Дәстүрдің жаңғыруы, Ежелгі қазақ әдебиетінде бар поэтикалық үлгінің дәуірлер өте келе жаңа қырынан түлеуі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе . . . 1-3

Кіріспе . . . 1-3:

ХІХ ғасыр ақындардың өлеңдеріне шолу . . . 4-8Д. Бабатайұлы өлеңдеріндегі өмір бейнесі . . . 9-11Өр рухты Өтемісұлы Махамбеттің өлеңдері . . . 12-14Шортанбай шығармашылығы . . . 14-16

Кіріспе . . . 1-3:

ХІХ ғ. ІІ жартысындағы ұлы ақындардың өлеңдеріндегі өмір бейнесі . . . 17

Кіріспе . . . 1-3:

Үш дананың замана сазы . . . 17-28

А) Ш. Уалиханов зерртеулерінің мәні мен маңызы

Ә) Ы. Алтынсариннің тәрбиелік мәні зор өлеңдері мен әңгімелері

Б) А. Құнанбаевтың асыл мұрасы

Кіріспе . . . 1-3:

2. 2 Шәкәрім шығармаларының өмірлік маңызы . . . 29-30

Кіріспе . . . 1-3:

2. 3 Ақан сері өмірінің өз өлеңдерінде көрініс табуы . . . 30-34

2. 4 Шәңгерей шығармашылығы . . . 33-35

Кіріспе . . . 1-3:

Кіріспе . . . 1-3: Қорытынды . . . 36-37

Кіріспе . . . 1-3: Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 38

Кіріспе . . . 1-3:

КІРІСПЕ

Аласапыран ХІХ ғасыр ақындары бәрінен бұрын халықтың жоғын сөзбен жоқтап, елдің мұңын өлеңмен толғаушылар. Жаңа әдебиеттің дәуірлік басты белгілерінің елеулісі де осы. Сол тұстағы әдебиет жанрлары мен көркемдік бітімі де осындай заңдылықтардан тарады. «Жыраулар поэзиясы үш түрде жасалған: толғау, арнау, мадақтау», - деп тұжырымдайды академик Сейіт Қасқабасов. Көптеген ақындардың даралық сипаттарға ұмтылып, сол ХІХ ғасырдың өзінде жыраулық үлгі-дәстүрді ұстана отырып, өзіндік көркемдік мән мен танымдық көзқарастарды айқын білдіре түскендігін профессор Әнуар Дербісалин: «Мұның өзі ақындар поэзиясының ауыз әдебиетінен біраз ұзап, профессионал әдебиетке қарай бет алуындағы шешуші қадам» екендігін жазады. Ақындар поэзиясының айқын сипаты. Бұл ғылыми тұжырымдар қазіргі қазақ әдебиетінің заңдылықтарын сипаттаудағы түйінді көзқарастарды білдіреді. Толғау, арнау, мадақтау тәрізді поэзиялық шығармалар түрлері іштей сан-салалы сипаттарымен ерекшеленіп, жіктеле түсетіндігі мәлім. Тарихи жырлар, тарихи өлеңдер секілді тарихи ықылымнан басталып, бертінгі жаңа әдебиет дәуіріне дейін ұласқан әдебиет нұсқаларының жанрлық бітім болмысы қазақ әдебиетінің де даму заңдылықтарының өзекті тұстарын айқын көрсетіп береді. [1. 21]

ХІХ ғасыр ақындарының шығармалары дәстүрлі сипаттармен бірге жаңашылдық, рухымен ерекшеленеді. Көбінесе толғау, тебіреніс үлгісіндегі шығармалар ақын-жыраулардың поэтикалық символдарды шебер қолданып, түрлендірумен, өлең өлшемдірінің өзін барынша еркін құбылту мүмкіндігімен дараланып, поэзияның қайталанбас бітімді ақиқатына айналды. Шал, Дулат, Махамбет сынды дара тұлғалардың асыл сөздері - соның дәлелі. [1. 25]

ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті жаңа кезеңдегі авторлық әдебиеттің біржолата алдыға шығып, әдеби ағымдардың күш ала бастауымен ерекшеленеді. Осыған дейінгі кезеңде біртіндеп, қалыптасқан авторлық шығармалар ғасырдың алғашқы ширегінде әдеби шарттылыққа айналды. Қазақ даласына, халық тұрмысына келген тарихи өзгерістер, қоғамдық дамудың барынша жедел қарқын алуы, саяси-әлеуметтік дүмпулер әдеби шығармалардың тақырыбынан бастап, поэтикалық болмысына, жанрлық жаратылысына дейін әсер етті. Нақты оқиға, белгілі тақырыпқа арналған, авторы анық шығармалар ел ішінде кеңінен таралды. Әрі ақынның көзі көрген оқиғаларды сипаттауы бір жағынан әсерлі болса, екінші жағынан тыңдаған, оқыған, жанды иландырарлықтай «куәгерлік» жөнімен баурап, тартып тұратындығы күмәнсіз.

ХVIII ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың басындағы кезеңде орын алған тұрмыстық-әлеуметтік жағдайлардың ықпалымен ақындар шығармаларында мынадай негізгі сипаттар біржолата айқын көрініс танытты. Көркем сөз тебіреністеріндегі бұрын байқалатын әлеуметтік сарындар бұл кезеңде барынша күшейді. Қоғамдық-әлеуметтік толғаныстардың өзара үндесе келе, тұтас бір әдеби ағымға ұласқаны соншалық, ұлттық тарихи сананың өзекті сөзіне айналғандай еді. Бұл сарын қазақ даласына келген орыс отарлаушыларының озбыр саясатына сәйкес одан әрі үдей берді. Тұрмыс-тіршілік, ақлықат (имандылық, адамшылық, кісілік, махаббат, ошақ басы т. б. ) мәселелерін толғаған туындылар да өзінше нақтылық сипат алып, үлкен ұлттық әдебиеттің астарындай жарыса дамыды. Олар жер-су, атамекен, ұлт-азаттық, саяси-азаматтық бостандық сарындарына тонның ішкі бауындай үндесіп, өзінше бір көркемдік таным жүйесін құрды. Бұл шығармаларда тарихи-әлеуметтік жағдайлардың ұлттың тұрмыс тіршілігіне, мінез-құлқына жақсылы-жаманды әсері де көрініп отырды. Хандық дәуір әдебиетінің тегеурінді дәстүрі біртіндеп, елдік, мемлекеттік мүддені көксеген ұлттық азаматтық әдебиетке, өріс кеңейте бастаған еді. Хандық құрылымның күйреуі, ел ішіндегі дүрбелеңді кезең, қазақтың табанынан жылжып бара жатқан ел билігінің өкініші ақындарының көкірегінен шер болып құйылды. [1. 26]

Курстық жұмыста ХІХ ғасырдағы ақындар толғауларындағы өмір бейнесі, замана көрінісі, халық тағдыры жайлы сөз қозғалады. Сол кездегі ақындардың басты сарыны мен олардың өлеңдеріне арқау болған өмір бейне құбылыстары мен әр ақынның өзіндік ерекшеліктеріне назар аударылған.

Сонымен қатар, жұмыста сол заманның қаламы үшкір, қарымы қарқынды деген ақындар таңдалынып алынып, солардың шығармашылығы, өмірдерегі мен еңбектеріне арқау болған негізгі жағдайлар жақсы көрсетілген. Бір ғана кезеңді сипаттайтын ХІХ ғасыр ақындарының шығармашылық сарыны күллі адамзаттың ғұмырында өміршеңдігімен ерекешеленеді. Олай дейтін себебіміз, Дулаттың, Махамбет, Шортанбай сыныда ақындардың үстем тап пен төменгі тап өкілдері, билік пен халық арасындағы орына алатын келеңсіздіктеріне қатысты мәселелер әлі күнге дейін маңызын жоя қойған жоқ. Осыған қоса, Шоқан қалдырған құнды еңбектердің мән-мағынасы, мазмұн тереңдігі, Ұлы Абай мұра еткен өлеңдер мен қара сөздердің өмірлік, дүниетанымдық тағылымы мен танымы, Ыбырайдан мирас боп қалған білім-ғылымға деген үндеулер қазақ халқының өткені мен бүгінінде сабақтаса келген, негізігі өмірлік мәнін жоғалтпаған аманаттар. ХІХ, асырда өмір сүрген әнші-ақын, жыршы жыраулар, сал-серілер арасынан ойып алар орны бар Ақана серідей саңлақтарымыздың жөні бір бөлек. Өзінің басынан кешкен қиын-қыстау кезеңдерден терең ой түйіп, соны қиыннан қиыстыра жырға қосқан Ақан шығармашылығындағы өмір өткелдері, достық, махаббат сынды мәнді мәселелер қазіргі қоғамға да, болашақта да маңызын жоймас тақырыптар. Ал философиялық, сүйіспендік тақырыптарға арналған лирикалық өлеңдерді өзінше түрлендіріп, түйіндеп жазған Шәңгерей ақын ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің өзгеше дамуына өзінше үлес қосқан болатын. Оқыған, ойлы, саналы ақын өмірдің әр алуан құбылыстарын өзінше бақылай келіп түйгені - өмірдің әрдайым өзгеріп отыратындығы еді. Ендеше, осындай кемеңгер ақындардың келелі туындыларына жеке-жеке тоқталып өтейік.

Зерттеу жұмысының өзектілігі. ХІХ ғасыр ақындарының шығармалары дәстүрлі сипаттармен бірге жаңашылдық, рухымен ерекшеленеді. Көбінесе толғау, тебіреніс үлгісіндегі шығармалар ақын-жыраулардың поэтикалық символдарды шебер қолданып, түрлендірумен, өлең өлшемдірінің өзін барынша еркін құбылту мүмкіндігімен дараланды. Сол замандағы өмір бейнесін ашық көрсетіп сынай түсті.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Осы зерттеуді жүзеге асыру барысында XIX ғасырда өмір сүрген ақындардың өмірі сонымен қатар өлеңдерімен танысуды мақсат етіп қойылды. Осы мақсатқа жету барысында келесідей міндеттер белгіленді:

ХІХ ғасыр ақындардың өлеңдеріне шолу
ХІХ ғ. ІІ жартысындағы ұлы ақындардың өлеңдеріндегі өмір бейнесі

Зерттеу жұмысының нысаны ретінде ғасыр әдебиеті, әдебиет тарихы, әдебиет өкілдері, олардың халықтың өміріне тигізген әсері, әдеби шығармалары алынды. Және осы жұмыстың негізгі бөлімі осы нысандар негізінде жүзеге асырылды.

Зерттеу жұмысының әдістері . Жинақтау-өңдеу-сарапау-талдау-саралау-сипттау-салыстыру-іріктеу-жүйелеу.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, әр тарауы үш тараушадан және жалпы қорытынды, сонымен қатар пайданылған әдебиеттерден тұрады.

ХІХ ҒАСЫР АҚЫНДАРЫНЫҢ ӨЛЕҢ ТАҚЫРЫПТАРЫНА ЖАЛПЫ ШОЛУ

Тарихи жыр, тарихи өлеңдердің жаңа әдебиеттің дастан, поэма сынды кейіннен әбден қалыптасқан басты жанрларының дамуына негіз болғандығын нақ осы кезеңнің әдеби процесінен байқауға болар еді. Дастан, поэтикалық портреттер, арнау, мадақ, жырларының түрленіп келген әрқилы үлгілері, жыр өлшемінің жаңа әдебиет тынысына орай түлеп жаңғыруы, терме толғаулардың ойшыл философиялық толғамды өлеңдерге ұштасуы - осы кезеңдегі әдебиет тынысының белгілері. Жанақ, Шал (Тілеуке), Абыл, Түбек, Шөже, Орынбай мұраларындағы арнау, тұрмыстық толғам өлеңдерінің өзгеше бітімді өрнектері өткен ғасырлардағы қазақ жырауларының жиі қолданған жыр үлгілерінен өлшем, ырғақ, бейнелеу әдістері жөнінен де даралана бастаған болатын.

Жамандар өзін-өзі зорға бағалар,

Бір өзінен басқаны төмен салар.

Жақсылар ағын судай, асқар таудай,

Жаймалап қайда жақсы орын алар,

Жігіттер, сақтаныңыз жаман достан,

Досыңның жаманынан артық дұшпан.

Өштескен жаудан адам сақтанады,

Тиеді «достық» оғы қапылыстан, - деп ой тербейтін Шал Құлекеұлы («Бес ғасыр жырлайды» кітабының басылымдары бойынша ақынның туған және дүние салған уақыты «1748-1819 ж. ж. » деп көрсетіліп келеді. Кейінгі зерттеулерде, 1999 жылы жарық көрген «Шал ақын Құлекеұлы» кітабында (207-бетінде) «1760-1831 ж. ж. » деген мерзімді ұстанған жөн деген тұжырым айтылады) өлең өлшемдерінің өзі-ақ ежелгі жыр, терме үлгілерінен алшақ шығып жатады. Әрине, терме, жыр үлгілеріндегі туындылар Шал ақында да бар. Айтыс ақыны, жыраулық поэзияның ірі өкілі десек те, Шал ақынның шығармаларынан жаңа дәуірге етене жалғасқан ақындық мектептің алғашқы нышандары жиірек көрінеді. Сыршылдық, ойшылдық тебіреністің жеке ақындық мәнерін басы қолданып, дамыта өрбіткен сөз зергерлерінің алғашқы легінде де Шал Құлекеұлының қолтаңбасы тайға таңба басқандай айқын. Шал ақынның шымыр, ширақ туындыларының ұршықтай үйірілген композициялық жинақылығы автордың дара шешендігін, сөз зергері екендігін білдіретін ақындық бейнелі шебер тіркестері қазақ өлеңінің сол замандағы жаңа сипатты бітімінің де дәлелі. [1. 27]

Жаманға дәулет бітсе әуе айналар,

Жақсыға байлық бітсе басы айналар.

Басыңа жазатайым бір іс түссе,

Арасы дос пен қастың абайланар.

Халықтың тұрмыстан түйген даналығы. Шал ақынның шығармашылығы осындай өмірге жақындығымен, тіршілік толғамдарының түйінді тақырыптарын (достық, адалдық, қарттық, әйел, құт-дәулет, хан мен қара, т. б. ) желілеп өрбітумен, халық, ел, тұрмыс санасына қонымды сөзді сөйлеуімен оқшауланады.

Ауыз әдебиеті шығармаларында батырлық, мәрттік, сал-серілік (рыцарьлық) рухында пафостық леппен жырланып келген ұғымдар ендігі жерде өмірге жақын, шынайылық сипат ала бастады. Мифтік қасиеті басым батырлық, қаһармандық дегендердің орнына - халық, адам басына түскен әртүрлі қилы кезең, қысталаң сәттердегі жүректілік, қару-қайрат көрсетер ерлік туралы ұғымдар келді. Мифтік, аңызнамалық туындылардағыдай сұлулық сарындарының орнына - қылығымен, көркімен, ұлттық әдебімен т. б. кісілік қасиеттерімен ажар сымбаты келісті келісім тапқан адами сұлулық көбірек жырланды. Әдебиетте әлеуметтік портреттер жиі көрініс берді. Жақсы адам мен жаман адам кейпі, жақсы әйел мен жаман әйел сыны, бақыттың баяндылығы мен құсыздық себептері, жомарттық пен сараңдық, қайырымды бай мен сараң бай, халал мен харам секілді тұрмыстық-әлеуметтік толғамдар әр қырынан, оның ішінде адам пиғылымен астастырыла жырланды. Бұрынғы ежелгі классикалық ауыз әдебиетінде де өз деңгейінде желі жалғастырған бұл тақырыптар жаңа дәуір басындағы шығармаларда тұрмыстық, өмірлік мағынасын байытып, заман ағымына жақындатыла түсті. Мәрттік, хас асыл азаматтық туралы әдеби толғам, суреттердің тұтас галереясы қазақ жырының ұзақ тарихында әріден желі тартады.

Әйткенмен, әр ғасырлың әр заманның белгісі айқын. XV ғасырдың аяғында Шалгез (Шалкиіз, 1465-1560) жырау өзгеше бітімді жыр кестесімен:

Жайыңды білген қарындас,

Ол қарындас һәм жолдас

. . .

Емен шайнап, тал қайзар,

Құлан, бұлан баласы.

Екі енені тел емген,

Бұзылмайды жас тұлпардың саурысы.

Қатты бір тартып, бек тартсаң.

Қайырылып барып тез сынар,

Қайың оқтың жарқасы.

Белбуардан саз кешсең,

Тобығыңнан келтірмес,

Қамалаған қалың туған арқасы!

деп, қанша қайратты келсе де, туған елсіз ер пұшайманекендігін суреттегенде күрделі баламалармен бағамдап жеткізсе, Би Темірге арнаған сөзінде: [1. 28]

Едігеден туған ұғылдың

Мырзасы өзің болғасын

Атан құмас бурасын

Һәр ісіңде турасың, - деп мінездейді. Бұдабай Қабылұлы (1830-1890) арада төрт ғасыр өткендет «әйекені жоқтауында» тақілеттес ойларын:

Ішіңе симай қинады

Қайратың мен өнерің

Өрге жүзген наһандай

Өнеріңнен не көрдің

Ақырында ажалға

Қайратың болды себебің

Көкем менің бар еді

Ай мүйізді қошқардай

Артықша тағдыр бақ берді

Қанадан шығып тасқандай

Сақилығы бар еді

Баязити Бастамдай

Ақылдыққа келгенде

Рүстеми дастандай - деген жолдармен жеткізеді. Бірінде батырлық пен өнерді зор санаған, бірінде - «Ақырында ажалға, қайратың болды себебің» - деп, сорға балаған мағыналық шендестіруді тереңдеп айтпағанның өзінде, ХІХ ғасыр ақынының теңеулеріндегі Бастам хандығындағы дәйектемелерді оқыған, тоқыған, кітаби білімі байқалатын адамның сөз өрнегі.

Шалкез бен М. Бұдабайдың осы екі өлеңінмен байқалатын поэтикасындағы стилистикалық ерешеліктер үлкен екі дәуір Шалкиіз жырында қабат-қабат үстемеленіп, үдете түскен ақындық сөз өрнегі қалың күрделі, салалы да қимыл әрекетке бай. Бұдабай Қабылұлының өлеңінде өлең өлшемі мен өрнегінің өзара үйлесімді тепе-теңдігі байқалады. Поэтикалық өрнек, троптар жеңілдетіліп, мағына мазмұн айқындығына, ойдың түсініктілігіне телінген.

Абылай заманында он жеті жасында билік айтқан Көтеш Райымбекұлының (1745-1818) аз да болса, сақталып жеткен шығармаларынан өз заманының өзекті тақырыбы тұрмыс философиясы, елдік, бірлік, бүтіндік сарынында көрінеді:[129]

Аспанда бір жұлдыз бар жылыстаған,

Ағайын жат болмайды ұрыспаған.

Екеуің ай мүйізді көк қошқарсың,

Бастарың бір қазанға сыйыспаған.

Шоң, Шорманым, сен бе едің мақтай жүрген,

Бар өнерің осы ма сақтай жүрген.

Оралдың екі ақиығы араз болса,

Жапалақ жем қылмай ма қаптап жүрген?!

Көтеш ақын дәстүрлі қара өлең үлгісінде өз тұсындағы замана сөзін өрбітеді. Бірліктің, елдіктің жолы сыйластық, ұрпақ жарастығыекендігін насихат етеді.

Ата тілін алмаған арам ұлды,

Аузы түкті кәпірден кем демеңіз.

Ата тілін сыйлаған адал ұлды,

Хат оқыған молдадан кем демеңіз.

Әр шумақтың үшінші, төртінші тармағына түскен мағына қазақ ақындарының сол тұстағы әсерінен, ішкі мүдделі ойынан туындаған.

Сегіз сері (Мұхаммед-Қанапия Баһрамұлы (1818-1854) ) бірлік, достық ниеттегі өнегелі ойын әдеттегі әнге, суырып салма ақындық мақамға бейім тұратын өзінің әншілік өлең өрнегінен шығып, қарымды, қанатты сөз қатарын түзіп, үлгілі насихат түзеп, мәтелдеп жеткізеді.

Ағайын-туған не керек,

Аңдысып күні өткен соң.

Абзал адам кер болмас,

Асыл пенде өр болмас.

Қанша мықты болса да,

Ел қорғамай ер болмас.

Енді бірде:

Алтын кұміс жиһаздың,

Бәрінен артық денсаулық.

Өлеңнің әр орамы жеке-жеке нақыл.

Қайсыбір толғамы халық даналығымен шарпысады, ой жарыстырады. Соңғы екі жолдағы отбасының берекесі туралы көзқарасы тағы да сол тұстағы бірқатар ақындар мен шешенде, ділмарлар шығармаларында қозғалатын ойды өрбіте түскен. Ақын өмір шындығына жақындатып, ауызекі орамды тілмен жеткізіп, өлеңнің құрылымы жағынан да жаңа ырғақпен ойын ұтқыр өріп үдетіп отырса да, мұндай мәндегі, өрнектегі сөздер ықылым замандағы Асан қайғының «құйрығы жоқ, жалы жоқ, құлан қайтіп күн көрер. . » деп басталатын мұңды толғауының мағынасы мен мәнерін еске түсіреді. Дәстүрдің жаңғыруы, Ежелгі қазақ әдебиетінде бар поэтикалық үлгінің дәуірлер өте келе жаңа қырынан түлеуі. Бір қарағанда қазақ өлеңінің тың жаңалығы ретінде көрінсе де, өзегі берік, тамыры тереңде жатқан сырлы сөз. [1. 30]

Қазақ халқының тұрмыстық құт-дәулетінің тұғыры әлімсақтан айтылатын «Әуелгі байлық - денсаулық, екінші байлық - ақ жаулық, үшінші байлық - он саулық» сынды даналық толғамынан мәлім. Есте жоқ ерте замандардан жеткен ақылман сөз. Осының өзі отбасы берекесінің ел тұрмысында қаншалықты маңызды орын алатындығын аңғартып-ақ тұр. Әйтсе де, XVIII-XIX ғасырлардағы аласапыранды кезеңдерде осы тақырып барынша жаңғырып, әр қырынан түрленіп, ақын-жырау, ақындар шығармашылығындағы өзекті үлгілі сөз жүйесіне арқау болған еді. Сынаған, мінеген, мадақтан, өсиет еткен бұл сарындар әулет мұраттарын жан-жақты сараланған туындылар желісін құрайды.

Ақын туралы профессор Мұхаммед Жармұхаммедов: «Ақын туындыларынан қанатты сөздер де елеулі орын алады» - деп жазады.

Ел бірлігі, ағайынның ырыс-берекесі осы дәуірдегі көп жырланған тақырып. Ол тақырыпты Шал ақын секілді тұлғалар:

Үлкеннен көрген зорлығың,

Жаманнан көрген қорлығың,

Ойлап тұрсаң бозбала,

Дұшпаннан көрген күшпен тең.

Ағайының көп болса,

Бірлігі оның бек болса,

Жамандық жер кез келсе,

Бір-біріне сеп болса,

Бүтін тұрған бұзылмай,

Отыз екі тіспен тең. - деп, ел ішінің берекесіне шақыра толғаса, Нұрым, Махамбеттер жорық жырында жаугершілік, отаршылдық қыспақ тұсында тізе қосып, қаруға - қару, тілекке - тілек тұтастыруды көксейді. Ел бірлігінің, бір жағадан - бас, бір жеңнен қол шығару идеясының осы кезеңде өзекті тақырыпқа айналғандығы да тегін емес. [1. 31]

Отаршылдықтың уытынан, саяси-әлеуметтік бұғаудың буындыруынан шаңырағы шайқалып, берекесі қашып, шашылып-шашырай бастаған қауым тірлігін ел жақсылары мен ақын-жырау ойшылдары білді, сезді һәм көрегендікпен болжады. Әріде Асан қайғы сөздерінен бастау алған бұл тақырып, Бұқар, Махамбет, Дулат замаынындағы әдебиеттің туына айналғандай еді.

Өңкей жақсы қосылса,

Бітіреді кеңесті.

Өңкей жаман қосылса,

Шығарады егесті.

Мәмілемен іс бітер,

Бас қосып қалса көп есті.

Жақсының жолы - жарық күн,

Жаманның жолы - көмескі.

Майлықожаның толғауынан алынған бұл үзінді де бірлікке, игі-жақсылардың ниеттестігіне ой бұрады.

Әулет берекесі, баланың ата жолын қууы, отбасы-ошақ қасының сән салтанаты, отбасының дәулеті жайлы тәрбиелік тәлімдік сарын ақындардың барлығының шығармаларында жырланды. Мұның да кемеңгерлік көрегендік негізі бар еді. Елдік мемлекеттік жүйе әлсіреп, ыдырай бастаған тұста ұлттың абыз, жыраулары әулет мәртебесінен тірек іздеп, дәтке қуат етті. Ғасырдың екінші жартысында, жаңа ХХ ғасырдың басына қарай бұл сарын барынша айқын айдынданып, халықтың көксеген тілегіндей естілді.

Жер мен Ел тақырыбы осы кезеңдегі қазақ ақын-жырауларының жан тебіренісі, жүрекжарды қайғы-мұңы секілді жан ауыртарлық мемлекеттік тақырып мәртебесіне көтерілген. Асанқайғы, Қорқыт саздарынан мәлім Жер мәселесі бұл тұста терең түрде, халықтық мүдде биігінде жырланды. Жер қазақ елінің елдігін сақтап қалуы-қалмауы сынды қоғамдық-әлеуметтік таразы басына тартылды. [1. 32]

Д. Бабатайұлы өлеңдеріндегі өмір мен заман бейнесі

Дулат Бабатайұлы 1802 жылы қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Аякөз ауданы, Сандықтас өңіріyде туып, 1871 жылы дүние салған. Жырау алғыр, зерек болып өседі. Жасында ауыл молдасынан оқып, арабша хат таниды.

Дулат өте шыншыл, турашыл, айтарын кімнен болса да тайсалмай бетке айтатын батыл ақын болған. Барақ төремен кездескенде, оның халықты патша әкімдерімен қосыла талап, жәбір көрсеткенін тайынбай бетіне басады.

О, Барақ жас, Барақ жас,
Жегенге тоқ, ішсең мас.
Жақсы болса ұлығы,
Өз елін жаудай таламас.
Қасқыр тартып, қан шықса,
Жаман ит жұлып жей берер,
Алды-артына қарамас.
Азғын елдің бектері
Қан шықса, елін жұлмалар
Қасқырменен аралас . . .
Сендер атқа мінген соң,
Тандыр болып суалды
Шалқар көлдей несібем, -

деп күйінеді, Ақын "Кеңесбайға" деген арнауын да әңгімені осы сарында өрбіте келіп: