Бақсы типінің қалыптасуы, оның функциясы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 АУЫЗ ӘДЕБИЕТІН ТУДЫРУШЫ, ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫ, ДАМЫТУШЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТҰЛҒАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Абыздар шығармашылығы - қазақ әдебиеті мен өнерінің бастауы ... ... ... 6
1.2 Абыздардың сәуегейлік қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 2. ФОЛЬКЛОР ӨКІЛДЕРІ,ШЫҒУ ТӨРКІНІ ЖӘНЕ СИПАТТЫ БЕЛГІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.1. Бақсы типінің қалыптасуы, оның функциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2. Ақын ұғымының пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3. Сал, серілердің пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.4. Жырау типінің пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3. ХАЛЫҚ АҚЫНДАРЫНЫҢ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ШАҒЫН ЖАНР ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.1.Өлең және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
3.2. Өлеңінің өрнектілігі мен бейнелілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеттануы мен фольклортануында сөз өнерін тудырушы, қалыптастырушы, дамытушы тұлғаларды зерттеуге бағытталған ғылыми еңбектер аз емес. Дегенмен көне замандардағы шығармашылық тұлғалар мен олардың қызметінен мағлұмат берерлік жазба деректер мен материалдық жәдігерліктердің мүлдем тапшылығына байланысты бұл мәселе толық шешіліп болған жоқ. Ауыз әдебиетін тудырушы, қалыптастырушы, дамытушы тұлғаларды және оның қызметі жөнінде Абай Құнанбаев, М.Әуезов, Қ.Жұбанов, Ә.Марғұлан, Е.Тұрсынов, Ш.Ыбыраев сияқты ойшылдар мен ғалымдар еңбектерінде сөз болады.
Ауыз әдебиетін тудырушы, қалыптастырушы, дамытушы тұлғаларды арнайы қарастырудың әдебиеттану үшін, жалпы мәдениетіміз үшін тигізер пайдасы мол. Біріншіден, ол өнер синкретизмі күшті кезде ең басты шығармашылық тұлғалар болды. Қазіргі көзқараспен қарағанда, ол әрі ақын-жырау, әрі сазгер, әрі актерлық өнердің негізін қалаушы. Оған қоса, олар - әлеуметтік-заңгерлік және сәуегейлік, емшілік сияқты міндеттерді қоса атқарған аса күрделі тұлға. Бұл тұрғыда олар халық өнерін қалыптастырушы, тудырушы тұлғалар ретінде айқындалады. Олардың осы қасиеттерін жіктеп шыққанымызда көптеген шығармашылық тұлғалардың: бақсылардың, жыраулардың, ақындардың, би-шешендердің, күйшілердің, жыршылардың, сал-серілердің абыздан өрбитіндігіне көзіміз жетеді. Көптеген әдебиет пен өнер жанрларының тақырыптық, образдық, көркемдік аясы абыз тұлғасымен тікелей сабақтасып жатқаны көрінеді.
Ауыз әдебиетін тудырушы, қалыптастырушы, дамытушы тұлғалар өнер түрлерін тудырушы, қалыптастырушы, дамытушы тұлға болуымен қатар, олар көркем бейнеге де айналды. Олардан қалған рухани мұралардың, әсіресе, музыка жәдігерліктерінің түсіндірмесі ретінде қолданылатын аңыз-әпсаналарда олар бас қаһарман ретінде жүреді. Олардың өмірлік тұлғасы мен көркем бейнесінің арасындағы байланыстарды, тарихи шындық пен көркем қиялдың үлесін көрсетіп берудің де мәні зор. Сондай-ақ ауыз әдебиетін тудырушы, қалыптастырушы, дамытушы тұлғалар бейнесі кейінгі жазба әдебиеттен де елеулі орын алды. Бұл бейне эпикалық, лирикалық, драмалық түрлерде көрініс тапты. Қазақ халқының ауызша сөз өнері мен халықтық музыкасының ырғақтық жағынан етене жақындығы да ескерілмей келе жатыр. Өнер түрлерінің мұндай туыстығы синкреттік тұлғалардың, әсіресе, ауыз әдебиетін тудырушы, қалыптастырушы, дамытушы тұлғалар шығармашылығының жемісі ретінде көрсетілуі аса қажет. Осы айтылған жәйттар жұмысымыздың ең басты өзектілігін қамтиды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Жұмыстың ең басты мақсаты - ауыз әдебиетін тудырушы, қалыптастырушы, дамытушы тұлғалардың тарихта болғандығын, олардың ұлттық әдебиетіміз бен ұлттық өнеріміздің көптеген жанрларын тудырған, қалыптастырған шығармашылық тұлғалар екенін; кейінгі шығармашылық тұлғалардың олардан дараланып шыққандығын және олардың өнері тұтастығының кең ауқымда болғандығын; қазақ фольклорындағы болжау мәнді шығармалардың психикалық-шығармашылық негіздерін; төл әдебиетіміздегі көптеген дәстүрлі образдар мен көркемдік ойлау жүйесінің олардың шығармашылығының жемісі екендігін дәлелдеу. Басты мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер алға қойылды:
ауыз әдебиетін тудырушы, қалыптастырушы, таратушылардың (абыз, сәуегей, ақын, бақсы, жырау, сал -сері т.б.) тұлғасы мен шығармашылығы жайлы және оның қоғамдық қызметтерінен хабар беретін деректермен таныстыру;
абыздың өз заманындағы қоғамдық-әлеуметтік дәрежесін, реалды шындықтан тысқары қасиеттерін, шығармашылық психологиясын толыққанды сипаттау;
ауыз әдебиетін тудырушы, қалыптастырушы, таратушылардың бірі халық ақындары шығармаларындағы ауыз әдебетінің шағын жанрының көрінісін талдап, таразылау;
Тақырыптың нысаны. Жұмыста ауыз әдебиетін тудырушы, қалыптастырушы, дамытушы тұлғалардың шығармашылығына жан-жақты ғылыми сипаттама мен дәйектеме берілді, оның өнер түрлерін тудырушы, қалыптастырушы, дамытушы тұлға екендігі айтылды. Абыз шығармашылығынан туатын өнер тұтастығы кешенді түрде зерделенді. Көне замандағы өнер тұтастығының, әсіресе, саз бен сөз өнері бірлігінің көзден таса белгілері дара өнер бойынан табылды, олардың арасындағы байланыс түрлері арнайы сөз болды. Ауыз әдебиетін тудырушы, қалыптастырушы, дамытушы тұлғалардың шығармашылығы мен оның көркемдік бейнесі жөніндегі арнайы зерттеулер деректілік негізі ретінде пайдаланылды. Бұл қатарда бірінші кезекте сөз өнері түрлерін тудырушы, дамытушы, таратушы өкілдер жөніндегі зертеулер мен монографияларды атап өткен ләзім. Атап айтсақ, Е.Исмаиловтың Ақындар еңбегін атаған жөн. Ол жырау, жыршы, шешен және әнші-ақындар, сал-сері, өлеңші, ақын-импровизаторлар туралы арнайы тоқталған [1]. Ғалым Е.Тұрсыновтың Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері атты монографиясында бақсы, ақын, сал-сері, жырау, сыншылардың әлеуметтік және шығармашылық тұлғасы мен олардың шығу тегін зерделеген [2].Р.Бердібайдың Халық ауыз әдебиетін жасаушылар мен дамытушылар деген мақаласы жырау, ақын, жыршы, термеші, өлеңші сияқты шығармашылық иелерінің ерекшеліктерін көрсетуге бағытталса, Билер сөзінің фольклорлық сипаты деген мақаласы [3]би-шешендердің шығармашылығын сипаттайды. Тақырыбымызға қатысты тағы бір еңбектер шоғыры - фольклордың жеке жанрларын қарастырған зерттеулер. Бақсылар тұлғасы туралы Ш.Уәлиханов [4], Ә.Диваев [5], М.Әуезов [6], Б.Уахатов [7], Б.Абылқасымовтар [8];жырау тұлғасы жөнінде М.Әуезов [6], Б.Абылқасымов [9]; Қ.Өмірәлиев [10] еңбектеріндегі пікірлер де осы саладағы зерттеуге негіз болуға лайық.
Диплом жұмысының дерек көздері. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері жөнінде Б.Кенжебаевтың , жалпы көне дәуірдегі өнер заңдылықтары туралы Р.Бердібайдың, С.Қасқабасовтың еңбектері және коллективтік монографиялар жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі болды. Сонымен қатар, ауыз әдебиетін тудырушы, таратушы тұлғалардың шығармалары басты дерек көздері болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері. Жұмыста салыстырмалы-типологиялық, жүйелі, аналитикалық зерттеу тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АУЫЗ ӘДЕБИЕТІН ТУДЫРУШЫ, ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫ, ДАМЫТУШЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТҰЛҒАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Абыздар шығармашылығы - қазақ әдебиеті мен өнерінің бастауы
Қазақ халқының ұлттық руханияты мен төл өнері, көш басында қолына қобыз ұстаған абыздар тұр. Көпшілікке беймәлім қатардағы жұртшылық сезе алмайтын ақиқат құбылыстарды (халық тағдыры, елдің мұқтажына байланысты проблемаларды) алдын-ала болжап пікір айту, сол болжамын ел билеуші мен халық санасының өресіне лайықты көркем сөзбен орнықты етіп жеткізу және ең бастысы, не айтса, сол ойларының адаспай тура келуі олардың үлкен қабілет иесі екенін дәлелдейді. Олардың бойынан, көмескіні болжап, тілегі, дегені қабыл болу қасиетімен бірге кез келген, дау-жанжал, қақтығыстарды ақиқат заңымен үндестіре шешу қабілеті, халықтың танымдық зердесіне танытқыштық, тәрбиелік нұр беретін ғибраттық-ағартушылық жыр айту өнері қатар табылған. Абыздар - өнер тарихында өзіндік мәні мен мағынасы, өшпес ізі бар қобыз аспабын жасаушы, оны әбден кемелдендірген, әрі орындаушы, күй, толғау жанрын туғызушы тұлғалар. Абыз тұлғасы синкретті болғандықтан, оның рухани болмысы әуелде көп қабатты психологиялық ерекшеліктерді бойына топтаған асыл қасиеттерден құралған.
Тағы бір жәйт, абыздардың елден ерекше бітім-болмысын айқындау бір ғана көне түркілік мәдени дәстүр жалғастығымен ғана шектелмейді. Себебі абызға тән көмескіні болжайтын сәуегейлік қасиет те, елді бірлікке уағыздаған ақын-жыраулық қабілет те, яғни оның психологиялық ерекшелігі де ежелгі дәуір ойшылдарының бәріне ортақ. Сондықтан абыздарды интуитивтік сана-сезім иесі тұрғысынан зерттеу - екі түрлі жаңалықты ашуға мүмкіншілік береді. Біріншісі - жыраулар шығармашылығындағы болжал мәнді әдебиетті туғызған абыздардың басқаға көрінбейтін көмескіні болжау қабілетін, яғни сәуегейлік қасиетін ашу болса, екіншісі - абыздар дәстүрі бастау алатын қазақ халқының ұлттық дүниетанымының қалыптасуына терең із қалдырған жалпы адамзаттық мәдениеттерді тануға мүмкіншілік туғызады. Олар ежелгі ру-тайпа ұлыс дәуірі, ислам діні келуімен байланысты шығыс мәдениеті кірген дәуір, Алтын Орда дәуірі, Ресеймен қосылған шақтағы дәуірлер. Осы дәуірлерде абыздардың шығармашылық функциясы да әрдайым өзгеріп отырғанын және қазақ халқының мәдениет тарихында сол мәдениетті жасаушы, қалыптастырушы тұлғалардың дені абыздардан тарағанын Қ.Жұбанов былай деп түсіндіреді: Қазақтың бақсылары, жұлдызды есептеп, тістің құртын шақыратындар, жыланды, бүйіні арбап байлайтындар, тамыршылар, қобызшылар, әншілердің көбісі абыздардан өрбіген, солардан тарап жіктелген, - деп, Қазақта ру құрылысы қаулап, бұрынғы шамандардың қоғамдық дәрежесі төмендеп, олардың бірі бақсы, бірі балшы, бірі әнші болып кеткен, - дейді. Қ.Жұбановтың бұл пікіріне қарағанда абыздар - бақсыларға қарағанда ең ескі тұлғалар. Егер бақсылардың басты функциясы емшілік болса, абыздардың атқаратын көп қабатты функциясы сан алуан болған екен. Оның көп функциялы тұлға болғанын Ә.Марғұланның мынадай тұжырымынан байқауға болады. Оның айтуынша: "Ежелгі бақсы-жыраулардың бір тобын "абыз" деп атаған (Нысан абыз, Құрманбай абыз, Сабырбай абыз, т.б.). Бұлардың ерекшелігі ескі заманның тасқа, ағашқа, теріге түсірген жазуларын оқи білген. Далада тасқа түсірілген жазулар кездессе, ол жердің қазақтары оны пәлен абызға көрсет деп отыратын болған. Қазақта "киіз кітап" дейтін ұғым бар, бұл ұғым толығымен абыз аттарымен байланысты жүреді. Халық аңызы бойынша тас, ағаш, сүйек, теріден басқа бұрынғы заманда жазуды жұқа киіздерге жазып отырған. Орта ғасырдағы абыздардың көпшілігі қазақ хандарының кеңесшісі, ақыл берушісі болған, халық алдында үгіт айтып, оларға кеңес берген. Бұл деректерге қарағанда қазақтың абыздары ескі замандағы оқымысты бақсылардың дәстүрін соңғы заманға дейін сақтап келген, солардың қалдығы деуге болады. Абыздар бір жерде отырмайды, ылғи тау-тасты аралап, тасқа жазу түсіріп, ескі жазуларды оқып жүреді, жирен атқа мініп ел қыдырып, қобыз тартып, сарын айтып, сәуегейлік құрып жүретін болған. Бұл дәстүр, әсіресе, Алтайда, Ертіс бойында, Тарбағатайда көбірек сақталған. Алтайда жирен атқа мініп, қобызбен күй тартып, сарын айтып жүретін қарияларды "Жиренше" не "Сары абыз" деп атаған... Қазақ абыздарының бір ерекшелігі олар Сахарада әр заманда үстем болған салт-сананы біріктіріп (Тәңірі, будда діні, мани), олардың аралас синкретті түрін қолданған" [11,214]. Ғалымның абыздардың тарихтағы қоғамдық және шығармашылық роліне берген бағасына қарап талдасақ, олардың мынадай сан-алуан функцияларға ие болғандығын жіктеп шығуға болады (1-кесте).
Бақсы
Бақсы
Абыз
Абыз
Күйші
Күйші
Ру бастықтары
Ру бастықтары
Сәуегей
Сәуегей
Ақын
Ақын
Би (шешен)
Би (шешен)
Әлеумет заңгер
Әлеумет заңгер
Сонда абыздың бойында ескі жазуларды оқи білген оқымыстылықтан бастап, болашақты болжаған сәуегейлік қасиеті және адамзат тарихындағы көне діни салт-дәстүрлер негізінде қалыптасқан қағидаларға сүйену арқылы ел билеушіге кеңесші болу қабілеті синкретті түрде бой көрсеткен. Мұндай қасиеттер кейінгі әдебиет пен өнер туындыларын туғызған, қалыптастырған, дамытқан шығармашылық тұлғалардың бойында жеке-жеке дараланып жіктеліп кетті. Кейінгі өнер атаулының абызбен байланыстығын тұңғыш профессионал тілші ғалым Құдайберген Жұбановтың пікірлерінен байқауға болады: "қазақта ескі кездегі шамандарды абыз деп атаған. Ру құрылысы дәуірінде бұлар ру бастықтары болғандықтан, рудың ақсақалы, үлкені болғандықтан, абыз сөзі бар үлкендіктің аты болып кеткен. Әйелдің үлкенін де қазақтар - абысын, татарлар абизтай, ағаны әбзи дейтіндері сол абыз ұғымынан шыққан сөздер" [7, 135]. Қ.Жұбанов қобыз сөзінің абызбен тікелей байланысты сөз екенін айта келіп, "Мұның дұрыстығына күмәнданбауға болады. Себебі алтай, ойраттықтарда қобызды тек шамандар ғана тартса, қазақта да қобыз ойнайтындар негізінен абыздар (кейін бақсылар) болған. Абыздардың шығу тегі жайлы Е.Тұрсыновтың зерттеулерінде егжей-тегжей айтылады [2, 200 б.]. Ол фольклор үлгілерін сақтап, таратушылар: ақын, жырау, сал, сері, бақсы, болжаушы, абыздардың шығу тегін ең алғашқы адамдар дүниесімен табиғаттың тылсым күштерінің арасалмағын реттейтін ырым-салттарды орындаған дәнекершілерден тарағанын айтады. Дәнекерші болудың 2 түрі бар. Бірі ақиқатты тану, жаратушы иемен байланысу болса, екіншісі жын, дию, перілердің көмегімен сол хабарларды ұрлау арқылы байланысу. Бірақ этнограф-ғалымдардың (Э.Б.Тайлор, К.Вильсон, С.А.Токарев) зерттеулерінде бұл мәселенің ара жігі ашылып көрсетілмеген. Абыздың бойындағы қасиеттердің көбі дәнекершілермен ұқсас келеді. "Дәнекершілер өз руларының ырыми рәсімдерінің тәртібін, сол рәсімдер кезінде айтылуға тиісті дұға, арбаулардың сөздерін жетік білетін кісілер. Абыздардың нақты дәнекершілерден жіктеліп шығатыны жайлы Е.Тұрсынов: "Әлеуметтік-рухани өмірінде жеке-жеке абыз (жрец) немесе ақын, ертекші, т.б. типтер қалыптаса қоймаған халықтардың біразында дәнекершілер қазіргі күнге шейін бар екенін және ырыми фольклордың оқшалануы әдейі сайланған тұлғаларды туғызғанын айтады [2, 35].
Фольклордың бүкіл халыққа ортақ кезі (2-кесте).
Дәнекерші
Жырау
Жырау
Болжаушы абыз
Сыншы
Сері
Сал
Көрікчі
Ақын
Бақсы
Дәнекерші
Жырау
Жырау
Болжаушы абыз
Сыншы
Сері
Сал
Көрікчі
Ақын
Бақсы
Едіге Тұрсыновтың кестесі бойынша дәнекершіден бақсы, ақын, көрікчі тарайды да, ал кейінгі жыраулардың шығу тегімен байланысты болжаушы абыздар мен сыншылар осы көрікчіден тарайды. Сонда Едіге Тұрсынов ырыми фольклорды жүзеге асырған типтерді қайда жіберді? Әрине, көрікчі дегендер аты айтып тұрғандай сәуегейлер, болжаушылар. Ал халықтың наным-сеніміне қатысты дұғаларды оқитын ырыми фольклор иелері бұл зерттеуде дәнекершілерден әрі қарай жалғасын таппайды. Е.Тұрсыновтың еңбегінде болжаушылық, сыншылық дәстүр жыраулардың функциясына өтіп және дәнекершілердің ырыми фольклоры бақсылардың функциясына негіз болған. Этнографиялық деректерде абыз да, бақсы да бір ұғым болып кеткен. Оның негізгі себебі: абыздардың шығармашылық функциясында халықтың әлеуметтік келеңсіздіктерін шешу мақсатында пайдаланылған діни наным-сенімдерді зерттеп зерделеуге тиым салынудан болса, тағы бір себебі бақсы мен абыздың рухани күштерге ұластырған дәнекерші атрибуты - қобыз аспабы. Бақсы қобызда сарын айту арқылы адам емдеу барысында жын, дию, перілердің көмегімен тылсым дүниемен байланысқа түскен. Ал абызда оның қобыз ойнау дәстүрі де және дүниетанымы да басқа мақсатты көздеген. Абыздың қобызда ойнаған күйі - толғау. Толғаудың мақсаты - абызды жаратушы иемен жалғастыру арқылы, жоғарғы сана-сезім өресіне көтеру. Сондықтан абыздың бойында жаратқан иесінен сұрағанын алатын, тілегі қабыл болу қасиеті; әрбір әлеуметтік қақтығыстарды, келеңсіздіктерді Тәңірінің заңымен үндестікте шешу, халқына басалқы сөйлеп айтқанын тыңдата білу және билік басында отырған адамды дәлелді пікірмен көз жеткізіп тоқтату сияқты ерекше қасиеттер бой көрсеткен. Яғни абыздардың бойындағы қадір-қасиеттің барлығы ақиқатты тануға бағытталған құбылыс. Ал француздың атақты ойшылы Анри Бергсэн "Ақиқатты - интуитивтік сана-сезім ғана таниды", - деп тұжырымдаған.
Қазақ абыздарының қоғамдық мәнінің ауқымы өте кең. Бұл сөзімізге дәлел ретінде Е.Ысмаиловтың "Ақындар" атты еңбегіндегі жыраудың ақындық қызметінен гөрі абыздық мәнінің терең екенін айтуы мысал бола алады. Оның пайымдауынша: "Жрец - көне шығыс елдерінде құдай мен адам арасын жалғастырушы әулие деп саналған. Бақсылық, болжағыш, балгерлік мәнінде де болған. Бұл терминнің көне шығыста бір мағынада көздегенімен әрбір өлкелерде, қоғамдық жағдайларға қарай мәні де өзгеріп отырған", - дейді [1,41]. Е.Ысмаилов жрецке тән оның функциясын анықтайды: "Жрец тарихта Тәңірге табынып, құрбандық шалу рәсімін орындаушы, язит дінінің әулие молдалары. Олар дінді кейбір ғылымдық тәжірибелерді құрал қылып елге мемлекет ісіне үстемдігін жүргізген. Көне халықтардың тарихында жрецтер деп билік, басалқысөз айтушы "әулиелерді" атаған. Олар үнемі билеуші қауым ортасында айтқаны тыңдалатын үстем тап өкілі болған". Жырау мен абыздар арасындағы ортақ ұқсастық бар екенін Потаниннің "Оғыз қағанның қасындағы Ерқылы қожа, шешен, кеңесші жыршының бейнесіне ұқсайды" - деген пікірінен [1,41] және Қ.Өмірәлиевтің "Оғыз қаған" эпосындағы "Ұлығ Түрүкке" берген бағасынан болады. "Оғыз қаған" эпосында Ұлығ Түрүк әрекеті басқаша: мұнда ол сәуегей, әулие образына жақын көрінеді. Ол күллі Оғыз ұрпағына қатысты түс көреді; өзі данышпан ақыл иесі, жүз тоқсан жасаған Сыпыра жырау, үш жүз жыл жасаған Қорқыт сияқты әруақ иесі киелі кісі ретінде көрінеді. "Ежелгі хундарда мұндай даналарды чжуки деп атаса [10,76-77], көне түріктерде өге деп, білге деп атаған" дейді. Бұл дәстүр кейінгі қазақ хандығының тұсында да керегесін кеңге жая білді. Ханға ақыл қосып отырған Майқы би, одан соң әз-Жәнібек заманындағы Асан қайғы, Тоқтамыс ханның Сыпыра жырауы, Абылай хан тұсындағы Бұхар жыраулар болжау сөз бен кеңесші болуларының арқасында халықтың тарихи жадында "Әр ханның тұсында бір сұрқылтай" деген анықтама немесе мінездеме ретінде мақал қалдырды [10,75-76]. С.Мұқанов: "Сыпыра жырау, Асан қайғы, Бұқар жыраулар ХІХ ғасырға дейінгі қазақ ақындарының символы, олар хан қасында отырып, батырды жырлаумен қатар сол кездегі мемлекет мәселесін шешуге қатысады. Абылай хан мемлекет мәселесін шешерде Бұқар жыраумен үнемі ақылдасып отырған, дейді [1,41-42]. Яғни жоғарыда Е.Ысмаиловтың жыраудың қоғамдық пәнінің ескі абызға көбірек ұқсайтынына Қ.Өмірәлиевтің, С.Мұқановтың пікірлері де дәлел бола алады. Сонда жырау мен абызды жақын етіп тұрған олардың ескі замандағы әлеуметтік проблемаларды шешуге бағытталған көп қабатты синкретті функциясы екенін М.Әуезов өзінің жыраудың әлеуметшіл толғауына берген бағасында дәл анықтап көрсетіп береді. "Анығында өсиетшіл қария, толғаушы жыраудың негізгі міндеті өлеңшілік емес, елге басшылық істеп, бас алқа айту болатын. Бұның екеуі де ең алдымен елдің ақылшы кемеңгері, заманның сыншысы, қырағысы болатын. Сондықтан әр қайсысы өз елі, өз тобының не биі, не батагөйі болады. Екеуі де жалғыз ел ақылшысы емес, елді меңгерген хан мен бектің ақылшы, уәзірі есебінде болған" дейді [6,196-197]. М.Әуезовтің сараптауынша болжаушы - батагөй қария мен толғау айтқан жырау мынадай көп қасиетті функцияға ие болған: Хан шеше алмаған ауыр түйін, қиын жұмбақ, көмескі келешек болса, барлығына да шешуді солар айтатын (абыздардың көмескіні болжап сәуегейлік қасиеті). Тыныштық заманда қыюы қашып, арасы ашылған қарындасты табыстырып, қысылшаң заманда сасқан елге жол табатын, кемеңгер көрегені болған. (Дәлелді пікір пәтуә сөйлеп, діни қағидаларға сүйене отырып адамдардың сеніміне кіре білу, сөздері өтімді болған) әлеуметтік заңгер болған.
Елдің бірлігі мен тыныштығын қамтамасыз еткен, ел билеушісінің әділдігін тілеген абыздың әлеуметтік заңдарды шығарушы рухани тұлға болуы әбден мүмкін еді. Себебі ол кездегі заманның талап - тілегі солай болатын. Әлеуметтік заңдардың негізгі мазмұны - халықтың өмір сүруде дұрыс көзқарасын қалыптастыруға, яғни сол кездегі дүниетанымына көре рухани жауапкершілігін оятатын өсиет айту, үгіт-насихат беру.
Ал, Алтын Орда дәуірінде әлеуметтік қақтығыстардың кең өріс алуына байланысты абыздардың көбінесе айналысатын кәсібі ханның кеңесшісі болу еді. Бұл кезеңде халыққа айтқан ағартушылық өсиеттері бұрынғыдан да құлашын кеңге жаяды. Ата-ана, неке туралы не жақсы, не жаман деген дүниенің мағынасы мен мәнісі жайлы толғауларды туғызды.Абыздардың бұл функциясы кәсіби жырауларды дүниеге әкелді.
Ескі абыздардың рухани мәдениетімізде елеулі орын алғанын ұлы ойшыл Абай Құнанбаев өзінің 39-қара сөзінде терең бағалайды. Ол абыздарды ескі заманның молдасы екенін айта келіп былай дейді: ...Ол заманда ел басы, топ басы деген кісілер болады екен. Көш-қонды болса, дау-жанжалды болса, билік соларда болады екен. Өзге қара жұрт жақсы-жаман өздерінің шаруасымен жүре береді екен. Ол ел басы мен топ басылары қалай қылса, қалай бітірсе, халықта оны сынамақ, бірден-бірге жүргізбек болмайды екен. Қой асығын қолыңа ал, қолайыңа жақсы сақа бол. Бас басына би болса, манар тауға сыймассың, басалқаңыз бар болса, жанған отқа күймессің деп мақал айтып, тілеу қылып, екі тізгін бір шылбырды бердік саған, берген соң қайтып бұзылмақ түгіл, жетпегеніңді жетілтемін деп, жамандығын жасырып, жақсылығын асырамын [12,105],- деп тырысады екен деген Абайдың сөзінен абыздардың ру басы болғандығын байқауға болады.
Мұхтар Әуезов айтқандай, қазақ халқының ұлттық діни наным-сенімін үлкен-үлкен екі дәуірге бөлуге болады. Бірі, исламияттан бұрынғы дәуір, екіншісі ислам діні келгеннен кейінгі дәуір. Көне түріктердің діні жайлы сөз еткенде этнограф-ғалымдардың көпшілігі шаманизм деген терминді көп қолданады. Бұлай айту себебінің бір қыры қазақ халқының немесе түркі тектес халықтардың наным-сенімі бақсылықтың айналасында жинақталғаны. Бірақ, ғалымдардың дұрыс көзқарасты пікір айтуына кедергі болатын нәрсе, бақсылықтың өз алдына бөлініп шыққан кезеңімен өлшеп-пішуі.
Ә.Марғұлан, М.Әуезов, Ш.Ыбыраев, Қ.Жұбанов еңбектерінен және нақты дерек көзі бола алатын ауыз әдебиеті үлгілерінде бақсы ұғымынан гөрі абыз ұғымының едәуір ескі екенін байқауға болады. Себебі - ежелгі абыздарға тән көп қырлы қасиеттері көп қабатты синкретті түрде өмір сүрген. Ежелгі абыздардың атқарған негізгі функциясы: халықтың неке қиюы мен дүниеден өтуі арасындағы салт-сана мен әдет-ғұрыптардың орындалуын қадағалау, әлеуметтік қақтығыстарды реттеуге бағытталған заңдары, және ағартушылық мақсатта қобызбен үгіт-насихат сөйлеген жыр дастандары. Сондықтан көне түркілік наным-сенімімізді сөз еткенде - кейінгі бақсылардың шығармашылық дәстүрі емес, ескі абыздардың рухани таным-түсінігімен зерттеп, зерделеу дұрыс деп түсінеміз.
Елдің көсемі, топ басы, ел басы болуға лайықты тұлғаларды жай халықтан тәңірінің елден ерекше етіп жаратқан болмысы жайлы халық арасында мынадай даналық ойларды туғызған: Мал айтып, тілеу қылып, екі тізгін, бір шылбырды бердік саған, бас-басыңа би болсаң, манар тауға сыймассың, басалқаңыз бар болса, жанған отқа күймессің, - дейді және Абайдың айтуынша, халықтың осындай ел басылары қайтып бұзылмақ түгілі, жетпегенін жетілтемін деп, жамандығын жасырып, жақсылығын асырамын деп тырысады екен. Ал халық оны зор тұтып, әулие тұтып, онан соң жақсылары да көп азбайды екен, - дейді [12,105]. Абыздардың елдің басы, топтың басы болғаны Абайдың бұл ойында анық, өте түсінікті суреттелген. Әйтсе де сол ел басы, топ басы болған абыздардың даналық ойлары қандай білімге арқа сүйеді екен?- деген ой туады. Мұнда біз қазақ халқының мәдени дәстүрінде Ресейге қосылғанға дейін дұрыс жазу-сызу болмаған деген ойдан аулақпыз. Керісінше, осы орайда Әлкей Марғұланның қазақта киіз кітап дейтін ұғым бар, бұл ұғым толығымен абыз аттарымен байланысты жүреді. Халық аңызы бойынша, тас, ағаш, сүйек, теріден басқа бұрынғы заманда жазуды жұқа киіздерге жазып отырған, - дейді [11, 216 ]. Және ғалымның айтуынша, қазақ абыздарының бір ерекшелігі - олар сахарада әр заманда үстем болған салт-сананы біріктіріп (тәңірі будда діні, мани) оларды аралас (синкреттік) түрде қолданған дейді.
Абай айтпақшы, елді аузына қаратып, ел сеніміне кіре білген абыздардың білімі жеке басынан, тәжірибесінен, туған қара байыр білімге емес, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болған тасқа, ағашқа, киіз кітапқа жазылған білім екен.
Кезінде М.Әуезов біздің көне түркілік салт-дәстүріміз, дініміз, ежелгі дәуірдегі абыз деп атаған бақсылардың айналасында сақталынған десе, Б.Кенжебаев еңбектерінде Ерте замандардағы түрік текті халықтардың, ру-тайпалардың қисса-хикаяларының, аңыз-ертектерінің, өнер-жырларының жинағы, өңделген түрі ескі ұрпақ мәдениетінің нұсқасы дерлік көркем шығарма - Қиссасұл Әнбия деп жариялайды. Оның сол кездегі қолына түскен Рабат оғызы деген сөздерден қысқартылынып алынған асылы түрік, оғыз - Рабғұзидің кітабы екен. Оның шын аты Насиретден ұлы Бұрханеддин екенін айтады.
Сондықтан Қисасул-Әнбия ең ежелгі дәуірдегі сана-сезім өресін, психологияны, мәдениетті баяндаған тарихи шығарма. Яғни мифологиялық таным-түсініктер ежелгі дәуірде қалыптасып, ал классикалық шығарма, өнер, әдебиет туындылары ретінде басқа дәуірлерде дамыған. Сондықтан біз абыздардың шығармашылық дәстүріне талдау жасағанда, оларды зерттеп- зерделегенде Қисасул-Әнбия кітабына арқа сүйеп отыруға тура келеді: Мәселен, абыздар қазақ халқының ұлттық діни наным-сенімінде діни жетекшісі, Тәңірлік дін өкілі болғандықтан, олардың атқарған әдет-ғұрыптары да Қисасул-Әнбия тарихымен үндес келіп отырады. Бұл ойымызға дәлел Күлтегін ескерткішінен мысал ретінде мәтіннің Жоғарыда көк тәңірі, төменде қара жер жаралғанда екі арасында кісі оғлы жаралған екен, деген оймен басталуы көне түркілердің діни наным-сенімінен мағлұмат алуға мүмкіншілік береді. Бұлай дейтін себебіміз исламияттан бұрынғы көне түркілік наным сенімнің басым көпшілігі ХҮІІІ, ХІХ-ғасырдан бастап ғалымдардың зерттеу нысанасына алынған ескі абыздардан өрбіген және олардан қобыз аспабын мирас еткен, әбден тоқырауға ұласқан бақсылардың әдет-ғұрыптарымен өлшеніп келді.
Осыдан барып ХҮІІ-ғасырдағы бақсыны - шаман деп, оның айналасындағы ескілікті, наным-сенімдерді шаманизм деп атап кетті. Сөйтіп біздің фольклорлық мұраларымызды, этнографиялық деректерімізді талдау жасағанда шаманизм деген терминді қолданып келді. Әйтсе де тұңғыш рет қазақ зерттеушілерінен бұл терминнің лайық еместігін Ш.Ыбыраев былай деп: Шаманизм терминін тәңірлік (тенгерианство) сөзімен алмастыруға толық негіз бар. Мұндай әрекет ғылымда түркі-монғол халықтарына қатысты қолданылып та келе жатыр. Евразия көшпелілеріне байланысты діни түсініктерді зерттеуші француз ғалымы Жан-Поль Ру тенгризм атауын кезінде пайдаланған болатын. Тек халықтық атауда тәңірлік дін деп айтылмайтындықтан, бұл сөз термин ретінде қолданылып жүрген жоқ, -
деп қорытындылайды [13,575]. Бұл жерде ғалым Ш.Ыбыраевтың қорытындысын дәлелдеп беретін тарихи деректер де аз емес.
Бірақ бақсылар діни жетекші емес. Оны көне түркілік наным-сеніммен жақын етіп тұрған - бір дәуірлерде сәуегейлік жасауға және халыққа сәуегейлік болжамын сөйлеуге, үгіт-насихат беруге, айтуға демеу болған абыздардың қолында болған қара қобызы. Бақсының да, абыздың да қолында қобыз болғанымен, екеуінің мақсаты екі бөлек. Бақсылардың іс-әрекеттері жайлы осы уақытқа дейін көлемді зерттеулер аз емес. Мәселен, Б.Уахатов, Ш.Уәлиханов, Б.Әбілқасымов, Ә.Диваев, Е.Тұрсыновтардың еңбектерін атауға болады. Бұл еңбектердің мазмұнына қарасақ, бақсы атаулының мақсаты адамды ауру-сырқаттардан және табиғаттың кесепат күштерінен пайда болған жүйке ауруларының дерт-кеселдерінен емдеу және емдеу барысында оның негізгі құралы қобызбен сарын айту арқылы жындарымен тілдесе отырып табиғаттың тылсым сырымен байланысу. Бұл жайында Интуитивтік сана-сезімнің теориялық негіздері атты тарауда тылсым дүниемен тілдесудің екі жолы бар екенін айттық. Бірі терең толғанысты медитациялық құбылыс нәтижесінен туындаған интуитивтік сананы ояту арқылы тылсым дүниені көру, сезіну болса, екіншісі құпия ілімді және оның дәнекері жын, дию, перілердің тілін білу арқылы танып білуге болатыны.
Бақсылардың шығармашылық дәстүрі - сол жын, дию, перілердің көмегімен байланысты құбылыс. Сондықтан көне түркілік діни-наным сенімімізге бақсылардың діни жетекші болуының еш қатысы жоқ. Ол бар болғаны халықтық медицинаның өкілі. Кейінгі тамыр үзуші, жауырыншы, сынықшы, құмалақшы, емші, арбаушы яғни адам емдеуге бағытталған салт-дәстүрдің бәрі - сол бақсылардан өркен жаяды. Ал бақсылардың кәсібі - Мұхаммед пайғамбардан көп ерте жасаған Сүлеймен пайғамбардың заманынан қалған ілім. Бұл жайында Рабғузидің Қиссасул - Әнбие кітабында былай дейді Сүлеймен пайғамбарға адамды және жындарды, жерде жүрген жануарларды ауадағы құстарды hәм жерді бағынышты етті, - дейді. Бұл жайында Ислам ғалымдарының да Құранды түсіндіру мақсатында жазылған.
Бірақ бақсылардың шынайы сипаты - яғни бақсылық бар кезде ел арасында психологиялық жүйке ауруларын емдеуге көп көмегін тигізген және олардың емінен құлан таза жазылып кететін болған. Себебі Бақсының негізгі функциясы табиғаттың кесепат күштері - жынның ұруы, перінің көзі түсуі, салқынының тиюі және дәулердің (дию) адам баласын иеленіп алуы сияқты кеселдерді қуып, емдеу болып табылады. Осы Ақида исламия атты кітапта Жын ұру немесе жынның әсері адамдарға кәпір жынның әсерінен болады. Егер адам баласының иманы әлсіз болса және дәрет алмайтын, намаз оқымайтын, құдайды аузына алмайтын болса, жындар оның ой-өрісін өзіне бағындырып, бойын билеп алады, - деп түсіндіреді. Сондықтан болар бақсылар қобызбен адамды емдемес бұрын, Исламда жұрттың барлығына дәрет алдыртып (жуынып), тізелерін бүктіріп Лә іләhә Илла Алла сөзін қобызға қосылып сарын айтуды бұйырады. Сонан кейін ғана өзіне қызмет ететін жын, дию, перілерін шақырып, оларға сол аурудың өздерінің қауымынан болған (жыннан періден) ауруды қуып шығуды сұрайды. Бақсының осы қауымға арнап айтылатын сөздерін Бақсының сарыны деп атайды. Сарын әр бақсыда әр түрлі болады.
Тәңірлік дін өкілі абыздардың аты ескі дәуірдегі рухани мәдениетімізбен байланысты болғандықтан, олардың аты көне түркілік наным-сеніміне қатысты зерттеулерде Бақсы Шаман деп және олар атқарған діни жораларды, әдет-ғұрыптарды Шамандық дін деп атады. Мәселен Ш.Уәлиханов еңбектерінде Қазақ туралы барлық зертеушілердің айтуынша да, барлық географиялық нұсқауларда да қазақтар - мұсылмандар, бірақ шамандық ырым, сенімді де ұстайды. Олар мұсылман дініне табынумен қоса шамандық нанымдарға да иланады... Бірақ қазақ арасындағы шамандық, бақсылық жөнінде әртүрлі мерзімді басылымдарда мақалалар жарық көргенімен, осы жай туралы әлі күнге дейін ешкім егжей-тегжейіне жетіп жазған емес, - дейді.
1.2 Абыздардың сәуегейлік қасиеті.
Ұлттық ерекшеліктердің болуы оның әлеуметтік тарихи шежіресімен қатар географиялық өмір сүрген аймағына да байланысты. Сондықтан біз қазақ халқының наным-сенімі мен дін тарихына назар аударғанда, біріншісі, өте ескі замандағы көне түркілік мәдениетімізбен шендестіре қарауымыз керек. Ол дегеніміз қазақ халқының ұлт болып қалыптасуына терең із қалдырған рулық, тайпалық дәуірдегі абыздың, қоғамдық дәрежесін анықтап зерделеп, зерттеуді талап етеді. Себебі Абыз тұлғасы синкреттік тұлға болғандықтан, абыздың рухани болмысы әуелде көп қабатты психологиялық ерекшеліктерді бойына топтаған асыл қасиеттерден құралған. Яғни Қ.Жұбанов айтқандай, ескі кездегі шамандарды абыз, - деп, ру бастықтары, ру ақсақалы және оның айтуынша кейінгі бақсы-балгерлер мен қобызшы, домбырашы, әншілердің барлығы абыздардан өрбіген .
Тағы бір жайт, абыздардың елден ерекше бітім-болмысын айқындау бір ғана көне түркілік мәдени дәстүр жалғастығымен ғана шектелмейді. Себебі абызға тән көмескіні болжайтын сәуегейлік қасиет пен елді бірлікке уағыздаған ақын жыраулық қабілеттің бір адамның бойында болуы, оның психологиялық ерекшелігі де ежелгі дәуір ойшылдарының стеоретиптік, халықтың озық ойшылдарының бейнесі.
Қазақтың фольклорлық мұраларында яғни эпостарда болсын, жырларда, тарихи деректерде кездесетін рухани тұлғаларымыз - абыз-жыраулардың, бақсылардың көмескіні болжаған сәуегейлік қасиеті жәй ғана діни - наным-сенімдерді сипаттайтын этнографиялық сипаттағы деректермен шешілетін мәселе (проблема) емес. Бұл барлық дәуірлерде географиялық аймақтардың рухани тұлғаларына тән қасиет. Сондықтан да бұл құбылысты әлемдік өркениеттердің ортақ принциптерімен салыстыра зерттеу керек.Яғни қазақ халқының руханият дәстүріндегі абыздардың көмескіні болжаған сәуегейлік қасиеті болған.
Көне дәуірде ғұмыр кешкен грек философы Софоклдың айтуынша: дүние кереметтер мен ғажаптарға толы екеніне қарамастан, солардың ішінде ең ғажап керемет иесі - адам екен. Шынында, адам баласын керемет істерге ие ететін, адамгершіліктің жоғарғы тұғырына дейін көтеретін оның табиғаты алуан түрлі ауқымы кең, терең сыры мол психологиялық ерекшелігі. Мазмұны күрделі психологиясы арқылы тіршілік тынысында дүниенің қыры мен сырына үңілу, тану, зерттеу арқылы өзінің ойлау қабілетін, толғаныс өресін, сезім дархандығын шыңдауы, тарихи даму барысында басынан кешірген сәтсіздіктерді жеңу үшін шыңдаған күш-жігері мен қайраты - адам баласын өзінің рухани әлеміне азық болған шығармашылық, жасампаздық қасиетке ие етті. Шығармашылық, жасампаздық қасиеті ұрпақтан - ұрпаққа мирас болған дәстүр жалғастығынан туындаған өнер мен білім қазынасының негізін қалады.
Өзі басынан кешірген өмірдің мән-мағынасын зердеге ұялатуда терең тәрбиелік мәні бар, үлкен эмоциялық тебіреніс нәтижесінде көркемдікті дыбыс өрнегімен суреттеу арқылы адам психологиясының есіту қабілетінің өзгешелігінің дәлелі ретінде көркем өнердің өзекті арнасы болған музыка ғылымының мұрасын жасады. Сезім түйсігімізде үлкен тебіреніс туғызған, бойымызда сезімталдық қасиетімізді күшейтетін рухани сезіміміздің жемісі болған көркем өнер дәстүріндегі шығармашылық қасиетіміз, тек сезім арнасымен шектелмей, адамзат баласының айналасын танып білуде ойлау қабілеті мен пайым-парасатын шыңдауда мол әсерін тигізіп, тек жоғары санаға ғана тән ғибраты мол көркем сөз қазынасы мен өресі биік ақылдың кені даналыққа ие етті. Даналыққа ие болу - жер бетіндегі тіршілік иелерінің ішінде тек адамзат баласына ғана тән психологиялық ерекшелігіміз болған, рухани әлемімізді тәрбиелеп шыңдау арқылы кемелденуімізге тікелей байланысты (құбылыс) қасиет. Рухани әлеміміздің кемелденуінің бір қыры - адам психологиясының ерекше компонеттері болған сезім дарқандылығы, сенім құдіреттілігі (күштілігі), сәулелі сана арқылы жеткен нұрлы ақылға, төзімділік пен сабырлылық нәтижесі болған қайрат-жігерге байланысты болса, екінші бір қыры жоғарыдағы компонеттердің нәтижесінен туындаған даналықтың мазмұны мен мәнінің терең сырын бойына жинаған білім мен сол білімді қабылдау процесінде туған тәрбие атты рухани практикалық құбылысқа байланысты. Тәрбие - рухани кемелденудің ең өзекті мәселелерінің бірі. Ал тәрбие берудің негізі - білім беру болып табылады. Себебі білім беру белгісіз нәрсені ашу қабілетіне ие етіп қана қоймай, адам баласының өмір сүру үшін дүниетанымын қалыптастыруда негізгі қару құралы. Сондықтан, тәрбие мен білім бір-бірінен ажырағысыз ұғым болып, білімділік қана тәрбиелі болуға үлкен ықпал жасайды.
Көзімен көріп, көкірегіне тоқи білген халықтың таным зердесінде рухани оятушы болған даналық ілімін меңгерген адамдарды даналар деп атап, олардың сыр-сипатына былай деп: Ақылы жоқ ақымақ - надан адасып көзі жеткенше, өзгенің ақылына сенбей іс қылмас. Ақылдылар қандай да болсын, сәтсіз қиыншылық істерден шешімін тауып жол табар, ал даналар - болатын істі алдын ала болжап, соңын баянды бітірер баға береді. Яғни алдын-ала болжау дегеніміз терең білімге арқа сүйейтін қасиет екені күмәнсіз нәрсе. Рухани әлеміміздің мәртебесін биік өреге көтерген және айналамызды қоршаған табиғаттан ерекше етіп көрсеткен даналық ілімін меңгерген рухани тұлғалар қай ғасырда, қай дәуірде болмасын рухани мәдениетіміздің бүкіл адамзатқа ортақ білім қазынасына елеулі үлестерін қосып, адамзат баласының рухани әлемінде терең із қалдырып отырған. Олардың бір тобы көркем тілдің тозбас ғимараты болған оқуға да, тыңдауға да жеңіл, қарапайым да анық, әсем де әсерлі, тұжырымды да тартымды тіл өрнегімен кестеленген, танытқыштық әсері мол көркем әдебиет үлгілерін қалдырса, енді бірі есіту арқылы көркемдікті танудың бір саласы болған, рухани сезімімізді оятуда тәрбиелік әсері мол музыка арнасында көркі кемімес, мәні өшпес мұралар қалдырды. Мұндай өнер иелерінің бір туар дарындылық қасиеттері тек қана өнер туындыларын ғана емес, бір-бірінен өзіндік көркемдік таңбасымен ерекшеленетін ағымдарды дүниеге әкелді.
Тарихи ғұмырнамамызда көрнекті із қалдырған, көптің тілеуін тілеп, жоғын жоқтаған ізгі сезім мен асыл қасиеттері арқылы өшпес ерліктің ізін қалдырған алып батырлар ерлігі өткен тарихты танытып қана қоймай, әрбір дәуірдің ұрпақтарына күш пен қайраттың рухы берік өнегелі дәстүр жолын жасады. Осындай жасампаздық асыл қасиеттерімізді кемелдендіріп жетілдірудегі адамзат тарихының қай дәуірінде болсын, тәрбиенің өзекті нысанасына айналған негізгі мақсаты - ең жоғарғы санаға тән рухымызды тәрбиелеу болып келеді. Сол рухымызды тәрбиелеудегі мәртебесі - даналық өресінің деңгейіне байланысты айтылған: Адам - құдай мен хайуанның ортасындағы тіршілік иесі - деген сипаттамаға жауап ретінде: адамзаттың тіршілік тынысында жан-жануарлармен физиологиялық (ішу, өмір сүру, өсіп-өну, көбею сияқты) ортақ сипаты болғанымен, оның жоғарғы санаға тән жасампаздық асыл қасиеттерімен ерекшеленетін рухани әлемі ғана, түп иеге жақын ететін себепкер құралы бола алады деген ой төркініне меңзейді. Зерделей келгенде, адамзат баласының танымдық өресін кеңейтетін ақыл мен ой, сана мен сезім, күш пен қайрат, ерік пен қуат сияқты психологиялық компонеттердің қызметі оның рухани әлемінің түп негізін, немесе асылын қалайды.
Рухани күш табиғатының бастауы, асылы жайында ғұлама ғалым Әл-Фараби [14, 266] еңбектерінде кең орын алған. Оның Даналық негіздері атты еңбегінде: - адам табиғатының қасиеттеріне қарай, оның сыртқы, ішкі дүниесінің бар екендігін айтады. Айналасының қоршаған орта мен оның құбылыстарын тани алатын физологиялық дене құрылысы мен бітім болмысын құрайтын сыртқы тән сезімдері ішкі дүниесіне де әсерін тигізеді. Ал ішкі құпия дүниесі дегеніміз, бұл - адамның рухани күштері. Рухани күш [14, 261] - даму мен тану құбылыстарынан тұрады. Даму процесінің үш түрі бар. Ол - өсімдіктерше, жануарларша және адамдарша даму. Ал танымның адамға тән және жануарға тән деген екі түрі бар. Жануарға тән таным ерекшелігі - қоршаған айналасын сыртқы 5 сезімі, яғни дене болмысы - тәні арқылы тани алса, ішкі сезімдері инстинкке негізделген. Жоғары аталған дамудың үш түрі мен танымның екі түрін құрайтын 5 нәрсе жануар мен өсімдік әлеміне, адам баласының даму барысына ортақ қасиет. Егер өсімдіктердің даму ерекшелігіне тән қасиет - олардың өзіне тән құрылыс сипатын сақтап, өз алдына тіршілік иесі болды десек, мұндай қасиет адамдарға да тән. Жануарларға тән күш - физиологиялық құрылысына пайдалы керек еткен мұқтажын өтеу және өмір сүрудегі іс әрекет ерекшелігі, оның өзіне зияны келетін күштерден қорқу немесе үрку арқылы қорғанады. Әл-Фараби[14,261]қорытындылауынша өсімдіктерше өз ұрпағын, өзіне тән құрылыс сипатын сақтап қалуды ғана мақсат тұту және жануарларша өзінен басым күштерден ұрысу, жанжалдасу сияқты мінез-құлықтарымен (күшпен) қорғанатын даму мен таным барысындағы ортақ ұқсастықтар адамзат баласының адамдық өрісін, сипатын кеңейте алмайтынын және адамның тіршілік етіп дамуы оның пайдалы, ізгі, игі мақсаттарға бағытталған жолды таңдауымен және өткінші бір тұтам өмірде көбіне ойламаған жерден шындыққа немесе құбылысқа ие болуымен байланысты екенін түсіндіре отырып, мұндай үлкен мақсаттарға жетелейтін адамның санасы ғана деген тұжырым жасайды. Оның еңбектерінде [14, 267] рухтың кемелденуі немесе беріктілігі жайлы адам баласының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 АУЫЗ ӘДЕБИЕТІН ТУДЫРУШЫ, ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫ, ДАМЫТУШЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТҰЛҒАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Абыздар шығармашылығы - қазақ әдебиеті мен өнерінің бастауы ... ... ... 6
1.2 Абыздардың сәуегейлік қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 2. ФОЛЬКЛОР ӨКІЛДЕРІ,ШЫҒУ ТӨРКІНІ ЖӘНЕ СИПАТТЫ БЕЛГІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.1. Бақсы типінің қалыптасуы, оның функциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2. Ақын ұғымының пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3. Сал, серілердің пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.4. Жырау типінің пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3. ХАЛЫҚ АҚЫНДАРЫНЫҢ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ШАҒЫН ЖАНР ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.1.Өлең және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
3.2. Өлеңінің өрнектілігі мен бейнелілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеттануы мен фольклортануында сөз өнерін тудырушы, қалыптастырушы, дамытушы тұлғаларды зерттеуге бағытталған ғылыми еңбектер аз емес. Дегенмен көне замандардағы шығармашылық тұлғалар мен олардың қызметінен мағлұмат берерлік жазба деректер мен материалдық жәдігерліктердің мүлдем тапшылығына байланысты бұл мәселе толық шешіліп болған жоқ. Ауыз әдебиетін тудырушы, қалыптастырушы, дамытушы тұлғаларды және оның қызметі жөнінде Абай Құнанбаев, М.Әуезов, Қ.Жұбанов, Ә.Марғұлан, Е.Тұрсынов, Ш.Ыбыраев сияқты ойшылдар мен ғалымдар еңбектерінде сөз болады.
Ауыз әдебиетін тудырушы, қалыптастырушы, дамытушы тұлғаларды арнайы қарастырудың әдебиеттану үшін, жалпы мәдениетіміз үшін тигізер пайдасы мол. Біріншіден, ол өнер синкретизмі күшті кезде ең басты шығармашылық тұлғалар болды. Қазіргі көзқараспен қарағанда, ол әрі ақын-жырау, әрі сазгер, әрі актерлық өнердің негізін қалаушы. Оған қоса, олар - әлеуметтік-заңгерлік және сәуегейлік, емшілік сияқты міндеттерді қоса атқарған аса күрделі тұлға. Бұл тұрғыда олар халық өнерін қалыптастырушы, тудырушы тұлғалар ретінде айқындалады. Олардың осы қасиеттерін жіктеп шыққанымызда көптеген шығармашылық тұлғалардың: бақсылардың, жыраулардың, ақындардың, би-шешендердің, күйшілердің, жыршылардың, сал-серілердің абыздан өрбитіндігіне көзіміз жетеді. Көптеген әдебиет пен өнер жанрларының тақырыптық, образдық, көркемдік аясы абыз тұлғасымен тікелей сабақтасып жатқаны көрінеді.
Ауыз әдебиетін тудырушы, қалыптастырушы, дамытушы тұлғалар өнер түрлерін тудырушы, қалыптастырушы, дамытушы тұлға болуымен қатар, олар көркем бейнеге де айналды. Олардан қалған рухани мұралардың, әсіресе, музыка жәдігерліктерінің түсіндірмесі ретінде қолданылатын аңыз-әпсаналарда олар бас қаһарман ретінде жүреді. Олардың өмірлік тұлғасы мен көркем бейнесінің арасындағы байланыстарды, тарихи шындық пен көркем қиялдың үлесін көрсетіп берудің де мәні зор. Сондай-ақ ауыз әдебиетін тудырушы, қалыптастырушы, дамытушы тұлғалар бейнесі кейінгі жазба әдебиеттен де елеулі орын алды. Бұл бейне эпикалық, лирикалық, драмалық түрлерде көрініс тапты. Қазақ халқының ауызша сөз өнері мен халықтық музыкасының ырғақтық жағынан етене жақындығы да ескерілмей келе жатыр. Өнер түрлерінің мұндай туыстығы синкреттік тұлғалардың, әсіресе, ауыз әдебиетін тудырушы, қалыптастырушы, дамытушы тұлғалар шығармашылығының жемісі ретінде көрсетілуі аса қажет. Осы айтылған жәйттар жұмысымыздың ең басты өзектілігін қамтиды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Жұмыстың ең басты мақсаты - ауыз әдебиетін тудырушы, қалыптастырушы, дамытушы тұлғалардың тарихта болғандығын, олардың ұлттық әдебиетіміз бен ұлттық өнеріміздің көптеген жанрларын тудырған, қалыптастырған шығармашылық тұлғалар екенін; кейінгі шығармашылық тұлғалардың олардан дараланып шыққандығын және олардың өнері тұтастығының кең ауқымда болғандығын; қазақ фольклорындағы болжау мәнді шығармалардың психикалық-шығармашылық негіздерін; төл әдебиетіміздегі көптеген дәстүрлі образдар мен көркемдік ойлау жүйесінің олардың шығармашылығының жемісі екендігін дәлелдеу. Басты мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер алға қойылды:
ауыз әдебиетін тудырушы, қалыптастырушы, таратушылардың (абыз, сәуегей, ақын, бақсы, жырау, сал -сері т.б.) тұлғасы мен шығармашылығы жайлы және оның қоғамдық қызметтерінен хабар беретін деректермен таныстыру;
абыздың өз заманындағы қоғамдық-әлеуметтік дәрежесін, реалды шындықтан тысқары қасиеттерін, шығармашылық психологиясын толыққанды сипаттау;
ауыз әдебиетін тудырушы, қалыптастырушы, таратушылардың бірі халық ақындары шығармаларындағы ауыз әдебетінің шағын жанрының көрінісін талдап, таразылау;
Тақырыптың нысаны. Жұмыста ауыз әдебиетін тудырушы, қалыптастырушы, дамытушы тұлғалардың шығармашылығына жан-жақты ғылыми сипаттама мен дәйектеме берілді, оның өнер түрлерін тудырушы, қалыптастырушы, дамытушы тұлға екендігі айтылды. Абыз шығармашылығынан туатын өнер тұтастығы кешенді түрде зерделенді. Көне замандағы өнер тұтастығының, әсіресе, саз бен сөз өнері бірлігінің көзден таса белгілері дара өнер бойынан табылды, олардың арасындағы байланыс түрлері арнайы сөз болды. Ауыз әдебиетін тудырушы, қалыптастырушы, дамытушы тұлғалардың шығармашылығы мен оның көркемдік бейнесі жөніндегі арнайы зерттеулер деректілік негізі ретінде пайдаланылды. Бұл қатарда бірінші кезекте сөз өнері түрлерін тудырушы, дамытушы, таратушы өкілдер жөніндегі зертеулер мен монографияларды атап өткен ләзім. Атап айтсақ, Е.Исмаиловтың Ақындар еңбегін атаған жөн. Ол жырау, жыршы, шешен және әнші-ақындар, сал-сері, өлеңші, ақын-импровизаторлар туралы арнайы тоқталған [1]. Ғалым Е.Тұрсыновтың Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері атты монографиясында бақсы, ақын, сал-сері, жырау, сыншылардың әлеуметтік және шығармашылық тұлғасы мен олардың шығу тегін зерделеген [2].Р.Бердібайдың Халық ауыз әдебиетін жасаушылар мен дамытушылар деген мақаласы жырау, ақын, жыршы, термеші, өлеңші сияқты шығармашылық иелерінің ерекшеліктерін көрсетуге бағытталса, Билер сөзінің фольклорлық сипаты деген мақаласы [3]би-шешендердің шығармашылығын сипаттайды. Тақырыбымызға қатысты тағы бір еңбектер шоғыры - фольклордың жеке жанрларын қарастырған зерттеулер. Бақсылар тұлғасы туралы Ш.Уәлиханов [4], Ә.Диваев [5], М.Әуезов [6], Б.Уахатов [7], Б.Абылқасымовтар [8];жырау тұлғасы жөнінде М.Әуезов [6], Б.Абылқасымов [9]; Қ.Өмірәлиев [10] еңбектеріндегі пікірлер де осы саладағы зерттеуге негіз болуға лайық.
Диплом жұмысының дерек көздері. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері жөнінде Б.Кенжебаевтың , жалпы көне дәуірдегі өнер заңдылықтары туралы Р.Бердібайдың, С.Қасқабасовтың еңбектері және коллективтік монографиялар жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі болды. Сонымен қатар, ауыз әдебиетін тудырушы, таратушы тұлғалардың шығармалары басты дерек көздері болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері. Жұмыста салыстырмалы-типологиялық, жүйелі, аналитикалық зерттеу тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АУЫЗ ӘДЕБИЕТІН ТУДЫРУШЫ, ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫ, ДАМЫТУШЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТҰЛҒАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Абыздар шығармашылығы - қазақ әдебиеті мен өнерінің бастауы
Қазақ халқының ұлттық руханияты мен төл өнері, көш басында қолына қобыз ұстаған абыздар тұр. Көпшілікке беймәлім қатардағы жұртшылық сезе алмайтын ақиқат құбылыстарды (халық тағдыры, елдің мұқтажына байланысты проблемаларды) алдын-ала болжап пікір айту, сол болжамын ел билеуші мен халық санасының өресіне лайықты көркем сөзбен орнықты етіп жеткізу және ең бастысы, не айтса, сол ойларының адаспай тура келуі олардың үлкен қабілет иесі екенін дәлелдейді. Олардың бойынан, көмескіні болжап, тілегі, дегені қабыл болу қасиетімен бірге кез келген, дау-жанжал, қақтығыстарды ақиқат заңымен үндестіре шешу қабілеті, халықтың танымдық зердесіне танытқыштық, тәрбиелік нұр беретін ғибраттық-ағартушылық жыр айту өнері қатар табылған. Абыздар - өнер тарихында өзіндік мәні мен мағынасы, өшпес ізі бар қобыз аспабын жасаушы, оны әбден кемелдендірген, әрі орындаушы, күй, толғау жанрын туғызушы тұлғалар. Абыз тұлғасы синкретті болғандықтан, оның рухани болмысы әуелде көп қабатты психологиялық ерекшеліктерді бойына топтаған асыл қасиеттерден құралған.
Тағы бір жәйт, абыздардың елден ерекше бітім-болмысын айқындау бір ғана көне түркілік мәдени дәстүр жалғастығымен ғана шектелмейді. Себебі абызға тән көмескіні болжайтын сәуегейлік қасиет те, елді бірлікке уағыздаған ақын-жыраулық қабілет те, яғни оның психологиялық ерекшелігі де ежелгі дәуір ойшылдарының бәріне ортақ. Сондықтан абыздарды интуитивтік сана-сезім иесі тұрғысынан зерттеу - екі түрлі жаңалықты ашуға мүмкіншілік береді. Біріншісі - жыраулар шығармашылығындағы болжал мәнді әдебиетті туғызған абыздардың басқаға көрінбейтін көмескіні болжау қабілетін, яғни сәуегейлік қасиетін ашу болса, екіншісі - абыздар дәстүрі бастау алатын қазақ халқының ұлттық дүниетанымының қалыптасуына терең із қалдырған жалпы адамзаттық мәдениеттерді тануға мүмкіншілік туғызады. Олар ежелгі ру-тайпа ұлыс дәуірі, ислам діні келуімен байланысты шығыс мәдениеті кірген дәуір, Алтын Орда дәуірі, Ресеймен қосылған шақтағы дәуірлер. Осы дәуірлерде абыздардың шығармашылық функциясы да әрдайым өзгеріп отырғанын және қазақ халқының мәдениет тарихында сол мәдениетті жасаушы, қалыптастырушы тұлғалардың дені абыздардан тарағанын Қ.Жұбанов былай деп түсіндіреді: Қазақтың бақсылары, жұлдызды есептеп, тістің құртын шақыратындар, жыланды, бүйіні арбап байлайтындар, тамыршылар, қобызшылар, әншілердің көбісі абыздардан өрбіген, солардан тарап жіктелген, - деп, Қазақта ру құрылысы қаулап, бұрынғы шамандардың қоғамдық дәрежесі төмендеп, олардың бірі бақсы, бірі балшы, бірі әнші болып кеткен, - дейді. Қ.Жұбановтың бұл пікіріне қарағанда абыздар - бақсыларға қарағанда ең ескі тұлғалар. Егер бақсылардың басты функциясы емшілік болса, абыздардың атқаратын көп қабатты функциясы сан алуан болған екен. Оның көп функциялы тұлға болғанын Ә.Марғұланның мынадай тұжырымынан байқауға болады. Оның айтуынша: "Ежелгі бақсы-жыраулардың бір тобын "абыз" деп атаған (Нысан абыз, Құрманбай абыз, Сабырбай абыз, т.б.). Бұлардың ерекшелігі ескі заманның тасқа, ағашқа, теріге түсірген жазуларын оқи білген. Далада тасқа түсірілген жазулар кездессе, ол жердің қазақтары оны пәлен абызға көрсет деп отыратын болған. Қазақта "киіз кітап" дейтін ұғым бар, бұл ұғым толығымен абыз аттарымен байланысты жүреді. Халық аңызы бойынша тас, ағаш, сүйек, теріден басқа бұрынғы заманда жазуды жұқа киіздерге жазып отырған. Орта ғасырдағы абыздардың көпшілігі қазақ хандарының кеңесшісі, ақыл берушісі болған, халық алдында үгіт айтып, оларға кеңес берген. Бұл деректерге қарағанда қазақтың абыздары ескі замандағы оқымысты бақсылардың дәстүрін соңғы заманға дейін сақтап келген, солардың қалдығы деуге болады. Абыздар бір жерде отырмайды, ылғи тау-тасты аралап, тасқа жазу түсіріп, ескі жазуларды оқып жүреді, жирен атқа мініп ел қыдырып, қобыз тартып, сарын айтып, сәуегейлік құрып жүретін болған. Бұл дәстүр, әсіресе, Алтайда, Ертіс бойында, Тарбағатайда көбірек сақталған. Алтайда жирен атқа мініп, қобызбен күй тартып, сарын айтып жүретін қарияларды "Жиренше" не "Сары абыз" деп атаған... Қазақ абыздарының бір ерекшелігі олар Сахарада әр заманда үстем болған салт-сананы біріктіріп (Тәңірі, будда діні, мани), олардың аралас синкретті түрін қолданған" [11,214]. Ғалымның абыздардың тарихтағы қоғамдық және шығармашылық роліне берген бағасына қарап талдасақ, олардың мынадай сан-алуан функцияларға ие болғандығын жіктеп шығуға болады (1-кесте).
Бақсы
Бақсы
Абыз
Абыз
Күйші
Күйші
Ру бастықтары
Ру бастықтары
Сәуегей
Сәуегей
Ақын
Ақын
Би (шешен)
Би (шешен)
Әлеумет заңгер
Әлеумет заңгер
Сонда абыздың бойында ескі жазуларды оқи білген оқымыстылықтан бастап, болашақты болжаған сәуегейлік қасиеті және адамзат тарихындағы көне діни салт-дәстүрлер негізінде қалыптасқан қағидаларға сүйену арқылы ел билеушіге кеңесші болу қабілеті синкретті түрде бой көрсеткен. Мұндай қасиеттер кейінгі әдебиет пен өнер туындыларын туғызған, қалыптастырған, дамытқан шығармашылық тұлғалардың бойында жеке-жеке дараланып жіктеліп кетті. Кейінгі өнер атаулының абызбен байланыстығын тұңғыш профессионал тілші ғалым Құдайберген Жұбановтың пікірлерінен байқауға болады: "қазақта ескі кездегі шамандарды абыз деп атаған. Ру құрылысы дәуірінде бұлар ру бастықтары болғандықтан, рудың ақсақалы, үлкені болғандықтан, абыз сөзі бар үлкендіктің аты болып кеткен. Әйелдің үлкенін де қазақтар - абысын, татарлар абизтай, ағаны әбзи дейтіндері сол абыз ұғымынан шыққан сөздер" [7, 135]. Қ.Жұбанов қобыз сөзінің абызбен тікелей байланысты сөз екенін айта келіп, "Мұның дұрыстығына күмәнданбауға болады. Себебі алтай, ойраттықтарда қобызды тек шамандар ғана тартса, қазақта да қобыз ойнайтындар негізінен абыздар (кейін бақсылар) болған. Абыздардың шығу тегі жайлы Е.Тұрсыновтың зерттеулерінде егжей-тегжей айтылады [2, 200 б.]. Ол фольклор үлгілерін сақтап, таратушылар: ақын, жырау, сал, сері, бақсы, болжаушы, абыздардың шығу тегін ең алғашқы адамдар дүниесімен табиғаттың тылсым күштерінің арасалмағын реттейтін ырым-салттарды орындаған дәнекершілерден тарағанын айтады. Дәнекерші болудың 2 түрі бар. Бірі ақиқатты тану, жаратушы иемен байланысу болса, екіншісі жын, дию, перілердің көмегімен сол хабарларды ұрлау арқылы байланысу. Бірақ этнограф-ғалымдардың (Э.Б.Тайлор, К.Вильсон, С.А.Токарев) зерттеулерінде бұл мәселенің ара жігі ашылып көрсетілмеген. Абыздың бойындағы қасиеттердің көбі дәнекершілермен ұқсас келеді. "Дәнекершілер өз руларының ырыми рәсімдерінің тәртібін, сол рәсімдер кезінде айтылуға тиісті дұға, арбаулардың сөздерін жетік білетін кісілер. Абыздардың нақты дәнекершілерден жіктеліп шығатыны жайлы Е.Тұрсынов: "Әлеуметтік-рухани өмірінде жеке-жеке абыз (жрец) немесе ақын, ертекші, т.б. типтер қалыптаса қоймаған халықтардың біразында дәнекершілер қазіргі күнге шейін бар екенін және ырыми фольклордың оқшалануы әдейі сайланған тұлғаларды туғызғанын айтады [2, 35].
Фольклордың бүкіл халыққа ортақ кезі (2-кесте).
Дәнекерші
Жырау
Жырау
Болжаушы абыз
Сыншы
Сері
Сал
Көрікчі
Ақын
Бақсы
Дәнекерші
Жырау
Жырау
Болжаушы абыз
Сыншы
Сері
Сал
Көрікчі
Ақын
Бақсы
Едіге Тұрсыновтың кестесі бойынша дәнекершіден бақсы, ақын, көрікчі тарайды да, ал кейінгі жыраулардың шығу тегімен байланысты болжаушы абыздар мен сыншылар осы көрікчіден тарайды. Сонда Едіге Тұрсынов ырыми фольклорды жүзеге асырған типтерді қайда жіберді? Әрине, көрікчі дегендер аты айтып тұрғандай сәуегейлер, болжаушылар. Ал халықтың наным-сеніміне қатысты дұғаларды оқитын ырыми фольклор иелері бұл зерттеуде дәнекершілерден әрі қарай жалғасын таппайды. Е.Тұрсыновтың еңбегінде болжаушылық, сыншылық дәстүр жыраулардың функциясына өтіп және дәнекершілердің ырыми фольклоры бақсылардың функциясына негіз болған. Этнографиялық деректерде абыз да, бақсы да бір ұғым болып кеткен. Оның негізгі себебі: абыздардың шығармашылық функциясында халықтың әлеуметтік келеңсіздіктерін шешу мақсатында пайдаланылған діни наным-сенімдерді зерттеп зерделеуге тиым салынудан болса, тағы бір себебі бақсы мен абыздың рухани күштерге ұластырған дәнекерші атрибуты - қобыз аспабы. Бақсы қобызда сарын айту арқылы адам емдеу барысында жын, дию, перілердің көмегімен тылсым дүниемен байланысқа түскен. Ал абызда оның қобыз ойнау дәстүрі де және дүниетанымы да басқа мақсатты көздеген. Абыздың қобызда ойнаған күйі - толғау. Толғаудың мақсаты - абызды жаратушы иемен жалғастыру арқылы, жоғарғы сана-сезім өресіне көтеру. Сондықтан абыздың бойында жаратқан иесінен сұрағанын алатын, тілегі қабыл болу қасиеті; әрбір әлеуметтік қақтығыстарды, келеңсіздіктерді Тәңірінің заңымен үндестікте шешу, халқына басалқы сөйлеп айтқанын тыңдата білу және билік басында отырған адамды дәлелді пікірмен көз жеткізіп тоқтату сияқты ерекше қасиеттер бой көрсеткен. Яғни абыздардың бойындағы қадір-қасиеттің барлығы ақиқатты тануға бағытталған құбылыс. Ал француздың атақты ойшылы Анри Бергсэн "Ақиқатты - интуитивтік сана-сезім ғана таниды", - деп тұжырымдаған.
Қазақ абыздарының қоғамдық мәнінің ауқымы өте кең. Бұл сөзімізге дәлел ретінде Е.Ысмаиловтың "Ақындар" атты еңбегіндегі жыраудың ақындық қызметінен гөрі абыздық мәнінің терең екенін айтуы мысал бола алады. Оның пайымдауынша: "Жрец - көне шығыс елдерінде құдай мен адам арасын жалғастырушы әулие деп саналған. Бақсылық, болжағыш, балгерлік мәнінде де болған. Бұл терминнің көне шығыста бір мағынада көздегенімен әрбір өлкелерде, қоғамдық жағдайларға қарай мәні де өзгеріп отырған", - дейді [1,41]. Е.Ысмаилов жрецке тән оның функциясын анықтайды: "Жрец тарихта Тәңірге табынып, құрбандық шалу рәсімін орындаушы, язит дінінің әулие молдалары. Олар дінді кейбір ғылымдық тәжірибелерді құрал қылып елге мемлекет ісіне үстемдігін жүргізген. Көне халықтардың тарихында жрецтер деп билік, басалқысөз айтушы "әулиелерді" атаған. Олар үнемі билеуші қауым ортасында айтқаны тыңдалатын үстем тап өкілі болған". Жырау мен абыздар арасындағы ортақ ұқсастық бар екенін Потаниннің "Оғыз қағанның қасындағы Ерқылы қожа, шешен, кеңесші жыршының бейнесіне ұқсайды" - деген пікірінен [1,41] және Қ.Өмірәлиевтің "Оғыз қаған" эпосындағы "Ұлығ Түрүкке" берген бағасынан болады. "Оғыз қаған" эпосында Ұлығ Түрүк әрекеті басқаша: мұнда ол сәуегей, әулие образына жақын көрінеді. Ол күллі Оғыз ұрпағына қатысты түс көреді; өзі данышпан ақыл иесі, жүз тоқсан жасаған Сыпыра жырау, үш жүз жыл жасаған Қорқыт сияқты әруақ иесі киелі кісі ретінде көрінеді. "Ежелгі хундарда мұндай даналарды чжуки деп атаса [10,76-77], көне түріктерде өге деп, білге деп атаған" дейді. Бұл дәстүр кейінгі қазақ хандығының тұсында да керегесін кеңге жая білді. Ханға ақыл қосып отырған Майқы би, одан соң әз-Жәнібек заманындағы Асан қайғы, Тоқтамыс ханның Сыпыра жырауы, Абылай хан тұсындағы Бұхар жыраулар болжау сөз бен кеңесші болуларының арқасында халықтың тарихи жадында "Әр ханның тұсында бір сұрқылтай" деген анықтама немесе мінездеме ретінде мақал қалдырды [10,75-76]. С.Мұқанов: "Сыпыра жырау, Асан қайғы, Бұқар жыраулар ХІХ ғасырға дейінгі қазақ ақындарының символы, олар хан қасында отырып, батырды жырлаумен қатар сол кездегі мемлекет мәселесін шешуге қатысады. Абылай хан мемлекет мәселесін шешерде Бұқар жыраумен үнемі ақылдасып отырған, дейді [1,41-42]. Яғни жоғарыда Е.Ысмаиловтың жыраудың қоғамдық пәнінің ескі абызға көбірек ұқсайтынына Қ.Өмірәлиевтің, С.Мұқановтың пікірлері де дәлел бола алады. Сонда жырау мен абызды жақын етіп тұрған олардың ескі замандағы әлеуметтік проблемаларды шешуге бағытталған көп қабатты синкретті функциясы екенін М.Әуезов өзінің жыраудың әлеуметшіл толғауына берген бағасында дәл анықтап көрсетіп береді. "Анығында өсиетшіл қария, толғаушы жыраудың негізгі міндеті өлеңшілік емес, елге басшылық істеп, бас алқа айту болатын. Бұның екеуі де ең алдымен елдің ақылшы кемеңгері, заманның сыншысы, қырағысы болатын. Сондықтан әр қайсысы өз елі, өз тобының не биі, не батагөйі болады. Екеуі де жалғыз ел ақылшысы емес, елді меңгерген хан мен бектің ақылшы, уәзірі есебінде болған" дейді [6,196-197]. М.Әуезовтің сараптауынша болжаушы - батагөй қария мен толғау айтқан жырау мынадай көп қасиетті функцияға ие болған: Хан шеше алмаған ауыр түйін, қиын жұмбақ, көмескі келешек болса, барлығына да шешуді солар айтатын (абыздардың көмескіні болжап сәуегейлік қасиеті). Тыныштық заманда қыюы қашып, арасы ашылған қарындасты табыстырып, қысылшаң заманда сасқан елге жол табатын, кемеңгер көрегені болған. (Дәлелді пікір пәтуә сөйлеп, діни қағидаларға сүйене отырып адамдардың сеніміне кіре білу, сөздері өтімді болған) әлеуметтік заңгер болған.
Елдің бірлігі мен тыныштығын қамтамасыз еткен, ел билеушісінің әділдігін тілеген абыздың әлеуметтік заңдарды шығарушы рухани тұлға болуы әбден мүмкін еді. Себебі ол кездегі заманның талап - тілегі солай болатын. Әлеуметтік заңдардың негізгі мазмұны - халықтың өмір сүруде дұрыс көзқарасын қалыптастыруға, яғни сол кездегі дүниетанымына көре рухани жауапкершілігін оятатын өсиет айту, үгіт-насихат беру.
Ал, Алтын Орда дәуірінде әлеуметтік қақтығыстардың кең өріс алуына байланысты абыздардың көбінесе айналысатын кәсібі ханның кеңесшісі болу еді. Бұл кезеңде халыққа айтқан ағартушылық өсиеттері бұрынғыдан да құлашын кеңге жаяды. Ата-ана, неке туралы не жақсы, не жаман деген дүниенің мағынасы мен мәнісі жайлы толғауларды туғызды.Абыздардың бұл функциясы кәсіби жырауларды дүниеге әкелді.
Ескі абыздардың рухани мәдениетімізде елеулі орын алғанын ұлы ойшыл Абай Құнанбаев өзінің 39-қара сөзінде терең бағалайды. Ол абыздарды ескі заманның молдасы екенін айта келіп былай дейді: ...Ол заманда ел басы, топ басы деген кісілер болады екен. Көш-қонды болса, дау-жанжалды болса, билік соларда болады екен. Өзге қара жұрт жақсы-жаман өздерінің шаруасымен жүре береді екен. Ол ел басы мен топ басылары қалай қылса, қалай бітірсе, халықта оны сынамақ, бірден-бірге жүргізбек болмайды екен. Қой асығын қолыңа ал, қолайыңа жақсы сақа бол. Бас басына би болса, манар тауға сыймассың, басалқаңыз бар болса, жанған отқа күймессің деп мақал айтып, тілеу қылып, екі тізгін бір шылбырды бердік саған, берген соң қайтып бұзылмақ түгіл, жетпегеніңді жетілтемін деп, жамандығын жасырып, жақсылығын асырамын [12,105],- деп тырысады екен деген Абайдың сөзінен абыздардың ру басы болғандығын байқауға болады.
Мұхтар Әуезов айтқандай, қазақ халқының ұлттық діни наным-сенімін үлкен-үлкен екі дәуірге бөлуге болады. Бірі, исламияттан бұрынғы дәуір, екіншісі ислам діні келгеннен кейінгі дәуір. Көне түріктердің діні жайлы сөз еткенде этнограф-ғалымдардың көпшілігі шаманизм деген терминді көп қолданады. Бұлай айту себебінің бір қыры қазақ халқының немесе түркі тектес халықтардың наным-сенімі бақсылықтың айналасында жинақталғаны. Бірақ, ғалымдардың дұрыс көзқарасты пікір айтуына кедергі болатын нәрсе, бақсылықтың өз алдына бөлініп шыққан кезеңімен өлшеп-пішуі.
Ә.Марғұлан, М.Әуезов, Ш.Ыбыраев, Қ.Жұбанов еңбектерінен және нақты дерек көзі бола алатын ауыз әдебиеті үлгілерінде бақсы ұғымынан гөрі абыз ұғымының едәуір ескі екенін байқауға болады. Себебі - ежелгі абыздарға тән көп қырлы қасиеттері көп қабатты синкретті түрде өмір сүрген. Ежелгі абыздардың атқарған негізгі функциясы: халықтың неке қиюы мен дүниеден өтуі арасындағы салт-сана мен әдет-ғұрыптардың орындалуын қадағалау, әлеуметтік қақтығыстарды реттеуге бағытталған заңдары, және ағартушылық мақсатта қобызбен үгіт-насихат сөйлеген жыр дастандары. Сондықтан көне түркілік наным-сенімімізді сөз еткенде - кейінгі бақсылардың шығармашылық дәстүрі емес, ескі абыздардың рухани таным-түсінігімен зерттеп, зерделеу дұрыс деп түсінеміз.
Елдің көсемі, топ басы, ел басы болуға лайықты тұлғаларды жай халықтан тәңірінің елден ерекше етіп жаратқан болмысы жайлы халық арасында мынадай даналық ойларды туғызған: Мал айтып, тілеу қылып, екі тізгін, бір шылбырды бердік саған, бас-басыңа би болсаң, манар тауға сыймассың, басалқаңыз бар болса, жанған отқа күймессің, - дейді және Абайдың айтуынша, халықтың осындай ел басылары қайтып бұзылмақ түгілі, жетпегенін жетілтемін деп, жамандығын жасырып, жақсылығын асырамын деп тырысады екен. Ал халық оны зор тұтып, әулие тұтып, онан соң жақсылары да көп азбайды екен, - дейді [12,105]. Абыздардың елдің басы, топтың басы болғаны Абайдың бұл ойында анық, өте түсінікті суреттелген. Әйтсе де сол ел басы, топ басы болған абыздардың даналық ойлары қандай білімге арқа сүйеді екен?- деген ой туады. Мұнда біз қазақ халқының мәдени дәстүрінде Ресейге қосылғанға дейін дұрыс жазу-сызу болмаған деген ойдан аулақпыз. Керісінше, осы орайда Әлкей Марғұланның қазақта киіз кітап дейтін ұғым бар, бұл ұғым толығымен абыз аттарымен байланысты жүреді. Халық аңызы бойынша, тас, ағаш, сүйек, теріден басқа бұрынғы заманда жазуды жұқа киіздерге жазып отырған, - дейді [11, 216 ]. Және ғалымның айтуынша, қазақ абыздарының бір ерекшелігі - олар сахарада әр заманда үстем болған салт-сананы біріктіріп (тәңірі будда діні, мани) оларды аралас (синкреттік) түрде қолданған дейді.
Абай айтпақшы, елді аузына қаратып, ел сеніміне кіре білген абыздардың білімі жеке басынан, тәжірибесінен, туған қара байыр білімге емес, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болған тасқа, ағашқа, киіз кітапқа жазылған білім екен.
Кезінде М.Әуезов біздің көне түркілік салт-дәстүріміз, дініміз, ежелгі дәуірдегі абыз деп атаған бақсылардың айналасында сақталынған десе, Б.Кенжебаев еңбектерінде Ерте замандардағы түрік текті халықтардың, ру-тайпалардың қисса-хикаяларының, аңыз-ертектерінің, өнер-жырларының жинағы, өңделген түрі ескі ұрпақ мәдениетінің нұсқасы дерлік көркем шығарма - Қиссасұл Әнбия деп жариялайды. Оның сол кездегі қолына түскен Рабат оғызы деген сөздерден қысқартылынып алынған асылы түрік, оғыз - Рабғұзидің кітабы екен. Оның шын аты Насиретден ұлы Бұрханеддин екенін айтады.
Сондықтан Қисасул-Әнбия ең ежелгі дәуірдегі сана-сезім өресін, психологияны, мәдениетті баяндаған тарихи шығарма. Яғни мифологиялық таным-түсініктер ежелгі дәуірде қалыптасып, ал классикалық шығарма, өнер, әдебиет туындылары ретінде басқа дәуірлерде дамыған. Сондықтан біз абыздардың шығармашылық дәстүріне талдау жасағанда, оларды зерттеп- зерделегенде Қисасул-Әнбия кітабына арқа сүйеп отыруға тура келеді: Мәселен, абыздар қазақ халқының ұлттық діни наным-сенімінде діни жетекшісі, Тәңірлік дін өкілі болғандықтан, олардың атқарған әдет-ғұрыптары да Қисасул-Әнбия тарихымен үндес келіп отырады. Бұл ойымызға дәлел Күлтегін ескерткішінен мысал ретінде мәтіннің Жоғарыда көк тәңірі, төменде қара жер жаралғанда екі арасында кісі оғлы жаралған екен, деген оймен басталуы көне түркілердің діни наным-сенімінен мағлұмат алуға мүмкіншілік береді. Бұлай дейтін себебіміз исламияттан бұрынғы көне түркілік наным сенімнің басым көпшілігі ХҮІІІ, ХІХ-ғасырдан бастап ғалымдардың зерттеу нысанасына алынған ескі абыздардан өрбіген және олардан қобыз аспабын мирас еткен, әбден тоқырауға ұласқан бақсылардың әдет-ғұрыптарымен өлшеніп келді.
Осыдан барып ХҮІІ-ғасырдағы бақсыны - шаман деп, оның айналасындағы ескілікті, наным-сенімдерді шаманизм деп атап кетті. Сөйтіп біздің фольклорлық мұраларымызды, этнографиялық деректерімізді талдау жасағанда шаманизм деген терминді қолданып келді. Әйтсе де тұңғыш рет қазақ зерттеушілерінен бұл терминнің лайық еместігін Ш.Ыбыраев былай деп: Шаманизм терминін тәңірлік (тенгерианство) сөзімен алмастыруға толық негіз бар. Мұндай әрекет ғылымда түркі-монғол халықтарына қатысты қолданылып та келе жатыр. Евразия көшпелілеріне байланысты діни түсініктерді зерттеуші француз ғалымы Жан-Поль Ру тенгризм атауын кезінде пайдаланған болатын. Тек халықтық атауда тәңірлік дін деп айтылмайтындықтан, бұл сөз термин ретінде қолданылып жүрген жоқ, -
деп қорытындылайды [13,575]. Бұл жерде ғалым Ш.Ыбыраевтың қорытындысын дәлелдеп беретін тарихи деректер де аз емес.
Бірақ бақсылар діни жетекші емес. Оны көне түркілік наным-сеніммен жақын етіп тұрған - бір дәуірлерде сәуегейлік жасауға және халыққа сәуегейлік болжамын сөйлеуге, үгіт-насихат беруге, айтуға демеу болған абыздардың қолында болған қара қобызы. Бақсының да, абыздың да қолында қобыз болғанымен, екеуінің мақсаты екі бөлек. Бақсылардың іс-әрекеттері жайлы осы уақытқа дейін көлемді зерттеулер аз емес. Мәселен, Б.Уахатов, Ш.Уәлиханов, Б.Әбілқасымов, Ә.Диваев, Е.Тұрсыновтардың еңбектерін атауға болады. Бұл еңбектердің мазмұнына қарасақ, бақсы атаулының мақсаты адамды ауру-сырқаттардан және табиғаттың кесепат күштерінен пайда болған жүйке ауруларының дерт-кеселдерінен емдеу және емдеу барысында оның негізгі құралы қобызбен сарын айту арқылы жындарымен тілдесе отырып табиғаттың тылсым сырымен байланысу. Бұл жайында Интуитивтік сана-сезімнің теориялық негіздері атты тарауда тылсым дүниемен тілдесудің екі жолы бар екенін айттық. Бірі терең толғанысты медитациялық құбылыс нәтижесінен туындаған интуитивтік сананы ояту арқылы тылсым дүниені көру, сезіну болса, екіншісі құпия ілімді және оның дәнекері жын, дию, перілердің тілін білу арқылы танып білуге болатыны.
Бақсылардың шығармашылық дәстүрі - сол жын, дию, перілердің көмегімен байланысты құбылыс. Сондықтан көне түркілік діни-наным сенімімізге бақсылардың діни жетекші болуының еш қатысы жоқ. Ол бар болғаны халықтық медицинаның өкілі. Кейінгі тамыр үзуші, жауырыншы, сынықшы, құмалақшы, емші, арбаушы яғни адам емдеуге бағытталған салт-дәстүрдің бәрі - сол бақсылардан өркен жаяды. Ал бақсылардың кәсібі - Мұхаммед пайғамбардан көп ерте жасаған Сүлеймен пайғамбардың заманынан қалған ілім. Бұл жайында Рабғузидің Қиссасул - Әнбие кітабында былай дейді Сүлеймен пайғамбарға адамды және жындарды, жерде жүрген жануарларды ауадағы құстарды hәм жерді бағынышты етті, - дейді. Бұл жайында Ислам ғалымдарының да Құранды түсіндіру мақсатында жазылған.
Бірақ бақсылардың шынайы сипаты - яғни бақсылық бар кезде ел арасында психологиялық жүйке ауруларын емдеуге көп көмегін тигізген және олардың емінен құлан таза жазылып кететін болған. Себебі Бақсының негізгі функциясы табиғаттың кесепат күштері - жынның ұруы, перінің көзі түсуі, салқынының тиюі және дәулердің (дию) адам баласын иеленіп алуы сияқты кеселдерді қуып, емдеу болып табылады. Осы Ақида исламия атты кітапта Жын ұру немесе жынның әсері адамдарға кәпір жынның әсерінен болады. Егер адам баласының иманы әлсіз болса және дәрет алмайтын, намаз оқымайтын, құдайды аузына алмайтын болса, жындар оның ой-өрісін өзіне бағындырып, бойын билеп алады, - деп түсіндіреді. Сондықтан болар бақсылар қобызбен адамды емдемес бұрын, Исламда жұрттың барлығына дәрет алдыртып (жуынып), тізелерін бүктіріп Лә іләhә Илла Алла сөзін қобызға қосылып сарын айтуды бұйырады. Сонан кейін ғана өзіне қызмет ететін жын, дию, перілерін шақырып, оларға сол аурудың өздерінің қауымынан болған (жыннан періден) ауруды қуып шығуды сұрайды. Бақсының осы қауымға арнап айтылатын сөздерін Бақсының сарыны деп атайды. Сарын әр бақсыда әр түрлі болады.
Тәңірлік дін өкілі абыздардың аты ескі дәуірдегі рухани мәдениетімізбен байланысты болғандықтан, олардың аты көне түркілік наным-сеніміне қатысты зерттеулерде Бақсы Шаман деп және олар атқарған діни жораларды, әдет-ғұрыптарды Шамандық дін деп атады. Мәселен Ш.Уәлиханов еңбектерінде Қазақ туралы барлық зертеушілердің айтуынша да, барлық географиялық нұсқауларда да қазақтар - мұсылмандар, бірақ шамандық ырым, сенімді де ұстайды. Олар мұсылман дініне табынумен қоса шамандық нанымдарға да иланады... Бірақ қазақ арасындағы шамандық, бақсылық жөнінде әртүрлі мерзімді басылымдарда мақалалар жарық көргенімен, осы жай туралы әлі күнге дейін ешкім егжей-тегжейіне жетіп жазған емес, - дейді.
1.2 Абыздардың сәуегейлік қасиеті.
Ұлттық ерекшеліктердің болуы оның әлеуметтік тарихи шежіресімен қатар географиялық өмір сүрген аймағына да байланысты. Сондықтан біз қазақ халқының наным-сенімі мен дін тарихына назар аударғанда, біріншісі, өте ескі замандағы көне түркілік мәдениетімізбен шендестіре қарауымыз керек. Ол дегеніміз қазақ халқының ұлт болып қалыптасуына терең із қалдырған рулық, тайпалық дәуірдегі абыздың, қоғамдық дәрежесін анықтап зерделеп, зерттеуді талап етеді. Себебі Абыз тұлғасы синкреттік тұлға болғандықтан, абыздың рухани болмысы әуелде көп қабатты психологиялық ерекшеліктерді бойына топтаған асыл қасиеттерден құралған. Яғни Қ.Жұбанов айтқандай, ескі кездегі шамандарды абыз, - деп, ру бастықтары, ру ақсақалы және оның айтуынша кейінгі бақсы-балгерлер мен қобызшы, домбырашы, әншілердің барлығы абыздардан өрбіген .
Тағы бір жайт, абыздардың елден ерекше бітім-болмысын айқындау бір ғана көне түркілік мәдени дәстүр жалғастығымен ғана шектелмейді. Себебі абызға тән көмескіні болжайтын сәуегейлік қасиет пен елді бірлікке уағыздаған ақын жыраулық қабілеттің бір адамның бойында болуы, оның психологиялық ерекшелігі де ежелгі дәуір ойшылдарының стеоретиптік, халықтың озық ойшылдарының бейнесі.
Қазақтың фольклорлық мұраларында яғни эпостарда болсын, жырларда, тарихи деректерде кездесетін рухани тұлғаларымыз - абыз-жыраулардың, бақсылардың көмескіні болжаған сәуегейлік қасиеті жәй ғана діни - наным-сенімдерді сипаттайтын этнографиялық сипаттағы деректермен шешілетін мәселе (проблема) емес. Бұл барлық дәуірлерде географиялық аймақтардың рухани тұлғаларына тән қасиет. Сондықтан да бұл құбылысты әлемдік өркениеттердің ортақ принциптерімен салыстыра зерттеу керек.Яғни қазақ халқының руханият дәстүріндегі абыздардың көмескіні болжаған сәуегейлік қасиеті болған.
Көне дәуірде ғұмыр кешкен грек философы Софоклдың айтуынша: дүние кереметтер мен ғажаптарға толы екеніне қарамастан, солардың ішінде ең ғажап керемет иесі - адам екен. Шынында, адам баласын керемет істерге ие ететін, адамгершіліктің жоғарғы тұғырына дейін көтеретін оның табиғаты алуан түрлі ауқымы кең, терең сыры мол психологиялық ерекшелігі. Мазмұны күрделі психологиясы арқылы тіршілік тынысында дүниенің қыры мен сырына үңілу, тану, зерттеу арқылы өзінің ойлау қабілетін, толғаныс өресін, сезім дархандығын шыңдауы, тарихи даму барысында басынан кешірген сәтсіздіктерді жеңу үшін шыңдаған күш-жігері мен қайраты - адам баласын өзінің рухани әлеміне азық болған шығармашылық, жасампаздық қасиетке ие етті. Шығармашылық, жасампаздық қасиеті ұрпақтан - ұрпаққа мирас болған дәстүр жалғастығынан туындаған өнер мен білім қазынасының негізін қалады.
Өзі басынан кешірген өмірдің мән-мағынасын зердеге ұялатуда терең тәрбиелік мәні бар, үлкен эмоциялық тебіреніс нәтижесінде көркемдікті дыбыс өрнегімен суреттеу арқылы адам психологиясының есіту қабілетінің өзгешелігінің дәлелі ретінде көркем өнердің өзекті арнасы болған музыка ғылымының мұрасын жасады. Сезім түйсігімізде үлкен тебіреніс туғызған, бойымызда сезімталдық қасиетімізді күшейтетін рухани сезіміміздің жемісі болған көркем өнер дәстүріндегі шығармашылық қасиетіміз, тек сезім арнасымен шектелмей, адамзат баласының айналасын танып білуде ойлау қабілеті мен пайым-парасатын шыңдауда мол әсерін тигізіп, тек жоғары санаға ғана тән ғибраты мол көркем сөз қазынасы мен өресі биік ақылдың кені даналыққа ие етті. Даналыққа ие болу - жер бетіндегі тіршілік иелерінің ішінде тек адамзат баласына ғана тән психологиялық ерекшелігіміз болған, рухани әлемімізді тәрбиелеп шыңдау арқылы кемелденуімізге тікелей байланысты (құбылыс) қасиет. Рухани әлеміміздің кемелденуінің бір қыры - адам психологиясының ерекше компонеттері болған сезім дарқандылығы, сенім құдіреттілігі (күштілігі), сәулелі сана арқылы жеткен нұрлы ақылға, төзімділік пен сабырлылық нәтижесі болған қайрат-жігерге байланысты болса, екінші бір қыры жоғарыдағы компонеттердің нәтижесінен туындаған даналықтың мазмұны мен мәнінің терең сырын бойына жинаған білім мен сол білімді қабылдау процесінде туған тәрбие атты рухани практикалық құбылысқа байланысты. Тәрбие - рухани кемелденудің ең өзекті мәселелерінің бірі. Ал тәрбие берудің негізі - білім беру болып табылады. Себебі білім беру белгісіз нәрсені ашу қабілетіне ие етіп қана қоймай, адам баласының өмір сүру үшін дүниетанымын қалыптастыруда негізгі қару құралы. Сондықтан, тәрбие мен білім бір-бірінен ажырағысыз ұғым болып, білімділік қана тәрбиелі болуға үлкен ықпал жасайды.
Көзімен көріп, көкірегіне тоқи білген халықтың таным зердесінде рухани оятушы болған даналық ілімін меңгерген адамдарды даналар деп атап, олардың сыр-сипатына былай деп: Ақылы жоқ ақымақ - надан адасып көзі жеткенше, өзгенің ақылына сенбей іс қылмас. Ақылдылар қандай да болсын, сәтсіз қиыншылық істерден шешімін тауып жол табар, ал даналар - болатын істі алдын ала болжап, соңын баянды бітірер баға береді. Яғни алдын-ала болжау дегеніміз терең білімге арқа сүйейтін қасиет екені күмәнсіз нәрсе. Рухани әлеміміздің мәртебесін биік өреге көтерген және айналамызды қоршаған табиғаттан ерекше етіп көрсеткен даналық ілімін меңгерген рухани тұлғалар қай ғасырда, қай дәуірде болмасын рухани мәдениетіміздің бүкіл адамзатқа ортақ білім қазынасына елеулі үлестерін қосып, адамзат баласының рухани әлемінде терең із қалдырып отырған. Олардың бір тобы көркем тілдің тозбас ғимараты болған оқуға да, тыңдауға да жеңіл, қарапайым да анық, әсем де әсерлі, тұжырымды да тартымды тіл өрнегімен кестеленген, танытқыштық әсері мол көркем әдебиет үлгілерін қалдырса, енді бірі есіту арқылы көркемдікті танудың бір саласы болған, рухани сезімімізді оятуда тәрбиелік әсері мол музыка арнасында көркі кемімес, мәні өшпес мұралар қалдырды. Мұндай өнер иелерінің бір туар дарындылық қасиеттері тек қана өнер туындыларын ғана емес, бір-бірінен өзіндік көркемдік таңбасымен ерекшеленетін ағымдарды дүниеге әкелді.
Тарихи ғұмырнамамызда көрнекті із қалдырған, көптің тілеуін тілеп, жоғын жоқтаған ізгі сезім мен асыл қасиеттері арқылы өшпес ерліктің ізін қалдырған алып батырлар ерлігі өткен тарихты танытып қана қоймай, әрбір дәуірдің ұрпақтарына күш пен қайраттың рухы берік өнегелі дәстүр жолын жасады. Осындай жасампаздық асыл қасиеттерімізді кемелдендіріп жетілдірудегі адамзат тарихының қай дәуірінде болсын, тәрбиенің өзекті нысанасына айналған негізгі мақсаты - ең жоғарғы санаға тән рухымызды тәрбиелеу болып келеді. Сол рухымызды тәрбиелеудегі мәртебесі - даналық өресінің деңгейіне байланысты айтылған: Адам - құдай мен хайуанның ортасындағы тіршілік иесі - деген сипаттамаға жауап ретінде: адамзаттың тіршілік тынысында жан-жануарлармен физиологиялық (ішу, өмір сүру, өсіп-өну, көбею сияқты) ортақ сипаты болғанымен, оның жоғарғы санаға тән жасампаздық асыл қасиеттерімен ерекшеленетін рухани әлемі ғана, түп иеге жақын ететін себепкер құралы бола алады деген ой төркініне меңзейді. Зерделей келгенде, адамзат баласының танымдық өресін кеңейтетін ақыл мен ой, сана мен сезім, күш пен қайрат, ерік пен қуат сияқты психологиялық компонеттердің қызметі оның рухани әлемінің түп негізін, немесе асылын қалайды.
Рухани күш табиғатының бастауы, асылы жайында ғұлама ғалым Әл-Фараби [14, 266] еңбектерінде кең орын алған. Оның Даналық негіздері атты еңбегінде: - адам табиғатының қасиеттеріне қарай, оның сыртқы, ішкі дүниесінің бар екендігін айтады. Айналасының қоршаған орта мен оның құбылыстарын тани алатын физологиялық дене құрылысы мен бітім болмысын құрайтын сыртқы тән сезімдері ішкі дүниесіне де әсерін тигізеді. Ал ішкі құпия дүниесі дегеніміз, бұл - адамның рухани күштері. Рухани күш [14, 261] - даму мен тану құбылыстарынан тұрады. Даму процесінің үш түрі бар. Ол - өсімдіктерше, жануарларша және адамдарша даму. Ал танымның адамға тән және жануарға тән деген екі түрі бар. Жануарға тән таным ерекшелігі - қоршаған айналасын сыртқы 5 сезімі, яғни дене болмысы - тәні арқылы тани алса, ішкі сезімдері инстинкке негізделген. Жоғары аталған дамудың үш түрі мен танымның екі түрін құрайтын 5 нәрсе жануар мен өсімдік әлеміне, адам баласының даму барысына ортақ қасиет. Егер өсімдіктердің даму ерекшелігіне тән қасиет - олардың өзіне тән құрылыс сипатын сақтап, өз алдына тіршілік иесі болды десек, мұндай қасиет адамдарға да тән. Жануарларға тән күш - физиологиялық құрылысына пайдалы керек еткен мұқтажын өтеу және өмір сүрудегі іс әрекет ерекшелігі, оның өзіне зияны келетін күштерден қорқу немесе үрку арқылы қорғанады. Әл-Фараби[14,261]қорытындылауынша өсімдіктерше өз ұрпағын, өзіне тән құрылыс сипатын сақтап қалуды ғана мақсат тұту және жануарларша өзінен басым күштерден ұрысу, жанжалдасу сияқты мінез-құлықтарымен (күшпен) қорғанатын даму мен таным барысындағы ортақ ұқсастықтар адамзат баласының адамдық өрісін, сипатын кеңейте алмайтынын және адамның тіршілік етіп дамуы оның пайдалы, ізгі, игі мақсаттарға бағытталған жолды таңдауымен және өткінші бір тұтам өмірде көбіне ойламаған жерден шындыққа немесе құбылысқа ие болуымен байланысты екенін түсіндіре отырып, мұндай үлкен мақсаттарға жетелейтін адамның санасы ғана деген тұжырым жасайды. Оның еңбектерінде [14, 267] рухтың кемелденуі немесе беріктілігі жайлы адам баласының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz