Ауызша әңгіменің фольклорлық сипаты

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:

Қазақ фольклорындағы әңгіме жанры
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-5

1 ӘҢГІМЕНІҢ ЖАНРЛЫҚ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-35
1.1 Ауызша әңгімелердің зерттелуі және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-24
1.2. Ауызша әңгіменің фольклорлық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24-35

2 АУЫЗША ӘҢГІМЕДЕГІ КЕЙІПКЕРЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36-56
2.1 Фольклорлық әңгімедегі кейіпкерлердің ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... .36-46
2.2. Фольклорлық әңгімелердегі тарихи тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46-55

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56-59

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60-61

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі.Фольклордағы әңгіме жанры әлемдік фольклортану ғылымында тек осы ғасырдан бастап кең зерттеуге объекті болды. Аталмыш жанрдың қайнар көзі халықтың өте ертедегі мәдениеті мен тұрмысынан басталатыны анықталды. Апайда, біздің ұлттық фольклор туралы ғылымымызда әңгіме жанры еленбей келді.
Өткен ғасырларда қазақ фольклорын жинап, зерттеумен шұғылданған ғалымдар мен қызметкерлер прозалық фольклордың біраз үлгісін жинап, жарыққа шығарды. Бірақ бұл басылымдарда ауызша әңгіменің жанр ретіндегі сипаттамасы болған жоқ. Тек М.Әуезов А.Байтұрсыновеңбектерінде ауызекі әңгіме туралы жалпы пікір білдірген. Ал, С.Сейфуллин: Біреуден-біреу жадында алып жүрген сөз ауыздан-ауызға көшіп, бүкіл елге жайылып, бұрынғылардан кейінгілерге мұра болып қалып жүреді. Сол әркімнің аузында қақпақыл болып қалып жүрген сөзді әркім үстем санаттың ықпалымен өзінше өңдеп, дәлдендіріп, сырлаған болады... Сөйтіп, баста ауыз әдебиет болып шыққан сөз, неше басты аралап, неше ауыздан шығып, біраз өмір сүрген кезде көп өзгеріске түсіп, талай жері оңалып, талай адамның еңбегі сіңген сөз болып, бастап шығарған адамның кім екені ұмытылып, жалпы көпшілікке бірдей тәрізді жалпы елге бірдей тәрізді ел әдебиеті болып кетеді [1,244] - дейді. Бұл - жалпы фольклорға қатысты заңдылық фольклорлық әңгімеге де тән.
Қазақ халық әдебиетінде ауызша әңгімелер сан жағынан да сапа жағынан да елеулі орын алады. Жазу мен баспа ісі кешеуілдеп дамыған қазақ халқы өзінің өмірден, дүниеден көрген-білгендерін, екінші сөзбен айтқанда, қоғам тіршілігінде, табиғат қозғалысында байқағандарын ауызша әңгіме түрінде қалдырған. Ауызша әңгімелердің қамтитын тақырыптары әр түрлі. Қазақтың ауызша әңгімелерінің мол, әрі қызықты бір саласы - тарихи тақырыптағы ауызша әңгімелер. Онда ел басынан өткен ұлылы-кішілі уақиғалар, қауымда елеулі қызмет атқарған қоғам, өнер қайраткерлері сөз болады, олардың ұрпаққа үлгі-енеге болғандай немесе сақтандырғандай іс-әрекеті сипатталады.
Сондықтан да мұндай шындыққа негізделген әңгіменің та рихи да, тәрбиелік те мәні зор. Әуел баста керген-білгендерінен жеке әңгімешілер, тілмар шешендер шығарған аңыз, әңгімелер әңгімеге айналған. Қазақтың тарихи әңгімелері мазмұны, құрылысы және көркемдігі жағынан қарағанда бейне бір ауыз әдебиетінің құндағында өсіп жетілген алғашқы көркем қарасөз, яғни көркем әңгіме сияқты. Сондықтан да М.Ғабдуллин ертегі, аңыздардың әдеби мәні туралы айта келіп: Халықтың жазу-сызу өнері болмаған кезде туған ертегілер мен әдемі аңыз әңгімелердің әдебиет тарихынан алатын орны да, мәні де улкен... [2,145] деп жазады. Жазушы М.О. Әуезовтың тағы мынадай пікірі бар. Қазақ ауыз әдебиетінде тамаша реалистік әңгімелер бар, олардың қайсы біреупері көркем әңгіме, повестерден кем емес. Қазіргі қазақ прозасы солардың дайын үлгісімен, өнегесімен өсіп жетілді... [3,314]. Ауызша әңгімелердің жүйелі түрде, ғылыми мақсатпен жиналмауының екі себебі бар. Бірінші - жалпы сол тұстағы қазақ фольклортану ғылымының балаңдығы. Екіншісі - ел арасында шындыққа негізделген әңгімені айту қауіпті болды. Әсіресе, 1916 жылғы көтеріліс, 1928-1932 жылдардағы колхоздастыру, аштық жылдардағы өмір, сол кездегі оқиғалар жайындағы әңгімелер болғанымен ел арасында жасырын айтылды, сол себепті жиналмады. Ол әңгімелер сол тұстағы өмірдің ауыртпалығын айтып, большевиктер мен қызыл белсенділердің сорақы істерін әшкерлегені сөзсіз. Демек, бұл әңгімелер бір жағынан саяси мәнді болды.
Сондай-ақ атақты қайраткерлердің өмірі жайында аңыздама түрінде айтатын да ауызекі әңгімелер бар және олар тарихи аңыздан өзгешелеу. Мысалы, тарихи аңыз жөнінде С.Қасқабасов былай дейді: Тарихи аңызда кейде оқиғалар мен фактілер көркем түрде жинақтапып қиял тұрғысынан бағаланады, яғни ел оқиғалар мен фактілердің өз ойына, арман-мүддесіне сәйкес болуын қалап, солай баяндайды, солай етіп көрсетеді. Оған бірнеше себеп бар. Біріншіден, көп уақыт өткендіктен оқиғаның қалай болғанын дәл білмегендік, екіншіден, бұрынғы заманда болған шындықтың көрініс табуы. Мұның бәрі аңызда көркемдеу саналы түрде болмайтынын дәлелдейді [4,92]
Егер шығарманың негізгі критериі деп оның тарихи шындығын ғана алатын болсақ, онда жанр өзінің мән-мағынасынан айрылады да тарихи және мемуарлы әдебиетке тек қосымша материал болып қалады. Өнердің басқа да түрлері сияқты, фольклордың күші мен әдемілігі оның шартты көркемділігіне байланысты. Сондықтан да ауызша әңгімені фольклорлық жанр ретінде анықтағанда оның идеялығына, көркемділігіне, эстетикалық бағытталуына, көпшіліктің ынтасын туғызатындығына сүйену керек. Ауызша әңгіме деп нақты адамдар мен шын тарихи оқиғалары көпшіліктің ынтасын туғызатындай мақсаты бар, танып білетін және эстетикалық құндылығы бар баяндауды айтамыз. Ауызша әңгіме - көпшілікке арналған жанр, өзінің өмір сүру кеңістігінің үлкендігіне қарай ол өлең, мақал-мәтел, жұмбақ сияқты жанрлардан қалыспайды, солар сияқты қолма-қол әрекет ететін жанр. Сондықтан да зерттеліп отырған тақырыптың теориялық және практикалық тұрғыдан айрықша мән-маңызға ие екенін көрсетеді.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.Бұл жұмыста ауызша әңгімелер сияқты қазақ фольклорының өзіндік бір саласының жанрлық ерекшеліктері, тарихнамасы, құрылымы және басқа жанрлармен ара қатынасы арнайы қарастырылады.Біріншіден, ауызша әңгімелерге осы уақытқа дейін ғалым- зерттеушілердің назары түспей, бірен-саран пікірлері болмаса, арнайы зерттелген емес. Тіптен, ауызша әңгімелердің ел ішінде мейлінше молдығына қарамастан, бұған дейін жүйелі түрде жиналмағанын, ғылыми түрде зерттеліп, жарияланбағанын атап өтуге болады.
Екіншіден, ауызша әңгімелер фольклорға тән қасиеттерді (сюжеттің тұрақтылығы, варианттылығы, композициясының то- лықтылығы) айғақтай алады. Үшіншіден, қазақ фольклорындағы басқа жанрларға қарағанда ауызша әңгіме оперативті жанр. Ол болған оқиғаға тез баға береді. Қоғам өміріндегі салт- дәстүрмен, әдет-ғұрыппен, күнделікті тұрмыс-тіршілікпен, қысқасы халықтың барша тарихи-әлеуметтік өмірімен біте қайнасып жатыр.
Осы мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттер шешімін тапты:
1. Ең алдымен зерттеліп отырған объектінің сипатын саралап тану шарт. Ол үшін ауызша әңгімелердің жанрлық ерекшеліктері жан-жақты ашылып көрсетілді.
2. Ауызша әңгімелердің пайда болу, қалыптасу және сол өзі өмір сүріп отырған әлеуметтік ортада дамуын көрсету.
3. Ауызша әңгіменің фольклордың басқа прозалық жанрларынан айырмашылығын, ара қатынасын шендестіре саралау арқылы зерттеп отырған тақырыптың ерекшелігін, мән- мағынасын тереңірек ашуға болады.
Міне, сондықтан да, ауызша әңгімелердің өзіндік құрылымы арнайы көңіл бөлуді қажет етеді.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны.Жұмыстың негізгі мақсаты қазақ фольклорындағы ауызша әңгімелердің жанрлық ерекшеліктерін,жанрлардан айырмашылығынашып көрсету болғандықтан, алдымен фольклорлық мұраларға дерек көзі ретінде ден қойылды.Әңгіме жанры ел арасында фольклор түрінде емір сүріп жатқанын газет-журнал беттерінде жарияланып жатқан материалдардан да, ел ішін кеп аралап, талай әңгімешілермен кездескен журналистердің естеліктерінен де, сондай-ақ жинаушылардың жазбаларынан да көруге болады. Республикалық біраз газет-журналдардың беттеріндегі Ел аузынан атты рубрикасында ауызша әңгімелер кептеп кездеседі. Мұның бәрі ауызша әңгіме жанрының проблемасы туралы, оның езіне тән белгілерінің ертеден қалыптасқаны туралы айтуға негіз болады.
Диплом жұмысының дерек көздері.Жұмыста әдебиеттану мен фольклортану ғылымында байсалды зерттеулер жүргізген жетекші ғалымдардың теориялық тұжырымдары басшылыққа алынды. Тақырыпты игеру барысында А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, М.Ғабдуллин, Р.Бердібаев, С.Қасқабасов, Ш.Ыбырае в,Е.Тұрсынов, Н.Төреқұлов, Б.Байтанаев, А.Сейдімбек, т.б. ғалым-зертеушілердің еңбектері ғылыми-методикалық бағдар берді.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері.Жұмыста салыстырмалы типологиялық әдіске арқа сүйедік, Сондай-ақ, жүйелі талдау әдістерін қолдану арқылы жанрдың тұрақты және өзгермелі белгілерін поэтикалық-көркемдік қасиеттерін сараладық. Жанрдың алғашқы даму тегі, бастау алатын козі, оның поэтикалық өзгеше түр ретінде қалыптасу кезеңдерін айқындадық.
Диплом жұмысының маңызы мен мәні.Жұмыс нәтижелерені көп қазақ әдебиетінің тарихын өткенде пайдалануға болады, сондай-ақ жоғары оқу орындарының студенттеріне арнайы курс етіп өткізуге болады. Мектепке арналған жаңа оқулықтарды жазуда, филология факультеттерінің студенттеріне арналған арнайы жұмыстарға пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ӘҢГІМЕНІҢ ЖАНРЛЫҚ СИПАТЫ

1.1 Ауызша әңгімелердің зерттелуі және жіктелуі
Қазақ фольклортану мен әдебиеттану ғылымдарында көркем фольклор мен профессионалды әдебиеттің тарихи да теориялық проблемалары соңғы 1970-80 жылдың ішінде айтарлықтай зерттелгені белгілі. Алайда, жеке жанрлардың мәселелері, олардың тууы мен даму жолдары, бір-бірімен арақатынасы, жалпы жанрлар теориясы ойдағыдай зерттелді немесе зерттелуде деп айта қою қиын. Әдебиетті былай қойып, фольклордың өзіне келетін болсақ, оның өлең түріндегі жанрлары, әсіресе эпостық түрлері ертеден бері ғылыми ізденістердің объектісі болып келеді. Бірақ фольклордың қара сөз үлгісіндегі жанрлары ғалымдар назарына енді ғана ілігуде. Бұл жерде ертегі жанрына қатысты сөз болып отырған жоқ. Әңгіме, ең алдымен, ертегіге жатпайтын прозалық жанрлар туралы екенін айту керек. Халқымыздың прозалық фольклорына, оның ішінде ертегіден тыс түрлеріне арналған С.Қасқабасовтың сүбелі монографиясы мен А.Сейдімбековтың, Б.Байтанаевтың кітабынан және Е.Тұрсыновтың бір-екі мақаласынан басқа ауыз толтырып айтарлық еңбек жоқ. Аталған жұмыстарда да ертегіден тыс прозалық жанрлар түгел қамтылмаған. С.Қасқабасов миф, хикая, аңыз, әпсана-хикаят тәрізді жанрларды зерттесе, Е.Тұрсынов жануарлар жайындағы тұрмыстық әңгімелерді, Б.Байтанаев әңгіменің көркем әдебиеттегі орны мен байланысын қарастырса, ал, А.Сейдімбеков күй аңыздарын қарастырады.
Осы орайда мына жағдайды айту шарт: фольклорлық әңгіме деген тіркесті ауызша әңгіме деген ұғымның синонимі ретінде түсінеміз, әрі оларды алмастырып қолданамыз. Оның мынадай себебі бар. Біріншіден, қазақ филологиясында әңгіме деп әдеби әңгімені түсіну қалыптасқан. Сондықтан екеуін шатастырмау үшін және әдеби әңгіме деген термин ғылымда қолданылмайтынын (өйткені әдебиеттануда тек әңгіме деп қолдану бар) ескеріп, фольклорлық әңгіме деген атаумен ол жанрды әдебиеттен бөліп алуды мақсат тұттық. Екіншіден, әңгіме деген сөздің өзі о баста екі адамның сөйлесуін білдірген ғой, демек, ол ауызша әңгіме. Олай болса, егер әділіне жүгінсек, әңгіме фольклор жанры болуға тиіс еді, бірақ әртүрлі себепке байланысты ол әдебиеттің жанры болып кетті. Міне, осы жағын да ойда ұстап, қажетті жерде ауызша әңгіме деген тіркесті де қолданып жанрлармен аралас өмір сүретінін дәлелдеу - осы тараудың басты мақсаты болып табылады.
Осы ғасырдың орта тұсында-ақ, яғни 1950-ші жылдары, қазақ фольклорының асқан білгірі әрі зерттеушісі Мұхтар Әуезов бізде ертегілерден басқа ауызша айтылған салт романы (халық романы), тарихи ұзақ әңгіме (повесть), тарихтық хроника, ең алғашқы қысқа әңгіме (новелла), қызық құрылысты өткір әңгіме, күлкі әңгіме, геройлық аңыз, шебер өмірбаяндық әңгімелері, жорық-жортуыл әңгімелері сияқты құбылысы көп, қиын түйінді, шытырман оқиғалы (приключенческий) әңгімелері [5,236] бар екенін айтқан болатын. Ғалым көрсетіп кеткен бұл прозалық фольклор түрлері әлі күнге дейін жүйелі зерттеуге түспей отыр. Біз ол кісінің атап көрсеткен жанрларының ішінен тарихи әңгіме, тарихтық хроника, қысқа әңгіме, күлкі әңгіме, өмірбаяндық әңгіме деген түрлеріне ерекше мән береміз. Өйткені бұлар біздің объектімізге тікелей қатысты. Рас, М.Әуезов өз атауларында терминдік мақсат тұтпаған, сол себепті көрсетілген жанрлар тек сипаттама формасында аталған. Мәселен, ғалым тарихи ұзақ әңгімені орысша повесть, алғашқы қысқа әңгімені орысша новелла деген мағынада түсінген. Ақиқатында, бұлар тарихи әңгіме, новеллалық әңгіме екені күмәнсіз, сол себепті де жұмыста осы атауларды қолданамыз. Байқап отырсақ, Мұхтар Әуезов фольклорлық прозаның барлық дерлік түрін анықтаған тәрізді және анықтап қана қоймаған, оларды жалпы халықтың ауызша әңгімесі деп атап, оның XX ғасырдағы қазақ әдебиеті үшін үлкен рөл атқарғанын да айтады: Көркем поэзияға, - деп жазады М.Әуезов, - ауызша поэзия қаншалық бөгетсіз, сатысыз көп қор құйған болса, бүгінгі көркем прозаға да халықтың ауызша әңгімесісондайлық жатық жолмен көп араласып, қабысып жатыр [6,237].
М.Әуезов ойына орайлас пікірді Ғабит Мүсірепов те айтады. Қазақ фольклорында әңгіме жанры бар екендігі туралы былай дейді: Мұның өзін әдебиетіміздің бұрын назар аударылмаған жанры деп атауға тұрарлық. Оны ауызша әңгіме жанры десе де болады. Мұндай жанр біздің фольклорлық әдебиетімізде бұрын болған. Ол ертеде билер сөзі немесе шешендік сөздер деп аталған. Ақындар айтысы дейтініміз де осыған ұқсас. Айтыс ақыны жазба ақын он күн ойланып табатын теңеулер мен сөздерді табан астында айтып тастап, түйдек-түйдегімен төгіп, жүйткіп жөнеле береді. Олардың ой ұшқырлығын найзағай жарқылына ғана ұқсатуға болады. Сол айтыс ақындары сияқты жер дауы, жесір дауы жайындағы билер айтысы да ғажайып емес пе? Сондай дүл-дүл, тұлпар билердің солармен сабақтастық танылады. Бұл сияқты ауызша әңгіме үлгісі там-тұмдап болса да, қазіргі орыс әдебиетінен де кездеседі. Ол - теледидардан айтылатын Ираклий Андроников, Аркадий Райкин әңгімелері. Жекен Жұмахановты, мына Әзілханды, осылар сияқты өзге де шебер әңгімешілерді теледидардан сөйлетіп, ауызша әңгіме жанрын қалыптастыру қажет болар. Ауызша әңгімені теледидардан тыңдауға оңай, сахнадан айтуға да ықшам. Жаңағы әңгімелерін Әзілхан бір сағат қырық минут айтты. Қайсымыз жалықтық? Жалықпадық, білем. Теледидар ез программасына Ауызша әңгімелер мен естеліктер деген хабар кіргізіп, оны апта сайын белгілі бір уақытта беріп отырса, керермендерге пайдасыз болмас еді [7,37].
Ғабит Мүсіреповтың бұл сөзі сырттай қарағанда осы күнгі әдеби (теледидарлық) әңгімеге қатысты ғана сияқты көрінеді. Алайда, зер салып, зерделей үңілсек, мұнда фольклорлық әңгіменің кейбір белгілері сипатталып, оның жанр ретіндегі мән- мағынасы айқындалғанын байқау қиынға соқпайды. Айталық, ауызша әңгіменің бұрынғы замандардағы билер сөзіне жақындығы, сол арқылы ақындар айтысымен сабақтасатындығы ескертіледі. Сондай-ақ ауызша әңгіме фольклор сипатында болғандықтан естеліктен өзгеше екені айтылады. Фольклорлық әңгіме де, естеліктер кезде туып отыратынын да Ғабит Мүсірепов дәлелдеп айтады. Ал, ауызша әңгіменің сапасы мен өміршеңдігі айтушының (яғни әңгімешінің) шеберлігіне байланысты болатынын да жасырмайды. Сөйтіп, Ғабит Мүсірепов өзінің тұсында фольклорлық әңгіме теледидар арқылы беріліп, әдебиленген түрде баяндалатынын байқатады. Қалай болғанда да, Мұхтар Әуезов сияқты, фольклорлық әңгіменің қазіргі таңда да ез орны бар екеніне күмәнданбайды.
Ауызша әңгімені жанрлық тұрғыдан сипаттамас бұрын, оның халық прозасы құрамындағы орнын, оны саралаудың шарттарын анықтап алу жөн сияқты. Өйткені жеке тұрғанда бір жанрдың өзіне ғана тән қасиеттерін тап басып айту қиын. Оны сол өз үйірінің ортасында, басқа жанрлармен аралас-құралас жағдайында көріп, өзіндік ерекшеліктерін байқауға болады. Бірде- бір жанр саф алтындай таза болмайтыны белгілі. Біз жанрларды айқындауда бірнеше шартқа сүйенуіміз керек. Айталық, шығармадағы басым түсіп жатқан (доминирующие) элементтер қандай, басты оқиға, қақтығыс қандай, ол қандай керкемдікпен, құрылыспен бейнеленген, шығармада баяндалған оқиғаға тыңдаушы жұрт пен орындаушы қалай қарайды: сене ме, жоқ па? [8,33]. Әрине, жанрларды анықтау мен саралап жіктеудің шарттары осы айтылғандармен шектелмейді. Олардың құрамына енетін шығармалардың көркемдік сапасы да, шындықты бейнелеу амалдары да, тарихқа қатысы да әр алуан. Мәселен, өлең түріндегі жанрлар мен қара сөз түріндегі жанрлардың айтылу мақсаты да, мәнері де өзгеше, олардың функциясы да әр басқа, сол себепті оларды жіктеу шарттары да өзіндік аспектілерімен ерекшеленеді. Егер үйлену мен жерлеу салтына байланысты өлеңдерді алсақ, олардың айтылу мәнері де, орны да, мақсаты да, атқаратын қызметі де батырлық немесе ғашықтық жырлардың орындалу орны мен мақсатынан, мәнері мен әсерінен айрықша екені көзге ұрып тұрады. Сол сияқты айтыстар мен дастандар, тарихи жырлар мен мақал-мәтелдер де өзіндік орындалу мәнері мен орны бар жанрлар. Өлең түріндегі фольклорға қарағанда, қара сөз түріндегі фольклорды жіктеудің, саралаудың шарттары басқаша. Бұл туралы халық прозасын арнайы зерттеген С.Қасқабасов былай деп жазады: Фольклорлық проза шығармаларын айтылу мақсатына қарай үш топқа бөлуге болады. Бірінші топты танымдық (познавательный) мақсат көздейтін шығармалар құрайды. Мұндай шығармалар тыңдаушы жұртқа жаратылыстың, дүниенің, адамды қоршаған нәрселердің және неше түрлі жан-жануарлардың пайда болуын, олардың мінез-құлқын түсіндіреді (мифтің барлық түрі, кейбір аңыздар). Екінші топқа мағлұматтық (информативный) мақсатпен айтылатын шығармалар жатады. Бұл шығармалар көбінесе екі-үш адамның сұхбаты, әңгімесі түрінде болып келеді. Мұнда көп жағдайда айтушы өз басында болған ғажайып оқиғаларды, немесе естіген хикаясын әңгімелейді (хикая, меморат-әңгіме). Үшінші топтың шығармалары көркемдік-тәрбиелік (эстетическо-воспитательный) мақсатпен айтылады. Бұл шығармалардың көркемдігі жоғары, сюжеті дамыған болып келеді. Бұған классикалық ертегілердің барлық түрі жатады [8,32]. Демек, ауызша әңгіме, негізінен, танымдық мақсатта айтылады екен.
Халықаралық фольклортану ғылымында адамдардың жеке естелік әңгімелері меморат деп саналады. Меморатты екінші бір әңгімеші өз тарапынан өзгеріске, жөндеуге түсіруі мүмкін. Оның жай әңгімеден ерекшелігі сол - оны белгілі бір жердің, не ортаның тұрғындары түгел білетіндігі. С.Қасқабасов та бұл жанрды меморат-әңгіме деп атапты. Біздіңше, мұның себебі бар сияқты: әңгіме көбінесе айтушының өзі көрген немесе өз басынан өткен жағдайы туралы баяндайды. Олай болса, ол біршама естелік сипатты болады. Міне, осыдан барып, әңгімеде мемораттық белгі көрініс беріп тұрады. Осы себепті меморат-әңгіме деген қосарлы сөз ұсынылған болуы керек. Бірақ еңбегінің басқа бір жерінде С.Қасқабасов ауызекі әңгіме деген атауды да қолданып, оны халық прозасының ертегіге жатпайтын тобындағы жанр екендігін айтады. Олай болса, ауызша әңгімеге ертегіден тыс прозалық фольклордың жанрларында бар белгілер мен қасиеттер тән деп айтуға негіз бар. Халық прозасының ертегіге жатпайтын басқа жанрлары секілді, ауызша әңгіме эстетикалықтан гөрі танымдық, ғибраттық, мәліметтік, сейілдік функция атқарады. Оның да басты мақсаты - тыңдаушыларға тарихи, саяси, діни, т.б. мәлімет беру, оларды бір оқиғадан хабардар ету. Сондықтан ол нақтылы және қарапайым түрде баяндалады. Осы айтылған белгілер кейде ауызша әңгімені тек тұрмыстық мәнде болады деген де пікір туғызған. Мысалы, Е.Тұрсынов жануарлар жағдайындағы ауызша әңгімелерді, бытовые рассказы деп атайды.
Бұл жерде мына жайтты ескеру қажет тәрізді. Әңгіме, мейлі ол жануарлар жайында немесе өткен замандағы тұлға туралы болсын, мейлі айтушының өзі, яки оның туысы, досы жөнінде болсын, бірақ рет айтылып қоймайды. Егер бұлай болса, ол фольклор болып саналмайды, демек оны ауызша әңгіме жанрына жатқызуға болмайды. Ол жай сұхбат болсын, сол жерде фольклорлық шығарма деп есептелмейді. Сондықтан ауызша әңгімені жай сұхбаттан ажырата білу керек. Е.Тұрсынов айтқандай, ол бытовое сообщение деңгейінде қалса, онда бұл сюжет фольклорлық циклге түспеген. Олай болса оны дәстүрлі ауызша әңгіме деп қарамау керек.
Фольклорлық шығарманың негізгі оқиғалық қаңқасы, өзегі болып табылатын сюжет шығармадан бұрын пайда болып, одан тыс өмір сүре алады, көбінесе болмыстың өзінен пайда болады, ойдан да шығарылады. Кез келген оқиға сюжет бола бермейді, ол үшін оқиға бірден-бірге тарап, бір ізге түсіп, фольклорлық сипат алып, тұрақтанады, содан кейін шығармаға айналады. Сюжет сол оқиғаның баяндалуы десе де болады. Тұрақтанған сюжет белгілі бір жанрдың аясында, сол жанрдың әдісі мен тәсілі арқылы ғана шығармаға айналады. Сюжет - бір оқиға. Айтушы өз басынан өткен бір қызық оқиғаны ағайыны мен жолдастарына жай ғана айтып беруі мүмкін. Бірте-бірте бұл оқиға біреуден-біреуге жетіп, тұрақты сюжетке айналады. Уақыт өткен сайын ол әсіреленіп, көркемделіп айтылады. Сөйтіп, әңгіме (меморат) жанры туады, [8,13]- деп жазады С.Қасқабасов.
Халық арасында ұзақ өмір сүрген әңгіме тұрақты сюжетке ие болады. Ұрпақтан ұрпаққа берілетін, халық өмірінің және санасының өте маңызды жақтарын бейнелейтін ауызша әңгіме- лер ғана халық прозасының шығармаларына жатады. Әдетте, мұндай әңгімелер көп вариантты болып келеді, олар кең таралған, тұрақты сюжетке жылдар бойына құрылған шығармалардан тұрады.
Әңгіменің тұңғыш пайда болу жағдайы, сөз жоқ, айтушыға байланысты. Ал, айтылған оқиға тұрақты сюжетке айнала ма, жоқ па? Бұл, біріншіден, әңгімешінің шеберлігіне, екіншіден, баяндалып отырған оқиғаның тыңдаушылар үшін қаншалықты қызық, әрі маңызды екендігіне байланысты. Айтушы көрген немесе басынан кешкен оқиғаны жай ғана баяндап қоймайды, ол оны іштей өзінше салмақтайды, оның мәнісін арттырады және баяндап отырып, оған түсініктеме береді. Баяндағанда, ол жай салдыратып сөйлей бермейді. Баяндауын бір ізге түсіреді, бір сюжет құрайды. Кейін бұл сюжет тұрақталып, ел арасына жайылса, оны әркім айтып жүрсе, ол сюжет фольклорлық сипат қабылдап, белгілі бір жанрға кіреді. Сөйтіп, бір адамның басында болған жағдай немесе болды деп баяндалған оқиға әңгімеге немесе меморатқа, я болмаса хикаяға айналады [8,62]. Уақыт өте келе бұл әңгіме басқа да түрге енеді, аңызға да айналады, тіпті, ірі шығармапарға негіз болып, эпикалық жанрға ұласып кетеді. Белгілі ғалым М.Ғабдуллин айтқандай:Әуел басында тарихи шындыққа, нақтылы айтатын аңыздарына айналған. Бұл әңгімелер бертін келе әртурлі қоғамдық жағдайларға, халық тілегіне сәйкес өзгеріп, жаңара берген, оған бергі заманның өмір шындығынан туған жаңа оқиғалар, көзқарастар қосылған [2,141].
Сонымен ауызша әңгіме ұлттық фольклорымызда өзіндік орны бар жеке жанр екені күмән туғызбайды. Ол - белгілі бір оқиға жөнінде немесе атақты адам жайында, яки болмаса жеке адамның өмірінде болған елеулі сәттер туралы, сондай- ақ көпшілікке мәлім бір оқыс оқиға, ерекше жануар, т.б. айрықша жағдаяттар жайлы баяндайтын ел арасына біршама кең жайылған, тіпті дәстүрлі сипатқа ие болған ауызекі шығарма.
Қазақ фольклортану ғылымы ауызша әңгімені жеке жанр ретінде еш қарастырмаса, орыс фольклортану ғылымында бұл жанрды теориялық тұрғыдан зерттеумен бірге оның тарихына да көңіл бөлінді: фольклорлық әңгімелердің пайда болуы, оның автордан не алғашқы орындаушысынан қол үзуі және фольклорлық әңгімелердің даму жолдары, олардың әлеуметтік рөлі т.т. Орыс фольклорын зерттеушілер ауызекі әңгіменің пайда болуы мен орындалуын бір уақытта бақылау керектігін, сондай-ақ әңгімелеу қандай ортада орындалады, жиі ме, әлде сирек пе, тыңдаушылар әңгімені ілтипатқа ала ма, олардың әңгімеге қандай әсері бар, - деген мәселелерге де көп көңіл бөлді.
Жалпы әңгіме - әңгімешінің шеберлігі мен айтылу жағдайына қарай өзгеріп отыратын, әрі көркем творчество мен тұрмыстық сөйлеу дағдысының шегінде тұратын фольклорлық жанр. Ол баяндаудың ерекше түріне жатады, бастапқы шығарушысы ұмыт болған, өзіндік ерекше сөз мәнері бар адамның әңгімесі ретінде құрылады. Халықтың ауызша әңгімелері жай қарапайым ауызша сейлеу тілі арқылы жасалады, олар бір жағынан халықтың күнделікті еңбегі мен үйреншікті іс-әрекетінің шежіресі іспетті, екінші жағынан, оның рухани өмірінің, ойының, түсінігінің көрінісі.
Ауызша әңгімелер фольклорды зерттеушілерге ғана емес, соңдай-ақ этнографтарға, тарихшылар мен жазушыларға, суретшілер мен артистерге де бай және қызықты материалдар бере алады.
Әңгіме - проза жанрындағы эпикалық шығарма. Онда шындық пен нақтылыққа негізделген оқиға әңгімешінің ез басынан өткен немесе басқа адаммен болған жәйт болып келеді. Әңгіменің анықтамасы оның жанрлық ерекшелігімен байланысты. Орыс профессоры Ю.М.Соколов: Әңгіменің не екенін білу үшін, оны араласатын жанрлардан бөліп алу керек [9,172] деген. Ол ғалымның ойынша әңгіменің басқа прозалықкритериі бола алмайды, өйткені ол әңгіменің жанрлық қасиеті емес, көркемдік негізі ғана. Әңгімелер әңгімешінің үлкен тілдік мәдениетін, ой-өрісінің кеңдігін, байқағыштығын дәлелдейді. Олар тарихи және лингвистикалық көзқарас жағынан қызықты болғанымен, өзін фольклортану ғылымы тұрғысынан таныта алмайды. Оқиғаға қатысқан адамның әңгімесі, көбінесе, образды болып келеді, бірақ мұндағы образдылық әңгіменің көркемдігіне жатпайды, ол тілдік ерекшелікті, яғни адамның сөйлеу тілін білдіреді. Мұндағы көркемділік мақсатты емес, яғни көркемдеуіш құрал, бейнелеу тәсілі емес.
Ауызша әңгіме - барлық халықтарда, әлеуметтік таптар мен топтар арасында өмір сүретін жанр. Фольклортанушылар тұрақты сюжеті бар, сондықтан да фольклорға жататын әңгімелерді ерекше бөледі. Бұл жерде зерттеушілердің есінде бір жағдай болуы керек. Қалай болғанда да, мұқият жазып алынған ауызша әңгіме хатқа түскеннен соң өзінің ауызекі дәстүрдегі бояуын, көркемдік құндылығын жояды. Ендеше, жазып алынған ауызша әңгіме ауызекі болуын қояды, ол фольклорлық процестен шығады, фольклорлық тәсілін жоғалтады және әңгімелеушінің де қылығын, қимылын, интонациясын көрсете алмайды.
Ауызша әңгімелеудің шебері Ираклий Андрониковтің мына сөзіне көңіл қояйық: Сөйлеп тұрған адамның барлық мінез- құлқы, сөйлеу кезінде пауза жасауы, байқамай айтылған сөзі, жымиуы, күлуі, таң қалғандығы, қимыл-қозғалысы, қабағының түйілуі - осының бәрі сөздің дыбысталуындағы кеңістікті ұлғайтады, жаңа мағыналы резервтерді айқындайды, сөйлемді ерекше түсінікті, көркем, айқын, әсерлі етеді [10,262] - дейді. Осыған қоса әңгіменің басқа адамдарға уақытында, орынды айтылуын атап кеткен жөн. Ауызша әңгімеде сол жанрға тән поэтикалық компоненттердің мол болуына әңгімешінің қабілеті, оның тыңдаушылармен қарым-қатынасы, әңгімелеудің уақыты мен ортасы да үлкен әсер етеді. Жазып алу барысында көркемделе баяндалған оқиға осы поэтикалық компоненттерді жоғалтып алуы мүмкін, өйткені әңгімеші тоқтамай сөйлегенде шабыттанып айтады, ал жинаушы жазып алу үстінде оны әлсін- әлсін тоқтатуға мәжбүр болады. Осы тұрғыдан қарағанда, документальды [11,149] - деп айтқаны бір жағынан дұрыс сияқты. Бұл жерде Л.И.Емельянов жалпы ауызша әңгіме жөнінде емес, қайта жазып алынған ауызша әңгіме жөнінде айтып отыр.
Қазақ халық прозасында ертегімен қатар ауызша әңгіме де кең тараған жанрға жатады. Оның себебі - қазақ болмысындағы, көшпелі-бақташылық тұрмыстағы рухани әрі танымдық талап пен қажеттілігі екені сезсіз. Мұндай жағдайда ауызша әңгіме тұрмыс- салттық қана емес, қоғамдық та мәнге ие болады. Қоғамдық мағынасы бар әңгімелер тыңдаушыларға қажетті мәлімет берумен қатар оларды ойландырады, бірте-бірте олар алғашқы пайда болған ортадан, автордан алшақтайды, өзінше өмір сүреді, сөйтіп қоғамдық сананың фактісіне айналады. Міне осындай әңгімелерді фольклорға жатқызады.
Қазақтың ауызша халық әңгімелерінің пайда болу жолдары әр түрлі. Олар - көбіне кеңіл көтеретін емес, қайта үйренетін және танып білу түріндегі әңгімелер. Кейде есіне ерте кездегі оқиғаларды сақтап, белгілі бір реалды немесе ойдан шығарылған фактіге сүйенеді. Ауызша әңгімелер халықты өмір сүруге, өмірдің құнын түсінуге, жақсылыққа, қайырымдылыққа үйретеді, халықтың тарихымен, еліміздегі оқиғалармен таныстырады, зұлымдықты әшкерелейді.
Халық прозасы жанрларының ішінде ұлттық колорит ауызша әңгімелерде басымырақ байқалады. Көптеген сюжеттер сонда кездеседі. Кейіпкерлердің мінез-құлқы, географиялық ортасы, халық көңілін көтеретін сауық пен күлкі, керкем нақышты сөз құралы және ең негізгісі, ерекше тақырып, - міне, осының бәрі ауызша әңгімелердің ұлттық колоритінің басты атрибуты болып табылады. Ауызша әңгіме ұғынып-түсінудің тамаша формасы бола отырып, халық өмірінің әр түрлі аспектілерінен хабардар етеді (еңбек, достық, махаббат, айтыс-тартыс, рулық және ру ішіндегі ұрыс-талас, шапқыншылық, ауыртпашылық, арғы ата-бабаларының істері, халық батырлары туралы еске түсіру).
Қазақ фолькпорының прозалық шығармалары алуан түрлі керкемдік һәм поэзиялық өрнектерді қолданудан қашпайды. Мысалы, ауызша әңгімелерде кейіпкер өз ойын білдіру үшін кейде өлеңмен ұйқастырып та айтады. Мұны, әсіресе оқиғаның шарықтау шегі мен қорытындысын баян еткенде қолданады. Қазақтың ауызша әңгімелерінде диалог жиі кездеседі. Әңгімелескенде көбіне ұйқастырылған сөйлемдерге көңіл аударған. Қарапайым сөзден гөрі өлеңмен берілген ой тыңдаушыға жақсы әсер еткен. Билер арасындағы таласта көбіне ез ойын айналасындағыларға әсем жеткізе білген адам жеңіп отырған. Мұндай сөздерді есте жақсы сақтап, әрі қарай таратып отыру жеңіл болған. Оның үстіне қазақта фольклордың өлеңдік, поэзиялық түрі басым болғаны да әсер етпей қоймаған.
Фольклордың басқа жанрлары сияқты қазақтың ауызша әңгімесінің де өзіндік композициялық құрылысы бар. Оның әрбір элементінің өзіндік міндеті бар. Ауызша әңгімелердің алдында экспозициясы, яғни бастама бөлімі болады. Әдетте, әңгімеші әңгімесін алдымен оқиғаның қай жерде, қай уақытта, кіммен болғанын немесе кімнен естігені туралы баяндайды. Мысалы: Бір жылы ел жаз Шағала көліне көшіп шығып, төл аяқтандырып отырған маусым еді, - деп бастайды әңгімесін Біржанды он бес-жиырма жасында көрген 92 жастағы Айтжан Қонды баласы [12,84] .Мен 1914 жылы Сыздыққа қосылдым. Сонда біздің үйлердің үлкені Әпіш шешеміз бен өз шешем (Нұржанның әйелі) болыпты [12,93] - деп басталады тағы бір әңгіме.
Экспозициядан кейін оқиға басталады. Бірақ қазақтың ауызша әңгімелерінде кей жағдайларда оқиғаның басталуы экспозициямен дәл келуі мүмкін. Мұндай жағдайда сюжет бірден өріс алады. Ауызша әңгіменің түйіні оқиға басталатын жерде туындайды. Әңгімеші ситуацияның бастапқы жіптерін жинай бастайды. Мақсат пайда болып, оқиғаның бағыты белгіленеді. Бұл жерде сюжеттік желінің жекелеген элементтері араласады, сосын оқиға шапшаң дами түседі, Бұл - оқиға басталатын шекара. Шағындау ауызша әңгіменің композициясын қарастырайық.
Сырым жиырма алты жасында бір жолдасымен Нұралы ханның үйіне барса, Қараман ана Малайсарымен сөйлесіп отыр екен.
Балалар, аман ба? - депті де, елемей өздері сөйлесе беріпті.
Сырым жолдасына дауыстап: - Жүр кетейік, бұлар бізді адам деп отырған жоқ қой! - дейді. Малайсары жалт қарап:
Ата тұрып ұл сөйлегеннен без,
Ана тұрып қыз сөйлегеннен без.
Сырнайдай сайраған мына бала кім еді?- дейді.
Ата тұрып ұл сөйлейлесе, ер жеткені болар,
Ана тұрып қыз сөйлесе бойжеткені болар, - дейді Сырым.
Сен толған екенсің, мен болған екенмін,- деп Малайсары Сырымды қасына шақырған екен [13,175].
Ауызша әңгіменің фабуласы оқиғаның тез дамуын және оқиғаға кейіпкердің енуін талап етеді. Баяндауды созу, оқиғаны түбегейлі сипаттау, пейзажды суреттеу оған тән емес. Оқиға өрістеудің шыңына жетеді. Бұл шың шарықтау шегі болып табылады. Мұнан кейін оқиғаның аяғы - шешілуі болады.
Ауызша әңгімелердің композициясының соңғы элементі эпилог болып табылады. Мазмұны мен формасы жағынан ол әр түрлі болып келеді, бірақ оның түрі шығарма мазмұнының идеялығымен анықталады. Сонымен әңгімелердің тиянақталған композициясы: басталуы, негізгі бөлімі, аяқталуы бар екен. Мұнда орындаушы көп жағдайда әңгіменің бастауын қызықты етуге тырысады. Бұл жай ғана бастама емес, оның арнайы мақсаты болады. Тыңдаушы маңызды да қызықты бір нәрсені сезінуі керек. Ауызша әңгімелердің аяқталуы да жай емес, ол - терең мағына беретін, үйрететін қорытынды түйін түрінде болады.
Халық әңгімелері - халықтың тарихын, адамдар мен ұрпақтың тағдырын оқып, білу үшін керек кітап сияқты. Табиғаты жағынан ауызша халық әңгімесі - өте өміршең жанр, сондықтан онда халық өмірінің барлық жақтары қамтылады. Мысалы, өтіп жатқан той кезінде әр түрлі қызықты оқиғалар еске түседі, бірнеше күнге созылатын бораны бар, қатты қыста, суық күндерде өткен уақыттағы ауыртпашылықтар туралы әңгімеленеді.
Әр жанрдың ерекшелігін анықтау үшін мына мәселелерді білген дұрыс: алдымен, жанр қай уақытты, кеңістік пен ортаны бейнелейді, екіншіден, қандай жолмен, амалмен, әдістермен суреттейді, үшіншіден, бейнелеп отырған объектіні қалай түсінеді, біледі, төртіншіден, оның нәтижесі қалай көрінеді, бесіншіден, ол жанр қандай бағытқа бет алады, былайша айтқанда, оның қызметі қандай.
Осы тұрғыдан әңгіме жанрына келетін болсақ, оның фольклорлық жанр ретінде өзіне тән мынадай қасиеттерін атауға болады: ауызша орындалуы, түсінікті болуы, сюжеттің динамикапық дамуы, оқиғалылығы, жағымды кейіпкер мен ғибраттылығының бар болуы, айтып отырған оқиғаның немесе жағдайдың ойдан шығарылмағандығы, кейіпкерлер мен әңгімешінің сөйлеу тілінің ұйқастырылған өлеңге жақындығы, сөйлеу тілінің ерекше мағыналылығы, белгілі бір композициясының болуы, тақырыптарының әр түрлілігі, олардың өмір сүруінің қандай жағдайда екендігі. Ауызша айту әңгіме мен оның желісін тұрақтандырады, олардын түрінің өзгеруіне ыкпал етеді. Сондай тағдырына да әсер етеді. Сюжеттің баяндалу әдістері, кейіпкерлердің сипатталуы, оқиғаның аяқталуы, тағы тағылар ауызша әңгімені фольклорлық жанрға жатқызудағы басты белгілер болып есептеледі. Сонымен бірге ауызша әңгіме тек өзіне ғана тән мінез-құлқы бар жеке адамға назар аударады және өмірдің актуальды мәселелерін көтереді. Сөйтіп, әңгіме деп баяндау түріндегі шағын прозапық шығарманы айтамыз. Тақырыбының өзгешелігі мен композициясының толықтығы, оқиғаның мақсатқа бағыттылығы немесе кейіпкердің уайым-қайғысы, бейнеленген заттар мен құбылыстардың табиғи, сенімді пропорциялары болуы да - ауызша әңгімені жанр ретінде мінездейді.
Әңгіме - белгілі бір оқиға немесе өмірден алынған шын факты жөнінде баяндайтыны мәлім. Әдетте, әңгімені сол оқиғаға қатысушы не оқиғаны көзімен көрген адам айтып береді және оны одан әрі таратады.
Бұрынғы әңгімелерде өмірдің ащы шындығы бейнеленді. Халықтың мұң-мұқтажын, арманын, байларға деген ашу-ызасы мен күресін бейнелейтін әңгімелер өмір сүруін тоқтатпай, дамып отырды. Халық оларды тыңдап, ұзақ уақыт бойы есте сақтап, ауыздан-ауызға таратып отырды. Әңгімелерден сол кездегі уақыт ағымын, халықтың дүние танымын сезуге болады. Кей әңгімелер өзінің көркемдік формасы жағынан қанша әлсіз болса да, тарихи танып білерлік материал ретінде құнды болып табылады. Тарихи анықтық, реалды шындық - міне, осылар өткен ғасырлардағы әңгімелердің сапасын білдіреді.
Ауызша әңгіме бірнеше рет қайталанған соң, тұрақты формаға ие болады, сонымен қатар фольклорлану процесі кезінде олар өзі түскен ортаның ерекшелігіне қарай қайта жөнделеді, әртүрлі өзгешіліктерге ие болады. Әңгімелердің құндылығы сонда: олар ұлттық фольклор ішіндегі ең ширақ қимылдайтын, қоғамдағы не жеке өмірдегі оқиғаларға бірінші болып баға беретін жанр, яғни ауызша әңгіменің негізгі белгісінің бірі оның оперативтілігі болып табылады. Фольклордың басқа жанрларына қарағанда ауызша әңгіме қандай да бір оқиғаға негізделіп туындайды. Болған оқиғаны бейнелеп шығады. Тарихтағы белгілі, атақты адамдардың көбінесе ауызша әңгімелерде бейнеленуі, міне, сондықтан. Оқиға болып кеткеннен кейін бірден туындаған ауызша әңгімелердің фольклорлық өмірі көп жағдайларға байланысты. Егер әңгіме өмір ағымына сай келіп, әрі қызықты болса, кең тарап, халықтың жадында жақсы қалады. Олардың мазмұны актуальдығымен, қоғамдық маңыздылығымен, көпшілік сұранысымен ерекшеленеді. Фолькоорлық әңгімеде ең бастысы - сюжеттің тұрақтануы жеті непзгі оқиғаны сақтаса да, түрленіп отырады, варианттар туғызады, оны әдеби әңгімеден бөлектеп туратын да - осы айырмашылықтар. Ауызша орындапу мәнері де оны әдеби жанрдан ерекшелендіріп тұрады.
Ауызша әңгіме фольклорлық жанр ретінде өмір сүре ме? Бұл сұраққа халық арасында кеңінен тарап, өмір сүріп отырған ауызша әңгімелердің өзі сенімдірек жауап береді. Сөздерімен еліктіріп, қызықтырып әкететін адамдардан көркем сөзге ұста әңгімешілерден өнердің нағыз туындылары пайда болып, керкем фольклор дәрежесіне жетеді. Ауызша әңгімелердің бәрі бірдей емес. Олардың ішінде қызықсыз, әсерсіз, керкемдік жағынан әлсіз материалдар да бар. Экспедицияда жүргенде материалдарды құр жазып алу - аз. Жазбаның ішінен ең құндысын, ең көркемін таңдай білу керек.
Әңгіме жанрына жататын шығармалар көбінесе реальды шындықты бейнелейді, нақты бір сюжетке құрылады. Әңгіменің құрылымы көп ретте қарапайым, есте қалуға лайықты болып келеді. Осының арқасында әңгіме ел арасында жиі айтылып, фольклорлық циклге түседі.Сөйтіп көпшілікке кең тараған сюжетті әңгімеге айналады. Әр орындаушы өз әңгімесін айтады. Бірақ естіген әңгімесінің негізгі сюжеті мен мағынасын сақтап, басқа компоненттерді өзінше өрнектейді.
Әңгіменің негізгі мазмұнын есте сақтап қалу үшін арнайы дайындықтың керегі жоқ. Егер әңгіме шынымен қызықты болса, онда тыңдаушы әңгіменің мазмұнын есіне тез сақтап қалып, басқаларға да әңгімелеп береді және естіген әңгімесінің көркемдік қасиеті қаншалықты екеніне аса мән бермейді. Бұл мақсатында, егер әңгіме тыңдаушыларға белгілі дәрежеде бір мәлімет беру мақсатында айтылса, яғни танымдық қызмет атқарса, оның мазмұнына көңіл бөлінеді, әңгімеші сюжетті әрлеуден гөрі нақты баяндауды мақсат тұтады.
Ауыз екі әңгіме бекерден-бекерге айтыла салмайды. Оны айту үшін белгілі бір жағдай, яғни әңгімені тыңдайтын алқа топ қажет. Сонда ғана әңгімелер айтылады және әңгіменің жанрлық сипаты әңгімешінің шеберлігіне қатысты ашылады. Мұндай шығармаларда фольклорға тән басты қасиеттер көрініп, әңгіме сол дәстүрдің аясында болады. Оның басталуы, сюжеттік дамуы, шарықтау шегі, шешімі болады, әрі оқиға әсерлі баяндалады. Ал, әңгіме белгілі дәрежеде көркем беріліп, оны ең бір мықты орындаушы, әңгімеші айтып берсе, бірақ оның мазмұны қызықсыз болса, онда ол әңгіме өзінің тыңдаушыларын таппай, ұмыт болады. Себебі ,тыңдаушыға өнердің аумағы тек бір әдемі сәтпен шектеліп қоймайды. Оқымысты емес, жай қарапайым адам ретінде өмірде, табиғатта адамды не қызықтырады - соның барлығы тыңдаушының да ықыласын тудырады. Өмірдегі көпшілік ынтасы өнердің мазмұнын білдіреді.
Ауызша әңгіме фольклор жанрының негізгі категорияларын да иемденеді. Фольклорлық әңгіме көркем шығарма ретінде қабылдану үшін, ондағы айтылып отырған оқиға көп ретте тыңдаушылары тыңдап отырған уақыттан бұрын болған жағдайды баяндайды. Ол үшін әңгіме тұрақталған сюжетке ие болып, шығармалардың әр түрлі мазмұнына тән қасиет бойынша кейіпкердің бейнесі, мінез-құлқы өз ерекшеліктерімен берілуі керек. Тек ондаған жылдар өткен соң ғана ауызша әңгімелер фольклордың нағыз шығармалары бола алады. Әңгіме халық редакциясынан өтіп, оның санасында өмір сүреді. Көпшіліктің көңіл-күйі мен пікірін білдіретін нағыз халықтың шығармасы ауыздан-ауызға тарап, ұзақ жыл өмір сүреді. Қызықсыз, көркемдігі мен танып білетін белгілері жоқ әңгіменің өмірі қысқа.
Ауызекі әңгіменің тақырыбы ұшы-қиыры жоқ, әр алуан болып келеді. Ол - халықтың өмірі, тұрмыс-салты, тарихы, жергілікті әдет-ғұрпы, кәсібі секілді әртүрлі саланы қамтиды. Әр тақырыптағы әңгіменің өзіндік кәсіпшілік және қоғамдық ерекшелігі бар. Оның тақырыбы әңгіменің айтылып отырған ситуа- циясына байланысты болады. Айталық, аңшылар демалып отырып, әңгіме-дүкен құрса, олардың әңгімесі көбінесе аңшылық туралы болады. Ал, жиналған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.