Керейіттердің ерте тарихы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Ө. Сұлтанғазин атындағы
Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті
Әлеуметтік-гуманитарлық факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы

ОРТА ҒАСЫРДАҒЫ КЕРЕЙІТТЕР

Курстық жұмыс

Қостанай, 2018 ж
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

1. Керейіттердің ерте тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Шыңғысхан империясының құрамындағы керейіттер ... ... ... ... .
1.2. Мемлекеттің құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3. Шаруашылық-экономикалық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Керейіттердің шығу тегі мен шежіресі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Этникалық тегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Керейіттердің шежіресі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...

д
3

6
6
8
11
14
14
19

27

29

30

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Қазақ тарихы ақырындап бүтінделіп, ақтаңдақтар айқындалып келеді. Қазақ тарихының ажырамас бөлігі - жалпы қазақ халқын құрайтын жеке рулар тарихы.
Әбілғазы Бахадүр Түрік шежіресі атты еңбегінде керейіттер тайпасының билеушілері айрықша даналығымен ерекшеленгені жайлы жазған. Керейіттердің ең көрнекті қолбасшысы онсан - хан, қытай дереккөздерінде - Ван - хан титулы бар Тоғырыл болды. Ван - хан туралы аңыздарды профессор Г.Ф. Миллер Ван - ханның үлкен ұлы Тайбұға ұрпақтары сөздерінен Солтүстік Қазақстан мен Барабин даласында 1733 жылы келген кезде жазып алған.
VIII ғасырдың орта шенінде тарих сахынасында Кереит хандығы деген атпен жаңа мемлекет пайда болды. Олар жөнінде тарихи деректер бұл уақытқа дейін де кездеседі. Керейіттер немесе қарайлар қазіргі Моңғолия жеріндегі Орхон, Онон, Керлін, Тула Тамыр, Арғұн өзендерінің алқабын сонау көне заманнан бері мекендеп келе жатқандығы белгілі. Керейіт атауының шығуы туралы әртүрлі пікірлер бар.
Н.Ә. Назарбаев Түркілер өзге мәдениеттердің жетістігін қабылдаудың ғажайып бірегей қабілетін танытты, оны өздерінің ерекше жағдайларына қарай бейімдеп шебер пайдалана білді. Ол томаға тұйықтан мүлде бөлек мәдениет болады деп жазған [1,296 б]. Қазақ халқының тарихын дүние жүзі тарихының, әлемдік өркениетінің құрамдас бөлігі есебінде алыс-жақын елдерге мойындату Қазақстан тарихы ғылымының ендігі кезектегі басты міндеті болып табылады. Қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан тарихи мұралары - әлем тарихының ғылыми айналымына енгізілуі қажет.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы. Қазақстандағы тарихи-шығыстанушылық зерттеулердің бастапқы кезеңі А.П. Чулошниковтың және С.Ж. Асфендияровтың есімдерімен байланысты. А.П. Чулошниковтың Очерки по истории казак-киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских племен атты еңбегіндегі ғылыми ізденістері жаңа деректемелер тартуға, қазақтардың және оларды құрайтын этникалық компоненттердің тарихын басқа да түркі халықтарының тағдырларымен байланыстыруға әрекет жасауға бағытталды. С.Ж. Асфендияров История Казахстана (с древнейших времен) еңбегінде қазақтың этногенезін зерттеген. Ру тарихын тану бұрынғысынша көкейтесті проблема болып қала берді. М. Тынышбаев Материалы по истории киргиз-казакского народа атты еңбегінде қазақтардың негізгі тайпалары мен руларының генеологиясын қысқаша баяндап, тарихи түсініктемелер жасады. Ал XIII - XIV ғасырларда жазылған Моңғолдың құпия шежіресінде ертеде қазіргі Моңғолия жерін мекендеген түркі тайпаларының (найман, керей, меркіт, қоңырат, жалайыр, татар, ұйғыр) тұрмыс-тіршілігі, әлеуметтік-саяси өмірі суреттелген, сондай-ақ тарихы, тілі, этнографиясына қатысты деректер кездеседі. Рашид ад-Диннің Жылнамалар жинағы атты 3 томнан тұратын еңбегінде де Моңғолия жерін мекендеген тайпалар жайлы баяндаған. Бұл далалық ауызша тарихтың құнды дерегін хатқа түсіріп, бір жүйеге келтірген теңдесі жоқ, бұл күнге жеткен әлемдегі алғашқы еңбек.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Қазақ халқының құрылуына үлкен үлес қосқан керей ұлысының сол кездегі тарихы жөнінде деректер бар. Орта ғасырдағы жазба деректерде - Моңғолдардың құпия шежіресі, Моңғолдардың алтын тарихы сияқты кітаптарда керей атауы керейіт түрінде берілген. Рашид ад-Дин еңбегінде сол кезеңдерде Керей мемлекетінің құрамында керейіт, қырқын, қоңқайт (тоңқат), сақайт, тобаут, албат, қарақин секілді тайпалар болғанын жазады. Сөз соңындағы т әрпі әдетте көптік жалғауды білдіреді. Рашид ад-Диннің тарихи жинағы негізінде Жылнамалар жинағы деген еңбек құрастырылған.
Күзембайұлы А., Әбіл Е., Әлібек Т. Орта ғасырдағы Керей хандығы атты мақаласын зерттедім. Мақалада ортағасырдағы керейіттердің этно - саяси тарихы баяндалған. Авторлар Керейіт хандығының Шыңғысханның монғол империясын құруға қосқан үлесін көрсетеді. Сонымен қатар, авторлардың тағы бір Сібірдегі Керейлер мемлекеті атты мақаласында Сібір хандығының негізін қалаған керей жұрты деректерге қарағанда Сібір жеріне XIII ғасырдың алғашқы ширегінде сонау Мұңғұлия жерінен қоныс аударғандығы айтылады.
Тарих қалтарысындағы беймәлім тұстарды хақиқат тұрғысынан зерделеп, ұлт мүддесіне сай қорытып, халық қазынасына айналдыру, көкірегі ояу, арда азаматтардың асыл борышы. Осындай азаматтық ұстанымдағы жерлесіміз Қыдырбек Қиысханұлының Абақ Керей тайпасының ҚХР-дің СУАР өлкесіне қоныстануы және Абақ Керейдің ережесі туралы мақаласын тақырыпты зерттеуде дерек көзі ретінде пайдаландым.
Зерттеу жұмысының мақсаты пен міндеттері. Орта ғасырдағы керейіттер тарихын зерттеп-зерделеу. Осы мақсатты іске асыру үшін мынадай міндеттерді орындауға талпыныс жасалынды:
- Шыңғысхан империясының құрамындағы керейіттердің тарихына талдау жасау;
- Мемлекеттің құрылуын айқындау;
- Шаруашылық-экономикалық құрылысын анықтап, сипаттама беру;
- Керейіттердің этникалық тегін анықтау;
- Керейіттердің шежіресін айқындау.
Зерттеу жұмысының методологиясы тарихилық принципке негізделді. Керейіттер мемлекетінің тарихи күрделі кезеңнің ерекшелігін ашуда ой елегінен өткізу, жинақтау, талдау, қорыту, дәлелдеу әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негізі. Зерттеу жұмысында қойылған мәселені шешу үшін жалпы ғылымилық қағидалар - тарихилық, обьективтік, жүйелілік басшылыққа алынды. Нақты әдістерді таңдау түрлі факторларға, яғни пайдаланудағы деректердің мазмұны мен сипатына, курстық жұмысының мақсатына байланысты болды.
Хронологиялық шеңбері. Зерттеліп отырған тақырып керейіттер өмір сүрген ХІІ-ХІІІ ғасырларды қамтиды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, бес бөлімнен, қорытындыдан, сілтемелерден, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. Керейіттердің ерте тарихы
1.1. Шыңғысхан империясының құрамындағы керейіттер

Керейіттердің ертеректегі мемлекеттері Орталық Азияның шығысында - Қазақстанға шектесіп жатқан Монғолия аумағында пайда болса да, оның тарихының Қазақстан тарихына тікелей қатысы бар. Көшпелі мемлекеттіліктің бастаулары Орталық Азияның нақ шығысында жатыр, ежелден Қазақстанның өз жерінде мекендеген халықтар мен тайпалардан басталатын дәстүрлермен қатар олар кейіннен қазақ мемлекеттілігіне тән болды.
Керейіттер туралы алғашқы мәліметтер XI ғасырдың соңғы ширегіне жатады, олардың христиан дінін қабылдауына байланысты айтылады. Олар Тола өзенінің аңғарын, Орхон өзенінің орта ағысы ауданын алып жатқан. Шыңғысхан шапқыншылығы қарсаңында керейіттер бүкіл қазіргі Монғолия мен Алтай аумағында үстемдік еткен, монғолдар да солардың қол астында болған [2, 240 б].
Шыңғысхан өзінің қамқоршысы, керейіттердің Ван - ханына әскери көмек көрсетті. 1194 жылы Ван - ханды інісі Эрхэ Хара наймандардың әскери көмегін пайдаланып, өз ұлысынан қуып жіберген еді. Ол 1196 жылға дейін танғұттар (Си Ся) елінде және ұйғырлар мен қарақытайлар иеліктерінде қашып жүрді. Шыңғысханның көмегімен қайтып келіп, керейіттер ұлысында билікті өз қолына алды. 1198 жылы Шыңғысхан Ван - ханмен және чжурчжэндердің Цзянь мемлекетімен одақтасып, татар ұлысына қарсы жорық жасады да, күйрете жеңіліске ұшыратты. Осы жорықтан қайтып оралғаннан кейін Шыңғысхан татарларға қарсы жорыққа қатысудан бас тартқаны үшін Керулен өзеніндегі журкин тайпасын шауып, қолбасшыларын қатал жазалайды [2, 242 б].
Көп кешікпей, найман ханы Инанч - білге өлгеннен кейін, оның екі ұлы Даян - хан мен Бұйрық - ханның арасындағы өзара қырқысты пайдаланып қалмақшы болған Шыңғысхан мен Ван - хан 1199 жылы Бұйрыққа қарсы жорыққа шықты. Әскер жинап үлгірмеген Бұйрық - хан Алтайдан аса шегініп, сонда жеңіліс тапты. Сол екі арада, Бұйрықпен араздығына қарамастан, Даян -хан Шыңғысханға қарсы әскер жіберді. Керейіттер мен монғолдардың біріккен күштері наймандарды бұл жолы да тас-талқан етті [2,245 б].
1200 жылы Шыңғысхан мен Ван - хан меркіттердің әскерін ойсырата жеңді. 1201 жылы Жамұқа Шыңғысханның монғолдары мен Ван - ханның керейіттеріне қарсы наймандар, меркіттер, татарлар, ойраттар, жажраттар және басқа да тайпалардан қуатты қол жасақтады. Осы қолды жеңу Шыңғысханды көшпелі ақсүйектердің өзара бақталас өкілдерінің ішіндегі ең құдіреттісіне айналдырды. 1202 жылы Шыңғысхан татар ұлысын біржола талқандады. Сол жылы наймандар Шыңғысханға бірлесіп қарсы шығу жөнінде Алахуш - дигит Хуриге ұсыныс жасады. Бірақ онғұттардың билеушісі наймандармен ежелгі байланыстарына қарамастан бас тартып, шабуыл жасалғалы жатқанын Шыңғысханға хабарлап қояды. Юань - ши бұл жөнінде былай деп көрсетеді: Даян - кэхань (каған) бір-бірімен туыстасу үшін және Шофанды (сөлтүстік жақты, яғни Монғолияны) басып алу мақсатымен (Алахуш - дигит Хури) одақ жасасу үшін келісуге елші (Алахуш - дигит Хуриге) жіберді. Онғұттар арасында мұны жақтайтындар бар еді. Алахуш- дигит Хури елшіні ұстап алды. Ол құрметпен (Шыңғысханға) алты көзе шарап (өз елшісі арқылы) жіберіп, бұл туралы хабарлады. Елші қайтып келгеннен кейін (Алахуш - дигит Хури) 500 жылқы мен мың қойды сыйға тартып, Даян - кэханьға бірлесіп шабуыл жасауға уағдаласты... [2,247 б].
Шыңғысхан уақыт өткізбей, 1204 жылдың көктемінде 45 мың атты әскерді бастап наймандарға жорыққа аттанды. Найман ханының қол астында шамамен 50-55 мың адам бар еді [2,249 б]. Наймандар армиясынан саны кем болса да, моңғол әскері одан ұйымшылдығымен және жауынгерлік тәжірибесімен басым түсті. Даян - хан шайқасқа шыққысы келмей, Алтай асып кетпекші болды. Бірақ ұлы Күшліктің талап етуімен шайқасатын болып ұйғарылды. Сөйтіп наймандардың әскері Орхон өзенінен өтіп Нагу тауларынын шығыс беткейіне тоқтады. Шайқасты моңғолдар бастады. Олардың алдыңғы шептері наймандарды тауға қарай ығыстырды, ал кешке қарай моңғолдардын негізгі күштері қарсыластарын екі қанаттан орап өтіп, ойдағыдай қоршап алды. Қақпанға түскен наймандар қоршауды бұзып өтуге тырысты, бірақ қараңғы түнде жартастардан құлап қырылды. Наймандардың бір бөлігі, соның ішінде Даян - ханның ұлы Күшлік қашып құтылды. Наймандар жеңіліс тапты. Даян -хан жарақаттан өлді. Наймандардың көпшілігі Шыңғысханға берілді, олардың басқа бір бөлігі монғолдарға жанталаса ұмтыла соңғы шайқасқа шығып ерлікпен қырылып кетті. Наймандардың едәуір бөлігі, сондай-ақ меркіттердің, керейіттердің және басқаларының аман қалғандары Күшлікпен бірге кетті. 1206 жылы монғолдар Бұқтырма өзенінде наймандардың ханы Бұйрықты жеңіп, оны өлтірді [5,402 б].
1206-1207 жылдары Шыңғысхан үлкен ұлы Жошыны Енисей - Ертіс өзендерінің аралығындағы орман халықтарын, атап айтқанда, Енисейдің жоғарғы ағысында мекендейтін түркі тілдес қырғыздарды бағындыруға жіберді. Қытай деректемелерінің мардымсыз деректерінен қырғыздардың бұл аймақтағы әсер - ықпалын жорамалдауға болады. Цзилицзисалар (қырғыздар) жөніндегі кіші (бағынышты) мемлекет дегеніміз гулигань (курыкан) мемлекеті... [5,404 б].
XIII ғасырдағы Енисей қырғыздарында қалалар мен бекіністер болғаны жөнінде деректер бар. Мәселен, Юань - шиде Енисейдің жоғарғы ағысына жорық жасаған кезде қалалардын бекіністі дуалдарын шабуыл жасап алу үшін моңғолдардың тас атқыш құралдары, қоршау қаруларын пайдаланғаны туралы айтылады [6,158 б].
Орталық Азия аумағындағы соғыстардың салдарынан 1190-1206 жылдары Қазақстан жеріне керейіттердің бір бөлігі көшті. Күшлік бастаған наймандар Алтайға келіп, осында ертеде моңғолдар талқандаған керейіттер мен меркіттердің қалдықтарымен бірікті. Наймандар Бұқтырмада тағы да жеңіліс тапқаннан кейін Күшлік өз ұлысының қалдықтарымен Алтай жерін біржола тастап, Жетісуға қашуға мәжбүр болды. Ал керейіттердің едәуір бөлігі Шығыс Қазақстанда қалып, монғолдарға бағынды.
Монғолдар талқандағаннан кейін керейіт топтары, қалыптасып жатқан көптеген түрік халықтарының құрамына, атап айтқанда казақ халқының құрамына біртіндеп сінісе берді. Керейіттерге келетін болсақ, олардың бір бөлігі батысқа, Еділ бойына дейін барып, онда өздерінің керейіт деген этнонимін сақтап қалды және кейініректе осы атаумен өзбектер мен қырғыздардың құрамына, ал шағын тобы қазақтардың да құрамына кірді. Керейіт этнонимі Кара теңіз өңірі далаларының топономиясынан да кездеседі. Керейіттердің басқа бір бөлігі Солтүстік Қазақстанда қалды да, бұрынғы этнониміндегі -іт жалғауын жоғалтып, керей (қара керей, абақ керей) деген атпен Орта жүз қазақтарына қосылды.
Егер орта ғасырлардағы Дала халқының монғол дәуірінде тұрақты түрде және алыстан қоныс аударуын ескерер болсақ, керейіттер мен керейлерді олар батыс керейіттерінің шығысқа қарай кері көшіп немесе керейлердің жекелеген топтарының батысқа қарай одан әрі ілгерілеп қарым-қатынас жасау мүмкіндігін жоққа шығара алмаймыз. Орталық Азия халықтарының этникалық тарихына жақсы біліп отырғанымыздай, мұндай араласу мейлінше дағдылы құбылыс болған.

1. Керейіттердің ерте тарихы
1.2. Мемлекеттің құрылуы

Орталық Азияның көшпелі тайпаларының XII ғасыр бойында күш -қуатының артуы олардың ең ірілерінде - наймандарда, керейіттерде, жалайырларда - алдыңғы феодалдық мемлекеттік құрылымдар - ұлыстардың пайда болуына жеткізді. Б.Я. Владимирцовтың көрсеткеніндей, ұлыс алғашқы қауымдық құрылыстың институты болған жоқ [5,405 б]. Ұлыс ру да, тайпа да емес, ол рулық - тайпалық институттардан жоғары тұрды. Ұлыс ұғымы ол кезде халық дегенді білдірді. Ұлыстың құрамында қандас туысқан адамдардың болуы міндетті емес еді, оған хан руының өкілдері ғана емес, сонымен бірге бөгде адамдар да енді. Әрбір ұлыс белгілі бір аумақты иеленді, наймандар мен керейіттердін ең үлкен күшті ұлыстарының өз шекаралары болып, олар ара - тұра болса да қорғалып отырды. Шыңғысхан талқандаған керейіттер ұлысының билеушісі Ван - ханның наймандар иелігін қорғаған найман қарауылымен қақтығыста қаза тапқаны мәлім. Армян авторы Степанос Епископ моңғол сарайы жанындағы жоғары лауазымды қайраткерлердің бірі жайында айта келіп, былай дейді: Бұл адам саны ең көп және күшті джалакир (жалайыр) тайпасынан болатын. Бұл жалайыр тайпасы үлкен-үлкен он тармақтан тұрады, олардың әрқайсысы жекелеп алғанда үлкен халыққа айналды... [5,409 б].
Ұлыстарды, Монғолдардың кұпия шежіресінің терминдері бойынша, жаратылысынан хандар басқарған. Хан, ұлыс билеушісі басқару аппаратын, бірінші кезекте хан ставкасы - ордасын, оның күзетін басқару және әскерге, жасаққа қолбасшылық ету органдарын құрды. Мемлекеттік биліктің белгілі бір институты ретінде - орда көшпелілерде сонау қидандар заманынан белгілі. Ляо күшейе бастаған кезден бері хандардың тұрақты орындары қалыптаса бастады, олар орда деп аталды. Хан ордасы басқару орталығы, ұлыстың өзінше бір үкіметі болды, кез келген Орталық Азия мемлекеті үшін аса маңызды екі саланы - ханның мал - мүлкі мен хан әскерлерін басқарды. Хан мен мемлекет мүлкінің арасында айырма болған жоқ [5,411 б].
Керейіттер ұлысының билеушісі Ван - ханның өз жайлаулары, қысқы жайылымдары болды, яғни хан жайылымдары қатаң белгіленді [2,125 б]. Ұлыстың әскерлері ХІІ ғасырдың өзінде-ақ ондықтар, жүздіктер, мыңдықтар, түмендер бойынша құрылған отрядтар бөлінді. Меркіттерге жорық жасар алдында Жамұха мен керейіттердің Ван-ханы әскерінің саны екі түмен болған [2,125 б]. Кейін Шыңғысхан империясының кезінде болғанындай, бүкіл ұлыс халқы, сірә, осы әскери-әкімшілік бөліністері бойынша есептелген болса керек. Ақырында, ұлыстарда сипаты жөнінен заңға жақын, орныққан дағдылы құқық нормалары қолданылды. Мәселен, Моңғолдардың құпия шежіресінде ұлыста кісі өлтірушілік үшін өз бетінше емес, заң арқылы жазалау шаралары айтылады. Заң, ұлы шындық, Еке-Төре де аталды.. Ұлыстардың істерін ерекше шерби деген атағы бар қызмет адамдары жүргізген. Бұл атақ пен лауазым иелерін хан тағайындаған. Керейіттердің мемлекеттік істері қағаз жүзінде жүргізілген. Қағаздар ұйғыр жазуымен жазылып, хан мөрімен бекітілген [2,125 б].
Керейіттер мен наймандар, ең алдымен оның билеуші тобы несториандық бағыттағы христиандар болды. Ақырында, христиан діні кейіннен Шыңғысхан әулетіне де енді. Шыңғысхан ұлдарының бірі Теленің әйелі, керейіттер билеушісі Ван-ханның жиені, Мөңке-хан мен Құбылай-ханның анасы христиан қызы болғаны мәлім. Мұндай жағдай наймандарда да болды, керейіттер сияқты олар да Орталық Азияның басқа халықтарынан бұрын христиан дінімен танысқан орта ғасырлардағы ұйғырлардың мәдени ықпалында болды.
Дүниежүзілік діндердің біреуіне тартылу да әлеуметтік қатынастар дамуының белгілі бір деңгейінің айғағы болып табылады.
Деректемелер наймандар мен керейіттердің көрші тайпалармен соғыстары туралы мәліметтерге толы. Рашид ад-Дин былай деп жазады: ...Керейіттер көптеген тайпалармен, әсіресе найман тайпаларымен көп жауласты... Бұл кезде басқа тайпаларға қарағанда олардың күші басым әрі құдіретті болатын. Керейіттердің Ван - ханымен наймандар қырғыздардың аймағы бойынша және ұйғырлар елімен шектесіп жатқан шөл далаға дейін үнемі қырқысып, жауласып жүрді [2,126 б]. Рашид ад-Дин наймандардың қырғыздармен, керейіттердің Цзинь мемлекетімен соғыстары туралы мәліметтер келтіреді. Соғыс кезеңдері көршілермен бейбіт қатынастар жағдайымен алмасып та отырды. Қытай деректемелерінде керейіттер мен наймандардың көшпелі көршілерімен ғана емес, сонымен қатар отырықшы мәдениеті бар мемлекеттермен - Танғұт мемлекетімен (Си Ся) және ұйғыр иелігімен тығыз мәдени және саяси байланыстар жасағаны туралы мәліметтер де бар [2,125 б]. Наймандар мен керейіттердің билеуші тобы ұйғырлардың ықпалымен несториан бағытындағы христиан дінін, ұйғыр жазуын, сондай-ақ мемлекеттіліктің басқа да элементтерін қабылдады. Керейіттердің танғұттармен қатынастары да осы байланыстардың дәлелі болып табылады. Мысалы, керейіттер ұлысының билеушісі Ван-ханның інісі Қарабітай (Керандай) бала кезінде танғұттарға тұтқынға түсіп, кейін Танғұт мемлекетінде аймақ билеушісі қызметіне дейін өскен. Оның қыздарының біреуі танғұттар билеушісінін әйелі болған. Керейіттердің танғұттармен және ұйғырлармен байланыстары болғанын керейіт билеушілерінің, атап айтқанда, Ван-хан мен оның ұлы Сангуннің сәтсіздікке ұшыраған кезінде танғұттар мен ұйғырлар жеріне барып паналағаны растайды [2,126 б].
Юань-ши қазіргі Казақстан аумағында мемлекеттік құрылымы болған қаңлылар мен керейіттердің өзара саяси және аумақтық байланыстарының қалыптасқанын, бірқатар қаңлы шонжарларының өкілдерінің керейіттер билеушісі Тоғұрыл Ван-ханда қызмет атқарғанын көрсетеді. Бухуму... Оның ата-бабалары қаңлы тайпасының ата-тегінен келе жатқан атақты адамдары. Хайланьбо (Қайранбай - Бухумудың атасы) керейіттердің Ван-ханында қызмет еткен. Ван-ханды (моңғолдар) өлтірген кезде, Хайланьбо бала-шағасын тастап, бірнеше мың салт аттыларын ертіп, солтүстік-батысқа қашты. Тайңзу (Шыңғысхан) елші жіберіп, оны өзіне келуге (яғни бағынуға) шақырды. Бірақ ол былай деп жауап қайырды: Бұрын мен де, мархабатты тақсыр (Шыңғысхан) да Ван-ханға қызмет еткенбіз. Казір Ван-хан өлді, бірақ мен өзім қызмет еткен адамға опасыздык жасай алмаймын [5,414 б]. В.В. Бартольдтің атап айтқанындай, қаңлылар мен қыпшақтар наймандардың ұлысында да өмір сүрген. Юань-шиде наймандар мен қанлылардың шонжарлары арасында тығыз туыстық байланыстар болғаны жөнінде мынадай деректер келтіріледі: Шаостар (Чаос) наймандардан шыққан. Оның арғы атасы Тайянь (Даян) наймандардың билеушісі болған. Оның арғы атасы Цюйшулай (Күшлік)... Бэдэинь (Бәде) Шаостың ұлы... Бэдэинь қаңлы тайпасынан шыққан нағашы әжесімен тұрды... [5,417 б].
Сонымен, керейіт тайпалық бірлестігі ішкі әлеуметгік байланыстары жөнінен өте күрделі болды және көшпелі моңғол, түрік тайпаларын біріктірген, Орталық Азияда құдіретті мемлекет - Шыңғысхан империясы құрылуын көп жағынан дайындады, сондай-ақ моңғолдардан кейінгі кезеңдегі, казақ халқы мен басқа да қазіргі түрік халықтарының өз тарихы басталған кездегі этникалық үрдістерде айтарлықтай рөл атқарды. Отырықшы халықтардағыдан ерекше болғанымен, наймандар мен керейіттерде мемлекеттілік нысандары болған. Наймандар мен керейіттердің ұлыстары бастапқы үлгідегі мемлекеттер, яғни ертедегі феодалдық мемлекеттік құрылымдар болды.
Керейіттердің этникалық сипаттамасы туралы мәселе ұзақ уақыт бойы даулы болып келеді. Наймандармен және керейіттермен генеалогиялық жағынан туыс онғұттарға келетін болсақ, онғұттардың несториандық эпитафияларының тілін зерттегенде олардың қыпшақ тобы тілдеріне жатқанын көрсетеді.
XIX ғасырда В.В. Бартольд, Н.А. Аристов, Г.И. Грумм - Гржимайло, X.Ховорс бастаған керейіттердін түрік және монғол текті екендігі туралы пікірталасы аяқталды деп санауға әлі ертерек. Керейіттер түріктер болғанның өзінде олардың мемлекетін 1202 жылы монғолдардың талқандауы, керейіттердің батысқа қарай жылжуына жаулап алушылар әскерлерінің құрамында орын алып, сонымен қоса XIII ғасырдың басынан-ақ монғолдармен араласып кетуіне әсер етті. Мәселен, Юань-шиде монғолдармен етене араласып кеткен керейіттерге ерекше мән берілген. Мүмкін, Рашид ад-Диннің олар монғолдардың руынан деп жазуы да сол себептен болар [5,420 б].

1. Керейіттердің ерте тарихы
1.3. Шаруашылық-экономикалық құрылысы

Керейіттер негізінен мал шаруашылығымен айналысқан. Олардың өз малына жайылым іздеп, бір жерден екінші жерге жылына бірнеше рет көш жүруіне тура келді. Көші-қон шалғайлығы жер жағдайы мен мал санына байланысты болған. Қысқа пішен қоры жасалмады, бірақ көшіп-қону қыстыгүні малдың азықты өзі тауып, өз аяғынан жайыла алатындай етіп реттеліп отырылды. Деректемелер керейіттеррдің көшіп-қонуын екі түрге бөлуге мүмкіндік береді. Бір жағынан, азды-көпті үлкен топтар болып көшкен (күрен әдісі) және екінші жағынан, жеке әулеттер оқшауланып немесе шағын бірлестіктер болып көшіп жүрген. Шыңғысхан империясының құрылуына байланысты көшіп-қонудың күрен әдісі жойылып, әскери ұйымдық түрі ғана қолданылады. Наймандардың басты байлығы үйірлі жылқы болды, жылқы болмайынша далада шаруашылық жүргізу мүмкін емес еді. Көшпелі үшін жылқы қатынас құралы, соғыста және қаумалап аң аулағанда мінер аты болды. Көшпелілер оның етін жеп, сүтін ішті, терісі мен жүнін пайдаланды. Ірі қара да көлік ретінде пайдаланылды: күркелі арбаға өгіздер мен сиырларды жекті. Қой малы еті, терісі мен жүні үшін ұсталды. Бірақ керейіттер бір ғана мал шаруашылығымен тіршілік ете алмайтын еді, өйткені тамақ жетіспеді. Бұл тапшылық алуан түрлі жабайы аңдар мен ішінара балық аулаумен толықтырылып отырды [5,422 б].
Сонымен, - деп жазады Рубрук, -олар өз тамағының едәуір бөлігін аң аулау арқылы табады. Ірі аңдар мен кемірушілер ауланды, бұл орайда аң аулаудың екі түрі болды: аңды жеке жүріп те, қоғамдасып та аулайтын еді. Олар аңды құс салып аулауды ұнатты. Аңды әрқашанда әр алуан жорықтар, соғыстар, шапқыншылықтар кезінде қаумалап аулайтын: осының арқасында әскер азық-түлік қорын толықтырып, алдын ала дайындық маневрлер жүргізген әсерде болатын. Деректемелерде аңды қаумалап аулау туралы жиі айтылады. Тоғұрыл-хан (Ван-хан) Туланың Кара Тоғайына бет алып,... жол-жөнекей аң аулады [7,110 б]. Кейде көп адамның қаумалап аң аулауы ұйымдастырылды, оларға түрлі тайпалар мен әулеттер қатысты: Шыңғысхан мен керейіттердің билеушісі Ван - хан бір-біріне былай деді: Жауға кенеттен соққы беру керек. Бір ортақ күшпен соққы беретініміз немесе жабайы аңды топ құрып қаумалап аулайтынымыз сияқты. Жоғарыда баяндалғандар XII-XIII ғасырдың басындағы наймандар, керейіттер, жалайырлар туралы жай ғана көшпелілер демей, қайта аңшы-көшпелілер деп айтуға мүмкіндік береді [7,110 б].
Ормандағы аңшы тайпалардан аңшы - көшпелілердің айырмашылығы ең алдымен олар қора-қора қой ұстайтын еді. Сонымен қатар тұрғын жайлары жөнінен де айырмашылығы болды. Аңшы - көшпелілер - наймандар, керейіттер, жалайырлар киіз үйлерде, яғни киізбен жабылған, оңай жығып алуға қолайлы үйлерде тұрды. Мұндай үйлерді қорасында қойы жоқ ормандағы тайпалардан кездестіру мүмкін емес еді.
Керейіттер доңғалақты арбаларды пайдаланды. Бұл арбаларды Рубрук тәптіштеп суреттеп береді, олар жөнінде Рашид ад-Дин мен Монғолдардың кұпия шежіресі де жиі айтады. Монғолдардың құпия шежіресіне сәйкес, Орталық Азия көшпелілерінде арбалардың екі түрі болған. Бұл деректерді Рубрук пен Карпинидің мәліметтері де қуаттайды. Арбалар әр түрлі заттарды алып жүру үшін ғана емес, сонымен қатар жығылып-жиналмайтын киіз үйлерді алып жүру үшін де пайдаланылған. Біз екеуміз, - деп Ван-ханға айтып баруға әмір етті Шыңғысхан, - күркелі арбаның екі жетегіміз, біреуі сынып қалса, өгіз үйді сүйрей алмайды, біз екеуіміз күркелі арбаның екі доңғалағымыз, біреуі сынса, ол орнынан қозғалмайды [7,112 б]. Көшпелілерде тез жиналып көшіп-қону арбаларды, күркелі арбаларды қажет етті. Үздіксіз шапқыншылыктар мен соғыстар кезінде күркелі арбалар жүк артатын көліктен пайдалырақ еді, күркелі арбаға өгізді жегу мен оған керек-жарақты тиеуге күш азырақ жұмсалып, адам саны да аз керек етілетін. Киіз үйлері арбаға артылған ауыл өте тез қозғала алатын. XI-XIII ғасырларда керейіттер, белгілі бір бағыт пен жолдар арқылы көшіп жүрген. Рубрук былай деп атап өтеді: көшпелілерде кез келген бастық өз қол астындағы адамдар санының көп не аз болуына қарап, өз жайылымдарының шекараларын, сондай-ақ өз малын қыста, жазда, көктем мен күзде қайда жаюға тиіс екенін біліп отырады. Сонымен бірге олардың аң аулайтын, әсіресе қаумалап аулайтын жерінің де жайын ойластыруына тура келген [7,116 б].
Көшпелілер мал шаруашылығымен және аңшылықпен қатар үй қолөнерімен де айналысты: киіз басты, киіз үйдің шаңырақ, басқұр, уық-кереге секілді саймандарын, арба, ыдыс-аяқ, ер-тоқым, садақ, жебе, найза және басқа қару-жарақ жасады. Керейіттердің шаруашылығын натуралды шаруашылық деп сипаттауға болады. Ақшаны мүлдем дерлік білмеуі ықтимал, сауда айырбас түрінде жүргізілді. Бірақ натуралды шаруашылық жүргізуші көшпелілер, дегенмен, аз ауқымда болса да, халықаралық сауда аясына тартылды. Керейіттерге, жалайырларға кажетті бұйымдардан жетіспейтіні қару-жарақ, әр түрлі сән - салтанат әшекейлері, тағам өнімінен - ұн, маталар еді. Әдетте көшпелілер аң және мал терілерінен тігілген киім киген [5,427 б]. Деректемелерде сол кезде наймандар, керейіттер, жалайырлар жүргізген сауда туралы, алуан түрлі айырбас мәмілелері туралы хабарлар өте аз. Дегенмен де, сол кезде Орталық Азия далаларына Орта Азиядан мұсылман көпестерінің келгені туралы бірсыпыра деректер бар. Монғолдардың кұпия шежіресінің мәліметтеріне қарағанда, наймандарда, керейіттерде, жалайырларда өндірістегі белгілі бір саралану байқалған. Бұл деректемеде темір ұсталары, ағаш шеберлері жайында айтылады.
Сонымен, монғолдарға дейінгі керейіттердің шаруашылығында - көшпелі өмір салты үстем болған, тауар - ақша қатынастары нашар дамыған және натуралды шаруашылык басым болған көшпелі мал шаруашылығы деп сипаттауға болады

2. Керейіттердің шығу тегі мен шежіресі
2.1. Этникалық тегі

Керейіттер Орта жүздегі керейлерден тараған. Тарихи атажұрты Батыс Моңғолияда. ІҮ-ХІІІ ғғ. - христиандық дінінде болған.
Керейіттер туралы алғашқы деректер XII ғасырдың басына жатады. Онон, Керулен өзендерінің бойында және Бұйырнұр көлінің жағалауында, яғни Моңғолия аумағында, деп жазады Рашид ад-Дин, керейіт тайпасы мекендеді. Алайда, бұл тайпа аталған уақыттан едәуір ертеректе өмір сүрген деп санау керек, өйткені XII ғасырға қарай ол Шыңғысханға қарсы тұрған аса қуатты күш болған. XIII ғасырдағы керейіттер туралы мәліметтерді біз Г. Рубруктің, Плано Карпинидің, одан соң Марко Полоның жазбаларынан табамыз. Бұл арада осы тайпаның саяси тарихын қарастырып жатудың қажеті жоқ, бұл біздің міндетімізге кірмейді. XIII ғасырдың басында керейіттердің Ванханы Тоғырыл қаза тапқаннан кейін керейіттердің Шыңғысхан билігіне көшіп, оның империясы құрамына кіргенін ғана айтып өтпекпіз.
Керейіттердің қазіргі Қазақстан аумағына келуі туралы мәселенің айқын еместігі сияқты, бұл тайпаның содан кейінгі тарихы да айқын емес. Біздіңше, керейіттерді Шыңғысхан талқандап, оларды монғол мемлекетінің құрамына енгізгеннен кейін олар монғолдардың батысқа жасаған жаулап алушылық жорықтарына қатысқан да, сонда мекендеп қалған тәрізді.
Мұхаммед Хайдардың деректеріне қарағанда, XIV ғасырдан бастап, керейіттердің қайсыбір бөлігі Моғолстан моголдарының құрамына кірген. XV ғасырда керейіттер өзбек тайпалар одағының құрамына, ал кейініректе қазақ халқының құрамына енген [5,429 б].
Ш.Уәлихановтың мағлұматтарына қарағанда, қазақ халқы құрылғаннан кейін керейіттер Ұлы жүздің құрамына кірген, ал көп үзамай олардың негізгі бұқарасы одаи бөлініп шығып, өзбек туыстарына кеткен. Керейіттердің қазақтарда қалған шағын бөлігі жетіру ұрпақтарына қосылған. Керейіттер туралы енді Кіші жүзге кіретін ру ретіндегі келесі мағлұматты XVIII ғасырдың орта шеніндегі А. Тевкелевтен, ал содан соң А. Левшиннен табамыз. Бұл ру неғұрлым кейінгі зерттеулердің еңбектерінде де үнемі кездесіп отырады.
Керейіттердің этникалық тегі туралы мәселе өте маңызды. Бұл жөнінде зерттеушілерде бір пікір жоқ. Рашид ад-Дин өз шығармасында XIII ғасырда керейіттер түркі тілдес емес, қайта монгол тілдес болған деп көрсетеді. Нақ осы автор басқа бір жерде керейіттердің шыққан тегі туралы мәселеде оншама үзілдікесілді айтпайды. Ол ертеректе монғол атын алмаған халықтар арасында керейіттер де болды деп жазады. Ал бұдан әріректе керейіттер өздерін мақтану үшін монғолдар деп атай бастады, ал ерте кезде бұл атауды мойындамайтын деп көрсетеді [8,15 б]. Бұл пікірді былай деп түсіну керек: монғолдар үстемдік еткен кезеңде олардың бодандары, соның ішінде керейіттер де өздері монғолдар болмағанымен, жаулап алушылардың этникалық атауын қабылдаған. Ш.Ш. Уәлиханов, В.В. Бартольд керейіттерді әбден айқын монголдарға жатқызған. Грумм - Гржимайло да керейіттердің түріктерден шыққанына күмән келтіреді. Г.Н. Потанин, Н.А. Аристов, X.Ховорс және басқалар мүлде қарама қарсы көзқарас ұстанды. Мысалы, Г. Н. Потанин оларды түріктер, Шыңғысхан кезінде ғана өздерінің атақ алуы үшін монғолдар деп атай бастаған деп санайды. Бір бірімен байланысы болмаса да, X.Ховорс иен А.А. Аристов бір мезгілде керейіттердің түріктерден шыққаны туралы пікірге келген. X.Ховорс өз пайымдауын керейіт хандарының түрік есімдері мен атақтарын көрсетуге негіздеген. Керейіттердің шығу тегі туралы С. Аманжолов та соншалықты айқын көзқарас ұстанды, ол керейлер (керейіттер) ешқашанда монғолдар болған жоқ және монғолдар деп аталған емес деп жазды. Ал одан әрі: Монғолдар шапқыншылығы кезінде батысқа қоныс аударуға мәжбүр болған бөлігі (керейлердің) керейіттер деп аталды, ал бұрынғы жерінде қалғандарының бәрі өз атауларына іт жалғауын қабылдамады. Бізге бұл мәселені шешуді екі тұрғыдан қарастыру қажет тәрізді. Біріншіден, керейіттер мен керейлерді бір тайпа деп санау дұрыс па: өйткені бір зерттеушілер оларды бір тайпа деп санауға бейім, ал басқалары олай емес. Екіншіден, керейіттердің монғолдарға немесе түріктерге жататындығы туралы мәселе біріншісімен тығыз байланысты және белгілі бір дәрежеде соған тәуелді [12,5 б].
Н.А. Аристов, В.В. Бартольд, М.Тынышбаев, С.А. Аманжолов осы екеуін бір тайпа деп білді. Н.А. Аристов бұлайша балауға түсіндірме бермейді, жай ғана керейлер мен керейіттер жөнінде бір тайпа ретінде айтады. В.В. Бартольд та нақ солай істейді. М.Тынышбаев болса, неғұрлым сақ, өйткені керейіттер керейлердің Шыңғысханнан қашу кезінде бөлініп шығып, батысқа кеткен бөлігі болуы мүмкін деп жазады. М.Тынышбаев сияқты С.А. Аманжолов та жоғарыда өзіміз көргендей, керейіттерді керейлердің бір бөлігі деп есептейді.
Керейіттер туралы айта келіп, X.Ховорс оларды керейлермен ешбір байланыстырмайды. Грумм - Гржимайло керейлер цюйлинь, ал керейіттер кэле (хэре) деп аталатын Цзинь Ляо Юань саньшиюйцзе (Цзииь, Ляо және Юань әулеттерінің тарихтарында кездесетін байырғы халық атауларын түзетулер сөздігі) сияқты деректемеге сілтеме жасай отырьш, оларды әр түрлі тайпалар деп санайды. М.Тынышбаев пен С.А. Аманжоловтың батысқа кеткен керейлер керейіттер деп атала бастаған деген пікірін, біздің пікірімізше, онша дәл емес дегеннен бастайық. Біз деректемелерден шығыста, атап айтқанда, Монғолияда да керейіттер мекендегенін білеміз. Біздің бұрын көрсеткеніміздей, бұл жөнінде Рашид ад-Дин, Рубрук, Марко Поло және П. Карпини айтады. Қасиетті аңызда (§ 96, 104, 105, 126 және басқа) керейіттер (кэлеити) туралы айтылады. Басқа да бірқатар деректер мұны айқын дәлелдейді. Мәселен, Юаньшиде Онханның серігі Хасан кэлеи (керейіт) тайпасынан шыққан делінген. Керейіттер кэлеи туралы Синь Юаньшиде де айтылады. Демек, керейіттердің Шыңғысхан талқандан, батысқа кеткен керейлерден шыққандар болуы мүмкін емес, өйткені олар Монғолияда сонау XII ғасырда, мүмкін, одан да бұрын болар, мекендеген.
Керейіттердің болғаны және олар мекендеген жер жөнінде Н.Д. Мартин хабарлайды, ол керейіттер Толе, Орхон, Онгон өзендері бойынша көшіп жүрген, шығысында наймандармен шектесіп жатқан деп жазған еді. Бұл пікірді Юаньши де растайды, онда Ванхан алқашқыда (бір кезде) осы жерлерде тұрды делінген. Бұл арада Енисейдің оңтүстік батысында, қырғыздардың оңтүстік шығысында, Танну Оланың солтүстігінде жатқан Цзяньчжоу Кемчжаут аймағы айтылып отыр [9,28 б].
Сонымен, бізге белгілі деректемелердің бәрінде керейлер емес, керейіттер туралы айтылады. Бұдан шығатыны: көптеген зерттеушілердің айтып жүргеніндей, керейлер мен керейіттерді бір деп санауға, керейіттер керейлердің батысқа кеткен бөлігінен шыққап деп есептеуге болмайды.
Біз XIII ғасырларда керейлер болған жоқ, керейіттер болған, олар өздерін Шыңғысхан талқандағанға дейін ертедегі феодалдық күшті мемлекет еді, ал олардың көсемдері құдіретті патшалар болған деп санаймыз. Керейіттерді Шыңғысхан талқандағаннан кейін олардың бір бөлігі Ертістің төменгі ағысын бойлай қашын, оның мүмкін болған жерінде орын тепкен. Керейіттердің бір бөлігі Ертістің батыс жағына, содан соң одан да әрі қарай бет алған. Олардың көбісі өздерімен көршілес Алтай халықтарының құрамына кірді. Бірқатары тіпті басқа халықтардың құрамында да өздерінің бастапқы этникалық атауын сақтап қалған. Керейіттердің Ертіс бойымен, содан соң Солтүстік Қазақстан даласына кеткен бөлігі өз атауындағы іт жалғауын жоғалтып, керей деп атала бастаған да, содан соң дербес керей тайпасы ретінде қазақ халқының құрамына кірген. [9,34 б].
Керейіттерді біз доолос тайпасы қырғыздарының арасынан да көреміз. XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың басында Кіші жүзге кірген керейіт руының шыққан тегі туралы мәселе бізге қысқаша алғанда осылай сияқты.
Ғалымдардың күні бүгінге дейін басын қатырып келген тағы бір мəселесі, Керейлер монғол тілдес болған ба, жоқ əлде түркітілдес пе деген сауалға жауап іздеу. Айта кеткен жөн, оларды түркітілдестерге жатқызатындар арасында Рашид ад-Дин, Əбілғазы, Н.А. Аристов, Х. Ховорс, Н. Потанин, М. Тынышбаев, Ə. Марғұлан, С. Аманжолов, М. Мұқанов, С. Козин тəрізді кісілер бар болса, ал оларды монғолтілдестер деп ойлайтындар арасында В. Бартольд, Б. Владимирцев, С. Киселев, Н. Поппе, Г. Санжеев, В. Трепавлов тəрізді ғалымдар бар. Егер аңдап қарар болсақ, алғашқы топты құраушыларды негізінен ежелгі түркілердің жəне кейінгі қазақтардың дəстүрлі деректерінен, рулық шежірелерінен біршама немесе жақсы хабардар зерттеушілер құрайтынын байқай аламыз. Ал екінші топтағылар - керісінше, дəстүрлі деректерден алшақ тұрғандар. Осының өзінен-ақ өмір шындығы кімге жақын екендігі аңғарта түседі [10,34 б].
Рашид ад-Дин ертедегі Керейлер қауымының сегіз тайпадан тұрғанын хабарлайды да, оларды келесі реттік тəртіппен орналастырады: керейіт, жарқын, қоңқайт, сақайт, тумаут, албат, харашін, хиркүн. Керейіттер осы құрылған қауымда үстемдік жүргізуші тайпа болған. Елді басқарып отырған хандардың əулеті солардан шыққан. Мемлекет те сол əулеттің атымен аталған [10,48 б].
Рашид ад-Дин Керейіттердің жайлау-қыстауларының Онон, Керулен, Бұрхан - Халдун, Қалайыр, Селенга, Баргуджин - Тоқум тəрізді өзендер мен көлдер бойларында орналасқандарын атап көрсетеді. Бұл жерлерде монғолтілдестер де көшіп-қонып жүрген. Егер де керейіттер о бастан-ақ монғолтілдес болса, онда олар осындай ақуалда бірден-ақ монғолдарға айналып кетулері керек еді. Алайда олай бола қоймады. Оның себебі керейіттер түркітілдестер ұрпақтары болатын [11,49 б].
Белгілі шығыс зерттеушісі Грумм - Гржимайло Керейлер IX ғасырдан бастап тарихқа əйгілі болған десе, Н.Аристов X ғасырда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.