Түкті кілем

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш. Ш. УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ
КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЖАНЫНДАҒЫ КӨПСАЛАЛЫ КОЛЛЕДЖ

Бейнелеу өнері және сызу бөлімі

Композиция
пәні бойынша

Тақырыбы: Түкті кілем

Орындаған: ХГК-42 тобының
студенті
Исин Ж.О.
Жетекші: Сүгірәлиева Г.Қ.

КӨКШЕТАУ – 2007
Жоспар:
Кіріспе
Негізгі бөлім
1.1. Кілем өнері
1.2. Әйгілі шеберлер және олардың жұмыстары
1.3. Түкті кілем
1.4. Кілем жабдықтары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер

Кілем өнері.

Үй жасауы-кілем дейді халық,кілем-жайсаң төсеніш, ілсең сән.
Осындай ел аузына ілінген асыл қасиетін ол әлі де сақтап келе жатқан бағалы
зат. Шығыс елінде оны тоқып, тұтынбаған халық болған емес. Кілем бетіндегі
сан қилы сәнді өрнектерге қарап отырсаңыз тұнып тұрған халық өмірінің
шежіресін көргендей боласыз. Бір кезде өмір сүрген халықтардың тұрмысы,
көшпелі елдің ағаш үйі, мал қорасы, ескі қорғандар, жүзім баулары – осының
бәрі кілем бетінде бейнеленген. Кілемдегі суреттер қаншама шартты түрде
белгіленгенмен ондағ өрнектерден өмір шындығын аңғару қиын емес.
Тоқылатын кілемдер ішінен Түрікменістан, Өзбекстан,Қырғызстан,
Қазақстан кілемдері көрнектілігі жағынан ерекше көзге түседі. Ұлттық
кілемдер сол республика халықтарының қол өнерінің негізгі түрі. Осыдан
келіп кілемдердің тоқылуы да, материалы да, өрнегі де әртүрлі болып келеді.
Кілемдер мен кілемдік бұйымдарды ең ерте заманнан шығарып келе жатқан
елдің бірі түрікмендер. Сондықтан кілем өрнегінің республика мемлекеттік
гербісінде бейнеленуі кездейсоқ жағдай емес. Түркімен кілемдерінің 8-10
проценті бұрынғы Одақта жасалатын кілемдердің бәрінен де жібінің тығыздығы
жағынан (бір шаршы метр кілемде 220-дан 400-ге дейін тін болады) ерекше
көзге түседі. Кейбір арнайы тоқылған кілемдердің тығыздығы соншалық, оларда
1 миллионға дейін жіп тіні болады. Бұл елде текин, пенди, емут,
ходжа, бешир, учаудар деп аталатын ескіден келе жатқан кілем түрлері
бар. Медальондармен және геометриялық өрнектермен әшекейленген қызыл және
қызыл-қошқыл түсті ең тәуір кілемдерін халық салор гель, яғни салор
қызғалдағы деп атаған.
1966 жылы шеттері аппақ гүлдермен безендірілген, ортасы бейне бір
орман алаңындағы қызғалдақ гүлдері сияқты жайнап тұрған, көлемі 252 шаршы
метр кілемді Ашхабаттың артистер Кемльдің съездер сарайының төріне алып
келді. Концерт қойылған кезде ғажайып кілем бүкіл сарай ішін қызыл-жасылды
гүлге бөлеп тұрды. Осы кілемнің салмағы 1 тоннадан артық еді.
Осындай қиында қызықты өнер Қазақстан топырағында бұдан мың жылдар
бұрын, қарапайым халық өнерпаздарының ой қазынасынан шығып, шебер қолдары
мен тоқылатын. Қазақстан облысында кездесетін кілем түрлері де, атаулары да
көп. Көне заман деректерінде де олар тап осы күнгі аттарымен аталған.
Мысалы, бұқар кілем, жол кілем, жолақ кілем, жібек кілем, масаты кілем,
мақта кілем, қалы кілем, қара кілем, құлпырма кілем, тақыр кілем, түкті
кілем, алаша кілем сияқты көптеген атаулардың өзі ақ қазақ халқының кілем
тоқумен ертеден таныс екенін және кілемнің әр жерде әртүрлі
мәнердежасалғандығын аңғартады.
Қазақтың терме өрмегінің нәсілмен тоқылатын заттар қатарына кілем,
тақыр кілем, құр, таңғыш, желбау, басбау, есіктің тастамасы, қоржын, сандық
қап сияқты бұйымдар жатады. Ботаның, түйенің ноқталары, тоқыма белбеумен
тең жапқыштарды ауыл шеберлері жай өрмекпен де, аспалы өрмекпен де тоқи
береді. Осыған орай енді біз өрмекпен тоқылатын үй жиһаздарының, адай
кілем, ақ кілем, ақсирақ кілем, Алматы кілемі, Андежан кілемі, Ашхабат
кілемі, барқыт кілем, бір бет кілем, жібек кілем, жолақ кілем, қара кілем,
қыпшақ кілем, мақпал кілем, хан кілемі.
Әрине, кілемдер істелу мәнерлеріне, ұлттық түрлеріне, ою-өрнектеріне
қарай түрлі атала береді. Олардың бәрі түгел атап шығу қиын. Мәселен,
кейінгі кезде жас шеберлер өздерінің кілемдерін нақыт кілемі, Қыз қуу,
некеге бару, космос деп атап жүр.
Алаша, бау, құр, жіп түрлері көп-ақ. Алаша – бқяулы алаша, жүн алаша,
жіп алаша, мақта алаша, терме алаша, өрнекті алаша, көмкерулі алаша боп
бөлінеді. Шекпеннің түйе жүн шекпен, қой жүні шекпен, шидем шекпен, тандай
шекпен, ала шекпен, түбіт шекпен сияқты түрлері бар.
Енді терме, құрларды атап, олардың кейбіреулеріне түсінік берейік.
Басқұр – керегенің басы мен уықтың бауылығымен оралып тұрады.
Дөдеге құр – үзіктің сыртынан дөдегеден оралады.
Басқұр – керегенң басын сыртынан шымқай орап тұрады.
Басқұр- туырлықтың бас баулары, үйдің ішінен уықтың үстін шырмай
орайды.
Басқұр – киіз есктің бас бауы (тастама).
Құр таңғыш – керегелердің, қоспалардың таңғышы.
Құр бау – киіз есктің екі иін бауы.
Аяққұр – туырлықтың етегін бастырып белдеуге байлап тұратын және
жинағанда керегелердің аяғын орайтын аяқ баулар.
Құр – желбау, киізді үйдің екі таянышына керегелерді қосып байлайтын
құр бау. Бұл онша енді болмай тоқылады.
Тен-құр – тең болатын құр жіп.
Құраяқ жіп – түйеге мінгенде аяқ салып отыратын үзенгі. Сонымен бірге
құр белбеу, құр дорба, құр бас жіп, құр тізгін, құр асмалдық, құр жүген
тағы басқа бар. Мұның бәрі де терме өрмегімен істелетеін үй іші жиһаздары.
Бұлардың қай-қайсысы болсын өрнектеліп өте әсем жасалады.

Әйгілі шеберлер және олардың жұмыстары
Кілем ерте кезден қазақ тұрмысында киіз үй мүлкінің бірі болып
есептелсе, қазірдің өзінде де маңызын жойған жоқ. Кілем – арнаулы қарапайым
өрнек арқылы ерекше түр салынып, әрбір шаршы метріне шамамен 230-400-ге
дейін, ал өн бойына 1 миллионға жуық жіп тіндерін кетіріп өте тығыз
тоқылатын аса бағалы бұйым. Жазбаша ескерткіштерге қарағанда, бұрынға
замандарда киіз үйдің ішінен ұстап, еденіне төсеу мен бірге, кілемді киіз
үйдің туырлық пен үзігі орнына да жапқан.
Кілемнің қасиеттеріне байланысты қай кезде, қай заманда болмасын,
кілемді, одан жасалатын мүліктерді көбінесе тек қой жүнінен тоқыған.
Әсіресе Орта Азиямен Қазақстан территориясында тоқылған кілемдердің спаасы
мен түрі, түсі өте жоғары бағаланған. Оның себебі кілем тоқуға
пайдаланылатын қой жүнінің сапалылығы жоғарыда аталған аймақт ың шөбімен
суына, табиғатымен климатына, бұл жерді жайлаған түркі халықтарының
ішіндегі, әсіресе, қазақ халқының табиғи талантымен тіршілігіне байланысты
анықталып отыр. Көктемде қырқылып алынатын қойдың жібектей жіңішке, мамық
жүні бұл маңайда ерте заманнан мақта мен қатар маңызды орын алған. Осыған
орай бұл жерде қой жүнін өңдеуді де көне дәуірден білген. Мақтаны тек
кілемнің негізін салу үшін пайдаланған. Әрине, бұдан кілем тек қана қой
жүнінен басқанад тоқылмайды деген ұғым тумауы тиіс. Мәселен, Робинсонның
еңбегінде туысқан өзбек халқының кілемді арқар жүнінен дн тоқығаны сөз
болады. Кейбір түрікмен кілемдерінде мақтаны түр, өрнек салуға пайдаланумен
бірге кейде жібектен де кілем тоқыған. Кілем үлгілері әртүрлі әлеуметтік
шындықты бейнелейді. Қол өнер шеберлері өз еңбектерінде ұлттық ою өрнектер
мен қатар қазіргі заман тынысын бейнелейтін жаңа түр тапты. Қазыіргі
кілемдер өрнегінен космос, алып құрылыс, өскен ауыл өмірін көруге болады.
Демек, қазақ арасында бұрыннан көп тараған жоғарыдағы кілем атаулары тектен-
тек қойыла салмаған, аталған түрлердің өзіндік ою-өрнектері, тоқылу
технологиясы мен тәсілдері барлығы сөзсіз. Олардың бояу, тоқу, түр салу
әдістерінен ақ әрқайсысының бір бірінен өзгешелігін тіпті қай облыстың
кілем тоқу үлгісі екенін де байқау қиын емес.
Аз ғана уақыт ішінде қазақтың өрмек тоқу өнері тоылығынан игерілді.
Жұмыс өнімділігі айтарлықтай нәтижеге жетті. Фабрика 20-ға жуық кілемді
еліміздің музейлеріне жіберді. Олардың ішінде: Амангелдіге арналған 1937
жылы жасалған (20 м) кілем, Москвадағы СССР халықтарының музейіне
жіберілді. 1940 жылы жасалған көлемі 20 м Қазақ өнерінің он күндігі
деп аталын кілем, 1947 жылы жасалған Рейхстаг төбесінде атты кілем көлемі
16 м Москваның 800 жылдығына арналып сыйлық ретінде музейге
жіберілді. 1947 жылы жасалған Совет өкіметіне 30 жыл атты кілемі 30
м кілем Москвадағы Революция музейінде, Қазақстанның орталық музейінде
Шоқан Уалихановтың кілемі бар.
Фабрика жасаған кілем бұйымдарына ҚазССР халық суретшісі Ә.Қастеевтің
халық шебері Розия Баймұхамедова, Рақым Сарсенбиннің, сондай ақ Москва
лабораторияларының суреттер мен эскиздер пайдаланылған. Кілем суреттене
классикалық ұлттық ою-өрнектерді және кілем тоқудағы дәстүрлі тәсілдерді
игеруге әрекет жасалған.
Дүниежүзінде ең үлкен кілем ең алғаш 1959 жылы Ашхабатта тоқылды,
оның көлемі 192 м еді. 1965 жылы Түрікмен шеберлері оны екі есе
ұлғайтты. Бұл кілемнің көлемі 252 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.