Ана тақырыбының жазылу тарихы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
1. Ғ.МҮСІРЕПОВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ӘЙЕЛДЕР БЕЙНЕСІ
1.1. Қазақ әйелін бейнелеудің шебер мүсіншісі ... ... ... ... ... ... .. ... 5-10
1.2. Ана тақырыбы - мәңгілік тақырып ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11-18
1.3. Ғ.Мүсірепов шығармаларындағы қазақ әйелі концептісінің лингвомәдени сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19-22
1.4.Ғ.Мүсірепов романындағы Ұлпан бейнесінің сомдалуы ... ... 23-30
1.5.Ғ.Мүсіреповтің сөз шеберлігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... . 31-32
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 33-35
ІУ.ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . 36

КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Әрбір үлкен жазушы өзінің көркем шығармала-рында ғана емес, сонымен қатар туған әдебиет жайын ойлай отыра, атқарған өзге істерінде де, әдебиеттің жаңа, жас күштерін тәрбиелеуге, халықтың рухани қазынасының дәреже - деңгейін көтере беруге азаматтық борыш сезімімен келіп атсалысу бағытында да ерекше үлкен болуға тиіс.
Қазақ әдебиетінің негізін қаласқан көрнекті бір топ аға жазушыларымыздың халық алдындағы, қоғам алдындағы сіңірген ерен еңбектерін сүйсіне айтқанда , біз әрдайым осындай сан- саладан жылғалап келіп тоғысар мол жемісін жинақтап еске аламыз.
Қазіргі қазақ әдебиеті ордасының алғаш іргетасы қаланып, шаңырағы көтерілгенде, оның басы- қасында болған, сол кездегі жас қайраты мен тұнық тілегін біржола соған арнап, одан бергі жемісті ұзақ жылдарын бір соның жолына іркусіз жұмсаған - қадірменді жазушымыз Ғабит Мүсірепов.
Ғабит Мүсірепов - проза жанрының шебері.Ғ.Мүсірепов роман жазу үстінде тынымсыз құбылған көңіл- күй үстіндегі адамдарды, олардың тұңғиық рухани дүниесін, сырлы құпиясын суреттеуде үлкен шеберлікке қол жеткізген. Жазушы шығармашылығынан орын алатын роман жанрындағы туындылары өмірдің шындығы мен қазақ жері тарихының тереңіне сүңги білген зергер ұста соққан бұйым секілді әсер береді. Романда кейіпкер тілі мен автор тілін ажырата білу маңызды мәселе. Кейіпкер тілі оның әлеуметтік затынан, ішкі жан- дүниесінің психикалық қалыптасуынан бөлінбейді. Кейіпкердің ішкі жан- дүниесін, оның өмірге деген көзқарасын очеркші оның қандай да бір іске, өзге адамдармен қарым - қатынасы, өмір құбылыстарына саясат, ғылым мен жалпы өнерге деген қатынасы арқылы көрінуі мүмкін.
Ғ.Мүсірепов романдарын оқығанда негізінен жақсы әсер аламыз. Оның әрбір романы көркемдік шеберлігімен, идеялық ой- пікірінің салмақты да
маңыздылығымен есте қалады.

Зерттеу нысаны. Ғ.Мүсірепов шығармашылығындағы әйелдер бейнесі.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жазушының қазақ әдебиетіндегі роман жанрының дамуына қосқан мол үлесін айқындау. Ондағы әйелдер бейнесін тереңірек анықтап білу. Бұл мақсатқа жету үшін алдымызға мынадай міндеттер қойдық:
oo Ғ.Мүсірепов романдарының тақырыптық- идеялық бағытын саралау;
oo Ана тақырыбының жазылу тарихы;
oo Ұлпан бейнесінің сипатталу деңгейі;
oo Қазақ әйелі концептісінің лингвомәдени сипаты

Курстық жұмыстың дереккөздері. Ғабит Мүсіреповтің таңдамалы үш томдығы (Алматы, 1980). Жарияланған мақалалар мен сыни- зерттеу еңбектер.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Шығармаларындағы мақалдардың жүйеленіп, мағынасына талдау жасау мен қазақ мақалдарын салыстыра талдауы.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмыстарын жазу барысында, жинақтау, талдау, жүйелеу, тұжырым жасау әдістері пайдаланылды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Шығармаларды қысқаша мазмұндау және жазу шеберлігімен, идеялық ой- пікірінің салмақты да маңыздылығына назар аударуы.
Курстық жұмыстың құрылымы. Бұл жұмыс кіріспе, бір бөлімнен, әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. Ғ.МҮСІРЕПОВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ӘЙЕЛДЕР БЕЙНЕСІ
1.1. Қазақ әйелін бейнелеудің шебер мүсіншісі - Ғабит Мүсірепов
Ғасырлар бойы тарихтың нелер бір қилы-қилы кезеңдерінде өзінің табиғи құдіретті қалпын сақтап, өмір үшін табанды да қажырлы күрескер бола білген, дүниеге тіршілік әкелуші ұлы күш - әйел, ана қауымының , соның ішінде тонның ішкі бауындай жақын қазақ әйелінің тағдыры жазушы Ғабит Мүсіреповті көп жылдар бойы толғандырып, олар жайлы перзент жүрегінің тебіренісіндей шабытты шығармалар жазуға жетелеп келе жатқаны көпке мәлім. Нәзіктік пен ұлылықты жырлаудың ғажайып үлгісін берген арғы - бергі әдебиет класссиктерінің, ең алдымен, А.М.Горькийдің
Ғабит Мүсіреповке жасаған ықпалы зор.
Әйел өмірінің терең сырларын жырлауды жалпы әдебиет атаулының ешқашан толастамайтын, үзілмейтін мәңгілік тақырыбы деп түсінген жазушы бұл тақырыпты шығармаларында бұрыннан бар ізді қайталамай, тың пікірлер айтып, өзіне ғана тән көркемдік бояу, келісті нақыштар табуға ұмтылған тарлан таланттардың бірі. Көркем сөздің кемеңгер алыбы Л.Н.Толстойдың бір кездегі Жақсы әйел жақсы еркектердің қандайынан болса да жақсы, жаман әйел жаман еркектердің қандайынан болса да жаман деген әйгілі қағидасына да Ғ.Мүсіреповтің өз тарапынан ойлана, толғана қарауына куә болғандаймыз. Жазушы Л.Н.Толстой пікірінің бірінші бөлімін, яғни дүниедегі жақсы әйелдер туралы айтылған тамаша ойын толық қолдайтынын білдірсе, ал, екінші бөліміндегі жаман әйел туралы пікірімен келіспейтінін де байқатты. Жазушы ең жаман деген әйелдің өзін де жаман еркектен жоғары, артық деп санайды екен. Бұл, әрине, жазушының таза субъективті талғамы, жеке пікірі.
Сұлулық пен дархандықты жырлауға, әсіресе, қазақ аналары мен қыздарының бейнесін жасауға, ғасырлар бойы қалыптасып, белгілі бір айрықша характерге айналған олардың абзал қасиетін, ғажайып сыр - сипаттарын, жан- дүниесінің нелер бір құпияларын суреттеуге жазушы Ғ.Мүсірепов бүкіл өмірін түгел арнап, бар дарын күшін сарқа пайдаланды. Жазушының шығармашылық мұратына айналған бұл тақырыпқа жұмсаған оның күш - жігері текке кеткен жоқ. Әр кезде, әр тұста жазылған Ғабит Мүсіреповтің үлкенді - кішілі шығармаларында зергерлікпен сомдалған арулар, аналар бейнесінің тұтас бір галереясы жасалды. Жазушы үлкен шеберлікпен жасаған әйелдер бейнесі жұртшылықтың рухани серігіне айналып, сүйікті әдеби кейіпкерлер - типтік тұлғалар қатарынан берік орын алып отыр.
Ғабит Мүсірепов шығармашылығындағы әйелдер бейнесін тұтастай шолып қарағанда байқалатын жағдай: суреткер негізінен аналар мен арулардың ұнамды, типті кейпін сомдауды бірден бір мұрат еткен тәрізді.
Жазушы шығармаларында бірен - саран ғана болмаса (Айғайша, Жәуке) , әйелдердің ұнамсыз тұлғасы тым сирек ұшырайды. Барлық шығармаларында дерлік ол нәзік сезім иелерінің әр қилы жақсы қасиеттерін, алуан сырларын тебірене жыр етуді негізгі көркемдік мақсат етумен келді.
Ғабит Мүсірепов шығармаларындағы әйелдер бейнесін екі үлкен салаға жіктеуге болады. Бірінші, прозалық, драматургиялыық басты- басты туындыларындағы өзге кейіпкерлермен қатар суреттелген әйелдердің қадау- қадау көрікті тұлғалары. Олар: Баян (Қозы Көрпеш- Баян сұлу), Жібек (Қыз Жібек), Ақтоқты (Ақан сері - Ақтоқты), Бану (Аманкелді), Торғын (Болашаққа аманат), Ақбота (Қазақ солдаты), Назыкеш, Күнзила, Елизавета,Көқпей, Күңше, Жұбай (Оянған өлке), Ақлима (Кездеспей кеткен бір бейне). Бұлар - жазушының аталған белгілі шығармаларының идеялық мазмұнын байытып, көркемдік қасиетін арттыра түскен алуан түрлі сипаттағы арғы - бергі дәуірдің әр қилы өкілдері.
Екінші, жазушының осы тақырыпқа, яғни, арулар, аналар өміріне арнайы жазылған шығармаларындағы әдеби образдар. Бұған оның әр жылдардағы белгілі әңгімелері, очерктері, аудармалары және Ұлпан романы жатады.
Ана тақырыбына жазушының қашан келгені жұртшылыққа мәлім. Ол 30- жылдары А.М.Горькийдің ана тақырыбына жазылған әңгімелерінің ізімен алғаш рет екі-үш әңгіме (Адамның анасы, Өлімді жеңген ана, Ана кесімі айнымайды) жазды. Одан кейін жазушы өзінің Ананың анасы, Ашынған ана, Ананың арашасы атты атақты әңгімелерімен туған әдебиетімізге жаңа леп, көркемдік өрнек әкелді. Жазушының осы шығармалары арқылы әдебиетімізде бұрын - соңды ұшырамаған адам мінезінің тың қырлары жарқырап көзге түсе бастады. Ұлттық әдебиеттің бар асылын бойына сіңірген суреткер, Горькийдің терең гуманистік, асқақ романтикалық шығармаларының игілікті ықпалымен аналардыың әдеби кесек тұлғасын биік талғампаздықпен сомдай түсті. Бұл туындылардағы аналар: Қапия, Нағима әділетсіздікке жауыздыққа қарсы күресіп, аршынды іс-әрекетімен, қажыр-қайратымен кім-кімнің де есінде қаларлықтай айқын бейнеленген. Олар жай бір қарапайым жағдайда емес, халық өмірінің тарихи кезеңдеріндегі (1916 жылғы қазақ халқының көтерілісі, еліміздегі азамат соғысының қаһарлы жылдары) өршіл ісімен, өткір де отты мінезімен көрінеді. Шығармадағы кейіпкерлер тұлғасын тарихи оқиғаның ауқымында ала отырып, жазушы оның жинақтаушылық, типтік қадір - қасиетін арттыра түскен.
Ғ.Мүсірепов ана, әйел тақырыбына шығарма жазуды үзбей, бұдан кейін де жалғастыра береді. Бірақ, бір кездегі өзінің ізіне қайта түсіп шиырлауға бармай, көркемдік ізденістің соны өлкесіне, тың өрісіне жол тартты. Яғни өзінің шығармашылық басты мұраты: әйелдер бейнесінің жаңа қырларын, мінез- харекеттерінің тың сипаттарын көрсетуге ұмтылды. Олардың бейнесін сомдауға жаңа көркемдік құрал, соны бояулар таба білді. Бұған оның Ұлы Отан соғысы жылдары жазған Ер ана, Ақлима әңгімелері толық дәлел. Бұл шығармаларда суреттелген Наталья, Ақлима алдыңғы кезеңдегі ана бейнелеріне әрі ұқсас, әрі өзіндік тың қасиеттерімен көрінген жаңа образдар. Отызыншы жылдарғы әңгімелердегі Қапия, Нағима романтикалық леппен суреттелген, негізінен аршынды іс - әрекетпен көрінетін эпикалық бағыттағы кейіпкерлер болса, Наталья, Ақлималарды жазушы реалистік жарқын бояулармен көрсетуге күш салды. Жазушы өршіл, асқақ іс - әрекетімен қатар кейіпкердің ішкі дүниесінің, сезім әлемінің байлығын терең көрсетуге барды.Тосын оқиға, айрықша жағдай үстіндегі әйел мінезінің ғажайып сипатын бейнелеп берді. Кейіпкердің бойына қоғам дарытқан абзал адамгершілігін, жан - дүниесінің мөлдірлігін, отаншылдық сезімінің ірілігін үлкен суреткерлікпен тебірене толғады.
Ал, Ұлы Отан соғысынан кейінгі әңгімелерінде жазушы қарапайым замандастарымыздың бүкіл әлемге, келер ұрпаққа үлгі - өнеге болатындай, қызығып, тағылым аларлықтай қадір- қасиеттерін әдемі де әсерлі етіп бейнелей түсті. Әмина, Айгүл қойшының бір күні, Айжан қойшының түндерішығармаларындағы әйелдер де ойдың, істің адамы, еңбектен ғана бақыт тапқан , ел қамын ойлайтын қоғам қайраткерлері.Осы кейіпкерлердің асыл қасиеттерін, ізгі жүректің гуманистік нұрлы сипаттарын сөз өнерінің сиқырлы ғаламат күшімен жақсы бейнелеп берген. Әсіресе, қарапайым әңбек адамының ішкі дүниесінің жарығын, қоғамға қалтқысыз беріле қызмет етіп жүрген олардың төзімділігін, табандылығын нанымды деталь, ұтқыр штрихтар арқылы мүсіндеуде үздік шеберлік танытты.
Жазушының соңғы кезге дейін өзінің сүйікті тақырыбына үзбестен қайта-қайта оралып қалам тербеумен келе жатқаны жұртшылыққа аян. Бұған қалың оқырман қауымының жылы ықыласына, үлкен ілтипатына бөленген 1981 жылы жазылған Атақты әнші Майра әңгімесі толық дәлел. Бұл әңгімесінде жазушы тарихи фактіге, халыққа белгілі адамның өміріне сүйене отырып, қазақ әйелінің өнерпаздық тұлғасын оның адамдық қасиетімен ұштастыра отырып әдем суреттеп берді. Әңгімедегі өнер жұлдызы Майраның көрікті портреті, ішкі жан-дүниесінің жарқылы көркем сөз құдіретімен оқырман зердесіне нұр болып құйылып жатады. Әдемі де әсерлі суреттеулер арқылы жазушы Майраның жан дүниесінің тазалығын көңілге ұялатып отырады. Өмір толқынын кешкен өнер адамының өзіндік кейпі, көңіл күйінің нәзік сырлары әңгімеде шынайы қалып тапты. Майраның махаббаты, ұнату, сүю, жек көру сезімдері, мінезінің, жан дүниесінің әр алуан иірімдері шым-шымдап берілген деталь , штрих, эпизод- көріністер арқылы әр түсті көркемдік бояулармен әсем өрнектелген. Жазушының бұл әңгімесі оның көрікті шығармаларының қатарын лайықты түрде молықтыра, толықтыра түсті.
Біз сөз етіп отырған тақырыпқа арналған Ғабит Мүсірепов шығармаларының ішіндегі ең көлемдісі де, көрнектісі де Ұлпан романы. Өзінің бар адамгершілігімен, көркемдік бітімімен, эстетикалық әсер күшінің молдығымен романда көрінетін Ұлпан тек қана жазушының өз шығармашылығы ғана емес, бүкіл қазақ әдебиетіндегі оқшау тұрған әдеби образ. Ұлпан өмірінің хикаясын шерте отырып, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақтың қоғамдық, әлеуметтік өмірінің айқын суреттерін жасағаны мәлім.
Әрине, романдағы орталық та басты кейіпкер - Ұлпан.
Әр заманда жеке халық тарихының айрықша құбылысы болып, шолпан жұлдыздай жарқ ете түсетін төтенше дарынды жарқын тұлғалар болатыны аян. Ұлпан өткен ғасырдағы қазақ топырағында пайда болған сондай ғажайып құбылыс еді. Жазушы ел өміріндегі тарихи фактіні ала отырып, өзінің суреткерлік қарымымен халықтың ақыл-ойының типтік көрінісіндей адам характерін үлкен зергерлікпен жарқыратып сомдап берді.
Романдағы Ұлпан - негізінен реалистік тұлға. Оның бүкіл бойынан сол өткен феодалдық дәуірдегі қазақ әйелінің ең жарқын, ең ең асыл қасиеттерін көру қиын емес.
Оның сезім байлығы, адамгершілігі, адалдығы, моральдық тазалығы, ақылдылығы, зеректігі, зерделілігі, парасаттылығы, өткірлігі, өжеттігі келісті де көрікті бейнеленген. Романдағы Ұлпан - сол қанаушылар билеген көне замандағы халық өмірінің шынайы сипатын танытатын, жинақтаушылық күші мол, әдебиетіміздегі шын мәніндегі типтік образ. Ұлпан бойындағы барлық абзал қадір- қасиеттер ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ әйелінің ерекше тұлға- бітімінің айқын да жарқын көрінісі екені кәміл.
Жазушы Ғабит Мүсіреповтің бүкіл шығармашылығында қазақ әйелін суреттеу мәнерінің өзіндік ерекшелігі, белгілі бір заңдылықтары бары да анық. Оның шығармаларында әр дәуірдің, әр кезеңнің өкілдері кездеседі.Олар өзара бірімен- бірі іштей жалғасып, табиғи тұтасып келіп, көне заманнан бастап бүгінгі күнге дейінгі қазақ әйел бейнесінің көркем әдебиеттегі тұтас бір шоғырын - галереясын көз алдымызға алып келеді. Ананың анасы әңгімесіндегі суреттелетін көне заман өкілі мен соңғы шығармаларындағы еңбек, өнер адамдарының арасындағы тарихи жалғастық дәлелдейді.
Жазушы шығармаларындағы әйелдердің есте қаларлықтай мейлінше толық та айқын бейнеленуінің бір сыры мынада: олардың қай-қайсысы да қандай тарихи кезеңде болмасын өздеріне де, өзгеге де қатал сын боларлық айрықша бір іс- әрекетімен көрінеді. Өмірдің төтенше де ауыр, қатал ситуацияларынан абыроймен шығады.
Жазушының бұл тақырыптағы шығармаларының идеялық мазмұны терең болумен бірге көркемдік қалпы да мінсіз, сымбатты екенін көреміз.Шығарманың сюжетіндегі өткірлік, композициялық бітімінің хас шебердің қолынан шыққанындай ажарлылығы кейіпкерлердің монолог, диалогіндегі шешендік, суреттеу мен баяндау тіліндегі бейнелілік - бәрі-бәрі бір-бірімен қиыннан қиысып өрнек салатыны барша қауымның айызын қандырып отырады.
Әйелдер өмірі жайлы жазушы туындыларының ең басты көркемдік сипаты- әр дәуірдің, заманның тынысына сәйкес, бірін- бірі қайталамайтын, дараланған типтік бейнелердің жасалуында. Бұған қоса олардың тағы бір ерекшелігі ұлттық характер болып сомдалуында болса керек. Сонымен қатар жазушы мүсіндеген әйелдер бейнесінің интернационалдық қадір- қасиеті де айқын. Оның шығармаларының кейіпкерлері тек қазақ қана емес, әр ұлттың да өкілдері болып келетінін білеміз. Әйелдер тақырыбындағы шығармаларда жырланған терең идея, үлкен тағылым ұлттық шеңберден кеңірек биікке кө- терілген. Бүкіл адам баласының жүрегін тербеп, санасына әсер ететін барша қауымға ортақ мәңгілік идеал (адалдық, адамгершілік, ананың, әйел атаулының ұлылығын ардақтау, жауыздықты, зұлымдықты әшкерелеу, соғыс апатына лағынет айтып, бейбітшілікке үндеу т.б.) жазушы шығармаларының негізгі лейтмотиві (құлақ күйі) болып келеді.
Үздік суреткерлік өнермен, ақындық шалқар шабытпен мүсінделген Ғабит Мүсірепов шығармашылығындағы арулар мен аналар образының бүкіл көп ұлтты қазақ әдебиетінен алатын орны да үлкен.
Әйелдер тақырыбындағы жазушы шығармаларының идеялық, тәрбиелік мәні аса жоғары.Жазушының бұл саладағы қай-қай туындысын оқыған адамның іштей тазарып, сезім дүниесінің ірілене, тереңдей түсетіні, арманы қанаттанып шыға келетіні анық. Бұл жазушы шығармаларының идеялық- көркемдік күшінің заңды нәтижесі болса керек. Өйткені ғабит мүсіреповтің бұл бағыттағы шығармасы да туған әдебиетіміздің классикалық дәрежеге көтерілген інжу- маржаны.

1.2. Ана тақырыбы - мәңгілік тақырып
Ғ.Мүсіреповтің мол шығармашылығы қазақ әдебиетіне қосқан зор үлесі барлық оқырмандарға мәлім. Жазушының әңгімелері 1928- жылдан бастап жазылған жаңа адамды, жаңа дәуірді, жаңа психолгияны, жаңа қарым- қатынасты суреттеу жолында әңгіме - новеллелардың шеберлігін, идеясын, композициясын көріп, пайдаланған көркем қүұралдарын ашып, ұлы суреткердің диалог, портрет, лирикалық шегініс, тіл арқылы асқан шеберліктерін көрсету, ана туралы, әйел тақырыбы мен әдебиетте адамзатқа ананың күшті рухын, әдемілігін, жоғары сезімдерін ашып көрсету, ерекше жоғары эстетикалық дәрежеге көтерілді.
Ғ.Мүсірепов шығармаларын жазғанда кейіпкерлердің, әңгімелеуші-лердің халық тілімен сөйлегендері, сөздік қоры сондай өміршеңдігі, шыншылдығы, тіл байлығы көрінеді.Суретшінің тіл сиқырын толық ашпасақ та, тіл байлығын, шындығын ашып көрсету де үлкен міндет болып табылады.
Әр ана туралы әңгімеде әйелдердің типтік бейне, адамзатты, ананы құрметтеу, жоғары бағалау, ананың психологиясын, ерекше сезімдері мен сүйіспеншілігін ашып суреттегені әдебиетке қосқан үлкен үлес деп танимыз.
Ананың анасы, Ашынған ана, Ананың арашасы, Ер ана, Ақлима қазақ топырағында көктеген туындылар. Атақты циклдің дүниеге келуіне жазушының табиғи таланты, ізденімпаздығы негізгі себеп болса керек.
Ғ.Мүсіреповтің шығармашылық ізденуінің ең бір жемісті қадамы оның әңгіме, новеллаларынан көрінеді. Бұл жолда Ғ.Мүсірепов басқалардың ізін қуаламай, өз соқпағын табуға талаптанған. Әсіресе, оның ұстаз тұтып, үлгі алғаны - орыстың озық әдебиеті. Жазушының алғашқы әңгімелері тақырыптық жағынан алуан бола тұрса да жазылу мәнері, тәсілі тұрғысынан көптеген ұқсастықты танытады. Мұны, әсіресе, оның Ана туралы әңгімелерінен анық байқаймыз.
Қазақ совет әдебиетінің қалыптасу дәуірінде орыс әдебиетінің айрықша ұстаздық роль атқарғандығы белгілі. Жазушыларымыз орыс классиктерінен өмір оқиғаларын суреттеуді, күрескер адамның бейнесін жасауды үйреніп қана қоймай, кей жағдайда олармен тікелей тақырыптас, үндес шығармалар да жазды. Соның бір мысалы Ғ.Мүсіреповтің Ана туралы әңгімелер циклі. Мұның пролетариат әдебиетінің атасы А.М.Горькийдің ықпалымен жазылғандығы анық. Әлем әдебиетінде тұңғыш рет күрескер, өршіл, оптимист ананың бейнесі А.М.Горькийдің шығармаларында жазылып еді. Ол өмірден жабыққан, тарыққан,жасып қалған аналарды емес, өз бақыты үшін, ел бақыты үшін күресе білетін ер аналардың іс - әрекетін жырлаған. Міне, Горькийдің осы өнегесі Ғ.Мүсіреповтің әңгімелерінен де анық көрінеді.
Жазушы әр кезеңде жазылған ана тақырыбындағы туындыларында қазақ әйелінің жиынтық бейнесін жасады. Көптеген әңгіме, новеллаларында Әйел - Ананың бейнесін асқақтатып, әлем әдебиетіндегі Әйел - Ана тұлғаларының галереясын байыта түсті. Ол Ананың анасы (1933), Өлімді жеңген ана (1933), Ашынған ана, Ананың арашасы (1934), Ер ана (1942), Ақлима (1944), Ұлпан, Әмина, Ана жыры, Ана шығармалары арқылы сөз өнеріне жаңа көркемдік өрнек әкелді. Ана жайында жазылған алғашқы әңгімелері М.Горький сарынында алынғанымен, ана бейнесі қазақы қасиеттерімен көркем өрнектелген. Мүсірепов қаламынан туған Қапия, Ақлима секілді ана образдары арқылы қазақ өмірінің шынайы көріністері сипатталады.
Ана туралы тақырыпқа баруы А.М.Горькийдің әсерімен болғандығын автордың өзі былай деп мәлімдеген: Горькийдің тақырыбын, жазу әдісін ұғынам деп талаптанғанымда ұшы-қиыры жоқ кең байлықтың ішіндегі ең бір негізгі саласы - күшті адам екен деген қорытындыға келдім... Құлақта ертеден бір әңгімелер жүретін еді. Горькийдің аналарын қайта бір оқығанда, сол әңгімелерім тіріле бастады. Көп ойланбастан - ақ Горькийдің аналарында да, өзімде де бар әңгімелерді де қағазға түсірдім.
Ана туралы новеллалар тақырыптық жағынан ұқсастығының үстіне идея-лық бағыты, пафосы жағынан да бірін - бірі толықтырып отырады. Олардағы типтік кейіпкер - шындық үшін, әділет үшін өмірдің не бір қиындығына да қарсы тұрып, кедергілерді жеңе білетін, әлемге өмір тарататын, сол өмір үшін өліммен айқасатын қауіптің алдында қорқып иілмейтін, өзінің ұлылығын се-зінетін, әрі мейірбан, әрі айбатты күрескер, өршіл, өжет ананың образы. Осы образ қазақ әдебиетіне өзінің үлкен сопылығын, жаңа сипатын, әсерлі күшін алып келген. Ғ.Мүсіреповтің новеллаларындағы Қапия, Нағима, Наталья, Ақлима секілді аналар өздерінің тәлім - тәрбиелік қуаты мен ерлігі жағынан үлкен күрескер адамдармен қатар тұрады.Ғ.Мүсіреповтің әңгімелері мен но-веллаларында, очерктерінде жасалған адамдар бейнесін аналардың өшпес тұлғалары байыта түседі.
Алайда тақырыптық ұқсастық пен идеялық үндестігін біріктірген осы новеллалардың жазылу тәсілдері мен мәнерлері әр түрлі. Ананың анасы деп аталған новеллада автор есте жоқ ескі заманның, жаугершілік дәуірлердің бір қатал оқиғасын жаңғыртып баяндаған. Бір елді бір елдің шауып алуы, шекарасын бұзып, халқын, мал- мүлкін талауы үздіксіз жүріп тұрған сол бір қатал заманда да әйелдің ұлылығына бас иген адамдар болғандығын айтқысы келген. Жазықсыз елді шауып, жас қызды тұтқынға алып бара жатқан озбыр жаулаушыларды қыздың анасы дәлелді сөзбен тоқтатып, даналықпен жеңеді.
Ашынған ана новелласы 1916 жылдың оқиғасына байланысты бір эпизодты суреттеуге арналған. 1916 жыл әкелген қасірет Қапия ананың да иығына батқан. Оның жан дегенде жалғыз ұлы қара жұмысқа алынатын болады. Содан Қапия барлық айла-амал әрекетті қолданып, қалай да баласын аман алып қалуды көздейді. Осы жолда көп азаптар шегеді. Қатты бұлқынған ашу үстінде болысқа және оның қасындағыларға қарсы пышақ та жұмсайды. Көп уақыт абақтыда қамалып жатады. Бірақ ешқандай күш оның жігерін жасыта алмайды. Міне, балаға деген сүйіспеншілік, зорлыққа қарсы өшпенділік қарапайым ананы орасан ерліктерге алып барған.
Бұл әңгімеде үстем тап өкілдерінің зорлықшыл кескіндері де анық сурет-теледі. Солардың бірі - Алтыбас. Ол әңгімеде азулы қара күштің иесі болып көрінеді. Есігінде көптеген қызмет еткен, малын бағып, күлін шығарып жүр-ген Қапия жесір әйелдің баласының тапқан ақысын да түгел бермейді. Қайта ақысын сұрағандығы үшін ашуланып, жас баланы солдатқа жазды. Баласы үшін араша түсіп жалынған Қапияны мазақ етеді.Алтыбастың бойына үстем тапқа тән қатал, қайырымсыз мінездер жинақталып берілген. Новелланың соңында келтірілген мына сөздер шығарманың идеялық мұратын белгілейді: өмір өзін сіліккен қазір бұл сондай орасан күшті, енді өмірді өзі сілкіп қалуға жараған ана.
Ғ.Мүсіреповтің ана тақырыбына жазған новеллаларывның бірі - Ананың арашасы. Мұнда ол әйел ерлігін тағы да бір қырынан көрсетеді. Ұлы Отан соғысы кезінде жазылған екі новелла ана туралы циклдің тікелей жалғасы. Ашынған ана, Ақлима новелллалары соғыс өмірінің көріністерінен сыр ашады. Мұндағы аналар жазушының бұрынғы әңгімелеріндегі Қапияға немесе Нағимға әрі ұқсас та, әрі олардан бөлек те.Бұларды жақындастыратын нәрсе- тағы да ананың күрескер биік тұлғасы. Ал бөлек болатын себебі- айтылып отырған оқиға да, уақыт та өзгеше. Ақлима атты новеллада жазушы кешегі Ұлы Отан соғысының халықтың есінен шықпастай ауыр зардаптарын көркемдікпен бейнелей алған.Әскерден балам келеді, баламнан хабар келеді деп үмітін үзбей ұдайы күткен Ақлима апайдың тағдырында жүрек терберлік астар бар. Ананың қиындыққа шыдамдылығы, таршылыққа төзімділігі, балаға деген махаббаты қандай зор болса, оның сол балаға деген үмітінен айрылып қалу қасіреті де зор трагедия ғой. Жазушы қарапайым ана - Ақлиманың балаға деген мәңгі өшпес сүйіспеншілігін, өміршең, мұқалмас үмітін үлкен суреткерлікпен көрсете алған.
Ал, екінші Ер ана новелласында майдан шебінің оқиғалары сөз болады. Мұнда Наталья деген әйелдің басқыншы жауларға тізе бүкпей, үлкен пат-риоттық ерлік, өжеттік көрсеткені айтылады. Натальяның бойындағы отаншылдық пен жоғары азаматтық сезім бірден пайда болған емес. Отанды сүю - оның өмір бойы бойына сіңірген жақсы қасиеті, жанының байлығы. Бірде ол: Е, мен бір түк көрмеген меңіреу ме едім сонша? Он сегізінші жылы талай көпірді өзім де қиратқанмын. Ол сендер ғана білетін өнер емес шығар? дейді партизандарға. Фашистердің Совет адамдарына қастерлі, қасиетті саналатын ескерткіштерді қирата бастағаны қарапайым ана Натальяға қатты әсер етті. Натальяның жауларға деген ыза- кегі қозатын себептері толып жатыр. Немістер күйеуінің бейітінің басына қойған ескерткішін де бүлдіріп кетіпті. Ондай жаумен ешбір мәмлеге келуге болмайтынын, дұшпанды неғұрлым көп қирату - әрбір патриоттың парызы екенін Наталья жақсы түсінеді. Оның ашуы бүкіл халықтың ашу- ызасымен үндесіп, қаһарлы күшке айналады.
Ана туралы новеллалардың тілдік кестесі де әдебиетіміздің алтын қорына қосыларлық кемел көркемдікті танытады. Мұнда неше алуан тапқыр, шешен сөз айшықтарын кездестіруге болады. Әдебиеттің негізгі материалы тіл десек, сол байлықты суреткер еркін меңгерген.
Халықтың тіл байлығын жете меңгеру жөнінде Ғ.Мүсірепов шығармашылығы көптеген қаламгерлерге өнеге бола алады. Бірнеше мысалдар келтірейік.
Мен мына қыздың шешесімін.Қызым қазір он бесте. Дәл қызымның жасында өзім де сергелдеңге ұшырап едім.Соның суық ызғары табанымнан, қара таңбасы маңдайымнан әлі кеткен жоқ . Тең - теңімен деп, он бес жыл отасқан байым еді, сүйегін жолда көрдім. Білектің күшін, найзаның ұшын не күші теңдеске, не иығы теңдеске жұмсааған жоқсыңдар. Жағаласқан жау емес, жалбарынған сорлы емес пе еді, оның құнын қалай өтейсіңдер?Құлынға қосақтап қызымды әкетіп барасыңдар. Бұларың не ерлік, не әділдікке жанаспайды. Ең мықтағанда еліңе бір күң апарып қосарсыңдар. Қызым сендерге барса, не күң болады, өзіммен қалса тым болмағанда өз етегімде еркін еркелейді. Сондықтан қызымды алып қайтамын(Ананың анасы).
Ғ.Мүсірепов кейіпкерлерінің сөздеріне мейлінше шындық, жатықтық сипат беру үшін халықтың ауызекі айтатын әңгімелерінің үлгісін шебер пайдалана білген.Ертегінің, аңыз әңгіменің жүйесіндей болып келген кейбір оралымдар реалистік сипат алған. Мәселен, сонымен сақадай сайланған қырық жігіт маңдайды батысқа қойып, төскейді үзеңгіге ала тартып жөнелді. Жалпақ жауырыны қақпақтай, жұдырығы тоқпақтай, сыртынан қарағанда құйған пештей болып, оқ бойы алдымызда отырады; астында сары қасқа аты бар, шекіп тастап, оқтаудай ойнап, киіктей орғып келеді (Ананың анасы).
Ашынған анада Нағима ананың оңбаған неменің көзі иттің көзіндей болып тұр. Байдың баласы бөрінің бөлтірігіндей келетін әдеті ғой,- деп айтқандарының өзінен-ақ оның байларға деген өшпенділігін көруге болады.
Ғабит Мүсіреповтің ер ана, еңбекшіл ана, жасампаз ана тұлғасын жасауы бүгінгі жаңа сипатты әйелдердің, ананың бейнесін барлық қырымен, жан - сырымен көрсетуді тақырып өзегінен түсірмей өткендігін көрсетеді.Мұның тағы бір мысалы- Айгүл қойшының бір күні мен Әмина әңгімелері. Біз бұларды жазушының ана туралы әңгімелерінің жалғасы, жаңа ана, бүгінгі еңбек майданындағы жаңа сипатты күрескер әйел туралы әңгіме деп қараймыз. Бұларда да бұрынғы Адамның анасы, Өлімді жеңген ана, Ананың анасы, Ашынған ана, Ананың арашасы, Ер ана, Ақлима новеллаларының әуенімен ұштасқан берік арқау бар.
Айгүл қойшының бір күні әңгімесінде озат еңбек адамы, жоғарғы советтің депутаты, шопан әйел Айгүлдің бір күн ішінде көрген - білген оқиғалары суреттелген.Бұдан еңбек адамының тіршілігінде күн сайын қаншалықты істер болатындығын түсінеміз. Айгүл - қатардағы қойшы ғана емес, ол бүкіл елдің, өлкенің қамын ойлайды. Сырдарияның суы молаюын, қуаң далаға ылғал тараса деп армандайды. Малдың көп өсуі- елдің ризығы. Айгүлдің де де жатса - тұрса ойлайтыны осы мәселе. Айгүлдің бойынан тамаша еңбеккер аналарымыздың ұнамды сипаттары табылады.
Әңгіменің аяғында Сырдария суының бөгеліп, канал қазылғаны айтылады. Шындығында, шөл далаға су шығару деген - мемлекеттік мәні бар аса жауапты жұмыс. Оны ойлаушы Аййгүлдің ойы бүкіл халықтың ойымен үндестік табады. Жазушы бұл әңгімесінде өзінің өмірге деген қатысын, авторлық аңсарын өте айқын білдірген. Қазақстан жерінде іске қырсыздықтан шөліркеп жатқан құнарлы қоныстар әлі де аз емес. Олай болса, күн тәртібінде тұрған проблемаларды көтеру де - жазушыларымыздың парызы болып табылады.
Ал Әмина атты әңгімеде тәрбиеші ананың моральдық ерлігі бейнеленген.Таудан құлаған тасқын - сел арындап, гүрілдеп төніп келеді. Жұрт есінен танып, жапа- тармағай қашып, жанталасқа түскен. Біреуге - біреу қарар емес. Машиналарын адам болса да, болмаса да, тоқтауға құлқы жоқ шоферлар алды-артына қарамай, ағызып өтіп жатыр. Міне, осындай ала- сапыранда қасында бір топ бөбектер бар тәрбиеші әйел - Әмина әр машинаға қол көтеріп, жан ұшырып жүр. Ол өз басын ғана ойласа, әлдеқашан кетіп қалар еді. Бірақ, балаларды тастай алмайды.Ақыр соңында ана өзінің өліміне бел байлап ағызып келе жатқан бір машинаның жолына көлденең тұра қалады. Оны басып кете алмаған шофер лажсыз тоқтайды, ана балаларды машинаға отырғызып, тасқыннан аман алып шығады.
Автор осы бір қарбалас, жанталас сәтті суреттегенде көп жайларды көлденең тартады. Қандай қиындық болса да, өзінің қамқоршыл жүрегінен, адамгершілік қасиетінен ай нымайтын, дүниедегі ең мықты жан - ана дегенді айтады.
Ғабит Мүсірепов әдебиетіміздегі ана тақырыбын ең мол, ең өнімді, ең сұлу жырлаушылардың бірі екенін кейінгі шығармаларымен тағы да тиянақтай түсті. Бізге жазушының шығармашылығының алғашқы беттерінен-ақ таныс - ана, әйел бейнелері соңғы жылдар сыйы ретіндегі шығармаларда өзгеше биік қырларымен қайтадан ыстық көрініп кетті. Мәселен, Екі дүние, екі әйел, Ана жыры және 1981 жылы Қазақ әдебиеті газетінде жарияланған Атақты әнші Майра деген әңгімелері - жазушы өзінің сол бір сүйікті тақырыбын әлі де жаңғырта, жаңарта түскеніне, інжу- маржандай құлпырта түскеніне толық айғақ. Бұлардағы ана бейнелері Ғабеңнің бұрынғы туындыларындағы әйелдер бейнесімен үндесіп жатқанымен мүлдем тың образдар, мүлдем ерекше оқиғалар үстінде көрсетіледі. Табиғат күшімен арпалысып, халық игілігін қоғап қалған қазақ әйелі және үлде мен бүлдеге оранған, шетелдік ақсаусақ әйелдің сол табиғаттың алапат күші алдындағы дәрменсіз қалпы қатар суреттелгенде біріне сүйсіне жаның жадыраса, екіншісіне көңілің қалып, аяныш пен ыза сезіміне тең бөленіп отырасың.Характерлердің ара - жігі ашық. Бұлардан автордың уақыт, заман алдындағы азаматтық борышын айқын сезініп, суреткерлік позициясы берік екеніне тәнті боламыз.
Қорыта айтқанда, жазушы Ғабит Мүсіреповтің ана туралыв әңгімелері қазақ әдебиетін тақырыптық жағынан байытқан, жазу мәнері жағынан өзгеше өрнек әкелген бағалы шығармалар.

1.3.Ғ.Мүсірепов шығармаларындағы қазақ әйелі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.