Қазақ қоғамындағы экономикалық жағашылдықтарды әдістемелік тұрғыдан зерделеу

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе.
3
1 Оңтүстік Қазақстанның жаулап алынуы
9
1.1.Оңтүстік Қазақстан Ресей мен Англияның орта Шығыстағы сыртқы саяси стратегиясында
9
1.2. Сырдария бойында Ресей әскери шебінің құрылуы
13
2 Қазақстанның Ресей империясына қосылуының аяқталуы
18
2.1. Аймақтың Ресей билігіне көшуі
18
2.2. Қазақстанның Ресейге қосылуының салдары мен маңызы
21
2.3. Арал өңірі қазақтарының XIX ғасырдағы Хиуа хандығы мен Ресейге қарсы ұлт-азаттық күресі
24
Қорытынды
30
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
34

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі: XIX ғасырдың II-жартысындағы Патшалық Ресейдің қазақ халқын экономикалық, рухани, мәдени отарлау саясаты тәуелсіз Қазақстан тұрғысында Отан тарихының ақтандақ беттерінің бірінен табылады. Оның негізгі бағыттары қазақ халқын оқу-ағарту, орыс шаруаларын қатарластыра орналастыру жолымен орыстандыру, шоқындырып-христиандандыру, жергілікті халық санасына ықпал етіп, тұрмыс-тіршілігіне өзге діл, жат психологиялық бетбұрыс - Еуропалық мәдениетті ендіру арқылы жүзеге асты және оның зардаптары күні бүгінге дейін сезіліп отыр. Ал өлкедегі патшалыктың рухани-мәдени, экономикалық отарлау саясатын ертерек сезінген төре-сұлтандар, ақсүйек тобы өкілдері мен қазақ зиялылары табан тірісіп қарсы тұра алмады, және де қарқыны күшті империялық саясат оған ешқандай мүмкіндік те бермеді. Мұндай мәселелердің барлығы Кеңестік дәуірде Қазақстанның патшалық Ресей құрамындағы кезеңінің тарихнамасында рухани, мәдени, экономикалық отарлау саясаты деп айтпақ түгелі, тіпті қазақ халқының экономикалық дамуы жолының өзі "таптық көзқарас тұрғысынан, тек кеңестік кезеңнің ыңғайына жығылып, сыңаржақ марапаттау тұрғысынан ғана баяндалғаны белгілі".
Күні бүгін Тәуелсіз Қазақстан тұрғысында қазақ халқының экономикалық даму тарихы және бүгінгі ұрпақтың ұлттық рухани санасын жаңғырту мемлекеттік деңгейде көтеріліп отырған маңызды салалардың біріне айналды. Бұл бағытта ел басы Н.Ә. Назарбаевтың өзі: "- Кеңестік ұлттық саясаттың барлық қателіктері қазактардың бұқаралық санасында келе-келе орыстармен байланыстырыла бастағанын байқадым. ...Тұрмыс дағдысын бір ізге салу, біздің төл-тума мәдениетімізді, әдет-ғұрыпымыз бен дәстүрлерімізді тұмшалау, ұлттық тарихты өз бетінше кесіп-пішу, әрі мұның бәрін Ресейдің үлгісі мен орыс тілінің негізінде жүзеге асыру салқынын тигізбей қоймайтын еді" [1], - деп ашық жазды.
Қазақстандағы XIX ғасырдың II-жартысындағы реформалар - патшалық Ресейдің отаршылдық саясатының маңызды бөлігінің бірі болып табылды. Өйткені, ол әкімшілдік құрылыс, жер қатынастары, сот құрылыс, халыққа білім беру, дін мәселесі сияқты қазақ қоғамының шешуші экономикалық, рухани-мәдени салаларының барлығын қамтыды.
Осының бәрі бүгінгі танда тарихи өткен кезеңге обьективті тұрғыда қарауды, жаңа көзқарастарды тиянақтауды талап етеді. Өйткені, халықтың мындаған жылдар бойғы тар жол тайғақ кешуін, асыл қазынасын, бостандығы мен зердесін, адамның негізгі құқықтары мен сенімін, қазақ елінің экономикалық қатынасын қамтиды. Өзге халықтарға да осы құндылықтары арқылы танылады. Зерттеу тақырыбымыздың ұлттық экономикалық мәселелерді игеруде септігін тигізіп, қоғам дамуыңда тарихты меңгеруге септігін жасайтындығы даусыз.
Ендеше ел басы мен қазақ зиялы қауымының назарға алып отырған негізгі мәселесі: бүгінгі саналы ұрпақты тәрбиелеу мәдениеті пен рухани құндылықтарды, ұлттық сананы жаңғыртуда, өткен дәуірдегі ұлттық тарихын зерттеу, оның экономикасын, бастан кешкен бар ауыртпашылығын зерттеу, оны дәріптеудегі сұраныс пен мемлекеттілігімізді қалыптастыруда, тіліміз бен ділімізді сақтап, құрметтеуде зерттеліп отырған XIX ғасырдың II-жартысындағы отарлау саясатының негізгі бағыттары мен көріністерін айқындау жэне зерделеу халқымыздың төл тарихын шынайы тұрғыда таныту қажеттілігінен туындап, үндесіп отырғандығы өзекті мәселелердің бірінен саналады.
Курстық жұмыстың тарихнамалық негізі: Патшалық Ресейдің саяси отарлау саясатының зерттелу тарихнамасы тақырыптың күрделігіне қарай төрт кезеңге бөлініп қарастырылған.
1 кезең: 1731 жылдан - 1867-1868 жылдардағы реформаға дейінгі аралықта жүргізілген Қазақстанды саяси тұрғыдан барлау экспедицияларының жұмыстары барысында жазылған қолжазбалар, мәлімдемелер, күнделіктер, статистикалық мәліметтерді қамтиды.
2 кезең: 1867-1868 жылдардан - 1917 жылғы қазан төңкерісіне дейін жарық көрген тарихи, саяси-экономикалық, геотопонимикалық, ғылыми ізденістер негізінде жазылған еңбектерді құрайды.
3 кезең: Кеңестік дәуірдегі зерттеу еңбектері
4 кезең: Тәуелсіз Қазақстан жағдайында жарық көрген зерттеулер (1991 жылғы желтоқсаннан күні бүгінге дейін).
ХҮІІІ ғасырдың басында қазақ даласын қоршап, бекініс, қамалдарды көптеп салып, оларды орнықтыру жэне казак-орыс әскерилерін орналастыру барысында, жеделдетіліп қазақ жеріне әскери барлау экспедициялары аттандырылады. Оларға қазақ хандығының территориясын, әскери-саяси жағдайы мен әлеуметтік-экономикалық құрылысын анықтаумен қатар түрғындарының мэдениетін, психологиясын зерттеу міндеттеледі. Алдымен 1734-1737 жылдары И.К.Кирилловтың экспедициясы жіберіліп, нэтижесінде оның "Цветущее состояние Всероссийского государства" [2] атты еңбегі жарық көреді. Бұл мәліметтерді Орынбор экспедициясының белсенді мүшесі, осы өлкеде 42 жыл қызмет жасаған П.И. Рычковтың еңбектері толыктырады. П.И.Рычковтың "Орынбор топографиясында" Орынбор өлкесінің халкы: қазақ, башқүрт, қалмақ тб. шаруашылығы, көші-қоны, ру-тайпалық қүрамын жаза отырып, Кіші жүздің Ресейге қосылуы туралы баяндалады.
XIX ғасырдың басында Қазақстан тарихын танып, білуге зор үлес қосқан Тарихи тәжірбиенің ащы сабағын алған патша үкіметі дайындықсыз басқаруды қайта ұйымдастыруға тәуекел ете қоймады. Сондықтан Қазақстанның кейбір аудандарының шаруашылық ерекшеліктерін зеттеуге алдын-ала күш салып, Ш.Уалиханов жәнге А.И. Левшин тәрізді көрнекті ғалым-зерттеушілердің көмегіне сүйенді. Реформалар жобасымен әскери минестр, шенеуніктердің жаңа ұрпағының өкілі Д.А. Милютиннің басшылығымен құрылған төтенше комитет жұмыс істеді. А.И. Левшиннің 3 бөлімнен тұратын оның еңбегінде қазақтың рухани дамуы, рухани мәдениеті туралы түсініктері отарлаушы империяның көзқарасын танытты.
XIX ғасырдың ортасынан қазақтар жөнінде саяси-экономикалық статистикалық сипаттағы еңбектер маңызды орын алады, оған И.Ф.Бларамберг пен В.В.Вельяминов-Зернов, И.И. Крафт, А.И. Добросмыслов [3] еңбектері жатады. Онда отарлаушылық бағытының басымдығына қарамастан Кіші жүз халқының мәдени тұрмысы, хал-ауқаты, рухани деңгейі туралы құнды мәліметтер жинакталған. Әсіресе, халықтың тұрмыс ерекшелігі, оку-ағарту мәселесінде де маңызды мағлұматтар береді.
XIX ғасырдың II жартысында Қазақтың рухани-мәдени жағдайын жазған қазақ ағартушысы Ш.Ш. Уәлиханов алғаш рет Ұлы державалық шовинизмге қарсы шықты . Әсіресе, империялық өкіметтің Қазақстанда енгізген әкімшілік реформаларын сынады, оның көшпелілер тұрмысына керағарлығын ашық айтады. Қазақ ақсүйектерін шен-шекпен жэне басқада лауазымдармен алдарқатып, оларды жат қылықтарға яғни етірік-өсек, айдап салу тағы басқада қылыктарға салынуын патшалық өкіметтің жүргізіп отырған саясатынан көреді. Патшалық Ресейдің Кіші жүздегі рухани-мәдени отарлау саясатынан көріністері И. Казанцевтің, Л. Мейердің, Ф. Усовтың, В. Черемшанскийдің және А. Артеньевтің еңбектерінен табылады [3].
Бағындырылған халықтың тұрмыс-тіршілігін, мэдениетін зерттеу мәселесі XX ғасырдың басында жетілдіріле түсті. Қазақ жеріне өлкені зерттеу мақсатында келушілерден К.Абаза, П.Н.Столпянский, Т.И.Седельниковтарды атауға болады.
Орынбор өлкесінің тарихын зерттеуде елеулі рөл атқаратын маңызды еңбек В.Витевскийдің монофафиясы. Автор Бірінші Петр заманынан қазақ жерлерін өз отарына айналдыру қажеттігі көзделгенін жасырмайды. В.И. Витевский еңбегінде өлкені отарлаудың ең қолайлы әдісі деп "Ресейдің ішкері аудандарынан орыстың шаруалары мен ең төменгі таптарды", яғни боскындар мен қашкындар, қылмыскерлерді "қазақ жеріне жер аудару керектігін"- көрсетеді. Кіші жүздегі сұлтан, төрелермен империялық шенеуніктер қарым-қатынасына талдау жасалады.
XIX ғасырдың аяғы-ХХ ғасырдың басында зерттеушілер еңбектерінен қазактың рухани-мәдени өміріне деген қызығушылығын байқаймыз. Қазақ зерттеушілерінен бүл кезенде алғаш қалам таратқан кайраткерлер М.Бабажанов, Х.Досмұхамедов, М.Тынышбаев, Т.Шонанулы, Қ.Кемеңгерүлы болды. Авторлар Патшалық өкіметтің отарлау саясатын әшкерелей келе, қазақ халқына тигізген залалы, тұрмысына енген өзгерістерін ашына жазады.
Аталған авторлардың шығармашылық мұралары олардың ой өрістерінің кең екенін жэне Қазакстаннын Ресейге қосылуын "буржуазиялық тарихшыларға" Карағанда жаңаша тұрғыдан бағалайтынын көрсетті. Өйткені, енбектер қазақтарды отарлаудың закымдары мен зардаптары көзге ұрып тұрған кезде жазылған болатын.
Курстық жұмыстың деректемелік негізі: Жұмыстың алдына қойған зерттелу мақсаттарына сай, бірқатар деректерді тақырыпқа лайық жүйелеу жүзеге асырылды. XVIII-XIX ғасырлардағы Патшалық Ресейдің отарлау саясаты барысында саяси отарлау бағыттарынан көріністер беретін 1898 жылы жарық көрген М.М. Крафттың "Сборник узаконений о киргизах степных областей" және А.И. Добросмысловтың "Материалы по историй России"[4] атты құжаттар жинақтары зерттеліп, тақырып төңірегінде қажетті деректер талданған. С.Асфендияровтың редакциялауымен кеңестік дәуірде жазылган бірден-бір еңбек "Прошлое Казахстана в источниках и материалах" атты екі бөлімді жинақтың II бөліміде ерекше атауға тұрарлық. Қазақ халқының жағдайынан "Материалы по истории Казахской ССР (1785-1828)" - және "Материалы по истории политического строя Казахстана" деп аталатын арнаулы кұжаттар жинақтарында Қазан төңкерісіне дейінгі мүрағат мәліметтері жинақталған. Бүл құжаттар жинақтарының ерекшелігі қазақ халқын саяси-әкімшілік жағынан игеру ғана емес, рухани мәдениетіне өзгерістер ендіріп, орыстандыру, сөйтіп біртіндеп халықтың ділін жою мақсаттарын анғаруға болады. Тақырыпты зерттеуде "Казахско-русские отношения в XVIII-XIX веках" кұжаттар жинағының алатын орны зор. Онда Қазан төңкерісіне дейінгі Мәскеу мен Петербор қалаларында сақталған мұрағат материалдары камтылган барлығы 353 құжат жинақталған. Құжаттар жинақтарымен қатар негізгі пайдаланылган мұрағаттар мен мұрағат қорлары:
1. Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағы (ҚРОММ). Алматы қаласы. Орынбор шекара комиссиясының № 4 коры, Орал облыстық басқармасының № 370 қоры, Бөкей хандығының № 78 коры, Орынбор шекаралық сотының № 87 коры, православие дініндегі Орал духовная училищесі басқармасының № 706 коры.
2. Ресей Федерациясының Орынбор облыстық Мемлекеттік мұрағаты (ООММ)- Орынбор каласы. Орынбор генерал-губернаторы кеңсесінің № 6 коры, Орынбор комиссиясының кеңсесінің № 2 қоры, Орынбор шекаралық істер жөніндегі экспедициясының қүжаттары № 5 кор, Орынбор және Орал епископы кеңсесінің № 174 қоры, Орынбордағы духовная консисторияның № 175 қоры.
3. Ресей Мемлекеттік әскери-тарихи мүрағаты (РМӘТМ)-Мәскеу қаласы. Бас Штаб Департаменті кеңсесінің № 38 коры, Орынбор корпусы бөлімшесінің құжаттары № 1441 қор, Сырдария облысының әскери штабы № 1435 қор, Орыс әскерлері туралы, оларды басқару және бейбіт кездегі шүғылданатын іс-әрекеттері жөніндегі мәліметтер № 412 кор. Орта Азиядағы әскери қимылдар № 483 кор.
4. Ресей империясы сыртқы саясат мұрағаты(РИССМ)-Мэскеу каласы. Қыргыз-кайсак істері-№122 қор. 122\4- тізім, 1731.
5. Ресей мемлекеттік тарихи мұрағат (РМТМ)-Мәскеу каласы. 1291 кор, 81тізбе.
Негізгі деректер көзіне күнделіктер мен колжазбалар корынан елшілер, мемлекеттік шенеуніктер мәлімдемелерінің маңызы орасан зор. Мұндай деректердің қатарынан XVIII-XIX ғасырларда Кіші жүзде болған Джон Кэстльдің [5], А.И. Тевкелевтің, полковник А.З.Горихвостовтың күнделіктері пайдаланылды.
Курстық жұмыстың нысаны: ХIX ғасырдың II - жартысындағы Патшалық Ресейдін отарлау саясатының негізгі бағыттары мен көріністері, оны жүзеге асырырғандағы қазақ елінің экономикасы.
Курстық жүмыстың мақсаты: Зерттеу жұмысының алдына қойған мақсаты - XIX ғасырдың II-жартысындағы Қазақстандағы саяси және әлеуметтік- экономикалық қатынастардың негізгі бағыттары мен көріністерін ғылыми негізде жан-жакты талдау, саралау, зерделеу болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеттері:
ХІX ғасырдың II - жартысындағы патшалық Ресейдің отарлауының тарихи алғышарттарын және негізгі бағыттарын айқындау;
Қазақстандағы XIX ғасырдың II жартысындағы реформалардың оның зардаптарының мәнін ашу;
Өлкеде жүргізілген отарлаудаға қазақ халқының көзқарасын ашып көрсету;
Шаруалардың Қазақстанға қоныс аударуын, оның барысын ашу;
Қазақ қоғамындағы экономикалық жағашылдықтарды әдістемелік тұрғыдан зерделеу.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден , үш тараудан, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. Оңтүстік Қазақстанның жаулап алынуы

1.1 Оңтүстік Қазақстан Ресей мен Англияның орта Шығыстағы сыртқы саяси стратегиясында

Кіші жүз бен Орта жүздегі Ресей қатысуының нығаюы және патша өкіметінің қазақ жерінің терең түкпіріне жеделдете ене бастауы XIX ғасыр- дың 30-жылдарында Орта Азия хандықтарының карсыласуымен қатар Ұлыбританияның астыртын қарсы әрекетіне кездесті. Бұл кезге қарай Англия Британ империясының ең ірі әрі бай отары - Үндістанда өзінің орнығуын нығайтып алып, көршілес азиялық елдерге өзінің ықпал өрісін кеңейтуге белсене кірісе бастаған еді. Британ үкіметінің стратегиялық жоспарларында ағылшынның өнеркәсіп тауарларын өткізу үшін біршама тиімді рынок, Орталық және Оңтүстік-шығыс Азияда әскери-саяси экспансияны одан әрі өрістету үшін қолайлы алғы шеп ретінде қарастырылған Орталық Азия мен көршілес Ауғанстанның аумақтарына зор мән берілді.
Ағылшын кәсіпкерлері, дипломаттары мен көпестері XVIII ғасырдың алғашқы үштен бірінің аяғында, Солтүстік соғысы аяқталып, ағылшын-орыс дипломатиялық қатынастары толық көлемінде қалпына келтірілісімен-ақ Казақстан мен Орталық Азияға айтарлықтай ден қоя бастаған еді. XVIII ғасырдың 30-жылдарында олар өз үкіметінің алдына Ресей аумағы арқылы Персиямен транзиттік сауданы қалпына келтіру туралы мәселені табанды түрде қойып, 1741 жылы Решта қаласында ағылшын сауда факториясының ашылуына қол жеткізді [18,28-29бб]. Ағылшын көпестерінің Орта Шығысқа, бірінші кезекте, Персияға сауда маршруттары, негізінен алғанда, Каспий теңізінің шығыс жағалауымен өтетін, мұның өзі ағылшын коммерциялық топтарының Батыс Қазақстанның және көршілес Орта Азия хандықтарының аймақтарын зерттеуге мүдделі болуын анықтап берді. XVIII ғасырдың 30-40-жылдарында ағылшынның бірнеше сауда агенттері мен көпестері Казақстанда болып, олар қазақ билеушілерімен және Орталық Азия халықтарымен тікелей қарым-қатынас орнатты, Қазақстан мен Орталық Азияның басқа да елдері туралы географиялық, саяси және әлеуметтік-экономикалық мақсаттағы алуан түрлі мәліметтер жинады. Өздерінің отандастарына олар ықылас танытқан қазақ даласы туралы ақпаратты алғаш хабарлаған ағылшындар арасында орыс мемлекеттік қызметінде уақытша болған теңіз капитаны Джон Эльтон, кескіндемеші Джон Кэстль, Томас Вудроф, шотланд хирургі Джон Кук, сондай-ақ XVIII ғасырдың 40-жылдарында [18,29б]. Каспий маңы ойпатына саяхат жасаған көпестер Реональд Гок пен Джонатас Ганвей болды. Олар жинап, өңдеген материалдар Англияда және Еуропаның басқа да елдерінде жарияланып, кейіннен британ кәсіпкерлерінің қазақ жері мен Орталық Азия хандықтарына ынта-ықыласының күшеюіне біршама себін тигізді.
XIX ғасырдың екінші ширегінен бастап, Орта Азия хандықтарына, Персия мен Шығыс Түркістанға британ елшілік миссияларының жандана түсуі Ресей мен Англияның Орталық Азиядағы өнім өткізу рыногы үшін экономикалық бақталастығы мен олардың арасындағы Таяу Шығысқа ықпал өрісі жолындағы саяси күрестің үдей түсуі жағдайында өтті. Андрианополь (1829 ж.) және Ункияр-Искелес (1833 ж.) шарттарының жасалуынан көрінген Кавказ аймағында Ресей жағдайының күшеюі Англия тарапынан бірден-ақ жігерлі қарсы қимылға тап болды, ол патша үкіметінің екі бағыттағы - Таяу Шығыс және Орта Азия бағыттарындағы сыртқы саяси қадамдарын қатарынан жансыздандырып тастауға тырысты.
Ағылшын барлау экспедицияларының Орталық Азия мен Оңтүстік Қазақстанға ену әрекеттерінің алдында Англияның өз ішінде қызу насихат науқаны болып өтті, ол көп жағынан Батыста кеңінен белгілі ағылшын дипломаты әрі көсем сөзші Дэвид Уркварттың жеке басына байланысты болды. Оның 1830 жылдары жазылып, жарияланған еңбектерінде Ресей империясының Персияны қосып алу ықтималдығы, көп кешікпей орыс әскерлерінің Түркістанға жорық жасайтыны және тез арада әскери-саяси және басқа да шаралар қолданылмаған жағдайда Үндістандағы британ үс- темдігінің құлайтыны туралы болжамдар жасалған еді.[19,28-29бб]. Уркварттың Англияның азиялық иеліктеріне орыстардың қатері туралы жазбалары британ өнеркәсіп топтары мен жұртшылығы арасында алаңдаушылық туғызды, мұның өзі ағылшын қоғамында сыртқы экспансияға итермелеген құлшыныстардың үдей түсуіне себепші болды.[20,150б].
Орыстардың қаупі және Үндістанды қорғау қажеттігі туралы лақап Англияның Орталық Азиядағы сыртқы саяси және әскери экспансиясының ұзақ кезеңге арналған идеологиялық тұғырнамасына айналды. Ост-Инд компаниясы қызметкерлерінің, Форин-оффис агенттері мен ағылшын дипломаттарының Бұхараға, Хиуаға және Қоқанға барлау мақсаттарымен жиі сапарға шығуы сол кең ауқымды саясаттың маңызды компоненттерінің бірі болды. Орталық Азия мен Шығыс Түркістанға ағылшын барлау миссияларының енуі XIX ғасырдың 30-40-жылдарында екі бағытта: Солтүстік Қазақстан даласының жапсарлас жатқан белдеуін қоса алғанда, Оңтүстік Орал мен Сібір жағынан және Британия Үндістанының аумағы мен соған шектес азиялық иеліктер тұсынан жасалды.
Орталық Азияның рыноктарында Ресей бәсекелестігін жою және Британ өнеркәсіпшілері мен саудагерлерінің солтүстіктен оңтүстік-шығыс бағытындағы неғұрлым қысқа сауда жолдарын ашу мүдделерін көздеп, 1824 жылы Орынборда Джеймс-Бэли Фрезер бастаған Інжілдік миссия құрылды. Інжіл ілімін тарату жөніндегі миссионерлік қоғам ретіндегі бұл мекеменің ресми мәртебесі қазақтар арасында христиан дінін тарату үшін ғана емес, сонымен қатар барлаушылық-ірткі салушылық мақсатта да уағыз жүргізуге мүмкіндік берді[2,361б].
XIX ғасырдың 20-жылдарында Орынборда Британ барлаушысы Сандерсон басқарған топ жұмыс істеді, ол Қазақстан және Орта Азия елдері туралы алуан түрлі материалдар жинап, алынған деректерді Орта Шығыстың басқа елдеріндегі өз әріптестері арқылы Лондонға жіберумен айналысты. 1827 жылы Орынбор әкімшілігі өз агенттерінен бұл топтың орыстарға қарсы саяси қызметі туралы кең көлемде ақпарат алып, Сандерсонды елден қуып жіберді [21,18б].
XIX ғасырдың 30-жылдарынан бастап Англия Орта Шығыстың әртүрлі елдерінде әскери-саяси, барлаушылық және насихат қызметін едәуір жандандыра түсті. 1831 жылы ағылшын офицері Артур Конолли Англиядан Ресей арқылы Иран мен Ауғанстанға саяхат жасап, бұл елдердің экономикалық жағдайы және әскери-саяси мүмкіншіліктері туралы маңызды материалдар жинады. Сөнымен бір мезгілде дерлік Ост-Инд компаниясының лейтенанты Александр Бернс Үндістаннан Орталық Азияға ұзақ уақытқа созылған сапар жасап, Бұхарада бір жылға жуық уақыт болды [2,354б]. Бұл сапар мақсаттарының бірі Ресейге қарсы жасалуы ықтимал соғыс қимылдары жағдайында жергілікті жердің топографиясын зерттеу болды. Бұхара хандығының аумағы және оған жапсарлас жатқан қазақ жерлерінің аудандары бойынша саяхат туралы жарияланған материалдарында Бернс және оның қол астындағы офицер Герберт Вуд Арал-Каспий ойпатын, Арал тенізін және оның төңірегін, Әмудария мен Сырдария аудандарын суреттеуге көп көңіл бөлген. Сонымен бірге олардың еңбектерінде қазақтардың кәсіптері, мінез-кұлқы мен әдет-ғұрыптары туралы, олардың діни сенімінің деңгейі туралы егжей-тегжейлі және басқа да көптеген мәліметтер келтірілген [2,354б].
XIX ғасырдың екінші ширегінде ағылшын үкіметі өзінің Азия бағытындағы әскери-саяси белсенділігін еселей түсуге кірісті. Гераттың маңызды стратегиялық жағдайын ескере отырып, Англия 30-жылдардың басына қарай осы кінәздікке берік орнығып алып, оны Орталық Азияға ілгерілеу үшін алдыңғы шеп ретінде пайдаланды. Кейіннен ағылшындар Хиуа мен Бұхараға өз агенттерін Герат арқылы жіберіп отырды. Осыған байланысты сол оқиғалардың тұстасы Фридрих Энгельс Гератты күшті державалардың қолында Иранға да, Түркістанға да үстемдік ету үшін пайдалана алатын кең-байтақ аймақтың стратегиялық орталығы деп жазды [22,89б]. 30-жылдардың екінші жартысында Англия Ауғанстанда да өзінің әскери-саяси жағдайын едәуір күшейте түсті, мұның өзі Ресейдің Орта Азия еддеріне деген геосаяси дәмелеріне едәуір дәрежеде қатер төндірді.[20,238б].
Орыс шекаралық әкімшілігі, сол арқылы - Петербург Орта Азия хандықтарындағы және көршілес Шығыс Түркістандағы оқиғалардың даму барысын мұқият қадағалап отырды. Патша үкіметінің Орта Шығыста бұрын алған орнын сақтап қалуға және мұнда Англияның Ресейге нұқсан келтіре отырып өз экономикалық және саяси үстемдігін кеңейту әрекеттеріне кедергі жасауға ұмтылысы Петербургті Оңтүстік Қазақстан мен Орталық Азиядағы өзінің сыртқы саяси қызметін жандандыруға итермеледі. 1830 жылы Сыртқы істер министрлігі Азия департаментінің бастамасы бойынша хорунжий Н. Г.Потаниннің казақ даласы арқылы Қоқанға сапары жасалды, 1835-36 жылдарда П.И.Демезон мен И.В.Виткевичтің Бұхара хандығына дипломатиялық миссиялары, 1839 жылы Е.П.Ковалевский мен А.Р.Гернгросстің елшілігі, 1841 жылы - К.Ф.Бутеневтің Бұхараға және сол жылы П.Никофоров пен Г.И.Данилевскийдің Хиуаға елшілігі жіберілді. Бұл сапарлардың нәтижесінде Хиуаның және Бұхараның хандарымен патша үкіметінің орыс-азиялық сауда мәселелері жөніндегі кейбір маңызды келісімдерге қол жеткізілді және орыс көпестерінің осы елдердің, саудагерлерімен сауда жасауы жағдайларында Орта Азия хандықтарындағы ішкі саяси жағдай туралы және Хиуа хандығының Сыр өңірі қазақтарына қатынасы жөніндегі саясаты туралы бағалы барлау деректері алынды." [20,238б].
Сонымен бірге 30-40-жылдар шебінде, ағылшын-ауған соғысы қызып жатқан кезде және Орта Шығыста Британияның саяси ықпалын орнықтыру қаупі күрт күшеюіне байланысты, патша үкіметі орыс-ортаазиялық қатынастар тарихында тұңғыш рет Хиуаға қарсы соғыс қимылын жасауға рұқсат етті, мұның алдында Ресей империясының Орта Азиядағы саясатына едәуір дәрежеде стратегиялық мән берілген еді. Петербургтің жорамалданып отырған басып кіруі қарсаңында жарияланған ресми декларациясында Әмудария мен Сырдария өзендерінің аралығындағы әскери экспедицияны жабдықтау негізінен алғанда Хиуаның орыс-қазақ қатынастарына есе түскен араласуын бейтараптандыру, хиуалықтардың шекаралық аудандардағы талап-тонаулары мен зорлық-зомбылықтарын тыю, қолға түскен орыстарды Хиуа тұтқынынан құтқару және т.б. қажеттігіне негізделді. Бұл орайда Хиуа экспедициясын оның ұйымдастырушылары Ресей империясының Орталық Азияға әскери-саяси экспансиясын жүзеге асыру жөніндегі тұңғыш елеулі қадам деп қарастырды.
1839 жылғы қарашаның орта шенінде Орынбор әскери губернаторы В. А. Перовскийдің 12 зеңбірегі және он мың түйеге артылған жүгі барторт мынды жаяу әскерлер отряды Хиуаға қыскы жорық бастады. Бұл әскери авантюраның күйінішті аяқталған нәтижелері жалпы жұртқа мәлім: қатты аяз болып, жел соғуына байланысты отряд 20 желтоқсанға қарай Жем бекінісіне ғана жетіп, жол бойында 2 мың түйесінен айырылды. 1840 жылғы 1 ақпанда Перовский Ақбұлақка жетті, оның арғы жағынан қалың қар басқан Үстірт жазығы басталатын еді. Сол кезге қарай тағы да 5 мың түйе өліп, көптеген адамдар үсікке шалдықты. Азық-түлік, мал азығы және отын қоры толық дерлік бітті, сөйтіп отряд командиріне кері қайтудан басқа ешқандай амал қалмады. Ақпанның орта шенінде В.А.Перовский өз әскерлерімен Жем бекінісіне қайтып оралды және күн жылығаннан кейін Орынбордағы өз орнына қайтуға мәжбүр болды [2,364б].
Сонымен бірге Орталық Азияға орыстардың кең көлемді экспансиясын ұйымдастыру және осы аймақта британ қатысуын болғызбау тұрғысынан алғанда хиуа жорықтарының сәтсіз нәтижелері патша үкіметін асығыс және ойластырылмаған әскери арандатушылықтардан бас тарту және еуразия континентіне Ресейдің одан кейінгі тереңдеп енуіне саяси және әскери алғы шептерді мұқият дайындай бастау қажет екендігіне көзін жеткізді.
1833 жылдың жазында В.А.Перовский Орынбор өлкесінің әскери губернаторы болып тағайындалды. Ол өзінің алдына екі міндет: біріншіден - орыс билігін мойындамайтын қазақтарды бағындыру; екіншіден - орыс әскерлерін Орта Азия хандықтарының шекараларына жақындатуды тездету міндетін қойды. Осы мақсат үшін оған Сырдарияның төменгі ағыстарында жаңа әскери шеп салуға өкім берілді [2,364б].
Бұл шаралардың жүзеге асырылуы жұртшылықты қатты алаңдатты, сөйтіп Орта Азия хандықтарымен шекаралас қазақ халқы Орынбор әкімшілігіне бағынудан бас тартты. Бұл жөнінде Л.Мейер халықтың бір бөлігі Хиуаға, тағы бір бөлігі қоқандықтарға көшіп кетуге тырысты және оның үстіне билеуші сұлтандарға қарсылық күшейе түсті деп жазды. Мұның өзі әкімшілікті тәртіп орнату үшін далаға жыл сайын жазалау отрядтарын жіберуге мәжбүр етті [2,364б].
Сөйтіп Орынбор өлкесінің жаңа губернаторы жүргізген саясат Хиуа мен Коқанның билігіне ұшыраған қазақтардың Ресейге дұшпандық көзқарасын күшейтті. Қазақтардың бір бөлігі Хиуа мен Қоқан аумағына көшіп кетті. Перовский бұл үрдісті тоқтатуға тырысты. Осы мақсат үшін 1834 жылы полковник Жемчужников қазақ даласына жіберілді. 1836 жылдан 1839 жылға дейін орыс әкімшілігі қазақтарды тыныштандыру үшін бірнеше жазалау экспедициясын жіберді. Мәселен, 1836 жылы Орал казактарының жазалау отряды Каспий теңізімен 3,5 ай бойы жүзіп, бірақ мақсатына жете алмады. Нақ сол жылдың кысында полковниктер Мансұров, Данилевский және 55 орал казагы мұз үстімен Бозашы түбегіне барып, бұрынғы тәртіпсіздіктердің басты кінәлілері деп саналған адай руының ауылдарын шауып, талап-тонады. Бұл жолы колға түсірілген малдың құны экспедиция жоніндегі барлық шығын- дарды өтеген [2,365б]. Сол жылы еріктілер ретінде жиналған 1000 адам құрамындағы башқұрт отряды сауда керуендерінің отуіне кедергі жасаған қазақтарды жа- залау үшін Үлкен Борсық құмындағы қазақауылдарын шапты [2,365б].
Орынбор губернаторы мазасыз коршісі Аллақұл ханды бір соққымен құртқысы келіп, ақырында Хиуаны жаулап алуға патша ағзамнан рұқсатсұра- ды [2,365б]. Мүлде сәтсіз аяқталған бұл жорықты В.А.Перовский 1839-1840 жылдарда жасаған. Бұл әскери әрекеттің алдында 1834 жылы Маңғыстауда Ново- Александровск бекінісі мен Орскіден Тройцкіге дейінгі әскери шеп салынған болатын.
Хиуаға қайталап жорық жасалуынан қауіптенген Аллақұл хан 1840 жылдың жазында Ресейге 424 орыс тұтқынын қайтарды. Ресеймен достық туралы келіссөздер жүргізу үшін ол Петербургке елшілер жіберді. Сонымен қоса жарлық шығарды, оған сәйкес ендігі жерде ешкім орыс иеліктеріне шапқыншылық жасамауға және орыс тұтқындарын сатып алмауға тиіс болды [2,365б].
1.2. Сырдария бойында Ресей әскери шебінің құрылуы

1834-39 жылдарда қарулы жазалау экспедициялары Маңғыстау және Арал өңірі қазақтарына орасан зор материалдық және моральдық зиян келтірді, алайда олардың моральдық рухы жасыған жоқ. Кіші жүздегі патшалық-отаршылдық саясатқа қарсы халық көтерілісі сол жылдарда басталды. Сол арқылы В.А.Перовскийдің Арал өңірі қазақтарын тыныштандыру жөніндегі саясаты мақсатына жетпеді, керісінше Кіші жүздегі саяси жағдайды асқындыра түсті. Патша үкіметі Хиуа жорығын қайталағысы келді. Мұны В.А.Перовский баяндамасының соңғы бетіне I Николай қойған: Өкінішті-ақ! Өте өкінішті! Бірақ құдайдың еркі болуға тиіс және оған көнбесең болмайды. Енді Бірінші мүмкіндік болған кезде экспедицияны жаңарту үшін сөзсіз шаралар қолдану керек, - деген бұрыштамасы дәлелдейді [2,366 б].
Хиуа жорығы сәтсіздікке ұшырағаннан кейін В.А.Перовский Сырдария әскери шебін құрудың тікелей басшысына айналды. Бұл міндет үлкен мақсатты: Сырдарияның төменгі ағыстарында, Қоқан және Хиуа хандықтарының тікелей шекаралары бойында әскери күштерді нығайту, сондай-ақ бұл аймақты стратегиялық, экономикалық тұрғыдан зерттеу, Арал теңізі мен Үстіртті игеру мақсатын көздеді.
XIX ғасырдың 40-жылдарында патшалық Ресей Орта Азия хандықтарын түпкілікті жаулап алуға әлі де әзір емес еді. 1839 жылдың аяғындағы Перовскийдің басшылығымен Хиуаға жасалған сәтсіз жорық әлі де естен кете қоймаған болатын. Үкімет жана жерлерді басып алу үшін мұқият дайындық қажет екенін түсінді. Орта Азия хандықтарының экономикалық және саяси хал-жағдайын зерттеу күшейтіле бастады. Осы мақсатпен 1841 жылы Хиуаға және Бұхараға дипломатиялық миссиялар жіберілді. Хиуаға бас штабтың капитаны Никифоров бастаған орыс елшілігі жіберілді.
Бұл миссияға Хиуадан Сырдарияның солтүстігіне қарай бүкіл аумақты және ішінара Каспий теңізінің шығыс жағалауын Ресейдікі деп тануға қол жеткізу тапсырылды. Сонымен бірге Хиуамен орыс саудасы үшін қолайлы жағдайды қамтамасыз ету керек болды. Орыс дипломаттарының алдына хандық аумағындағы құлдықты жою және барлық орыс тұтқындарын қайтару міндеті қойылды [22,164б]. Орыс елшісі Никифоровтың Аллақұлмен келіссөздері тілегендей нәтиже бермеді. Хиуа ханы қаза тапқаннан кейін (\Ы2 ж.) оның ұлы Рахымқұл (1842- 1845) мен оның інісі Мұхаммед Әмин (1845-1855) Арал өңіріне тонаушылық шапқыншылықты жалғастырды. Ал оның бер жағында 40-жылдардың екінші жартысынан бастап патшалық Ресей Орталық Азияға біртіндеп және жоспарлы түрде тереңдеп енуін жалғастыра берді. 1847 жылы орыс әскерлері Сырдарияның сағасын басып алып, онда сол жылы Райым бекінісін, ал 1848 жылы Қазалы фортын салды.
Сырдарияның сағасына Ресей әскерлері келгенге дейін жергілікті қазақ халқы Хиуа және Қоқан әскерлерінің тұрақты шапқыншылықтарынан зардап шегіп отырды. Сонымен бірге Сырдарияның төменгі ағысы Ақмешітке дейін Ресей аумағы деп саналып келді, өйткені ол Кіші жүздің бір бөлігі болатын. Бірақ іс жүзінде бұл аумақ Хиуаның билігінде болды, мұнда Хиуа ханының қойған адамдары жергілікті халықты тонап, ру басшыларын сатып алып отырды. Осындай жағдайда Сырдария сағасының халқы Райым бекінісін, Қазалы мен Ресейдің басқа да әскери форпостарын салуға, сондай-ақ Арал теңізін зерттеу мен игеруге қосалқы жұмысшылар мен жолбасшылар ретінде белсене қатысты.
Арал өңірінің кейбір ру басшыларының Ресейге оң көзбен қарауы үшін патша үкіметі оларды марапаттап отырды. Бұл жөнінде 1847 жылғы 15 наурызда Орынбор шекаралық комиссиясы сұлтан Баймағамбет Айшуақовқа Үкіметке ерекше берілгендігімен көзге түскен қазақтың үш биін, атап айтқанда қыпшақ руынан хорунжий Балқожа Жаңбыршинді, Кішкене шекті руынан Жанқожа Нұрмұхамедовті және Үлкен шекті руынан Есет Көтібаровты марапаттау, аталған адамдарға адалдығы үшін деген жазуы бар алтын медальмен қоса Анна лентасын тағып жүруге рұқсат етілді деп хабарлады [22,164б].
Бұған қарамастан қазақ билерінің орыс әкімшілігіне оң көзқарасы ұзаққа созылған жоқ. Отаршылдар өздерінің кертартпа әрекеттерімен Арал өңірінің байырғы халқын өздеріне қарсы қойып алды. Соның салдарынан халық орыстардың әскери күшіне қарулы қарсылық көрсетті.
Жаңа форпостар орыс гарнизондарының біртіндеп Сырдария бойымен жоғары өрлеуіне және қоқандықтардың ірі бекінісі Ақмешітке жақындауына мүмкіндік берді. 20 күн қоршаудан кейін 1853 жылғы 28 маусымда Ақмешітті орыс әскерлері басып алды, сөйтіп Сырдарияның төменгі ағысында Сырдария шебі құрылып, оған Райымнан Ақмешітке дейінгі аудандар енгізілді [23,92б].
Сонымен Перовскийдің екінші әскери-стратегиялық міндеті жүзеге асырылды. Патша үкіметі Хиуа және Қоқан хандықтарына дипломатиялық арналар бойынша саяси қысым көрсетуді күшейтуге мүмкіндік алды. Сырдария әскери шебі 1864 жылы Түркістан алынғанға дейін сақталып қалды және сол арқылы Қазақстанның кең-байтақ аумағын Ресей толық жаулап алды.
Арал теңізімен кеме жүздіру мақсатында зерттеу басталды. 1848 жылы Николай жөне Константин желкенді екі шхунасы бөлшектеліп түйеге артылып Орынбордан жолмен Райым бекінісіне әкелінді, олар қысқа уақыт ішінде құрастырылып, суға түсірілді. Бұл шхуналарда жұмыс істеуге лейтенант А.И.Бутаков бастаған 27 адамнан команда құрылды. 1848-1849 жылдарда А.И.Бутаков басшылық еткен экспедиция Арал теңізін зерттеп, соның негізінде теңіз картасы жасалды. А.И.Бутаковтың ұсынысы бойынша Аралда кеме қатынас жолы мекемесі ашылды. Ол өз күнделігінде Арал алабының белгілі бір аралдары мен жағалауының әскери мақсатқа қажеттілігін атап өткен. Атап айтқанда былай деп жазған: Тоқмақ ата аралы бекініс немесе коммерциялық фактория құру үшін өте қолайлы болып табылады. Кеменің ете жақын келуі мүмкін болмаса да оған жету өте оңай... Соғыс қимылдары жағдайында бұл Аралды теңіз жағынан келіп өте аз күштермен басып алуға болады, сонда ондағы көп мал манызды олжа болар еді. Ауыр заттарды тасымалдау үшін темірден жасалған түбі жайпақ баржалар ете қолайлы болады, олар суға өте батпайды және көп салмақ көтереді [23,92б].
Бұдан Арал экспедициясының бұл алапты әскери тұрғыдан зерттеуді де өзіне мақсат етіп қойғанын аңғару қиын емес. Ресей болашақта Хиуа хандығына құрғақтан да, теңізден де шабуыл жасау ниетін көздеді. Кеме жүзу проблемасының болашақта да: Хорезммен және Орталық Азиямен одан әрі сауда жүргізу мүмкін болуы үшін зор маңызы бар еді.
А.И.Бутаков өз күнделігінде жергілікті халықтың экспедиция мүшелеріне көзқарасын көрсеткен. Оның хабарлауына қарағанда Хиуалықтар Константин және Николай шхуналарының жүру жолын қадағалап отырған, олар Тоқмақата аралында болған кезде, өздерін хиуалықтардың қадағалап жүргенін талай рет аңғарған. Кейде бейнебір бізді андып жүрген сияқты бұталардың арасынан арғымақ мінген Хиуа салт аттылары көрініп қалатын деп баяндаған.[23,92б].
Арал алабын екі жыл зерттеу нәтижесінде экспедиция мүшелері үлкенді - кішілі көптеген аралдар ашты [23,92б].Олардың кейбіреулері қайта аталды. Мысалы: Барсакелмес аралы патша ағзамның құрметіне I Николай аралы болып атала бастады. Тоқмақата аралы да қайта аталды.
Ресей империясы Орталық Азия мен Қазақстанда реформаға дейінгі кезенде дәйекті және белсенді сыртқы саясат жүргізді. XIX ғасырдың орта шенінде Орталық Азия Ресей мен Англия арасындағы шиеленіскен саяси және экономикалық күрес аренасына айналды. Ресей мемлекеті аймақты зерттеу мақсатымен, сондай-ақ ағылшындардың ықпалын әлсірету үшін Орталық Азия мен Қазақстанға екі миссия ұйымдастырады. 1858 жылы Шығыс Иран мен Гератқа шығыстанушы ғалым Н.В.Ханыков басшылық еткен ғылыми миссия, Хиуа мен Бұхараға полковник Н.П.Игнатьевтің дипломатиялық елшілігі аттандырылды. Миссиялар жалпы міндетті - Орталық Азия мемлекеттерінің саяси және экономикалык жағдайын зерттеу міндетін шешті.
Н.П.Игнатьевтің миссиясы құрамында дипломаттар, Орынбор басқармасының шенеуніктері, әскери адамдар, ғалымдар болды. Хиуаға теңіз флотилиясы да жіберілді. Оның А.И.Бутаков басшылық еткен кемелерінің Арал теңізінен Әмударияға жоғары шығуына тура келді.
Құрғақтағы миссияның мүшелері 1858 жылдың шілдесінде Хиуаға келіп жетті, онда хан сарайы төңірегіндегілердің дүшпандық және күдікшілдік көзқарасына тап болды [2,371б]. Мұрағат құжатында былай деп атап өтілген: Н.П.Игнатьев сегіз адам құрамындағы өз нөкерлерімен ханға бір-ақ рет кіріп, онда бір сағаттай уақыт болды. Айтар болсақ Сейіт-Мұхаммед хан осы әңгіме кезінде Игнатьев мырзаға... ол, хан біздің елшілігімізді Бұхараға өз иеліктері арқылы өткізе алмайтынын түпкілікті хабарлады және сонан соң Игнатьевтен Хиуаға келген жолымен Ресейге тура қайтуын сұрады [2,371б].
Орынбор губернаторына өз хабарламасында Н.П.Игнатьев былай деп жазды: Хиуалыктар шекараны Сыр өзені бойымен белгілеуді және Әму мен Сыр өзендері арасында көшіп жүретін қазақтарға өздерінің иелік ету құқығын тануды табанды түрде сұрайды. Менен қанағаттанарлық жауап алмаған олар қазақтар арасында мені бұған келісті деген лақап таратуда. Солай бола тұрса да, менің келісім шартын ойдағыдай жасасу жөніндегі үмітім әлі де бар [2,371б].
Алайда Н.П.Игнатьевтің бұл үміттері ақталмады. Хиуа ханы Әмудария бойымен кемелердің жүзуіне тыйым салды және Ресеймен шарт жасасудан бас тартты: Ресей мен Хиуа арасындағы келіссөз табысқа жеткізбеді. Орта Азия хандықтарында жеті ай болуы полковник Н.П.Игнатьевтің дипломатиялық елшілігіне қатысушылардың саяси күштердің орналасуын, бекіністердің қуатын анықтауға, сондай-ақ өлкенің экоөномикасымен танысуына мүмкіндік берді. Н.П.Игнатьевтің Хиуа мен Бұхараға дипломатиялық миссиясы орыс- бұхаралық және орыс-хиуалық сауда байланыстарының жандануына жеткізді. Бірақ бұл байланыстар Ресей мен Орта Азия хандықтары арасында қалыптасқан қайшылықты шешіп бере алмады.
XIX ғасырдың 40-жылдарының аяғында Ресей өзінің Сырдария өзеніндегі пәрменін нығайтып алды. Соның нәтижесінде ол Хиуамен, оның шығыс шет аймақтарымен тығыз қатынасқа түсті. Қазақстанды, Қоқан және Бұхара хандықтарын жаулап алуына байланысты Ресей Түркістан генерал-губернаторлығын құруға мүмкіндік алды. 1869 жылы ол Красноводск шығанағын иеленіп алды, сол арқылы Хиуа үш жағынан: батысынан орыс әскерлерінің Кавказ отрядымен, солтүстігінен - Орынбор және шығысынан - Түркістан отрядтарымен қоршауға алынды. Хиуа ханы Ресейге көзқарасы жөніндегі дұшпандық саясатын жалғастырып, қалыптасқан жағдайдан тиісті қорытынды жасамады.

2 Қазақстанның Ресей империясына қосылуының аяқталуы
2.1. Аймақтың Ресей билігіне көшуі

Жетісуды отарлау және бекіністердің тұрғызылуы. Ұлы жүз жерінің Ресей империясы құрамына қосылуы басталған кезден, сібірлік әкімшілік Жетісу жеріне бекіністер мен бекеттер құрылысын бастады. Бұл шешімді жүзеге асыру қиындықтарға ұшырады. Негізгі әскери күш есептелетін казактар бұрыннан орнығып қалған жерлерін тастап, жаңа жерлер іздестіруге құлықсыз болды. Тек күштеп қоныстандыру нәтижесінде ғана 1847 жылы Сергиополь (Аягөз) станицасының негізі қаланды. Сол 1847 жылы есаул С.М. Абакумов кейін Іле өлкесінде Ресейдің негізгі тірегіне айналған Қапал бекінісінің негізін қалады. Келесі 1848 жылы Қапал бекінісінде приставтық тағайындалып, жергілікті халықпен тығыз байласын орнатып, қазақтардың Ресей бодандығын мойындауын тездетіп жүзеге асыру тапсырылды. Осы жерде Батыс-Сібір генерал-губернаторына бағынған, Врангель басқаратан Үлкен орда приставы құрылды. Бұл қызмет Ресей бодандығын қабылдаған Ұлы жүз руларын басқаратын Аягөз территориялық округіне біріктіру үшін енгізілді [2,372б].
Кейінірек казак әскерлерін қоныстандырудағы негізгі тірек базасына айналған Іле (1853ж.), Верный (1854ж.) және Көксу (1855ж.) бекіністері тұрғызылды.
Ұлы жүз приставы майор М.Д.Перемышельскийдің отряды 1854 жылдың көктемінде Верный деп аталған бекіністің іргетасын көтерді. Бекініс құрылысына екі жүз сібірлік казактар және екі жүздей шаруалар отбасы қатысты. Батыс-Сібір әкімшілігінің ұсынысымен Жетісуға 3500 казак және 500 шаруа отбасыларын көшіру туралы шешім қабылданды. Көшірілген отбасылардың барлығын шыққан тектеріне қарамастан казак қоғамдық тобына жатқызды. Келген шаруалар Үлкен және Кіші, Ұржар станицаларын құрды. 1855 жылы Лепсі бекінісінің негізі қаланды.
Қазақтарды бағындыруға ұмтылған Ресей, Ортаазиялық мемлекеттермен шекаралас аудандарда бекіністер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.