Клетканың қозғалысы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министліг.

Ш.Ш.Уалиханов атындағы Кокшетау мемлекеттік университет.

Химия – биология факультеті

Курстық жұмыс

Тақырыбы : Тірек – қозғалыс жүйесі.

Орындаған : Биология факультетінің
1-ші курс студенті
Капарова И.Н.

Тексерген : Биология ғылымдарының
кандидаты , доцент :
Дүрмекбаева Ш.Н

Көкшетау , 2007.
Мазмұны.

І. Кіріспе ----------------------------------- --------------------------
----------------- 3

1. Тіректік құрылымдар ----------------------------------- ------------
---------- 5

2. Актин - миозиндік жүйе ----------------------------------- -------
--------- 6

3. Тубулин – динеин жүйесі ----------------------------------- ------
--------- 7

4. Клетканың қозғалысы ----------------------------------- -----------
--------- 9

5. Цитоплазманың қозғалысы ----------------------------------- --------
------ 10

6. Өсу қимылдары ----------------------------------- ----
------------- 13

7. қайтымды тургорлық қимылдар ----------------------------------- --
---- 14

8. Амеба тәрізді қозғалыс ----------------------------------- -------
---------- 16

9. Кірпікшелер мен талшыүтар арқылы қозғалыс ----------------------
18

10. Бактерияның қозғалу аппараты ----------------------------------- -
----- 24

11.Бұлшықеттік қозғалыс ----------------------------------- -----------
------ 25

12. Пайдалынған әдебиеттер ----------------------------------- --------
----- 28

Кіріспе.

Қозғалу қабілеті - тірі материяның маңызды қасиеті.
Белгілі дәрежедегі қозғалыс клеткалардың бәріне тән .
Қозғалыстың бірнеше түрі болатыны белгілі. Клетканың цитоплазмасы
үздіксіз қозғалып тұрады, онымен бірге ондағы митохондриялар,
сферосомалар ( микросомалар ), пластидтер және басқа клетка
ішіндегі құрылымдар да қозғалады. Клетканың ядросы да айналып
қозғалып жүреді . Синтезделген жіп пішінді белок молекуласы
матрицадан түсіп, өзінің екінші және үшінші құрылысын
қалыптастыру кезінде қозғалыстың күрделі түрлерін байқатады.
Қайсыбір түрлі клеткаларда кірпікшелер мен талшықтар сияқты
қозғалысты қамтамасыз ететін мамандалған құрылымдар болады.
Бұлшық ет талшықтарының жиырылу есебінен қамтамасыз етілетін
қозғалыс осы клеткалардың негізгі арнаулы қызметі болып
саналады. Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Осы
көптеген қозғалыс реакцияларының бәрінің негізінде ортақ
молекулалық механизмнің болатыны анықталды.
Сонымен бірге клеткада қозғалыс аппаратымен байланысқан
тіректік немесе қаңқалық құрылымдар болады. Осы айтылған
құрылымдарды бір жүйеге бірітіріп клеткалардың тіректік
қозғалыс жүйесі деп атайды.

Тірек – қозғалыс жүйесі.

Өсімдіктердегі әр түрлі жолдармен жүзеге асырылатын
қимыл - қозғалыстық әрекеттерді төмендегі түрлерге бөлуге
болады .
1. Клеткадағы цитоплазма қозғалысы ( қимылы )

2. Локотоморлық қимылдар ( сұйық ортадағы бөліктердің
қимылы:
а) амебаша қимылдау;
б) кірпікше және талшықтар көмегімен қимылдау .

3. Өсуге байланысты қимылдар ( созылып өсу , тропизмдер ,
настиялық қимылдар ).

4. Қайтымды тургорлық қимылдар ( керілу )
а) баяу қимыл ( устициялардың ашылып - жабылуы , настиялар )
б) жылдам қимыл ( сейсмонастиялар ).

5. Механикалық қимылдар ( жемістердің шытынап жарылуы ).
Өсімдіктердегі цитоплазманың қимылы және локомоторлық
серіппелі қимылдар ( ұзарып - қысқаратын ) белоктардың қатысуымен
жүзеге асырылады .

Тіректік құрылымдар.

Цитоскелет ( цитоқаңқа ) қозғалмайтың қаңқа емес , тығыз
филаменттер ( талшықтар ) мен қуыс түтіктерден
(микротүтікшелерден) тұратын майысқақ күрделі жүйе.
Цитоскелеттің компоненттері микротүтікшелер мен тығыз
филаменттер (талшықтар) . Филаменттер диаметріне байланысты жіңішке (
6-7 нм. ) , аралық (8-9 нм.) және жуан ( 15 – 20 нм. ) филаменттер
болып бөлінеді.
Цитоскелеттік элементтер клетканың ішкі тірегін құрайды,
клеткаларды өзара байланыстыру қызметін атқарады және
клеткалық қозғалыстарға қатысады.
Филаменттер клетканың шетіне жиналған енмесе цитоплазмада
тегіс орналасқан тор түзеді .
Аралақ филаменттердің (жіп тәрізді құрылымдар) қассиеттері
клеткалардың әр түрлі типтерінде түрліше болады. Мысал
ретінде эпителий клеткаларындағы кератиндерді, мезенхималық
клеткаларындағы виментенді , бұлшық ет клеткаларындағы десминді,
нерв клеткаларындағы нейромилатинттерді немесе нейрофибриллаларды
атауға болады. Басқа цитоскелеттік элементтер барлық
клеткаларда кездеседі, бірақ клеткалардың типіне байланысты
олардың құрылысы түрліше болуы мүмкін. Олар қимыл және
құрылымдық қызметтер атқарады. Бұған жататындар актин – миозин
жүйесі мен микротүтікшелер жүйесі - диенин мен клатрин.

Актин миозиндік жүйе.

Актин мен миозин бірінші рет бұлшық ет клеткаларында
байқалған қимыл жүйесіне жауапты белоктар. Қазіргі кезде
барлық клаткаларда болатыны анықталды. Жіңішке актиндік
филаменттерді ( жіптерді ) цитосүйектер , ал жуан миозиндік
филаменттерді – цитобұлшық еттер деп атайды.
Актиндік филаменттер әдетте цитоплазманың бір шетінен
екінші шетіне дейін созылып жататын плазмалық мембрананы
бекітетін жіңішке шоғырларды құрайды.
Актиндік филамент қалыңдығы 6 – 7 нм шырмалған екі
жіптен тұрады. Коллаген және кератин сияқты жіп тәрізді
құрылымдардан актин жіптерінің айырмасы фибриллалық
белоктардан емес , ұсақ белоктік глобуллалардан ( шардан )
тұрады.
Актин бірнеше функция атқарады. Мысалы , клетканың
пішінін сақтаумен оның өзгеруіне, митозға , клеткалардың
қозғалуына , протоплазманың қозғалысына және т.б. қатысады.
Миозин өзінің құрылымы жағынан актиннен өзге. Миозин екі
ауыр және екі – төрт жеңіл тізбектен тұратын ірі белок. Бұлшық
талшықтарында миозин молекулалары жуан жіптер деп аталатын
шоғарлар құрайды. Миозин пектин сияқты скелет еттерінде
болуымен бірге клеткалардың басқа көптеген типтерінде
кездеседі , бірақ оның саңы актинге қарағанда азырақ болады.
Мидың клеткаларында миозиннің мөлшері 0,5% (актин 10 %),
фибробластердің клеткаларында - жалпы белоктың 3% құрайды. Әр түрлі
клеткалардан алынған миозиндер бір – біріне ұқсас болады. Сүт
қоректілердің склет еттерінде баяу және тез жиырылатын
миозиндер деп аталатын миозиндердің түрлері табылған. Бұлшық ет
клеткаларының дамуының ертерек кезеніңде миозиннің бұл екі
типі бірдей кездеседі. Кейін олар тез және баяу жиырылатын
талшықтарға ( клеткаларға ) бөлінеді. Талшық бірнеше нейрондармен
нервтелгенде баяу бұлшық ет қозғалыстарында баяу жиырылушы
миозин басым болады.
Актин мен миозин өзара байланысып актомиозин комплексін
құрайды. Актин өз бетінше жиырыла алмайды. Оның жиырылуы үшін
энергияны айналдырушы компонент болуы керек . Бұның міндетін
миозин атқарады. Бұлшық ет жиырылуының реттелуін бақылайтын
екі жүйе болады. Осы екі жүйеде миозиннің АТФ-азалық
белсенділігі Са2+ иондарымен индукцияланады. Са2+ иондары жоқ
ортада актин мен миозин әрекеттеспейді. Бұлшық ет клеткалары
мен клеткалардың басқа типтеріне Са2+ иондары цитоплазмадан
Са2+ насосының көмегімен шығарылады.

Тубулин - динеин жүйесі.

Тубулин микротүтікшелердің құрамды бөлігі , диаметрі 4 нм
шамасындағы кішкене глобулалық белок . Тубулиннің альфа және бэтта
деп белгіленетін екі түрі бар . Тубуленнің құрамында
микротүтікшелерді құрауға қажет ГДФ-тің көп мөлшері үнемі
байқалады. Микротүтікшелердің құрамында тубулендерден басқа
молекулалық массасы жоғары қосымша белоктар болады. Олардың
ішіндегі маңыздылардың бірі қозғалу процесі кезінде
энергияны тасымалдауға жауап беретін денеиндер . Молекулалық
массасымен ажырайтын динеиннің екі формасы ( динеин және
динеин 2) белгілі. Динеин 1-ң молекулалық массасы 600000 тең ,
динеин 2-нікі 700000 –ге жуық. Қоршаған ортадағы тұздар
концетрациясына олардың активтігінің тәуелділігі , электр
тогындағы қозғалғыштығы мен серологиялық қасиеттері түрліше
болады. Микротүтікшелер барлық клеткаларда болатың
цитоплазманың компоненті. Бактериялар мен басқа прокариондық
клеткаларда байқалмайды. Микротүтікшелердің құрылысы біршама
тұрақты болады. Сыртқы диаметрі 28нм , ішкі диаметрі 14 нм
қабырғасының қалындығы 5 нм- дің шамасында . Микротүтікшелер
диаметрі 4 нм спираль бойынша орналасқан глобулалық
суббірліктерден тұрады. Микротүтікшелер әсіресе цитоплазманың
өсінділерінде болады , сонымен қатар қарапайымдардың жалған
аяқтарында болады. Микротүтікшелер көбінесе митоздың ұршығында
құралады.
Микротүтікшелердің міндеті клетканың ішкі қаңқасын құрау
және клетканың қозғалысына қатысады . Сонымен бірге клетка
ішіндегі заттардың белгілі бағытта қозғалуын қамтамасыз
ететін құрылымдарды құрастыру және клеткалардың өсу
процестеріне қатысады. Микротүтікшелердің түзілу процесі өзін-
өзі құрастыру арқылы жүреді. Оған керек жағдайлар
тубулендердің , ГТФ , қосымша белоктардың , Mg2+ иондарының болуы
және Са2+ иондарының болмауы.
Микротүтікшелер құрылысын жоғары қысыммен , төменгі
температурамен , Са 2+ иондарымен , колхицин немесе басқа
алкалоидттармен ( винбластин , винкристин ) бұзуға болады. Қыздырумен
және ауыр сумен өңдеу микротүтікшелердің құрылуына себепші
болады. Тірі клеткаларда микротүтікшелердің жаңадан түзілу
процесі микротүтікшелерді ұйымдастырушы орталықтарға ( МТҰО )
байланысты. Бұл орталықтар центриольдар , базальдік денешіктер
және митоздық хромосомалардың кинетохорлары.

Клетканың қозғалысы.

Биологиялық қозғалыстың түрі мен атқаратың қызметі алуан
түрлі болады.
Клеткалық қозғалыстың негізгі формалары амеба тәрізді
қозғалыс , цитоплазмалық қозғалыс ( циклоз ), талшықтар мен
кірпікшелер және оларға ұқсас құрылымдардың қозғалысы.
Жиырылғыш жүйенің жоғары дәрежеде жетілген түрі бұлшық
еттік қозғалыс.

Өсімдік клеткаларындағы цитоплазманың қозғалысы.

Өсімдіктер клеткаларының көпшілігінің және
жануарлардың кейбір клеткаларының цитоплазмасы үнемі айналып
тұрады. Жануар клеткаларына қарағанда өсімдіктер клеткаларында
цитоплазма тез қозғалады. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктер
клеткаларының және қайсібір балдырлардың клеткаларының
цитоплазмасының ағысы тез жүреді. Микромициттердің
плазмодияларында цитоплазманың қозғалысы цитоплазманы
аралыстырумен шектелмейді, сонымен бірге плазмодияның өзің де
қозғайды.
Барлық клеткаларда байқалған цитоплазманың қозғалып
араласып тұруы түрліше жүреді және цитоплазманың морфологиялық
құрылысына , ондағы алмасу жағдайына , температураға
байланысты және тағы басқаларға байланысты болады.
Цитоплазманың қозғалысына энергия қажет болады. Энергия
АТФ-тың макроэргалық фосфаттың байланыстарының ферменттік
ыдырауынан пайда болады. Тірі клеткаға АТФ синтезссе ,
олардың цитоплазмалық қозғалысы үдейді . Цитоплазмалық қозғалыс
анаэробиз кезінде де байқалуы мүмкін болады.
Клетка цитоплазмасы үздіксіз қимылда , қозғалыста
болады . Сыртқы және ішкі әсерлерге клетканың жауабы
цитоплазма қимылының жылдамдығының өзгеруімен байқалады .
Өсімдік клеткаларындағы цитоплазманың қимылдары үздіксіз қимылда
, түрліше болып келеді .
Тербелмелі қозғалыстар Spirogira балдыры мен
Achyela саңырауқұлағы клеткаларына тән .
Қозғалыстың бұл түрінде клетка бөліктері белгілі ретпен
орын ауыстырмайды : біреулері клетка орталығына қарай ,
екіншілері жиектеріне қарай жылжиды да , басқалары жылжымай
қалады .
Протоплазмасында вакуольді қиып өтетін
тартпашықтары бар клеткаларда айналмалы қимыл байқалады ,
мысалы , қияр талшықтары , традесканцияның аталық жіпшелері .
Вакуоль арқылы өтетін цитоплазма ағындары барлық
уақытта өзгеріп отырады .
Үлкен орталық вакуолі бар клеткаларда ауыспалы
қимыл байқалады . Клетка жиегіндегі цитоплазма қозғалтқыш
белдік сияқты жылжиды .
Тамыр түктері мен гүл аталық клеткаларының
цитоплазмасы шапшып ( фонтанданып ) қимылдайды .
Саңырауқұлақ жіпөрімдерінде ( гифы ) цитоплазма
құйылып қимылдайды .
Цитоплазма қимылының жылдамдығы өздігінен
қимылдамайтын , көзге оңай ілінетін ірірек бөліктердің
микроскоптың көру алаңына жылжуына қарап өлшенеді .
Цитоплазманың қимылына АТФ энергиясы жұмсалады және өте
аз мөлшерде магний , кальций иондары қажет болады .
Локомоторлық қимылдар . Клеткадағы локомоторлық
қимылдар немесе сұйық ортадағы бөліктердің қимылы АТФ
энергиясының механикалық энергияға айналуын қамтамасыз
ететін қысқарған белоктардың әрекетіне негізделген .
Амебаша қимылдау миксомицеттерде жақвы жетілген .
Тәжірібиге ең қолайлы мүше ретінде Phusarum polycerhalum
плазмодийі қолданылады . Плазмодийдің жылжуы цитоплазма
ағынына байланысты . Плазмодийдің сыртқы қабаты қатайған
- гель түрінде болады . Осы гельдің ішкі қуысында
плазмодий бір уақытта әр жаққа толқындалып қозғалады .
Плазмодий қимылы актин , миозин , тропонин ,
актинин , фрагмин деп аталатын , қысқаратын белоктар жүйесінің
болуына байланысты болады . Осы жүйенін бөліктері
плазмодий цитоплазмасына байланысты әр түрлі жолдармен
байланысты күрделі құрылысты түзінділер күйінде болады .
Бірақ олардың құрылысы бірқалыпты болмайды .
Кірпікше мен талшық арқылы жүзеге асатын
қимыл бір клеткалы және коллониялы жасыл балдырлардың ,
қоңыр балдырлардың миксомицеттердің көптеген түрлерінде
және плаундардың , қырықбуындар мен папоротниктердің біраз
түрлерінде болатын құбылыс . Клетка қимылы талшықтардың
толқын тәріздес және кірпікшелердің ескек сияқты
қимылдауымен қамтамасыз етіледі .

Өсу қимылдары .
Эволюциялық процестердің нәтижесінде өсімдіктерде
клеткалардың қайтымсыз созылып өсуіне байланысты
қимылдың ерекше түрі пайда болады . Білік – тірек
мүшелердің ұзаруы , жапырақ алақандарының ұлғаюы және
настияның клетканың созылып өсуіне байланысты түрлері
қимылдың осы түріне байланысты . Өсімдік органдарының
қоректік заттардың шашыраңқы қайнар көздеріне - жарыққа ,
СО2, минералдық элементтерге және суға бағытталып өсу
мүмкіндігі клеткалардың созылып өсуіне байланысты пайда
болды . Созылып өсу қарқындылығының мүшенің екі жағында
болуына байланысты өсімдіктердегі тропикалық қимылдар
олардың сыртқы жағдайларына өзгеруініне бейімділігін көрсетеді .
Өсімдік денелерінің морфологиялық белгілері де өсудің осы
түрлеріне байланысты .
Созылып өсу клеткаларда орталық вакуольдің пайда
болуына , онда осмостық ырықтық заттардың жиналуына ,
судың сіңіуіне және клетка қабығының жұмсап созылуына
байланысты . Бұндағы клетка қабығын созатын негізгі күш –
тургорлық қысым .
созылып өсудің реттелуіне ауксин - ИСҚ негізгі рөл
атқарады . Өркендердің ұштарында пайда болған ауксин
созылып өсу аймағына еніп клеткалардың өсуін жеңілдетеді .
Осындай клеткаларда ауксин рецепторлармен әрекеттесіп .
клеткадан Н+ иондарының бөліну ырықтығын арттырады .
Сонымен , плазмаллемадағы Н+ - помпаның ( насостың )
ауксин әсерімен ырықтануы созылып өсудің алғашқы
себептерінің бірі болып есептеледі . Ауксиннің рецептормен
комплексі ядроға еніп ондағы РНҚ синтезін ырықтандырады .
РНҚ және белок синтезінің жеделдеуі өсу процесінің
басталуына негіз болатыны сөзсіз .
Қайтымды тургорлық қимылдар . Қайтымды тургорлық
өзгерістерге байланысты қимылдар эволюция процесінде тек
өсімдіктерде пайда болған .
Баяу тургорлық қимылдарға устьицалар қимылы жатады .
Устьицалардың ашылып жабылуына жарық , СО2 , су мөлшері
тікелей әсер етеді . Устьицаны тұйықтаушы
клеткаларда хлоропласт болады . Осыған байланысты устьицалар
күн шыққан бойына-ақ ашыла береді . Устьицалар ,
әсіресе , көк сәулеге сезімтал келеді .
Қазіргі кездегі көзқарастарға байланысты
устьицалардың ашылуы тұйықтаушы клеткалардан Н+ иондарының
бөлінуі көбейгенде жеделденеді . Бұл процеске Н+ -
насостардың әрекеті көп ықпал жасайды . Клеткадан Н +
иондары бөлінуімен қатар вакуольге К+ иондарының енуі
күшейеді . Вакуольге Cl- иондары және малат иондары енеді .
Осылайша ұйықтаушы клаткалар вакуольдарде осмосты
ырықты заттардың ( К+ , ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.