Үйлену тойы, оның наным сенімдері мен дәстүрлері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 2

I. Үйленуге дейінгі кезеңде орындалатын салт – дәстүрлер мен
сенімдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4

II. Үйлену тойы, оның наным сенімдері мен
дәстүрлері ... ... ... ... ... ... . 9

III. Үйлену әдеп – ғұрыптарындағы жекелеген дәстүрмен байланысты наным –
сенімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...22

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...26

Кіріспе
Төңкеріске дейінгі кезеңдерде қазақ халқында экзогамиялық неке өмір
сүрді. Халық санасында берік орнаған, тамырын тереңнен алатын бұл дәстүр
бүгінде сақталып отыр. Туыстық қатынас жеті атаға жеткен жағдайда
ақсақалдар арнайы ғұрыпты орындап, сегізінші буынға руішінде өзара
некелесуге рұқсат беріп, бәтуласқан. Ол үшін ата – бабалар рухына, яғни
аруақтарға арналып боз биені құрбандыққа шалып, олардың рұқсатын алатын
болған. Құрбандыққа міндетті түрде боз биенің шалынуы, сөзсіз діни –
магиялық сенімде жатыр, ата – бабаға табынудың өсіп - өнумен байланысын
білдірген.
Басқа халықтар сияқты, қазақтарда да екі адамның некелік одақ құруының
мистикалық түсінігі өмір сүрді. Халық даналығында: өмірде үш нәрсені
болжауға болмайды: кіммен некелік одақ құратыныңды; болашақ сәбидің жынысын
және қашан дүниеден өтеріңдң. Кейбір діндар адамдар екі адамның некелік
одағы олар жарық дүниеге келгенде – ақ тағдыр арқылы шешілген деп
есептеген, яғни туа маңдайға жазады, тағдыр қосады. Некелесуге байланысты
бүкіл процестер бірнеше кезеңдерге бөлінді, олардың әрқайсысы әдет – ғұрып,
салт – дәстүрлердің кешендеріне сәйкес келді.
Бүгінгі таңда Қазақстанда қазақ халқының үйлену әдет – ғұрыптарында ескі
дәстүрлер көп жағдайда сақтала бермейді, көбінесе кейіннен енген ислам
дініндегі шарттармен астарласып кеткен. Сондықтан курстық жұмысымның
тақырыбын Қазақтардың дәстүрлі үйлену әдет-ғұрыптарындағы исламға дейінгі
наным-сенімдері деп алып күні бүгінге дейін сабақтасып отырған ескі әдет –
ғұрыптарға тоқталып, мәнін ашуға тырыстым. Исламға дейінгі ата –
бабаларымыздың салт – дәстүрлері мен әдет – ғұрыптардың қалдығының сақталуы
алдымен көне тарихымызбен мәдени құндылықтарымыздың өте тереңнен басталуын
көрсетсе, екіншіден сол құндылықтарды зерделей отырып, оқып үйрену осы
тақырыптың маңыздылығын айқындай түседі.

Қурстық жұмысты жазу үшін төмендегідей жоспар құрдым:

Кіріспе
I. Үйленуге дейінгі кезеңде орындалатын салт – дәстүрлер мен
сенімдер
II. Үйлену тойы, оның наным сенімдері мен дәстүрлері.

III. Үйлену әдеп – ғұрыптарындағы жекелеген дәстүрмен байланысты наным
– сенімдер
Қорытынды.
Тақырыптың мәнін ашу үшін мынадай негізгі әдебиеттерді пайдаланып,
басшылыққа алдым:
1. Халел Арғынбаев. Қазақ отбасы. Алматы, 1996
2. Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности
казахов (XIX – нач. XX в) Алматы, 1991
3. Қазақтың әдет – ғұрыптары мен салт – дәстүрлері: өткендегісі және
бүгінгі. Алматы, 2001

I. Үйленуге дейінгі кезеңде орындалатын салт – дәстүрлер мен сенімдер.
Алғашқы кезең құдаласу. Қазақтарда ол алдын ала келісуден басталады.
Осы мақсатпен болашақ күйеудің әкесі жаушы деп аталатын құдаларды
жібереді. Шығыс қазақтарында құда шалбарының бір балағын етігінің қонышының
сыртына түсіріп келетін болған. Мұның мәні, бұл дәстүрде көне дәуірлік
ғұрыптың белгісі сақталған, киім іиюдегі тәртіптің бұзылуы адамдардың осы
отбасындағы тәртіпті бұзуға келгендігін сырттай білдіріп тұрған.
Құдаласудың өзінің түпкі мақсаты осы отбасының бір мүшесінің екіншісіне
өтуін, әлеуметтік ғарыштағы қалыптасқан тәртәптерді бұзу дәстүрін
көрсетеді. Сонымен қатар, бұл әлеуметтік құрылымдағы тыныштықты бұзу
белгісі ғана емес, жыныстық семантиканы да білдіреді.
Құда түсуге сәтті күні аттандырған. Әдетте мұндай күндер сәрсенбі
және бейсенбі, кейде жекелеген отбасылары, тіпті жеке адамдарда өздерінің
сәтті күндері болған. Қазақтардың жекелеген топтарында бас құданың
серіктері қыз әкесінің үйіне кірерде беттеріне ақ бор жағып алатын болған.
Бұл ғұрып ақ магиямен байланысты. Егер қыз әкесі келісімін берсе, онда
келген құдаға (жаушыға) шеге шапан сыйлығын береді. Х.А. Арғынбаевтың
жеткізуі бойынша бұл дәстүрдің негізінде синдиасмикалық магия жатыр: шапан,
шеге тәрізді алдын ала құдалық келісімді деген ұғым.
Құдалар өз кезегінде қалыңдық әкесіне бір бас мал әкеліп сыйлық
жасаған, оны қарғыбау деп атаған. Бұл да шеге шапан сияқты
синдиасмикалық магиямен байланысты, қыз осы қарғыбау арқылы болашақ
күйеумен некелеседі деген түсінікті білдіреді. Мұндай сыйлық осы атаумен
қарақалпақтарда холобши деп буряттарда болған.
Біраз уақыт өткн соң, алдын ала келісімнен кейін қалыңдықтың үйіне
құдалар (сәтті күні) тағы келіп некелесу шартын бекіткен. Қазақ дәстүрі
бойынша, олардың саны тақ болып, үштен он бірге жетіп, одан да көп болған.
Осы жолы қалың малдың көлемімен құрамы, оны төлеу мерзімі мен тйдың уақыты
және оған кететін шығындар жайлы нақтылы келіс сөздер жүргізген. Барлық
келіссөздерден соң, олардың құдалықтарын бекіткен ресми ғұрып өткізіледі.
Ол үшін қыз әкесі сарғасқа ақ қошқарды арнайы соятын болған.
Құдалар қойдың бауыздау қанына саусақтарын батырысып, осы шарттың
адалдығына ант ебріседі. Одан да ертерек уақыттарда бас құдалар құрбандық
қанына найзаның ұшын батырып, ыдыстағы қанды бөлісіп ішетін болған.
Тағы бір дерек, кейде бас құдалар (әдетте күйеудің және қалыңдықтың ата
- аналары) бас бармақтарын тіліп, тілінген бармақтарын бір – бірімен
жабыстыратын болған. Бұл ғұрып, біріншіден олардың болашақтарын қан
араласуын, екішіден, ақ батаны орындамағанға жаза ретіндегі белгіні
білдірген, яғни Ақ қойдың қаны, ақ бата оқығаны. Сонымен қатар құдалар
құйрық бауыр жеген. Оған қатық қосқан. Шығыс және Солтүстік қазақтары
құйрық бауыр алдында қатысушыларға төстік тартқан, яғни асатқан, ол осы
шарттардың мызғымастығының кепілі ретінде саналған. Қой етінің ең майлы,
дәмді бөліктеімен басқа да тағамдарды ғұрыптық тамақ ретінде пайдалану
антты бекітумен қатар, мүмкін, болашақ отбасының жеткілікті дәулет, әрі бай
болуына тілекте жатса керек. Оған дәлел, дәстүрге сай құдалар ғұрыптық
тағамдарды бір – біріне ұсынғанда асатқанда, беттеріне қатықпен
араластырылған майды жағысқан. Кейіннен бұл дәстүр кейжағдайда ойын
мағынасындағы сипатқа ие болған.
Осыдан кейін магиялық мәндегі ойындар мен көңіл көтеру шаралары
өткізіледі. Мұндай ойындарға құдаларды өзенге тоғыту, суға шомылдыру,
беттеріне ұн жағу жатады. Молшылық магиясына қатысты құдаларға шаңырақ
арқылы көнекпен қойдың төсі, өрік және т.б. тәттілер түсірілетін дәстүр
болған. Мүмкін, киіз ұйдің шаңырағы халық түсінігінде көкке сенудің белгісі
де болар.
Біраз уақыт өткен соң қалыңдықтың туыстары күйеудің үйіне жауап
ретінде барған, онда көптеген дәстүрлер орындалып, ойындар ойналып, көңіл
көтеріскен. Күйеудің туғандары оларға сыйлықтар арнап, қалыңмалдың бір
бөлігін берген. Батыс қазақтарында қалыңмалдың ішінен бірнеше малды
қалдырып кететін болған, ол келін тілі деп аталатын дәстүр болса керек.
Халықтық сенім бойынша, егер бұл дәстүрді орындамаса болашақ келін тұтықпа
болып қалуы мүмкін. Мұндай дәстүр басқа аймақтарда кездеспейді.
Күйеудің әкесі қалыңмалдың үстіне келін жағына бір мал қосқан (еркек
мал) сыйлық ретінде, ол өлі – тірі деп аталған. Әйтпесе келін аурушаң
болып қалуы мүмкін. Бұл көзқарас бойынша, ол сыйлық бұрынғы өткен және көзі
тірі ата – бабаларға арналған. Үйге келген соң сыйлық малды туысқандардың
біріне берген, ол малды аруақтарға арнап сойып ақсақалдарды шақырған.
Сөйтіп, аруақтарды разы қылып, олардан некелесуге рұқсат алған. Сондықтан
халық ішінде өлі – тірі келген соң, өлген күйеу жатпайды деген нақыл сөз
қалған.
Халық нанымы бойынша, бұл дәстүрді сақтамаса қалыңдықтың ауруға
ұшырауына әкеледі. Сөйтіп бұл дәстүрдің ата – бабаларға табынудың
байланысы, біріншіден, сыйлық малдың атауынан көрінеді (өлі -тірі),
екіншіден, малды аруақтарға ғана арнап шалу, үшіншіден. Құрбандық малының
еркек болуы, ең соңында қалыңдық мңндетті түрде осы үйдің ошағына май құю
арқылы ата – бабалар рухын разы қылған.
Қалыңмалдың біраз бөлігін бергеннен кейін күйеу өз қалыңдығының
ауылына алғашқы ресми сапарын жасап – ұрын барған және қоржын деп
аталатын сыйлық апарған: қалыңдықтың ата – анасына және олардың туыстарына
киім – кешек, мал өнімдерін (құрт, ірімшік), кептірілген жемістер (өрік,
мейіз), тағы басқа тәтті тағамдар. Сонымен бірге, күйеу жігіт атасына бие
байлаған атасының киіз үйінің алдына байлап қойған) . қалыңдықтың
туыстарына арналған сыйлықтардың ішінде мейіз, өрік және биенің болуын
молшылықтың, өсіп - өнудің символы ретінде тануға болады, ол болашақ
келіннің – болашақ ананың өсіп - өнуіне қолайлы жағдай туғызады.
Жемістердің өсіп - өнудің белгісі ретінде қазақтардың үйлену әдет –
ғұрыптарындағы құбылыс Орта Азияның, жер шаруашылығымен айналысатын
халықтармен байланысын, ал бие - өсіп - өнудің мал шаруашылығына табынудың
типтік көрінісі болса керек.
Қалыңдық әкесі өзінің материалдық мүмкіншілігіне сәйкес ұрын той
ұйымдастырған. Она дастархан жайылып, ойындар ойналып, көңіл – көтеру
шаралары өткізілген.
Жарыс барысында асқабақ көздеу және алтыбақан тебу осы тойдың
ерекшелігі болып табылады. Асқабақты көздеу Орта Азия ежелгі дәуіден
белгілі нәрсе. Г.П. Снесарев оның ғұрыптық мәнін, сипатын – мейірімсіз рух
– күштерді қуу деп түсіндіреді. Үйлену салтанатында алтыбақан тебу әлемнің
көптеген халықтарында бар дәстүр. Көптеген зерттеушілерде ол өсіп - өну
магиясының имитативті – жыныстық әдісі ретінде қарастырылады.
Алғашқы жіне келесі түнді күйеумен қалыңдықтың әкесінің үйінде
өткізеді. Олар үшін киіз үйдің оң жақ бөлігіне төсек салынып, шымылдық
құрылады. Шымылдықтың магиялық күші болды – ол жастарда б\дүлей күштерден
және басқа зиянды әрекеттерден қрғайды. Ескі дәстүр бойынша, шымылдық пен
саванды әйел өзінің туысқандарынан әкеледі.
Күйеудің қайынатасының үйіне келуі көптеген ғұрыптармен сипаталады
және олар ойын сәттерімен бірге діни – магиялық мәні бар мазмұнға ие болды.
Қайын атасының үйіне барар жолда күйеуге тосқауылдар ұйымдастырылады.
Бақан төседі, желі керді. Халық түсінігі бойынша, бұл заттар сакралды
маңызға ие болды, аттап өту, сындыру және кесуге жол берілмеді. Сондықтан
күйеу олардан өту үшін оларды ұйымдастырушыларға сый – сыйапат жасап кәде
жасады. Одан кейін ит ырылдар деп аталатын ғұрыпқа кәде жасайды. Бұл кәде
ит болып ырылдаған әйелге беріледі. Қазақтардың нанымы бойынша, ит сакралды
жануарлардың бірі болды, сондықтан оны, әсіресе жақсы істердің қарсаңында
ренжітпеуге тиіс еді.
Қайынатасының үйінің табалдырығын аттар кезде күйеу үш рет иіліп
сәлем береді. Бұл сәлемдер аруақтарға, қалыңдықтың әкесі мен шешесіне
арналды. Қалыңдықтың шешесі бір кесе сүт немесе қымыз ұсынып жан бата
берді. Сонан соң күйеуді киіз үйдің ортасындағы ошаққа әкелді, қолына
ерітілген май толы ожау беріп, оны отқа құйғызады. Бұл ғұрып отқа және
шаңыраққа сол арқылы аруақтарға табынумен байланысты.
Үйленуге байланысты кезеңдердің бірінде күйеудің үйіне аттануға
бірнеше күн қалғанда қалыңдық өз туыстарымен амандасып - қоштасу рәсімін
жасайды. А.И.Левшин және дерек берушілердің айтуынша бұл рәсімде қалыңдықты
кілемге немесе ақ киізге салып, алып жүрген. Қазақтар тұрмысында бұл
ғұрыппен екі жағдай түсіндіріледі: біріншіден, ақ киізбен өлген адамды
бейітке дейін көтеріп апарған, екіншіден, XV – XVIII ғ.ғ. ақ киізге салып
хан сайлаған. Халық нанымында рухтар патшалық бейнелерден қорыққан,
сондықтан жас некеге соқтығуға бармаған. Бұл ғұрып ақ киіздің апотопеикалық
(сақтандырушылық) қызметімен де байланысты болуы мүмкін.

II. Үйлену тойы, оның наным сенімдері мен дәстүрлері.

Магиялық ғұрыптар мен наным – сенімдер үйлену тойы барысында да
орындалады. Бірақ көптеген сенушіліктер оны ұйымдастарумен байланысты
болды.
Қазақтар қыздарын тұрмысқа және ұлдарын үйлендіруге күзгі немесе
жаздың соңғы кезі мезгілін хош көрді. Бұл мезгілді таңдаудың бірқатар
себептері бар, ең алдымен шаруашылық – экономикалық жағдайы негізгісі болып
табылады. Күзде мал жеткілікті түрде семіз болып, шаруашылық жұмыстардың
қатары азайып, көңілді үйлену тойын өткізуге мүмкіндік барынша мол болады.
Сонымен бірге бұл мезгілді таңдау көне бақташылардың архаикалық
дәстүрлерімен айқындалады. Бұрынан белгілі, адам өзінің ерте даму сатысында
өзін табиғаттан бөлген жоқ. Бақташы өзара қоршаған табиғатпен, жануарлармен
ортақ тіл табысты. Тірі дүниенің бір бөлшегі ретінде қарастыра отырып,
ертедегі малшылар некелесудің ең қолайлы және қажетті мезгілі жануарлардың
күйлеу кезеңі, яғни күзді есептеген. Сондықтан көптеген халықтарда, оның
ішінде түріктерде, күз – үйлену және басқа да ғұрыптың қимылдардың мезгілі
деп саналды.
Дерек берушілердің айтуынша үйленудің уақытын анықтауда тек жыл
мезгіліне ғана емес айға да көңіл аударған. Әдетте жаңа ай туған да немесе
толық ай кезеңін қолайлы деп есептеген.
Жаңа ай туғанда үйленуге қолайлы деп көне үнділіктер, сонымен қатар
немістер, норвегиялықтар және бірқатар славян халықтары да үлкен мән
берген. Индонезиялықтар некелесуге ең қолайлы уақыт жаңа ай туған мезгіл
деп есептеді, өйткені ай осы кезеңде жүкті әйелдің фигурасын еске түсіреді.
Славян халықтарының үйлену әдет – ғұрыптарын зерттеуші Н.Ф. Сумцов бұл
дәстүрді былайша түсіндіреді: айдың көлемі ұлғаю барысында некелесу
молшылықпен, өсіммен, ал көлемінің кішіреюн күштің қайтуымен немесе адам
қажырлылығының азаюымен байланысты.
Үйлену тойы үшін қазақтардың толық ай кезеңін таңдауын ғылымдар жарық
айлы түн түнгі ойындарды өткізуге алтыбақан, ақсүйекті ойнауға, үйлену
тойына байланысты бірқатар атқарылмаған шаруашылық жұмыстарды аяқтауға
қолайлы болған деп түсіндіреді. Дегенмен, бұл дәстүрді былайша түсіндіру
оның семантикалық мағынасын дәлме – дәл бере алмайды.
Ай Сібір мен Солтүстік халықтарының көпшілігінде бала туумен
байланысты ғұрыпта үлкен маңызға ие болды. Егер аспанда үйлену кезінде ай
болмаса, жас сәби де болмайды. Қазіргі ғылымның көзқарасы бойынша, бұл
сенімдер жануарлар мен адамдардың ай фазаларымен байланысты болатын мінез –
құлықтарындағы биофизикалық өзгерістермен туындауы да мүмкін.
Бұрынғы уақыттарда үйлену тойына балалары жоқ адамдарды қатыстыруды
қаламаған. Бұл туралы Оғыз намада: оғыз ханы Баяндур той өткізуді
ұйымдастырушыларға тапсырма беріп, балалары жоқ адамдарды қара түсті үйге
түсіріп, қара, қатты киізді төсеп, қара қойдың етін беруді айтады. Қазақ
фольклорынан бейне тапқан бұл дйстүр XIX ғ. Соңына дейін сақталды. Ол
апофектикалық мақсаттармен байланысты – балалары жоқ адамдар тарапынан
болатын зиянды әсерлерді жолатпау.
Қазақ сенімі бойынша, үйлену күні мен болашақ от басы тағдыры арасында
байланыс өмір сүреді. Егер үйлену тойы кезінде жақсы ауа – райы тұрса, онда
некелесушілер арасындағы отбасылық өмір де бақытты болады. Әдетте үйлену
тойы уақытындағы жаман ауа – райының кінәлілері күйеу мен қалыңдықтың
өздері де саналды, өйткені олар үйленгенге дейін көп қаспақ жеген. Бұл
онша жақсы емес тағам смпатиялық магия заңы бойынша халық санасында жаман
ауа – райымен түсіндіріледі.
Үйлену тойы алдымен қалыңдық үйінде өтеді, сонан соң күйеу ауылында
жалғасады. Үйлену кезінде қалыңдық ауылында жас жұбайлар үшін арнайы отау
үй дайындайды. Ол қалыңдықтың жасауының құрамына кіреді. Бұл дәстүр
қалыңдыққа киіз үй матриаохат дәірінің қалдығы ретінде қарастырылады, еркек
әйелінің үйңнде болғанда бүкңл мүліктер, оның ішінде үй әйелге тиісті
болды. Киіз үй үшін оның жоғарғы бөлігін, есігін, кіздердің бір бөлігін
күйеудің әкелуі кейінірек – патриархат кезеңіне жатады. Мұның мәні ендігі
жерде үй еркекке тиісті деп есептелінеді. Сондықтан болар, еркек өз әйеліне
ұрысқанда аңыраққа қара деуі, себебі сен енді менің үйімдесің деп еске
салады. Сонымен қатар, бұл дәстүр патриархалдық қоғамда ата – бабаларға
табынумен байланыстырылды. Бұрыннан белгілі, қазақтарда басқа да
халықтардай табалдырық ата – бабалар рухының мекені деп есептелінді.
Шаңырақ та ата бабаларға табыну символы болып табылды (қара шаңырақ).
Мұндай ойға келудің себебін рудың немесе отбысының соңғы өкілі жойылса
шаңырақты мола үстіне қалдырып кету дәстүрі де айғақтайды.
Отау үйді қалыңдық әкесінің үйінің сыртына тігетін болған. Бұл рәсімге
негізінен көпбалалы әйелдер қатысқан. Олардың ішінен біреуі, отбасында
бақытты әйел, уықтарды басқалары шаншығанша шаңырақта ұстап тұрған. Ол
болашақ жұптың бақытты өмір сүруін, көп балалы болуын және ұзақ жасауларына
септңгңн тигізедң – мыс. Қалыңдық үйге табалдырықты міндетті түрде оң
аяғымен аттап, осы аяғымен киіз үйдің сол босағасындағы жерді тебетін
болған. Соңынан кірген күйеуде әрекетті қайталайды.
Осыған ұқсас ғүрып Орта Азияның түркі және иран тілдес көптеген
хылықтарында өмір сүрді: үйге кірген күйеу мен қалыңдық бір – бірінің аяғын
басуға жарысқан. Кім бұрын басса сол үйге билік жүргізеді деп есептелінген.
Жоғарыда келтірілген қазақ салтын Х.А. Арғынбаев жұбайлардың болашақтағы
өзара түсінушілігінің анты, үй шаруашылығында жеткілікті тұрмыс құруға
міндеттемесі есебінде түсіндіріледі.
Негізінен алғанда сол жақ босағадағы жерді тебу отбасының жебеушісі –
ата – бабалар рухымен жаңа отбасының тілдесуі болып табылады. Үй тігіскен
әйелдер отау жабар, шаңырақ көтерер кәзелеріне малдай, ақшадай немесе
тігулі киімдей сыйлықтар алады. Бұдан кейін аруақ – құдайға деп қой сойып,
оның етін отау тігіскен әйелдерге сол отау ішінде береді. Бұлармен бірге
күйеуде. Оның жолдастары да болады. Ет желініп болған соң сойылған қойдың
жұмылған моын омыртқасын күйеуге ұсынады. Мойын омыртқалар әдет бойынша
бөлінбей тұтасымен алынып, мұжыған кезде де оны бөлмеу керек. Мойын
омыртқаны күйеу қалтасынан алған жібек орамалға орап отаудың шаңырағынан
тысқа лақтырып жібереді. Жібек орамалды мойын тастар кәдесі ретінде
күйеуге мойын омыртқа ұсынған әйел алады.
Шаңырақ көзінен сыртқа қарай мойын жастау әдеті болашақ жаңа отаудың
түтіні әманда шаңырақтан шығып тұрсын, оты ешқашан да сөнбесін деген тілек
– арманға, магиялық сенімгетбайланысты қалыптасқан.
Отау тігіліп, мойын жасталып болған соң оның ішін әдемілеп жинайды.
Алаша, сырмақ, кілемдер төселіп, іргеге тұс киіздер ілініп, жүк жиналды.
Күйеумен қалыңдыққа арналған төсек қойылып, шымылдық байланады. Қалыңдыққа
арналған құнды жасаулардың біразы отаудың ішіне енгізіледі. Отау дайын
болған күні кешкісін осы отауда күйеу мен қалыңдық алғаш рет кездеседі. Осы
түні қалыңдық пен күйеу ресми түрде жұбайлар деп саналды.
Жастарға арналған төсекті мосқал тартқан, көпбалалы әйел салған. Неке
төсегін дайындауда зиянды жағдайлардың болуы мүмкін деген наным да болған,
ол тіпті жұбайлардың баласыздығына әкелуі мүмкін. Сондықтан жауапты іс
күйеу мен қалыңдықтың ең жақын туыстарының біріне сеніп тапсырылған.
Түнге қарай күйеу өз жолдастарымен жастарға арналған отау келеді, жолда
тағы да ұрын келгендегідей әртүрлі магиялық мағынадағы тосқауылдар
кездеседі. Бұл түннің де толып жатқан ырым, кәделері бар. Қыз жеңгелері
күйеуден ұрын келгенде алатын кәделерін бұл жолы тағы да қайталайды. Күйеу
келген соң кемпір өлді, төсек салар, көрпе қимылдатар кәделерін алып,
төсек салады да, көрпе үстіне неке жайлық төсеп, қалыңдық пен күйеуді
жатқызып, шамдарын сөндірген жеңгелер сыртқа шығады.
Алғашқы түнге осыншама дайындықтар жасаумен бірге бұл жасы жеңгелер
күйеуге онша қатал болмайды, қайта оны жылы жүзбен қарсы алып, мейрімді
шырайды аңғарта түседі.
Оның өзін себебі болады. Қалыңдық ойлаған жерден шығып, оның арулығы
дәлелденсе, құдайдың бергені. Ал, олай болмай шықса ше?
Ал күйеудің осы кездесуінде қалыңдық таза болмай шықса, оның мұндай
күнәсына күйеудің еш қатынасы болмаса, мәселе қиынға айналады. XVII – XVIII
ғасырда мұндай жағдайда душар болғанда күйеудің жолдастары таңертең ерте
шындыққа көздері жетісімен күйеудің ерттеулі атып жарып, тәуір киімдерін
турап, ер – тұрманын шапқылап қиратып тастайды. Әрине, бұған ешкімнің ара
түсуіне хақы жоқ.
Күйеу жігіт бас құда боп келген отағасын ертіп қайын атасына барып,
алтын дегенім мыс болды, күміс дегенім жез болды, мен қалыңмалды қатынға
емес, қызға төлеп едім ғой деп қалыңдықтан бас тартатынын айтады да,
жолдастары жатқан үйге барып, жауап күтеді.
Қыз әкесі жақын, жанаашыр туыстарын шақырып, қызының кімдермен
байланысын, оның мұндай масқаралыққа душар болуына кімнің себепкер
болғандығын сұрастырып анықталған ата қызында, оның дәстүрді бұзып көңіл
қосқан жігітін де түйеге асып өлтіруге дейін баратын. (М.Андреев, 43 -44;
Позорище.. 201 – 22; Г.Спасский, 154; А.Левшин, 106). Левшиннің айтуынша
XIX ғ. басында қалыңдықтың күнәлілігіне байланысты мынадай жазаға бару өте
сирек кездесетін. Күйеу тарапынан наразалық туған күннің өзінде қыз әкесі
оған кісі салып кешірім сұрап, айып төлейтіндігін білдіреді. Бұған
келіспеген жағдайда, қалыңмалын қайтарғысы келмесе, басы бос басқа қызын
беруге келісімін білдіреді.
Билер екі жақтың шығынын, кінәсін есептей келе қалыңмалдың белгілі
мөлшерін ғана қайиартқызады. Мұндай мүмкіндіктер болмаған жағдайда
қалыңмалды түгел қайтаруға келісімін береді. Н.Гродековтың айтуынша,
қызының абыройсыздығы үшін оның әкесі күйеуге бұрын үш тоғызға дейін айып
төлесе, XIX ғ. соңында аттонға дейін төмендеген. Жалпы бұл мәселе аяқсыз
қалдырылмайтын.
Бұл арада айта кететін жағдай, бұрын – соңды қазақ арасында мұндай
оқиғаның сирек кездесетіндігі. Өйткені қазақ халқы Қазан төңкерісінің
жеңісіне дейін қыздарын негізінен 15 – 16 жастың арасында ұзататындықтан,
бұл жастағы қыз балаларының басқа біреумен көңіл табыстыруы мүмкін емес.
Оған қосымша қазақ қыздары ата – анасының әрдайым қатал бақылауында
болатындығы олардың жағымсыз әдеттерден аулақ болуына әсерін тигізбей
қоймаған. Қызға қырық үйден тыю дейді халық. Бұл оларда жеңілтектік
мінезден, өзіне, ата – анасына ұят келтіретін әрекеттерден қорғаштау
мақсатындағы тыйым екені даусыз.
Қалыңдықтың күйеуге шығар алдындағы арулығын мұқият тексеріп, оған
зор мән беру тек қазақ халқына ғана тән емес, оны басқа көптеген
халықтардың өмірінен де кездестіруге болады. Шынында да қалыңдықтың арулық
қасиетін жоғалтпай, заңды некеге дейін сезім тізгініне, бір жағынан ата –
аналарға, екінші жағынан, өзіне үлкен абырой әперсе, келешекте де жаңа
отбасының шын мәнісінде бақытты болуының маңызды кепілінің бірі екені
ақиқат.
Әдетте діни неке қию ғұрпы алғашқы неке түтіне дейін өткен, алайда ол
барлық үйлену рәміздерінен және неке түнінен кейін де өткізілетін
жағдайлар ұшырасқан. Н.А. Кисляков, Х. Кустанаев сияқты ғалымдардың
пікірінше, діни неке қию ғұрпы қазақ үйлену рәсімінің органикалық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.