мектепке дейінгілердің тілдік сауаттылығының өзектілігі экономикалық,
мәдени және саяси салалардағы жалпыға ортақ әлемдік ықпалдастыққа беталыста
анықталады. Қазіргі еңбек нарығы маманнан әлеуметтік – саяси,
көпмәдениетті, коммуникативті, ақпараттық құзыреттіліктерді меңгеруді талап
етеді.
Мемлекеттік тіл рухани және ұлттық бірліктің негізгі басымдығымен
анықталған. Оны меңгеру, мектепке дейінгі жастан басталатын қоғамдық өмірге
белсене араласатын және жеке бәсекеге қабілеттітілікті анықтайтын,
ынталандырушы, әрбір Қазақстан азаматының борышы және міндеті болуы керек.
Қазақстан Республикасы Білім туралы (ҚР 27.07.2007ж №319 Заңы,
өзгерістермен толықтырулармен 09.04.2016ж №501-V ҚРЗ) Заңының 9-бабы Оқыту
және тәрбиелеу тілі 3-тармағында Меншік нысандарына қарамастан барлық
білім беру ұйымдары білім алушылардың мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін
білуін, сондай-ақ білім берудің тиісті деңгейінің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандартына сәйкес орыс тілін және шет тілдерінің біреуін оқып-
үйренуін қамтамасыз етуге тиіс деп көрсетілген.
Елбасымыздың балаларды мектепке дейінгі тәрбие және оқытумен
қамтамасыз ету жөніндегі 2010-2020 жылдарға арналған Балапан
бағдарламасында Мектепке дейінгі ұйымдарда тілдердің үштұғырлығын дамыту
бағытында жұмыстарды енгізу керек деп анық көрсеткен.
Мемлекет басшысы Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш
тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді. Қазақ тілі –
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі және оған қамқорлық та сондай
дәрежеде болады, - деп сендірді. Ана тілін білу-еліміздің мектеп жасына
дейінгі баласынан бастап, әрбір азаматының міндеті мен борышы. Қазақ
тілімен қатар, өзге тілдерді меңгеру- еліміздің дамыған 30 елдің қатарына
жету жолындағы басымдықтардың бірі. Мемлекеттік тілдегі бөбекжайымыздың
мақсаты бүлдіршіндердің жастайынан ана тілін біліп, салт-дәстүрін, әдет-
ғұрпын бойларына сіңіру, сонымен қатар, ел болашағы үшін өзге тілдерден
хабардар ету. Ұшқыр ойлы, қиялы жүйрік, орыс-ағылшын тілдерінде алғашқы
түсініктері бар жаңа заман баласын тәрбиелеу. Мектеп жасына дейінгі
балаларды тәрбиелей отырып, білім нәрімен сусындату-алға қойылған ұлы
мақсаттарымыздың бірі болса, тілдердің үштұғырлығы жобасы аясында еліміздің
бәсекеге қабілетті болашақ ұландарын дайындау – біздің міндетіміз. Олай
болса, балабақшада бала өз ана тілін меңгеру барысында тілдік қатынастың
аса маңызды түрі - ауызша сөйлеп үйреніп жатады, ол сөздерді байланыстырып
айту арқасыңда жүзеге асады. Сөздің байланысты айтылуы баланың тілдік және
ақыл-ой дамуымен біртұтас жүреді. Педагогика ғылымының тарихына үңілсек,
баланың сөздің байланыстыра сөйлеуін дамытуда Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский,
СЛ.Рубенштейн, А.М.Леушина, Т.Тихеева және т.б. зерттеулерді бала тілін
дамытуға көмек болатын еңбектер. Бұл тақырып бойынша қазақ тілінде
зерттеулер жүргізіп ғалымдар Б.Баймұратова, А.Меңжанова, М.Мұқанов, Х.Т.
Дебелбаева және т.б. еңбектері де назар аудартуға тұрарлық.
Баланың сөзді байланыстыра айта білуі дегеніміз — сөз бен сөйлемдердің
үлесімділігі ғана емес, бұл бір-бірімен байланыста келген, дұрыс
сөйлемдерден құралған бала ойының сыртқы жаңғырығы. Бала сөйлеу барысында,
ойлай білуге де үйренеді. Одан баланың ойлау логикасын, өзін қоршаған
әлемді қаншалықты қабылдап, сыртқа жаңғырта білуін байқаймыз. Осындай басты-
басты мәселелердің дұрыс шешілуін, жүзеге асу жолдарын тексеру мақсатында,
балалар психологиясы мен мектепке дейінгі педагогикаға арналған оқулықтарда
айтылғандай, баланың байланысты сөзін дамыту жолдарын негізге ала отырып,
оның қаншалықты менгерілгенін қадағалап, тәжірибелер жасау әрбір тәрбиеші
педагогтың атқарар ісі.
Жалпы бала тілін дамытуда, байланыстырып сөйлеуде қазақ балалар әдебиетінің
көркем шығармалар мен ертегілердің, соның ішінде қазақ халқының ұмытылып
бара жатқан парасатты, сөзге шешен адамдар туралы естіген, білгендерімізді
пайдалансақ нұр үстіне нұр болмақ. Ұзақ жылдар салып ортаға қайта оралған
М. Жұмабаев, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ш. Құдайбердиев және т.б.
еңбектерін бала тәрбиесінде жан-жақты пайдалану - бүгінгі күннің парызы.
Жалпы бала тілін дамытуда, байланыстырып сөйлеуде, ертегі, аңыз-
әңгімелердің, мақал-мәтел, жаңылтпаштардың асыл сөздер мұрасының әсері
әлдеқайда басым.
Зерттеудің өзектілігі: Балабақашағы оқыту-тәрбиелеу жұмысында
балалардың тілін дамыту, сөздік қорларын молайту, ауызша сөйлеуге үйрете
отырып, үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану, одан әрі
күнделікті іс-әрекет кезіндегі тілдік қарым- қатынаста қолдана білуге
жаттықтыру ісіне ерекше мән берілген. Балалармен сөздік жұмысын жүргізе
отырып, оларды айналасындағы заттармен таныстырып, атын атай білуге,
қасиеті мен сапасын, түр-түсін және пішінін ажырата білуге, өмірдегі,
қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар жайындағы ұғым, түсініктерін дамыта
отырып, белсенді түрде тілдік қарым-қатынас жасай білуге үйретеміз.
Ойынды қолданумен бірге ойлауға, тілді дамытуға, шығармашылық әрекетін
байытуға бағыт алады. Баланың ойын кезіндегі қимыл-қозғалысы дене бітімін
жетілдірсе, ал қарым-қатынастағы пайымдаулары өзіндік таным- түсінік, мінез-
құлық әдептерін бекітуіне әсер етеді. Бала ойын арқылы бір әрекеттен екінші
әрекетке ауыса отырып, өзіне түрлі ақпараттар алады, дүние сырын ашады.
Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі балалармен сөздік жұмысын жүргізу ісі-тіл
дамытудың негізгі бір міндеттері болып есептелінеді.
Осы аталған міндеттерді тәрбиеші үнемі сөздік жұмысын жүргізуде басшылыққа
алып отыруы тиіс. Балалардың сөздік қорын молайтуда ойын, тапсырма
жаттығулардың орны ерекше. Соның ішінде ойын-баланың шын тіршілігі. Ойын
арқылы бала айналасындағы нәрседен өзіне қызықтысына ықыласы ауып, таңдап
алады. Баланың бір ерекше қасиеті сөйлеуден еш жалықпайды. Ойын бала
тілінің дамуына ықпалын тигізіп, таным белсенділігінің дамуына жол ашады.
Мақсаты: жас ұрпақтың ой - өрісін, сана сезімін кеңейте отырып, өмірге
қажетті білім - дағдыларға үйрету. Сол себепті педагогика мен Балалар
бақшасындағы тәрбие бағдарламасында сәбидің тілін дамыту, ауызекі сөйлеуге
үйрету, үйренгенін күнделікті өмірде пайдалана білуге жаттықтырып отыру
ісіне назар аударады. Өйткені, баланың айналадағы өмірді танып, білудегі
басты жәрдемшісі – тіл болып табылады. Ал тілдің дамуы оның сана - сезімін,
ой - өрісін жетіле түсуіне негіз болады.
Міндеттері:
- Жүргізілетін тіл дамыту жұмысының көлемін, мазмұнын, жүйесін
анықтау;
-Озат мұғалімдер тәжірибелерін зерттеп, қолданып жүрген тиімді әдіс –
тәсілдерді саралап, жинақтау;
-Сауат ашу кезеңінде тіл дамыту жұмыстары жүргізілудің ғылыми
негізделген әдіс-тәсілдер жүйесін жасап, оны тәжірибеде қолдану;
Нысаны: Мектеп жасына дейінгі балалар
Зерттеу әдістері: зерттеліп отырған мәселеге қатысты философиялық,
педагогикалық және ғылыми әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау,
озат іс-тәжірибелерді жинақтау, оқу процесін бақылау, психологиялық
эксперимент жүргізу, сауалнама жүргізу, әңгіме, эксперимент нәтижелерін
математикалық өңдеу және қорытындылау, арнайы ойындар, жаттығулар өткізу
және оны талдау.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- Мектепке дейінгі балаларға тілдік қорын байытып, дыбысталуы
қиын сөздерді үйрету, балалардағы танымдық көзқарасын байыту
және оны дамыту;
- Тәрбиешілердің әр баламен жеке сөйлесіп, психлдлгиялық көмек
білдіру, т.б.
Зерттеудің нормативтік құқықтық базасы: Қазақстан Республикасының
кодекстері мен конституциясы, Білім туралы заң, Стратегиялық білімді дамыту
бағдарламалары және т.б. құрайды.
Зерттеу базасы: БҚО, Орал қаласы, №34 Балбұлақ бөбекжайы.
І Балабақшаларда балалардың тілін дамыту жұмыстарының теориялық
негіздері
1.1 Мектепке дейінгі балалардың тілін ойын арқылы дамыту
Тіл – ұлт ерекшеліктерінің бірі, ұлт мәдениетінің бір формасы, тілде
әрбір халықтың ұлттық дәстүрінің, сана сезімін, ойлау тәсілінің, мінез -
құлқының белгілері бейнеледі.
Тіл мәдениетін меңгеру – адамның сәби шағынан іске асатын, келе - келе
біртіндеп жетіліп отыратын нәрсе. Олай болса, тілді ұстарту отбасында,
қоғамдық мекемелерде, мектепке жүйелі жүргізілетін тәрбие процесінде іске
асады.
Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасында: Баланы сөйлеуге
үйрету, тілін дамыту мәселесі барлық сабақта жүзеге асырылады,
бағдарламаның ең көлемді бөлімі ана тілі және айналадағы дүниемен
таныстыру, - делінеді.
Бағдарламаның осы бөлімінде тілдің қоғамдық рөлі, лексикалық қоры, оны
дамыту, тіл тазалығы, сөздің дыбыстық құрамын меңгерту, мәнерлі сөйлеуге
үйрету, тіл мәдениетіне, көркем сөз өнеріне баулу мәселелері қарастырылған.
Аз сөзбен көп мағына беретін мақал, мәтел, аңыз ертегілер, эпостық
шығармалар ғасырлар бойы ауыздан ауызға жатталып, жинақтала келе бүгінгі
ұрпақтың рухани азығына айналып отыр. Бала тілін ұстартуда бұл халық
қазынасы – ауыз әдебиетінің орны ерекше.
Қазақ балалар әдебиетінің атасы Ыбырай Алтынсарин де балаларды оқыту -
тәрбиелеу ісінде ауыз әдебиеті шығармашылығының маңызды орын алатынын айта
келіп: Өмірге қажетті ауызекі сөйлеу дағдыларына жаттықпайынша, қай - қай
тілде болса да еркін, жүйелі сөйлеу мүмкін емес, - деген болатын.
Қазіргі уақытта педагогика даму үстінде. Педагог тәрбие және оқыту
барысындағы өзінің іс – әрекетінің нәтижелерін әрбір баланың қалай дамып
келе жатқандығынан,қабілетінен,қызығушыл ығынан байқайды.Тілдің дамуы тек
мазмұны ғана емес,сонымен қатар, образдық,эмоционалдық жақтарын да
меңгеруді қажет етеді.Тілдік көркемдік жағынан дамыту үшін баланың тек
қарапайым әңгімелескенде ғана емес,басқа да ортада – өзге адамдардың
арасында да өз эмоцмясын,сезімін,көзқарасы мен ойын ашық айта білуіне
жағдай жасау керек.Бұған баланы ерте жасынан үйрету керек.Тіл-қоғамдағы
адамдардың бір-бірімен пікір алысып, қарым-қатынас жасайтын
құралы,қоғамдағы өндірістің,ғылым мен техниканың,әдебиет пен мәдениеттің
шарықтап өсіп,кемеліне келуі тілдің жемісі екені мәлім.
Тілдің қоғамдағы алатын орны Ж.Аймауытов ана тілі халық брлып
жасалғаннан бері жан дүниесінің айнасы,өсіп-өніп түрлене беретін,мәңгі
құламайтын бәйтерегі десе,А.Байтұрсынов: өзіміздің елімізді сақтау үшін
бізге мәдениетке,оқуға ұмтылу тиістіміз дейді.Баланың мектепке дейінгі
кезі-оның жеке қасиеттерінің қалыптысып,дамитын кезеңі,сондықтан бала өз
ана тілінде сөйлеуі қажет.Бұған ата-аналар да ерте бастан көңіл бөлген жөн.
Тілдің дамуы тек мазмұны ғана емес,сонымен қатар, образдық,эмоционалдық
жақтарында меңгеруді қажет етеді. Тілді көркемдік жағынан дамыту үшін
баланың тек қарапайым әңгімелескенде ғана емес,басқа да ортада-өзге
адамдардың арасында да өз эмоциясын,сезімін,көзқарасы мен ойын ашық айта
білуіне жағдай жасау керек.Бұған баланы ерте жасынан үйрету керек.Баланың
сөздік қорының молайып жетілуі,оның физиологиялық дамуына есту,сөйлеу
мүшелерінің байланысты психологиялық процестері де ой
қызметі,сезім,қабылдау,зейін,қиял,е ліктеу жақтарының дамуына әсер етеді.Үш
жастағы балаларға сөз ішіндегі барлық дауысты-дауыссыз дыбыстарды дұрыс
айтуға үйрету,сөйлем мүшелерін жетілдіру,сөзді,сөз ішіндегі дыбыстарды
дұрыс естіп тыңдай білуге үйрету, Сөз, Дыбыс деген ұғымды
меңгерту,сөздік қорын әрі қарай дамыту.Мектеп жасына дейінгі балалардың
тілін дамытуда төрт негізігі мақсаттар қарастырылады.
-Ауызша сөйлеуге үйрету,сөздік қорын дамыту.
1.Айналадағы дүниені,табиғатты бақылату,таныту арқылы сөз қорын жаңа
сөздермен байыту,баланың ауызша сөйлеген сөздерін тыңдап,өзіне қойылған
сұраққа диалог түрінде жауап беруге үйрету.
2.Заттың атын ойыншық,гүл,ағаш,т.б сөздерді.
3.Заттың сынын,сапасын,түр-түсін,пішінін білдіретін сөздерді меңгерту.
4.Заттың іс-әрекетін білдіретін сөздерді әрі қарай кеңейту
жүрді,жүгірді,келді,қияды,екті,септ і т.б.меңгерту.
5.Үстеу сөздерді қасында,үстінде,асты,астында,жоғары да,төменде,т.б.
қосып айтуға үйрету.
-Сөз дыбыстарын дұрыс айтқызу.
Сөйлеуде ауыз қуысы арқылы дұрыс дем алып,дем шығара білуге үйрете
отырып,дауыссыз,қатаң,ұяң дыбыстарды естілуіне қарай дұрыс,анық айтуға
үйрету 3-4 сөзден тұратын сөйлемдер құрату.
-Байланыстырып сөйлеуін дамыту.
Күнделікті сабақта естіген,білгенін ойын,серуен,кезінде көрген-
түйгенін,сурет және оқылған ертегілер мазмұнын,ұнатқан ойыншықтары жайында
ауызша,сұрақ қоя отырып,әңгімелей отырып,қысқа ертегілерді кейіптендіре
білуге үйрету.
Балабақшада тәрбиелеу бағдарламасы педагогтың алдына мынадай
мақсаттарды қояды.
-Балалардың көрген естіген дүниелері туралы ой қорыта отырып,көрген
білгенің дұрыс та нақты айта білуге үйрету,әрі әңгімелеу үстінде оқиғаның
неден басталғанын,оның өріс алуын,әрі қандай қортынды алғанын тізбектей,бас-
аяғын ауыстырып алмай,айтып жеткізе білуге үйрету;
-Оларды әңгімелеу кезінде дұрыс сөздер мен сөз тіркестерін табуға
көмектесу,атаулар,іс-әрекеттер мен заттық сапасы дәл айтылған уақытында
баланы қошеметтеу;
-Суреттеу тілін дамыту,қызықты да еліктіре мйтуға үйрету.
-Мектеп жасына дейінгі баланың тілін дамыту әдістері.
Баламен әңгімелесу,күнделікті өмірге қажетті заттарды,айналадағы
дүниені бақылату,кейбір заттың өзін немесе суретін көрсетіп сөйлесу,көрген-
білгені туралы әңгімелеп бкруді үйретіп отыру,сөздік тапсырмалар
орындату,түсіегені туралы оқиғаны суреттеп,мүсіндеп көрсетуге жаттықтыру.
Мектеп жасына дейінгі баланың тағы бір ерекшілігі оларда
еліктеу,қиялдау басым болады. Сол себепті айналадағы құбылыс пен
ересектердің іс-әрекеті балалардың бақылауынан мүлт кетпейді. Бақылаған
заттардың елеусіз ерекшелігінедейін бірден байқап,тез қабылдайды.Олай
болса,әрбір ата-ана баланың осындай даму ерекшелігін ескеруге тиісті.
-Балалар сөзді, сөйлемді дұрыс айтуға үйретукерек.
1.Баланың бақылау кезінде көргендері жайлы өзіне айтқызу.
2.Оқылған ертегі,әңгіме мазмұнын сұрап,әңгіме желісін бұзбай айта
білуге үйрету.
3.Белгілі грамматикалық формаларды дұрыс қолданып,сөйлей білуге
үйрету,ішінде,үстінде,астында,жанын да,артында,ортасында,шетінде деген
сөздерді сөйлем ішінде айтқызып отыру. Мектеп жасына дейінгі сәбилердің
дүние танымын кеңейітіп,ойын өрістетіп,тіл байлығын жетілдіру ісінде көркем
әдебиеттің алатын орны ерекше.Көркем сөз өрнегін балаға тыңдатып,санасына
сәуле түсіру,халық қазынасының музыкалық үнінен нәр алдыру оның ең сәби
шағынан,ана әлдиінен басталады.
Балаларға оқылатын шығармалар олардың ой-өрісіне,дүние танымына әсер
етерліктей болу үшін мына мәселелер мұқият ескерілу керек:
1.Балаға әңгімелеп айтуға,оқып тыңдауға,жаттап айтуға таңдалған
материалдардың олардың даму деңгейіне,жас шамасына лайықты болуы.
2.Арнайы жинақталған муретті кітапшалар,әңгіме-ертегілердің,мақа л-
мәтелдердің,баланың өмірден алған әсерін,білім-дағдыларын,түрлі әдет-
дағдыларын айқындай түсіндіріп,тереңдете,кеңейте түсірелік дәрежеде болғаны
жөн.
3.Айналадағы балаға танымал дүние,табиғаттың тамаша көріністерін,жыл
маусымдарына қарай құбыла түрленетін ғажайып өзгерістерін,табиғат пен адам
арасындағы заңды байланыстарды балаға айқара ашып,көркем де түсінікті түрде
суреттеп беретін,баланы сезімталдыққа,эстетикалық талғампаздыққа
баулитын,оның зейін,қабылдау,таным әрекетін қалыптастыратындай болуы
қажет.Бар жақсысын баласынан аямаған халық баланы сылаумен өсіре отырып,
Құлағына бесік жыры әуенін құя берген.Бала есейген сайын ана сүтімен
даритын сөйлеу тілін дамытып,имандылыққа баулып,ізеттілікке,әдептілікке
үйретіп, еңбексүйгіштікке тәрбиелеу әрбір отбасы,ауыл-аймақ арманы болған.
Оған дәлел-халық даналығы:санамақтар,мақал-мәтел,жұм бақтар,өтірік
өлеңдер,ертегі, аңыз әңгімелер.Осылардың қай-қайсысы болмасын баланың
сезімін селт еткізіп ойына орала қалады. Тіліне үйіріліп,еріксіз сөзге
еліктіреді.Өйткені,ауыз әдебиеті халықтың ұрпағына деген
сүйіспеншілігінен,арман-мүдесінен туындаған.Тілі жеңіл,мазмұны
түсінікті,ойната сөйлететін шығармаларды тыңдату,сөйлесу кезінде-ақ бала
қиналмай жаттап алып айта береді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев Қазақстан халқына
жасаған жолдауында: Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару
қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет, - деп
атап көрсеткен болатын. ХХI – ғасырға байланысты баланың дамуына ойын
арқылы өз халқының салт - дәстүрлерін бойына сіңіруге арнайы балалар
ойнайтын жас ерекшеліктеріне байланысты ойын ортасын құра отырып, балаларды
ойната отырып, дамыту қарапайым дағдыларын қалыптастыру, шығармашылық
құзыреттілігін арттыру өзектілігі туып отыр.
Заттармен ойналатын ойын ойыншықтарды, табиғи заттарды қолдану арқылы
өтіледі. Мысалы, Дәл осындай тауып ал, Салыстыр да атын ата, Қай
ағаштың жапырағы?, Бірдей ойыншықты тап.
Жалпы ойынды ұйымдастыру ойынды өткізуге әзірлік, ойынды өткізу,
ойынды талдау деген сияқты үш бағытты қамтиды. Ойынға қажетті құрал,
заттарды даярлау ойынды өткізуге әзірлік болып табылады.
Балаларды ойынның мазмұнымен таныстыру ойынды өткізу болып
табылады. Ойынды талдау, бұл ойынның өз мақсатына жетуі балалардың
белсенділігі және олардың іс – әрекеті болып табылады.
Сонымен балалардың сөздік қорларын дамытуда ойындарды, тапсырма
–жаттығуларды қолдану үлкен нәтиже береді. Ойын арқылы балалардың сөздік
қоры дамып, ауызша сөйлеу машығын игереді, таным белсенділіктері қалыптаса
түсіп , ақыл – ойы өсіп жетіледі адамгершілік қасиеттерді бойына сіңіреді.
Балалар саусағын ойната отырып тілін дамыту.
Саусақ ойыны – бұл ұрпақтан ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан әрі
үлкен мәні бар мәдени шығармашылық. Саусақ ойыны саусақтардың көмегімен
қандай да болмасын ертегіні немесе өлең- тақпақ шумағын сахналау болып
табылады. Саусақ ойыны арқылы баланың сөйлеуге деген талпынысы, қабілеті
дамып, ынтасы артады және шығармашылық әрекетіне жол ашады. Саусақ ойынын
ойнай отырып балалар қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды, жан –
жануарларды, құстар және ағаштарды бейнелей алады. Саусақтардың қозғалыс –
қимылына қарап бала қуанады, шаттанады, сөзді айтуға тырысады және өлеңдегі
үйренген сөз шумақтарын қайталап айта отырып есінде ақтайтын болады.
Саусақ ойынын балабақшада жуне үй жағдайына әсерлі,көңілді түрде
ұйымдастыруға болады. Алдымен балаларға саусақ ойыны түсіндіріледі,әр
қимылы көрсетіледі.Мысалы: Саусақтар сәлемдеседі.Мұнда бас бармақ ұшы әр
саусақтың шымен кезекпен түйіседі. Адамдар келеді.Оң қолдың сұқ саусағы
мен ортаңғы саусақтарын жүгірген тәрізді етіп қимылдатады.Сонымен бірге
халық арасында кеңінен тарап жүрген Қуырмаш ойын да саусақтардың нәзік
қимылын жетілдіруге бағытталған.Балалар осындай саусақ ойынын отырып өлең
шумағын қазаға айтады.
Мысалы: Моншақ.
Қызыл сары,көк моншақ,
Мен жасаймын көп моншақ.
Мұнда қатар екі қолдың бас бармағы мен сұқ саусақтарының ұшын
түйістіре отырып моншақ тәрізді бейнелейді әрі оларды тізбектеп жасау-
балалар үшін өте қызықты әрекет,қол бұлшық етін дамытуға үлкен көмегін
тигізеді.Сонымен саусақ ойындарын жүргізу арқылы балалардың саусақтарының
нәзік қимылдары мен бұлшық еттерінің жетілуімен бірге олардың сөйлеу тілі
мен ойлау қабілеттері дамитын болады және кейін жазу шеберлігін ойдағыдай
меңгеруге дайындайды. Ұсақ моториканы дамыту жұмыстарын ерте сәбилік
шақтан бастаған дұрыс. Омыраудағы баланың өзіне саусақтағы бас миымен
байланысқан активті нүктелеріне әсер ете отырып массаж жасау керек. Ерте
жаста және мектепке дейінгі кіші жаста қарапайым жаттығуларды жасауда
өлеңмен тақпақпен ұйқастырылған жаттығуларды пайдалану ұсынылады.
Сонымен қтар өзімен – өзі қызмет ету дағдысын қалыптастыру: тиегін өзі
салу, өзі ағыту, бауын байлау т.б. ал ересек топтағы балалар үшін ұсақ
моториканы дамыту және қолдың икемділігін арттыруға арналған жаттығулар
мектепке дайындықтың, яғни жазу, сызуға үйренудің маңыздысы болып саналады.
Ойын баланың алдынан өмір есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін
дамытады, ойынсыз ақыл- ойдың қалыптасуы мүмкін емес
В.А. Сухомлинский
Ойын – баланың шын тіршілігі. Ойын арқылы бала айналасындағы нәрседен
өзіне қызықтысына ықыласы ауып, таңдап алады. Баланың бір ерекше қасиеті
сөйлеуден еш жалықпайды. Ойын бала тілінің дамуына ықпалын тигізіп, таным
белсенділігінің дамуына жол ашады. Қай бала болмасын ойынмен өседі, өйткені
бала табиғатының өзі тек ойынмен байланысты. Ойын үстінде бала еш нәрсеге
тәуелсіз.Ол өзін еркін ұстайды. Ал еркіндік дегеніміз барлық дамудың
баспалдағы, бәрін білуге деген талпынысы мен құлшынысы. Баланың білуге
деген құштарлығы, сөйлеуі ойын үстінде қалыптасады.
Ойынның түрлері:
- Дидактикалық;
- Қимылды;
- Шығармашылық құрастыру;
- Драматизм-ойындары;
- Рөлдік-мағыналық.
Дидактикалық ойындар. Бұл ойынды белгілі ережесі мен мазмұны бойынша
үлкендер ұйымдастырады. Дидактикалық ойындардың міндеті - балалардың
бағытталған және ортақ іс- әрекетін ұйымдастыру. Бұл ойын барысында бала еш
мәжбүрсіз, байқамай қажетті білімдерді алады. Балалар ойын тапсырмаларына
қызыға көңіл бөледі. Табу, айту, атау, ойын тапсырмасын сапалы шешуге
көңіл бөледі: сұлбаны әдемі құрастыру, суретті дұрыс таңдау.
5 жастаға бала дидактикалық ойын барысында заттардың саны мен сапасын
оның атауларды, оларды сыртқы бейнесі бойынша салыстырып, есте сақтауды
үйренеді. 6 жастағы бала ойын тапсырмасын сапалы шешуге қызығушылығы арта
түседі. Ал 7 жасқа таман бұрынғысынша ойын әрекеті қызықтырады, бірақ
көбіне ойынның нәтижесі қызықтау болады. Бұл кезде өзіндік ұйымдастыратын,
бағалау, өзін-өзі бақылау сияқты қасиеттерін дамытуға ықпал ететін ойындар
қолданылады. Бұл жастағы балалар үшін аспапты таны, дыбыстарды қайтала,
өзің сүйетін әуенді орында деген сияқты музыкалық дидактикалық ойындар
қолданылады.
Логопедиялық сабатардағы дидактикалық ойын барысында балаларды асықпай
сөйлеуге тәрбиелейді; дыбыс айтуы шыңдалады, сөздік қоры молаяды. Есту
зейіні мен фонематикалық естуін дамыту үшін музыкалық дидактикалық
ойындардың да маңызы зор.
Қимылды ойындар. Сөйлеу тілінде кемшілігі бар балаларда қимыл бұзылысы
жиі кездеседі: қимылдың епсіздігі жинақылық емес ебедейсіз, әр түрлі қимыл
икемсіздігі. Сол үшін қимылды ойындардың алатын орны ерекше. Балалар қажет
қимылды шыңдайды, ұжымдық ойындар ойнауды үйренді. Олар үшін дыбысталған
қимылды ойындардың маңызы зор, логопедияда бұл ойындар логопедиялық ритмика
деген атаумен таныс. Бұл ойындар алада дұрыс тыныс өлең мен дыбыстауды,
қимылды сөзбен ұштастыруды тәрбиелеуге әсер етеді.
Шығармашылық ойындар. Бұл ойында балалар өз ойын қиялын, қоршаған
әлемнен алған әсерін өз білімі мен тәжірибесін көрсете алады. Шығармашылық
ойынның бір түрі құрылыс заттарымен ойнау. Бұл ойынға баланың кеңістікте
бағдарлануына көлем мен сан, сапа туралы түсінігін дамытуға әсер етеді.
Құрылыс ойындарында кубиктер, қораптар, баулар, құм, сазбалшық, т.б.
қолданылуы мүмкін және де құрылыс ойындарын сондай-ақ түзету мақсатында да
қолданады: баланың байсалды мінезіне, сабаққа өзгерту енгізу үшін. Құрылыс
ойындарын бірінші логопедиялық сабақтарда ғана қолдануға болады. Бұл
баланың сөйлеуімен байланысты. Жеке заттарды атайды, сұрақтарға жауап
береді.
Драммалық ойындары өте қызықты өтеді. Бұл кезде балалар сүйікті
ертегілерін айтады, ертегі кейіпкерлерін салады, диалог жүргізеді. Егер
қажетті киімдер мен бетперделер дайындалса ойын одан әрі қызығырақ болады.
Драммалық ойыны бала бақша қуыршақтары мен де жүргізіледі. Бұл ойын бала
дұрыс сөйлеуге үйренгеннен кейін ғана ойнатылады. Ойынды өткізу үшін жақсы
дайындалу керек. Алдымен балаларға ертегіні оқиды, сұрақтар қояды,
қимылдарды бейнелейді. Осыдан кейін ғана барып ойынға кірісуге болады.
Мағыналық-рөлдік ойындарда баланың өмір туралы түсінігі кеңейеді.
Мағыналық - рөлдік ойындардың тақырыбы әртүрлі әрі балаға жақын болуы
керек. Логикалық сабақтарда рөлдік ойындар бала еркін сұрақтарға жауап бере
алғанда ғана ойнатылады.
Әдетте адамның жеке басының қасиеттері бес жасқа дейін қалыптасады
екен. Сондықтанда да баланың жан - жақты қалыптасуы үшін мектеп жасына
дейінгі бүлдіршіндердің бойына жақсы, жағымды қасиеттерді сіңіре білу
керек. Бала әр нәрсеге құмар, қызыққыш, ол өзінің айналасында болып жатқан
өзгерісті, тамаша құбылыстарды сезінуге тырысады. Оның жан - жақты дамып,
жеке тұлға болып тәрбиеленуіне, тілінің дамуын саусақ ойындар арқылы
жетілдіруге болады. Ал, саусақ ойындарды балалар қызықтап ойнайды.Саусақ
ойындар желелі рөлдік ойындардан тек желісі ғана емес, сондай - ақ ойнау іс
- әрекетінің сипатымен ерекшеленетіні айқындалған.Саусақ ойындар ойын –
қойылымдары болып саналады, бұл жерде балаларға арналған көркемдік
шығармаларды сахналық қойылымдарға айналдырып, оларды кейіпкер ретінде
қатыстырудың маңызы зор. Баланы ойната отырып, оның жеке тұлғасын жан -
жақты дамыту. Оның бойында әдебиетке, мәдениетке, өнерге деген құштарлықты
ояту.Бүлдіршіндер ойнау арқылы байланыстыра сөйлеуге, үлкендермен және өзге
де балалармен тіл табыса білуге үйренеді. Жетілген диалог балалардың өз
пікірін жеткізе білуге жетелейді.
Саусақ ойындарының мақсаты:Балаларға саусақ ойыны арқылы балалардың
тілін, қызығушылығын арттыру және эстетикалық тәрбие берудің әдістерін
анықтау және оларды үрдісті ұйымдастыру әрекетіне енгізу.
Атқаратын міндеттері:
Балалардың тілін дамыту, сөйлеу мәдениеті мен ой - өрісін,
дүниетанымын жетілдіру;
Балаларды адамгершілікке баулу, ойын нақты тапқыр сөйлеуге, ақылды,
салмақты ой айтуға баулу;
Баланың қиялын есте сақтауын шығармашылық қабілетін дамыту, ойдан
әңгіме, ертегі шығарып айтуға дағдыландыру;
Әр баланың жеке дара әртістік, шығармашылық қасиеттерін ескере отырып,
өзін қоршаған ортаға, адамдарға, құрбыларына, өзіне деген қарым - қатынас
мәдениетін қалыптастыру.Ойын барысында ойын ситуациясына бейімделу, алғашқы
да жекелеген элементтерді, кейінен рөлді толығымен ойнау арқылы баланың ой
- өрісі, қиялы дамиды. Рөлді ойнау арқылы өз кейіпкерін алдына елестетіп
қана қоймай, бала оның әрекеттерін, сезімдерін сезінеді.Осындай эмоциялық
күйлер баланы бұрын байқамаған өмір көріністеріне таң қалдырып, өз сезімін
мимика, ым - ишара, тағы басқа көріністер арқылы біреуге үйретеді. Саусақ
ойындар балалардың ой - өрісін кеңейтеді, балаларды әңгімеге араласуға,
әңгіме туралы ата - аналарына, жолдастарына әңгімелеп беруге итермелейді.
Бұның бәрі сөйлеу қабілетінің дамуына, диалог түрінде сөйлеуге өзі алған
әсерін монолог түрінде сөйлеп жеткізуге септігін тигізеді.Балабақшадағы
театрландырылған іскерлік бағдарламасы 5 бөлімнен тұрады.Театрландырылған
ойын. Кез келген өмірлік мән жайда өз құрбыластарымен және үлкендермен
қарым - қатынас жасай білуге, кез - келген жұмысқа шығармашылық қабілетпен
қарауға, эстетикалық сезіммен ойнау арқылы мінез құлқын дамыту.Ырғақты
пластика –бұған кешенді ырғақтылық, музыкалық ойындар мен жаттығулар
кіреді. Дене қозғалысының нақтылығымен еркіндігін дамытуда, өзінің
денесінің сыртқы қоршаған ортамен байланысқан қарым - қатынасын сезінуге
балаларды эстетикалық, психологиялық қабілетін дамытады.Театр
мәдениеті:Балаларға театр өнерінің шынайы сезімдерін
меңгерту.ДраматизациялауДраматизаци ялық ойында бала – артист, интоноция,
мимика, пантомима арқылы өз бетімен бейне жасайды, өзіндік әрекет етіп
рөлді ойнайды. Бұрыннан жасалған саханалық қойылымда бала ойын –
драматизациясында қандай бір сюжетте ойнайды. Ойын драматизациясы
көрерменсіз музыкалық сипаттағы орындау болады. Драматизация ойынның екі
түрін қарастыруға болады:- Саусақтар ойын драматизациясы.Балалар
атрибуттарды саусақтарына киеді. Ертегінің мәтінін айта отырып саусақтарын
қимылдатып сюжет жасайды. Көріністі ширманың сыртында тұрып, немесе топта
еркін қозғала жүріп көрсетеді.- Қуыршақ бибабомен ойын – драматизациясы.Бұл
ойында саусақтарға қуыршақ бибабаоны киеді. Ширмада ойнайды. Бұл
қуыршақтарды ескі қуыршақтардан жасауға болады.Балалар театрының бірнеше
түрлері бар:Ойыншықтар театры– Бұнда балалар қысқа тақпақтарды жаттап, оның
өзіне тән орындау кезінен бастап - ақ кішкене көлемді спектакельдер
ойнайды. Ондағы адамдар рөлін ойыншықтар орындайды.Жіптің көмегімен
басқарылатын қуыршақтарды – маринеткалар дейді. Оларды әр түрлі
материалдардан жасайды. Жұмсақ ойыншықтарды да қолдануға болады.Саусақ
театрында– саусақтардың көмегімен қандайда болмасын ертегіні немесе өлең -
тақпақ шумағын сахналау болып табылады. Саусақ театры арқылы баланың
сөйлеуге деген талпынысы, қабілеті дамып, ынтасы артады және шығармашылық
әрекетіне жол ашылады. Саусақ ойынын ойнай отырып, балалар қоршаған
ортадағы заттар мен құбылыстарды, жан - жануарларды, құстарды және
ағаштарды бейнелей алады. Саусақтарының қозғалыс қимылына қарап, бала
қуанады шаттанады, сөз айтуға тырысады және өлеңде үйренген сөз шумақтарын
қайталап айта отырып, есінде сақтайтын болады. Сонымен қатар балалар екі
қолын қимылдата отырып, оң, сол, жоғары, төмен т.б. түсініктерді бағдарлай
алуда үйренеді.Үстел үстіндегі театры- Сәбилер тобынан бастап - ақ тақпақ
пен қысқа өлеңдерді айтқызғанда көркем сөздер әсерлі естілу үшін стол
үстіндегі театрды қолданған жөн. Мұнда үстелде құламай тұратын және
қозғалтқанда еш кедергісіз жүретін ойыншықтар қолданылады.Суреттер
(картиналар) театры- Декорация мен кейіпкердің – суреттері. Олардың
әрекеттері шектелген. Ойнаушының дауыс ырғағы (интонация) арқылы
кейіпкердің мінез - құлқы беріледі. Кейіпкер әрекет барысында пайда болады,
балалардың қызығушылығын арттырады.Стенд - кітапша театры- Бірін - бірі
ауыстыратын иллюстрациялық оқиғалар көрсетіледі. Стенд - кітапшаның
беттерін ашу арқылы жүргізуші әр түрлі сюжеттерді көрсеттеді (оқиғалар,
кездесулер ).Фланелеграф театры- Суреттер мен кейіпкерлер экранда
көрсетіледі. Оларды фланельдер ұстап тұрады. Мұндағы суреттерді балалар мен
бірге ескі кітаптардан, журналдардан қиып алуға болады.
Трафарет театры- Трафарет театры арқылы сөз құрамының байлығын,
диалог, монологты дамытуға болады. Балалар дайын трафареттердің көмегімен
болашақ кейіпкерлердің суреттерін жасайды. Оларды түрлі - түсті бояулармен
бояйды, дайын бейнелерді қайшымен қияды. Бұл жерде балалардың шығармашылық
ойлау қабілеттері дамиды. Ұжымдасып жұмыс істеу үрдісінде әрбір бала өзіне
берілген бейненің түр - тұлғасын, қимыл - қозғалысын өзгерте
алады.Көлеңкелі театр- Жарық өте жақсы түскен экранда адамдар, жануарлар
және құстардың пішіндерінің қозғалысына қарауды балалар өте жақсы көреді.
Ертегі, әңгіме, өлең, әндерді көлеңке театры арқылы айтуға болады. Көлеңке
таетрдың қойылымын көрсетуге үш тәрбиеші қатысады. Біреуі мазмұнын оқиды,
екеуі көріністі көрсетедіСаусақ ойындарының нәтижесінде:- Баланың тілі
жетіледі;- Қимыл - қозғалысы артады;- Икемділігі артады;- Қисынды ойлауы
дамиды;- Танымдық деңгейі артады.
Баланың өмірге қадам басқандағы алғашқы қимыл әрекеті – ойын,
сондықтанда оның мәні ерекше. Жас баланың өмірді тану, еңбекке танысы,
психологиялық ерекшеліктері осы ойын түрінде қалыптасады. Мектеп жасына
дейінгі балалардың қоғамдық құбылыстарды, қоғамдағы ересек адамдардың іс -
әрекетін өз түсінігінше әрекеті арқылы бейнелеуі ойын болып саналады.
Ойынның шығу тарихына шолу жасауда көңіл аударатынымыз ол еңбекпен,
өнермен, қоршаған ортамен тығыз байланыста дамыған, яғни ойынды өмірден
ажыратып қарай алмаймыз балалар тек ойнап қана қоймайды, сонымен бірге
ойлайды, аңғарады көп нәрсені білуге, зерттеуге талпынады. Олар бірдеңе
жасап қана қоймайды, сондай - ақ заман ағымына да белсене қатысады.
Балабақшаларда оқыту – тәрбиелеу жұмысында балалардың тілін дамыту, сөздік
қорларын молайту, ауызша сөйлеуге үйрете отырып, үйренген сөздерін
күнделікті өмірде еркін қолдану, одан әрі күнделікті іс - әрекет кезіндегі
тілдік қарым - қатынаста қолдана білуге жаттықтыру.
Ойын дүниеге ашылған үлкен жарық терезе іспеті. Ол арқылы баланың рухани
сезімі жасампаз өмірмен ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы түсінік алады.
Адамды өжеттілікке, шапшаңдыққа, ептілікке, батылдыққа, байсалдыққа,
тапқырлыққа үйрететін де ойын. Бала үшін ойын өзін - өзі жетілдіру мен өзін
- өзі көрсетудің құралы. Баланы ойынға қызықтыра отырып оқу іс - әрекетін
ойын түрінде күрделендіре түсу керек.
Ойын баланың ойлау қабілетін жетілдіре отырып, оның қиялын дамытады. Бала
жалғыз ойнағанды ұнатпайды, ол қатар құрбыларымен бірлесіп ойнай отырып бір
- бірімен қарым қатынас жасайды. Оқу ісі - әрекетінде қолданатын ойын
түрлері мынадай топтарға бөлінеді.
Педагогикалық ойын технологиясы дегеніміз - педагогикалық жұмысты ойын
түрінде ұйымдастырудың әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы.
Дидактикалық ойындар арқылы оқу іс - әрекеті барысында балаларды қызықтыру
мақсатында қолданылады және мектеп жасына дейінгі ұйымдардың барлығында да,
оқу іс - әрекеті ойын түрінде өткізіледі. Оқу іс - әрекеті барысында ойын
түрлері жас ерекшеліктеріне байланысты қолданылады. Тәрбиеші ойынға тек
қана баланы қызықтырып қоймай, бес саланы білім берудің негізгі құндылығы
деп түсінсе ғана өз мақсатына жете алады. Ойын түрлерінің тәрбиелік мәні
зор, ол әрбір адам денесінің дамып жетілуіне пайдасы мол. Ойын үстінде
балалардың бойындағы барлық дерлік психологиялық процестері, сезімдері мен
эмоциялары, ерік - жігер қасиеттері шыңдалады, мінез - құлық айқындала
түседі. Бала өзіне жаңалық болып сезілген әрқилы нәрселерге еліктегіш
келеді. Бала осы қасиетімен өз қабілетімен ерекшеліктерін аңғартады.
Баланың жағымсыз мінезінің байқалатыны да осы тұста. Тәрбиеші ойын
барысында тілдің дыбыстық мәдениетінің барлық жақтарын жетілдіруге, сұраққа
толық жауап беруге, баланы үйретіп отыруы керек. Үлкендер өзіне тән
ерекшеліктерін еңбектену барысында көрсетсе, мектеп жасындағы балалар сабақ
үстінде, ал мектеп жасына дейінгі балалар өз психологиясын ойын үстінде
байқатады. Балалар ойын арқылы күрделі әрекеттерді, білімді үйренеді және
үлкендер де үйретуге тиісті. Ойынның өз мақсаты, жоспары болады. Ойын мен
еңбектің бір - біріне ұқсас сипаттары көп, кейбір педагогтар, ғалымдар
Жақсы ойын - жақсы жұмыс сияқты да, ал жаман ойын - жаман жұмыс сияқты
деген. Баланың қуанышы мен реніші ойын арқылы байқалады.
Ойын кезіндегі баланың психологиялық ерекшеліктері: бала ойланады,
эмоциялық әрекетке ұшырайды, белсенділігі артады, ерік қасиеті, қиял
елестері дамиды. Мұның бәрі баланың шығармашылық қабілеті мен дарынын
ұштайды. Ойын үстінде бала бейне бір өмірдің өздігіндей қуаныш, реніш
сезімге бөленеді. Ойын арқылы балалардың сөйлемдерді айту, сөйлем құрай
білу, сурет бойынша әңгіме құрап айта білу, сондай - ақ әр баланы сөйлете
отырып өз ортамен қарым - қатынасқа түсіп ашылуына себеп болады.
Демек, ойын баланы жан - жақты жарасымды тәрбиелеудің психологиялық және
физиологиялық негіздері болып табылады. Ойын баланың көңілін өсіріп, бойын
сергітіп қоймай, оның өмір құбылыстары жайлы танып түсінуге де әсер етеді.
Балалар ойын арқылы тез тіл табысып бір – бірімен жақсы қатынаста болады.
Ойын үстінде де бала өз денсаулығын қимыл арқылы нығайтады. Ойынның қандай
түрі болмасын атадан балаға яғни ұрпақтан ұрпаққа ауысып отырады. Халық
ойындары өмір қажеттіліктерінен туады. Психологиялық жақтан денсаулықты
нығайтуға негізделген.
Заттармен ойналатын ойын ойыншықтарды, табиғи заттарды қолдану арқылы
өтіледі. Мысалы, Дәл осындай тауып ал, Салыстыр да атын ата, Қай
ағаштың жапырағы?, Бірдей ойыншықты тап.
Жалпы ойынды ұйымдастыру ойынды өткізуге әзірлік, ойынды өткізу,
ойынды талдау деген сияқты үш бағытты қамтиды. Ойынға қажетті құрал,
заттарды даярлау ойынды өткізуге әзірлік болып табылады.
Балаларды ойынның мазмұнымен таныстыру ойынды өткізу болып
табылады. Ойынды талдау, бұл ойынның өз мақсатына жетуі балалардың
белсенділігі және олардың іс – әрекеті болып табылады.
Сонымен балалардың сөздік қорларын дамытуда ойындарды, тапсырма
–жаттығуларды қолдану үлкен нәтиже береді. Ойын арқылы балалардың сөздік
қоры дамып, ауызша сөйлеу машығын игереді, таным белсенділіктері қалыптаса
түсіп , ақыл – ойы өсіп жетіледі адамгершілік қасиеттерді бойына сіңіреді.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде тіл дамыту
жұмысын басқа пәндермен сабақтастыра жүргізу
Мектепке дейінгі шақ - балалардың сезімдік тәжірибиесінің орасан
молайып, ретке келу, қабылдау мен ойлаудың балаға тән түрлерін игеру,
қиялдың күшті дамуы, ырықты зейін мен мағыналы естің бастамаларының
қалыптасу кезеңі болып табылады. Баланың сөйлеу тілін дамыту, меңгеруге
бағытталған материалдарды жинақтай отырып, тілін дамытуды ұйымдастыру,
баланы жеке тұлға ретінде қалыптастыру тіл дамытуда әдіс тәсілді тиімді
пайдаланып, оны түрлендіру болып табылады. Мектепке дейінгі балаларды
айналамен таныстыру- бұл олардың санасына қоршаған орта, табиғат туралы
сезілетін тәжірибесіне негізделген шындық тұрғысындағы білім қалыптастыру
және оған деген дұрыс қарым-қатынасқа тәрбиелеу әдісі. Балалар ересектердің
әсері арқылы адамгершілік қарым-қатынаста бола отырып, қоршаған ортаны,
ондағы табиғат құбылыстарын және басқа өмірді тани біледі. Айналамен
таныстыру барысында кеңістік, уақыт, заттың пішіні, түсі, сапасы,
салыстырмалы түрде үлкен-кіші, қатты, сұйық деген ұғымдар
қалыптасады. Қоршаған ортамен және оның түрлерімен таныстыра отырып,
балалардың ұғымын кеңейтеміз. Әрбір бала өзінің қоршаған ортасын айналадағы
құбылыстарды тану арқылы жетіледі.
Қоршаған ортамен таныстыру арқылы тілін дамыту. Қоршаған ортамен таныстыру
бойынша балалар өзінің аты-жөнін, жасын, жанұясын, балабақшадағы
тәрбиешілермен топтағы балалардың аты-жөніндерін тани бастайды.
Балабақшаның ішкі құрылысымен таныстырылып, топ бөлме, асхана, дәрігер
бөлмесі, т.б айырмашылықтарын ажырата бастайды.Сонымен қатар әр бөлмеде
жұмыс түрін, қажетті құралдарды, олардың аты, не үшін қажет, неден
жасағаны, қайда, кімде, қандай, кім не істейді сұрақтарына дұрыс жауап
беруге балабақшада өздері немен шұғылданатыны туралы әңгімелейді. Балалар
әсіресе ұлдар жағы қызығы көлік түрлерін, яғни ұшақ, поезд, жеңіл,жүк
машина және әртүрлі көліктер түрлерінің міндеттерін жақсы біледі.Балалар
бос уақытында жүк машинасымен ойнағанды жақсы көреді. Қоршаған орта мен
тәрбие жұмыстарының түрлері:
Мектепке дейінгі кезеңде бала қоршаған ортаны танып біледі. Баланың
табиғатты танып білуге деген қызығушылығын оята отырып, тәрбиеші оны
табиғатпен таныстырып қана қоймай, оны түсінуге, өсімдіктер мен құстарды
қамқорлауға, табиғаттың сұлулығын сезіне білуге үйретеді.
Қарапайым экологиялық түсініктерді меңгерту баланың қоршаған орта
нысандарына танымдық қызығушылығын арттырумен тығыз байланысты болып
табылады. Баланың танымдық дамуы ойын барысында, табиғи нысандар мен
құбылыстарға бақылау жасау, заттарды қарап, зерттеу кезінде, табиғат пен
табиғат күнтізбесіндегі ауа-райы жағдайына бақылау нәтижелерін айта білу,
еңбек және басқа да әрекеттер барысында жүзеге асады.
Мектепке дейінгі балалық шақ кезеңінде баланың танымдық дамуы эмоционалдық
қызығушылықпен қабылдайтын қарым-қатынастар арқылы қалыптасады. Әрбір жеке
бала - қоршаған ортаны кішкентай зерттеуші. Бала белсенді әрекеттерге
талпынады. Сондықтан да серуне арқылы бақылау мен зерттеу сияқты әдістер
балаға неғұрлым жақын болып табылады.
Серуен: тәрбиешінің көмегімен атқарылатын іс-әрекет. Серуен барысында
балалардың табиғатқа қызығушылықтарын арттыра отырып, бақылыу жұмыстарын
өткізу. Біріншіден, арнайы бағдарлама пайдалану оқу-тәрбие жұмысын
жоспарлау кезінде жеңілдік туғызса, екіншіден,бақылауды жүргізуге қойылатын
талаптар сақталады. Балалардың танымдық құзіреттілікті меңгеруі, бақылау
нәтижесі тәрбиешінің қолданатын әдіс-тәсілдері мен бақылауды ұйымдастыруына
тікелей байланысты болып келеді. Баланың жан-жақты дамуы,оның қоршаған
ортамен белсенді қарым-қатынасы негізінде қалыптасады. Бұл тұрғыда Сезіну-
танып білу- жүзеге асыру - осы үш бағытта жұмысты ұйымдастыру қажет. Ол
үшін тиімді әдіс-тәсілдерді таңдап алудың маңызы зор. Табиғи нысанды
қабылдау, зерттеу баланы шаршатпауы тиіс. Бала бақылауды жақсы көңіл-күймен
бастап, сондай жақсы әсермен аяқталуы тиіс. Бақылау барысында баланың
зейінін шоғырландырып, назарын аудару. Серуен кезінде әр түрлі ойындар
арқылы жаңа ойын технологияларын әдіс-тәсілдердін қолдану қажет. Серуен
барысында тек бақылап қана қоймай, еңбек шараларын қатар жүргізіп отыру
керек.Серуенде ағаштарды,гүлдер мен шөптерді ажыратуға,оларға қамқорлықпен
қарауға көңіл аудару керек. Еңбек барысында- ойын әрекеті арқылы
балалардың қызығушылықтарын дамыту қажет. Бала серуен барысында (еңбек,
бақылау, ойын) - әрекеттері арқылы, не үйренді, неге қызығушылықтарының
артқанын сұрай отырып, қортынды жасау.
Бақылауға дайындық және оны ұйымдастыру. Сонымен, аталған талаптарға сай
бақылауды өткізу тәрбиешінің арнайы дайындығы болған жағдайда жүзеге асады.
Әр бақылаудың өз мазмұны, мақсаты бар, басқаларын қайталамайды, бірақ бір-
бірімен байланысты болып келеді. Айналадағы әлемді
ойын,еңбек,серуен,тәрбиешімен,ересе ктермен,құрдастарымен қарым - қатынас
кезінде танып біледі. Сондай-ақ 3-4 жастағы балалар заттарды
түсіне,түріне,көлеміне қарап ажырата бастап,олардың құрылысын,пайдалану
тәсілдерін білгісі келеді.Күнделікті өмір барысында бала шындық дүниенің
құбылыстары мен заттарын анықтай білуге,адам баласының жинақтаған бай
тәжірибесін үйренуге талаптанады және тілі дами түседі.Балалардың бір
нәрсені құмартып білуге талаптануын таным ынтасы дейді.Балалар өте
байқағыш,еліктегіш,әр нәрсеге үңіле қарайды,көп нәрселер оларды
ойлантады.Ойларын айтып жеткізгісі келеді. Сондықтан ересек адамдар бала
сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқан жөн. Себебі сұрағына жауап ала
алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды және бұл баланың дүниені
тануына кері әсер етуі мүмкін. Балалар әдетте өзіне түсініксіз
оқиғалардың, құбылыстардың сырын білуге құмартады. Күн сайын олардың
алдында жаңа сұрақтар туады. Сол сұрақтың жауабын олар ересектерден күтеді,
өйткені, олардың түсінігінше, ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай
ерекше сұрақтар балалардың ақыл – ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін,
ықыласын сипаттайды. Мектепке дейінгі жас- естің және тілдің қарқынды даму
жасы. Тәрбиеші-педагог баланы ертеңгі болашағына дұрыс көз қараспен қарай
отырып, баланың мінез құлқын сана – сезімнің тілінің жетілу дәрежесін,
таным үрдістеріні (түйсігі, қабылдауы, ес, ойлау, сөйлеу, зейінінің) дұрыс
бағытта қалыптасып дамуын қадағалап, әрі дұрыс бағдар беру керек.
Балалардың тілдерінің дамуы, байланыстырып сөйлеу дағдылары - (зейін,
қабылдау, есту, ойлау, есте сақтау)- қабілеттерін қалыптастыру болып
табылады. Зейін дегеніміз- сананың қандай да болса да бір затқа, құбылысқа
немесе іс-әрекетке шоғырлануы. Ойлау дегеніміз-фактілер мен құбылыстарды
дерексіздендіру, қорыту, жанама түрде жүргізу, байланыстарын белгілеу және
олардың арасындағы қатынастарды анықтау арқылы қол жететін таным процесі.
Ес дегеніміз- есте сақтау және оны кейін жаңғырту болып табылады.
Балалардың ақыл-ойын, санасын дамыта отырып өздігінен жұмыс істей білуіне
ерекше көңіл бөлеміз. Ақыл –ойдың дамуымен тікелей байланысты. Сөз ойдың
көрінісі: ой бұлдыр болса, сөз де бұлдыр деп В.Г.Белинский айтқандай,тіл-
ойдың сыртқы көрінісі.
Ой дамыту – тіл дамытумен ұштасады.Тіл дамытудың тиімді құралдарының бірі-
жаңылпаш, жұмбақ айтқызып,оның шешімін табу. Себебі бұлар баланың
дүниетанымын, түсінігін, болжағыштығын, ұғымын кеңейтуде және тілін
ұстартып, ойын дамытуда маңызды рөл атқарады.Баланың тілін шыңдай түсіп,
асықпай ,жатық еркін сөйлеуіне көмектеседі. Жаңылтпаштар балаға затты
аңғаруға, ой-өрісін дамытуға игі әсерін тигізеді.Балаға жаңылтпаш үйретіп,
оны айтқызу сөзді дұрыс сөйлеуге әдеттендіреді, кейбір тілі келмейтін
дыбыстарды анық айтуға жаттығады. Жұмбақтарда аталған нәрсенің сипат
белгілеріне қарап, балалар олардың шешімін табады. Балаларды тез ойлауға,
шапшаң жауап беруге, алғырлыққа, тапқырлыққа үйретеді.
Тіл дамытудың басқа түрлері сияқты сөздік жұмысы оқу-тәрбие жұмысының
барлық саласында жүргізіледі.Балалар сөзді ұғу арқылы сөйлеу үстінде тілін
дамытады. Оқу әрекеті барысында сөздік жұмысы балалардың ойын дамытумен
тығыз байланысты. Балаларды асығып-аптықпай немесе тым жайбарақаттыққа
салынбай, байсалды сөйлеп үйрену, өзін дұрыс ұстау мәдениетін
қалыптастыру. Тіл дамыту барысында ойынның атқаратын рөлі.
Ойын-баланың жеке басын дамытуда, сөздік қорын молайтуда, қоршаған ортамен
танып-білуінде, өздігінен әрекет жасау дағдыларын қалыптастыруда,
адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруда ерекше орын алады. Жаңа стандартқа
сәйкес мектеп жасына дейінгі балаларға арналған пәндік- дамытушы ортаны
ұйымдастыруға қойылатын талаптардың бірі ретінде заттар мен ойыншықтарды
еркін қолдану мүмкіндігін қамтамасыз ету, ойын іс-әрекеті жағдайымен
қамтамасыз ету сұрақтары айқындалған. Бала үшін ойын - өзін-өзі жетілдіру
мен өзін-өзі көрсетудің құралы.Ойында балаларды не қызықтырады?- деген
сұрақ туындайды. Балалардың жас ерекшеліктеріне қарай ойын түрлері де әр
түрлі болып келеді. Баланы ойынға қызықтыра отырып оқу іс әрекетіне
айландырып, ойын түрін күрделендіре түсу керек. Ойын тек балалар ойнайтын
болып емес, оқу әрекеті барысында қолданылатын ойын түрлері. Дидактикалық
ойындар оқу әрекеті барысында балалардың қызығушылықтарын арттыру
мақсатында қолданылады. Мектеп жасына дейінгі ұйымдардың барлығында да, оқу
әрекеті ойын түрінде өткізіледі. Оқу әрекеті барысында қолданылатын ойын
түрлерін жас ерекшеліктеріне қарай қолданылады. Баланың көп уақытын ойынмен
өткізуінде емес, ойын кезінде баланың тілінің дамуы, психикалық
өзгерістерінің болуында Алайда баланың 3-4 жасында жаңаша өзгеруге,
түрленуге деген қабілеті байқалады. Ал, 4-5жастағы бала өз ойынан шығаруға,
яғни түрлі жағдайларға байланысты бейімдеп отыруға үйренеді.
Сөз- ойдың айнасы деп Ғабиден Мұстафин айтқандай тіл дамыту сабақтарын
шығармашылықпен жүргізіп, тілден сырлы сазды табайық. Баланы жеке тұлға
ретінде қалыптастыруда тілді дамытып оқытуды
өне бойы, өмір серік- етіп алғанымыз жөн. Баланың тілінің дамуы барысында
қоршаған ортаның, ойынның әсерінің қаншалықты маңызды екендігін байқадық.
Қоршаған ортаны бақылау барысында да, ойындар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz