Күмісші шебер алуан түрлі бұйымдар жасайтын

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Қазақ қолөнерінің өсу жолы, өзіне тән даму тарихы бар. Ол тарих сонау
көне замандардан басталады.
Қазақ халық – кең – байтақ республика жеріндегі ертеден қалыптасқан
көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жанғыртып
байытушы болды.
Революцияға дейінгі қолөнердің дамыуңна қазақ қауымының әлеуметтік –
экономикалық жағдайы, көшпелі өмір, біртіндеп отырықшылыққа көшу процесі,
бұрын үстем болып келген тұйық шаруашылықтың ыдырай бастауы, көрші
елдермен, әсіресе Россиямен, сауда қатынасының шаруашылық және мәдени
байланыстың орта түсуі. Тағы да басқа көптеген ішкі – сыртқы фактордың
әсері айтарлықтай ықпалы жасады. Ол кездегі қазақ ауылдарының көпшілігінің
қаламен байланысы болмады. Сондықтан, олардың басым көпшілігін қалалардан
сатып аларлықтай мүмкіндігі болмағандықтай, негізінен, халық шеберлерінің
қолына қарады. Қазақ қолөнер шеберлігі, көбінесе кедейлер әулетінен шықты.
Олардың белгілі бір қолөнер түріне мамандана кәсіп етуі шеберлердің негізгі
күнкөріс көзіне айналатын. Соның өзінде қолөнер шеберлерінің өнерлі еңбегі,
тіпті ғажап туындыларының өзі де жете бағаланбады. Сондықтан, қолөнерді
кәсіп етуші шебер жандардың өзі жоқшылық зардабынан қол үзе алмады. Қазақ
қолөнер шеберлерінің күнделікті еңбегінің тым ауырлығының бір себебі –
олардың басым көпшілігінде жабдықталған арнайы шеберханалардың болмауы.
Әсіресе, ершілер, зергерлер, етікшілер, тағы да басқа ұсақ – түйек бұйымдар
жасайтын шеберлер, көбінесе, қысы – жазы өзінің тұрғын үйде немесе
жастаушының мекен – жайында жатып істеді. Мұндай шеберлердің бұйым жасайтын
шікізаты да, құрал – саймандары да көшқонға қолайлы шағын, сыйымды болды.
Сондықтан, олар жаздыгүні елмен бірге жайлауға көшіп өзінің шағын киіз үйде-
ақ істей берді. Қазіргі уақытта революцияға дейінгі қазақ халқының қолөнер
табиғатын жан – жақты этнографиялық тұрғыда зерттеудің ғылым үшін де,
өмірлер тәжірибе үшін де маңызы өте зор. Өйткені, қазақтың қолөнері жалпы
халық мәдениетінің ішіндегі негізгі салаларының бірі. Маркетік – лениндік
ілім қағидалары бойынша, үлкенді – кішілі қай халық болсын дүни – ежүзілік
мәдениет қорына өз әлінше үлес қосады. Олай болса, қазақ халқының да ұлттық
мәдениеті, оның ішінде қолөнер шеберінің дәстүрлі өнері де жанжақты
зерттеуді қажет ететін бағалы мұра. ХІХ ғасырдың екенші жартысында Шоқан
Уалиханов, Мұса Шорманов, Мухамет – Салық Бабажанов, Қудабай Қостанаев
өмірін этнографиялық тұрғыда қарастырып, бірқыдыру еңбектер жазды. Оларды
қазақ қолөнеріне байланысты біраз деректер берілді.
Көптеген темір қадаубастар, неше алуан күміс әшекейлерді көптеп не
құйып жасайтын темір қалыптар, үшкір пышақ, өткір біз алтын – күміс
өлшейтін кішкене бізбен сияқты саймандар болады.
Темірден соғылатын заттарды көрік пеште қыздырып, төске салу арқылы
жасаса, мыс, тез қола, қалайы бұйымдарды, негізінен, балқытып, арнайы
қалыпқа құю арқылы орындады. Темірді қыздыру, басқа металдарды балқыту үшін
ұсталар қызу – қуатымен сексеуіл шоғын пайдаланады.
Негізінде қолөнері көне заманнан бері халық тұтынып келе жатқан
ұлттық мүліктер мен заттарға таяқша, сызықша салып оюлайтын қарапайым
әшекейлеуден бастап, қазіргі дәуірдегі айналаны қаршаған табиғат құбылысын
ағашқа, сүйек, керамика мен түсті металға, жасау жиһаздарға бейнелейтін
сюжетті өрнектермен әшекейлеуге дейінгі жоғары дамыған кезіне келіп жетті.
Тарихи жазба ескерткіштер мен археологиялық деректерге қарағанда, Қазақстан
жерінде қолөнер кәсібі бұдан екі жарым мың жыл бұрын, әрбір дәуірде өзінің
өшпес ізін қалдырып, талай тайпа лардың творчествосы арқылы қалыптасып,
мәдени мұраға айналған. Бұған осы кітапта әңгіме етіп отырған қазақ
халқының ерте заманнан бері өздері жасап, пайдаланып келген тұрмыстық
бұйымдары дәлел болады.
Республикамыздың әр жерінде қазіргі кезде кездесетін күмбірлеген
күмбез, төрт құлақ саған ескерткіштер мен ғимараттар өздерінің әсем нұсқалы
өрнектері мен баяуларының ашықта айшықтылылығымен бүкіл бір архитектуралық
ансамбль ретінде айрықша сүйсіндіреді. Бұлардан жекелеген өнерпаздардың
шеберлігін ғана емес, күллі бір сәулетшілік үрдісті, архитектуралық
мәдениетті көреміз. Торғай, қорғалжын өңіріндегі, Маңқыстау, Қаратау
төнірігін, Орталық Қазақстан мен Талас, Шу, Сағыз, Жем алабын, Жетісу, Сыр
бойын жайлаған өлкеден Тарбағатай, Алтайға дейінгі ғимарат нұсқаларының
әсем үлгілері қазақтың бір кезде өрісі биік, өрісі кең өнері, мәдениеті
болғандығын дәлелдейді. Сонғы кезде ежелгі мәдениет орталығы отырар орнын
қазу барысында табылып жатқан заттар, қолөнер кәсібімен айналысқан
шеберлердің қолынан шықан әсем бұйымдар қазақ халқының мәдениетін жаңа
мәліметпен байытуда. Сонау сак дәуіріндегі мәдени мұралар мен кейбір
материалдық байлықтың қалдықтарынан қазақ халық ертедегі сақтардың бірден
бір мурагері кендегі көрінеді. Бұл туралы грек, рим саяхатшыларының
еңбектерінде, парсы, араб жылнамаларында да талай айтылған. Тарих
ғылымдарының кандидаты Кемел Ақышев ашқан Іле бойнан табылған алтын киімді
адам мен Мир Қадырбаев Тапқан Тасмола қазындысы туған жеріміздің
топырағында болған ата – бабаларымыздың қолөнер мәдениетін көрсететін
теңдесі жоқ соны жаңалық. Өнерді құрметтеген халық шеберлерді де ізгі
ілитифатпен елдің құрметті адамдарының қатарына қосты. Оны Л.И.беретнов
жолдастың Совет Одағы Комунистік партиясының XXV – съезінде: Әдебиет пен
өнер мәселелеріне партиялық көзқарас суреткер интеллигенция жөнендегі
сергек ықыласты, оның творчествалық ізденісіне көмек көрсетті. Қандай да
болсын шығарманың қоғамдық мәнін бағалаудың басты өлшемі, әлбетте, оның
идеялық бағыты болып келді және солай болып қала бермек, - деген
сөздерінен де көруге болады.
Әріне, қолөнердің халық қажетін өтейтін тамаша үлгілері көп. Солардың
табылмай, танылмай жатқан түрлері де баршылық. Міне, осындай мәдени мұраны
көне деп қарамай, оны байырғы байлығымыз деп бағалап, Халқымыздың тұрмыс
қажетін өтеуге тиімді пайдаланумыз керек.

Темір өңдеу

Ұсталық пен зергерлік өнер әр түрлі металдардан сан алуан үй
бұйымдары, сәндік әшекейлер жасаумен байланысты. Қазақстан жерінде мыс,
жез, темір және күміс сияқты металдардан бұйымдар жасау ісі өте көне
замандардан басталады содан бері ұсталар мен зергерлер ісінде сан қилы
жағдайларға байланысты даму болады. Соған қарамай, ұсталар мен зергерлердің
дәстүрлі өнері біздің заманымызға дейін жетіп отыр. Қазақ ұсталары мен
зергерлері құрал – саймандардың көпшілігі өздері жасап алушы еді. Әсіресе,
темір ұсталарының саймандары зергер саймандарына қарағанда шағын және
қарапайым келеді.
Ұста мен зергерге бірдей қажетті құрал – саймандар – көрік, төс,
балға, шапқы, сапты шапқы, тіскіш, қысқыш, көсеу, қайшы, шеге жасайтын
қалып, металл балқытатын бақырам не ожау, қалайлау құралы, т.б. Бұларға
қоса зергерлерге алтын, күміс өндеуге арналган шағын тос, әр түлі кішкене
балғалар, бірнеше егеулер іскенже, күміс үретін түтік, үлкенде – кішілі
шапқылар мен тескіштер, сым созатын, шеге жасайтын темір қалыптар, ұшында
сан түрлі бедерлері бар көптеген темір қадаубастар, неше алуан күміс
әшекейлерді көптеген не құйып жасайтын темір қалыптар жасайтын темір
қалыптар, үшкір пышақ, өткір біз алтын – күміс өлшейтін кішкене бізбен
сияқты саймандар болады.
Темірден соғылатын заттарды көрік пеште қыздырып, төске салу арқылы
жасаса, мыс, жез қола, қалайлы бұйымдарды, негізінен, балқытып, арнайы
қалыпқа құю арқылы орындады. Темірді қыздыру, басқа металдарды балқыту үшін
ұсталар қызу – қуатымен сексеуіл шоғын пайдаланады.

Темір сыры

Металдар әр түрлі болады. Олардың қасиеттері де әрқалай. Мысалға,
кейбір металдар созымтал келеді. Демек бұларды әр түрлі тәсілдермен өңдеуге
болады. Сәуле шағылыстарғыш жылтыр металдар да көп. Бұлардың барлығы электр
тоғы мен жылуды жақсы өткізеді. Осындай металдардың ортақ қасиеттерін ұлы
орыс ғалымы М.В.Ломоносов 1763 жылы Металлургия мен кен істерінің бірінші
негіздері деген кітабында атап көрсетті. Ол: Металдар – жылтырлауық,
созымтал, қатты денелер. Металл дегеніміз түсі ашық, өзі соғуға көнетін
денелер. Мұндай денелер алтау: алтын, күміс, мыс, қалайы, темір, қорғасын,
- деп жазды.
Металдың түсі оның сәулені шағылту қабілетіне байланысты. Жылтыраған
металдың сәуле шағылту коэффициенті 50-95% аралығында болады. Күміс
сәуленіңоптикалық спектрін толық, бірдей шағылтады, сондықтан күміс бізге
ақ түсті болып көрінеді. Алтын сәуле спектрінің қысқа толқынды бөлігін
(көк, күлгін) жақсы сіңіреді, ал қызыл, сары толқынды бөлігін жақсы
шағылтады. Сондықтан алтын сары түсті. Металдардың көпшілігі сәуле
спектрінің көзге көрінбеййтін диапазонын (бөлігін) жақсы сіңіреді де, көзге
көрінетін бөлігін жақсы шағылтады. Сондықтан да олар бізге бояусыз, аақ боп
көрінеді.
Ұлы Абай туындыларында мынандай бір жұмбақ бар.

Қара жер адамзатқа болған мекен,
Қазына іші толған әр түрлі кен.
Ішінде жүз мың түрлі асылы бар,
Солардың ең артағы немене екен?
Шешуі: Темір

Абайдың темірді жер қойнауындағы қазыналардың ең артығы деп
бағалауының негізі бар.
Қазіргі өндірісте пайдаланылатын материалдардың 90 процентке жуығы
темір және темір негізінде өндірілетін көптеген қорытпалар мен қоспалар.
Бұлардың ішінде ең көрнекті орын алатыны болат, ал оның негізі – темір.
Түсті металдарда магниттік қасиет жоқ. Мұның электр машиналарын
жасауда маңызы зор. Түсті металдар коррозияға ұшырамайды. Олар ауада да,
суда да, теңіз суында да және әр түрлі қышқылдар мен сілтілердің әсеріне де
төзімді келеді.
Түсті металдар, әсіресе, асыл металдар өте қымбат тұрады. Сондықтан
мүмкіндігінше түсті маталдар орнына болатты пайдалануға тырысымыз. Әр түрлі
элементтерді қосу арқылы болат қасиетін арттыру жұмысының кеңінен өріс
алуының бір себебі осыдан. Сонау көне сақ дәуірінен бастау алатын жоғары.

Қолөнершілік дәстүр күні бүгінге дейін желісін үзген емес. Сақ және
сармат шеберлері мен зергерлерінің туындыларын қазақ әшекейлерімен
салыстыра отырып,
Біз көне дәстүрлердің адам таңқаларлықтай өміршеңдігіне тәнті боламыз.
Олар көптеген бұйымдардың композициялық құрылысындағы, ою - өрнек
ырғақтарындағыұқсастық заттарды дайындаудағы көне технологиялық тәсілде
көрініс беріп
отырады. Ғұндар заманының полихрон мәнеріндегі
бұйымдарымен Батыс Қазақстан, Түркместан зергерлік әшекейлері арасындағы
ұқсастықтары тіпьен таң қалдырады. Бұларға тек кейбір заттардың
типологиялық жақындығы ғана емес, көрнектеу мәнері және зергерлік бұйымдар
өндіру технологиясы да толық сәйкес келеді. Оның айқын мысалы ретінде асыл
бұйымдардағы үшбұрышты және ромб бейнесінде зерленген өрнектер мен көмкерме
жиектерді, сондай – қызыл тастан қондырылатын әрқилы айшықтарды атауға
болады.
Әсем өрнектелген айылбасы көркем қапсырмалары бар белдіктер –
жауынгерлеодің ажырамас жарағы, оның әскери қаһармандығы мен дәрежесінің
белгісі. Белдікке бекітілген салпыншақ ілгектерге қылыш, қанжар, сондай –
ақ ұсақ – түйек заттарға арналған кісе орналастырады. ХІХ ғасырда жасалған
осындай бір қазақ белдігіне сәндік қапсырма орнына екі темір түйме
пайдаланылған. Түркілер дәуірінде өсімдікке ұқсас өрнектің (шытырман)
айрықша далалық нұсқасы кеңінен тарады, қауір оны біз қазақ әшекейлерінен
және орыс шіркеулерінің сәнді жазбаларынан көре аламыз. Дәл түркі дәуірінде
туған ерлердің сол қулағына сырға тағу салты бүкіл Ескі Дүние сәніне
айналды. Бір қызығы, сырғалардың сұрақ бейнесіндегі бір үлгісін археоюгтар
нақты түркі тайпасы – қыпшақтармен байланыстырады. Мұндай үлгідегі
сырғалардың кеңістік кен уақыт бойынша таралуы қыпшақтардың қозғалысына
сәйкес келеді. Зергерлік бұйымдар коллекциясында осындай сырғалардың
бірнеше үлгісі бар. Олар, бәлкім, тойға киілетін сәндік әшекейлер сияқты
аса жалтырап тұрмағанымен, көшпелелілер тұрмысында ғасырлар бойы қолданылып
келген күнделікті және қол жетерлік затар ретінде, бірқатар Орталық Азия
халықтарының этикалық тегіне қатысты мәселелердің жұмбағын шешуге
жәрдемдесе алады. Әр түрлі кездейсоқ пәле – жаладан қорғап жүреді – міс
деп, бойтұмар болатын әшекей заттарды жасатуға құмар келетін. Зергерлік
бұйымдардың көпшілігі ұзақ уақыт осындай бойтұмарлық роль атқарады.
Бұйымның материалы, түр түсі, ою өрнегі діни сенімдер мен аңыздарға сай
алынатын. Зергерлік бұйымдардың көлемі ықшам, көркемдік бейнесі біртұтас
болып келетіні әлгіндей астарлы сырымен, мән – мағынасымен тікелей
байланысты еді. Бүтін келе Олардың о бастағы астарлы мән жойылып, негізінен
декорациялық қызмет атқаратын бұйымдар қалыптасып, Мол тарай бастады.
Металлдан жасалған әшекейлік бұйымдардың қоғамның барлық әлеуметтік
топтарының арасына тарауы – зергерлік өнерде көбінесе күміс пен оның
қоспаларының пайдалануына әсер етті.
Күміс – жұмсақ, қақтауға төзімді, оңай өңделетін металл және көз
тартады. Оның осы қасиеттерін зергерлер барынша пайдаланды.
Металлды көркемдік өндеудің әр түрлі техникалық әдістері: соғу, қую,
басу, қалыптау, оюлау, қара жүргізу, эмальмен әсемдеу, заттың жиегін айнала
өрнектеу, зерлеу, темірге күміс қақтау, алтын жалату қолданылды. Заттарды
әшекейлеу технологиясын зергерлер бұйымның сыртқа бейнесі мен формасына
үйлестіреді.
Күмісші шебер алуан түрлі бұйымдар жасайтын. Бұлардың ішінді -
әйелге арналған әшекейлік бұйымдар, сыртқы киімнің түймелері, сәндік заттар
орын алады.
Солтүстік Қазақстан зергерлік бұйымдарының ерекшелігі – құрылымының
күрделілігі, формаларының әсемдігі, салпыншақтарының көптігі және
бұйымдарға ақық, маржан, перезет, тағы басқа тастардан көз салу.
Оңтүстік Қазақстанда істелген бұйымдардың өзгешелігі – ою-өрнегінің,
нақышының көптігі, әр күрделілігі, сылдырмақ салпыншақтары мен алтын
жалатқан бөлшектердің жиі қолданылатын болған.
Музейде жалпақ, бұрама білезіктердің де бірнеше үлгілері бар. Ою-
өрнегі, құрылымы бір-бірмен жымдасып жатқан, сақиналары әнінішке шынжырмен
жалғастырылған білезік өзіндік сонылығымен қайран қалдырады. Шалпы
білезіктердің бетіне неше түрлі ирекшелген өрнек жүргізіледі. Аппақ
күмістің бетіндегі қарайтылған белгілер бірден көрініп тұрады. Белгілі бір
геометриялық формаларды қатаң сақтап әшекейленген білезіктер әлдеқайда
көріктене түседі. Үш жерден жапырақты зер салған білезік – нағыз үлкен
шеберліктің айғағы. Нәзік зер білезіктің жилегін айнала өрнектей өтіп, дәл
ортасына келгенде таңғажайып гүл шоғы болып жанады. Бүкіл білезіктің беті
көркем жасалған. Түрліше бедер салынып, қарайтылып, қас жүргізіліп, тас
орнытылған қапсырмалардың коллекциясы да қызғылықты. Бұйымдардың әр түрлі
формалары көрсетіледі: бірде олар күн сәулесінің көрінісін бейнелесе, бірде
аңдарды, бірде жапырақты, лотос гүлдерін бейнелейді.
Музейде жүзіктің неше түрі бар. Кейбіреуі қолға әзер ілінетіндей
нәзік, ал енді біріулері саусақты көніп кетерліктей үлген. Жүзіктің
Қазақтанның бар обылыстарында дерлік Кең тараған түрінің бірі – құс мұрын
жүзік. Құстың суреті қолөнер туындыларында өте жиі ұшырасады. Құс ежелден
– ақ еркіндік пен бақыт, қайырымдылық пен бейбіт өмір белгісі іспетті.
Түрік аңыздарында металл өңдеу өнері бүркіт образымен байланысты туып
еді деседі.
Құс мұрын жүзік негізінен қалыпқа салу әдісімен жасалып, неше түрлі
ою - өрнекпен, зерлеумен, Майда салынған өрнектермен әшекейленеді. Әсіресе
қызықтысы – ішіндегі қуысқа құм не ұсақ тастар салынып, сыңғырланған әсем
үн шығаратын жүзіктер. Қазақтың зергерлік бұйымдарының түр – түсі, ою -
өрнегі алуан түрлі, жасалу әдістері мен көркемдік тәсілдері көкейге
қонымды, ою - өрнекпен әшекейлеуде де басы артық шешімдергі жол берілмейді.
Ою - өрнек ең алдымен бұйым жасалатын материалдың табиғи қасиеттері мен
көркін аша түсуге, бұйымды әрлендіріп, шынай түсуге қызмет етеді.
Бұйымның материалы, түрі, өрнеге толық үлесім туып, берік бірлікте
болады, сол арқылы образдың біртұтастығы бұлжытпай сақталады.
Өткендегі талантты зергерлер жасаған тамаша бұйымдар ұлттық
әдениетімізге қосылған үлкен үлес болып табылады. Қазақ зергерлерінің
өткендегі творчествасын зерттеп, үйрену қазіргі Мамандарымыздың жаңа
төртымды туындылыр жасауына тәрдемдеседі.

ЗЕРГЕРЛІК

Зергерлік - өте ерте заманнан келе жатқан өнер. Оны барлық халықтар жоғары
бағалап, ең қалаулы өнер етті. Тарихи этнографикалық музейлердегі
археологиялық сәнді бұйымдар мен қарулар, теңге – моншақтар алтын мен
күмістен және асыл жастардан жасалған қымбатты заттар әлгі шеберлер
қалдырған халықтық муа болып табылады.
Қазақ арасында жалпы темір соғатын ұсталарды да зергерлерді де
ұста деп атаған. Ұста сөзі шебер, өнегелі, ісмеп деген ұғымды ағаш
ұстасы, темір ұстасы, күміс ұстасы, сөз ұстасы, ақыл айтуға ұста деген
сиякты тізбектерде айтыла береді. Бірақ алтын – күміс әшекейлі бұйымдарды
жасаумен әуестенушілер өздерін темір ұстасынан бөлек санаған. Осыған қарай
оларды зергер деп атау бүкіл Орта Азия халықтарында ерте Кезенде – ақ
қалыптасқан. Бұл туралы академик саяхатшы П. С. Палас өзінің 1776 жылы
Путешествие по разным провинциям российской Империи деген кітабінда: ...
қазақтарда ұсталар да зергерлер де бар, - деп жазды.
18033-1804 жылдар қазақ арасында тұтқында болған Савва Большой деген
адам да қазақтарда зергерлік өнерінің өте ертеден барын жазған. Ал
революцияға дейін шығып тұратын санақ басқармасының Обзоры Акмолинской
области за 1904 год деген жинағында У казахов существует особые художники
и золотых дел мастера деп атап көрсетілген. Ақтобе облысфының батыс
жағында тұратын А. К. Гейнс 1892 жылы Литературный сборник дейтін
еңбегінді қазақтан күмісті балшық тостағаншаға салып, жуан қанбақ түбірінен
жаққан көмірге қыздырып қортады деп жазды. Зергерлік өнердің Қазақстан
топырағында соншалық ерте заманнан – ақ боғандығы туралы Социалистік
Қазақстан газаті 1965 жылы 28 мартта былай деп жазды: Қазір совет
археологтар белгілі бір тарихи дәуірлерден қалған мәдени және көркем өнер
қазыналарын тапты. Солардың бірі келген ауданындағы (Алматы обл) Ақтас
қыстуынан табылған алтын сырғалар. Археологтар оның біздің заманымыздан
бұрынғы I-II ғасырда Жетысу бойын Мекендеген үйсін елінің зергер-
шеберлерінің қолынан Шыққандығынан анықтады. Зергерлік өнердің тарихында
сирек кездесетін бағалы заттардың қатарына тарих ғылымының Кандидаты
археолог М. Қадырбаев басқарған экспедицияның Орталық Қазақстандағы Шідерті
өзені бойындағы ескі қорғандарды қазғанда шыққан алтыннан, күміс пен алтын
қоспаларынан соғылған әшекейлі зергерлік бұйымдар да жатады. Олардың
арасында Қазақстан археологтарының назарын аударып отырған жұқа алтын
пластинкалардан қалыпқа салынып жасалған арыстан, жолбарыс және оюдың
барельеф – мүсіндері бар. Бұл асыл дүниелер де шамасы 2100-2300 жыл бұрын
жасалған.
Осы деректерге қарағанда қазақстандық шеберлер зергерлік өнерін
ертеден – ақ білгендігі даусыз. Бірақ олар алтын – күмісті өздері қортып,
ондіре алмаған. Сондықтан оларды көрші орыс Мемлекеттерінен сатып,
айырбасқа алып отырған. Кесек күміс пен алтын аңайлықпен табылмағандықтан
ол кездегі қазақ зергерлері көбінесе алтын, күміс ақшаларды қайта бнемесе
сол күйінде соғып пайдаланған. Сондай – ақ қазақтың көне әдебиет
мұраларында көп кездесетін зер зергер сөздері де бұл өнердің еліміздің
ежелгі мұрасы екендігіне дәлел.
Қазақ тілінде алтын, күміс, жез, мыс сияқты түсті металлдардан
Жіңішкелеп Суырылған жіптерді зер деп атайды. Сондай – ақ зер, зерделі
деген сөз, асыл, таза жігер, намыс деген ұғымдарда да қолданылады.
Зергерлер сән – салтанат бұйымдарын, жүлдеге берілетін Затарды және
әр түрлі әшекей жиһаздарын жасады. Бірақ мұның бәрі де халықты қанаушы
озбырлардың жеке басының мүдесі үшін, солардың үй жазуларына көрік беріп
тұратын бұйымдар ретінде ұсталды. Халық дарыны тек осы істердің төнірегінде
шектеліп қалған жоқ. Қазір зергерлік ісінің түрлері көбейіп, жұмыстың бұл
салалары техникаландырылуда. Перстер, өрнек қалыптары, әр алуан жонғыш,
сызғыш, оймыштағыш құрал – саймандар, электрмен жұмыс істейтін машиналар
көбейді. Соның нәтижесінде жаппай тұтанатын көпшілік қолды зергерлік
бұйымдар молынан шығарылатын дәрежеге жетті.
Ел арасындағы халық шеберлері түрлі көркем, нәзік істерді көбінесе
қарапайым әдіспен орындайды. Зергерге аса қатетті қасиет – суретшілік,
дәлдік, еңбек сүйгіштік. Осыған қарағанда халық арасындағы – зергердің
көзі өткір, қолы ұстынақты, ойы жүйрек, ерінбейтіндігі ерге күміс
шабушыдай деген сияқты мәтелдер зергерлікті әрі құрметтеу, әрі зергерге
талап қою негізінде туғанға ұқсайды.

Зергерлік Өнерінің

БАСТЫ – БАСТЫ ҮЛГІЛЕРІ

Қазақ зергелері, негізінен, түсті.
Металдардан сан алуан әсемдік бұйымдар жасады. Әсіресе, күмістен
соғылатын көптеген сәндік бұйымдар сәукеле әшекейлері, сырға шолпы. Шекелік
алқа, өңіржиек, қолтықша, тұмарша, білезік, сақина, жүзік, қапсырма,
шықиғыш ертеден – ақ кең тараған заттар. Сондай – ақ, ерлерге арналған –
кемер белбеу, кісе, ер – тұрмандарының күмістелген, алтынданған
әшекейлердің неше түрлісі өте әдемі жасалды. Ал, жағлан, кебеже, сандық,
асадал, төсағаш, адалбақан, піспек, тегене, ожау сияқты үй жиһаздары мен
ыдыс – аяқ бетіне орнатылатын күмістелген әшекейлер мен түрлі түсті шыныдан
не болмаса асыл тастардан орнатылған көздері бар заттарды кез келген үйден
кездестіруге болатын еді. Қару – жарақ беттерін күмістеу сияқты істермен де
айналасты. Жоғарыда көрсетілген сәндік бұйымдар, негізінен, орыс немесе
қытай күмісінен жасалды. Шетелдермен сауданың дамуына байланысты қазақ
даласына жайылған Ресейдің күміс және алтын ақшасы, қытайдың қой тұяқ, тай
тұяқ жамбылары, поляк күмісі іскерлердің қолына түсісімен, олардың саң
түрлі сәндік бұйымдар жасалды. Күмісті, әсіресе, алтынды, асыл тастарды,
көбінесе, сәндік бұйымдар жасатушылардың өздері тауып берді. Кейбір қала
маңында мекендейтін зергерлер өз күмісінен де сәндік бұйымдар жасап сататын
болған.
Зергер теңгелер мен жамбыларды балқытып құю арқылы өзіне қажетті
мөлшерде күміс кесектерін дайындап алатын-ды. Оны отқа қыздырып, төс үстіне
балғамен жайлап соғу арқылы әр түрлі зергерлік бұйымдар жасауға немесе
күміс кесегін әбден қақтап, жұқартқан соң қиып темір әшекейлер бетіне
күмістеуге болады.
Қазақ зергерлері таза алтыннан білезік, сырға, сақина, жүзік соққан,
сонымен қатар құю әдісімен жасаған. Зергерлердің айтуынша, күміс бетіне
алтын жалату мен алтын булаудың айырмашылығы болмаған.
Әйелдерге арналатын әшекейдің ең көбі – білезік. Оны қыз-келіншектер
де, орта жастағы әйелдер үлкендер де салады. Білезік күмістен, кейде таза
алтыннан да жасалады. Тек күмістен соғылған білезіктердің өзі Қазақстанның
әр өңірінде әр түрлі болады. Жергілікті өзгешеліктер оның жасалу, әшекейлеу
тәсілінен де, көлемінен де, сыртқы мүсінінен де байқалады. Мәселен,
Қазақстанның Шығыс, Оңтүстік,-шығыс аудандарына, негізінен, жұмырланып және
төрт қырланып соғылатын білезіктер тән болса, солтүстік және
орталықҚазақстанға жұқартыла соғылған жіңішке білезіктер тән, оңтүстік
өңіріне құйма сан білезіктер, ал батыс пен оңтүстік-шығысқа өте көлемді
сырты алтынмен буланатын көзді білезіктер тән. Әрине, осы келтірілген
білезік түрлерінің әрқайсысының ішінде айтарлықтай өзгешеліктер байқалады.
Ол, негізінен, әр атырапта көптеген шеберлер мектебінің болғандығының
айғағы. Бұған қоса бірнеше асыл тастардан тұратын үзбелі ьілезіктер де
кездеседі. Олардың негізі күмістен жасалады да, сырты алтындалып, әр
үзбенің үстіне әр түрлі тастардан көздер орнатады. Мұндай білезіктерге жиі
қолданылатын тастар – ақық, перезе, ағат, т.б. Қазақстанның батысы мен
оңтүстік-батысында жасалатын көлемді білезіктерге арнайы тағылатын
шынжырлар ұшына 2-3 сақина, жүзіктер ілінеді. Мұндай білезіктердің сыртына
іркілеу әдісімен, негізінен, геометриялық өрнектер жүргізіледі.
Біліктің бауыры топса арқылы ашылып-жабылатын да түрі болған. Мұндай
білезіктерді білікке салу да оңай, олардың көркімділігі де айтарлықтай
әдемі болады.
Қазақ зергерлерінің өте көп жасайтын әшекейінің бірі - әйелдерге
арналатын әр түрлі сақина мен жүзіктер. Сақана, көбінесе, күмістен, кейде
алтыннан жасатады. Сақинаның жасалуы жүзікке қарағанда оңай. Өйткені, оның
сыртына шапқымен шеку, бізбен безеу, әдісімен орындалатын қарапайым ою -
өрнектерден басқа ештеңе жүргізілмейді, кейде тіпті, ешбір ою - өрнексіз
жасалатындары да аз емес. Ал, жүзік жасау анағұрлым күрделі және оның сан
алуан түрлері болады. Жүзіктің үстіңгі бетіне әр түрлі асыл тастардан,
түсті шынылардан немесе күмістің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.