Салттан тыс фольклор туындылары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2

1. Халық
өнерi ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...3

2. Қазақ фольклорының негізгі белгілері мен
сипаттары ... ... ... ... ... ... .. ..8

3. Балалар фольклоры туралы
ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12

4. Фольклорлық аспаптық музыка, оның негізгі
белгілері мен сипаттары, жиналуы мен
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ...13

Қолданылған әдебиеттер

Кiрiспе

Бастауыш мектеп оқушыларын тәрбиелеуде фольклорға жүгіну- ұстаздық
шығармашылық, ізденіс және инновациялық әдістерді қолдануға мүмкіндік
береді.
Қазіргі кезде музыкалық фольклор арқылы балаларды тәрбиелеудің негізгі
мақсаты халық шығармашылығын дамытуға жол ашу, бастауыш сынып балаларын
жастайынан халық шығармашылығы арқылы ойлау, сөйлеу қабілеттері мен басқа
да дағдыларын қалыптастыру.
Қазіргі таңда мектептер ұлттық өнерге сүйене отырып, соның ішінде
музыкалық фольклорды қолдану арқылы білім бермейді. Ал халық шығармашылығы,
халық педагогикасы және халық өсиеті балалардың адамгаршілік, эстетикалық
сезімдерін дамытады. Сол себепті курстық жұмыстың тақырыбы: Музыкалық
фольклор арқылы музыкалық қабілеттерді дамыту.
Музыкалық фольклор халық өмірі мен тұрмысы. Яғни этнографиясымен тығыз
байланысты. Сол себепті оны музыкалық этнография деп те атап келеміз.
Өзінің табиғатына орай қазақ фольклоры салт-дәстүрге байланысты және
салттан тыс болып екіге жіктелетінін жоғарыда айттық
Музыкалық фольклор - қатынас, байланыс құралы. Мұны халық ән-күйлеріне
бірдей айтуға болады. Күй жанрының жіктеліп шығуын да осы музыкалық
коммуникация жүйесінен іздеген ләзім. Олардың барлығы өз заманының тарихи
оқиғаларын музыкалық-хабарламалық негізде жеткізіп отырған.
Фольклор — кең ауқымды ұғым. Ол миф, аңыз, әпсана, эпос, музыка, би,
сурет, сәулет, археология, т.б. салаларды қамтиды. Осы сипатына орай
фольклорды мусикалық және пластикалық деп тағы бөлеміз. Мұның біріне уақыт
пен кеңістік шеңберінде ғана өмір сүретін(орындалатын) ән-әуен, би үлгілері
жатса, екіншісін заттық-материалдық (археологиялық) мәліметтер кұрайды.
1. Халық өнері
Қазақ халқының музыкалық фолъклорына қатысты мәліметтер XIX ғасырдың
аяғы мен XX ғасырдың бас кезінде шетел, орыс ориенталистері мен қазақ
ағартушыларының еңбектерінде азды-көпті қамтылған. Олардың қатарында
А.Е.Аллекторов,А.Э.Бимбоэс,Г.И.Гизл ер,Ә.А.Диваев, И.Д.Добровольский,
А.И.Левшин, П.С.Паллас, РА.Пфенниг, В.В.Радлов, С.Г.Рыбаков,Н.Ф.Савичев,
Ш.Уәлиханов, АФ.Эйхгорн, т.б. атауға болады.
Өзінің "Қырғыздар мен сарттардың халық әндері" атты мақаласында:
Р.А.Пфенниг: "Бұл халықтардың бірде-бірі жиын тойды әнсіз өткізбейді"', —
деп жазды. Ол негізінен тұрмыс-салт және салттан тыс фольклорды сөз еткен.
Бақсылық үрдіс тұсында ол: "Мұнда дәрігерлердің міндетін ежелгі
шаманизмнің қалдығы - бақсылар орындайды. Олар шамандардай барабан
ұстамайды,екі ішекті скрипка тәріздес, кішкене қоңыраулар, қаңылтыр
темірлер ілінген қобыз деп аталатын аспаптар пайдаланады " ~ деген
мәліметгер келтірген. Р.А.Пфеннигтің "Музыкальные инструменты народов
Средней Азиии Казахстана"(СПб., 1885) атты кітапшасында Орта Азия мен
Қазакстанның оңтүстігінде тараған музыкалық аспаптар туралы көптеген
мәліметтер кездеседі. Автор мұнда әрбір аспапқа, оның құрылысы, орындалу
ерекшеліктеріне арнайы тоқталған.
Қазақ халқының музыкалық фольклорын зерттеуге елеулі үлес қосқандардың
қатарында Түркістан генерал-губернаторының әскери капельмейстері
А.Ф.Эйхгорн да болды. 1871 жылы оған жергілікті халықтардың әндері мен
музыкалық аспаптары туралы мәліметтер жинауды тапсырады. Осы салада
атқарған еңбегі үшін ол кейін үлкен күміс медальға ие болған. А.Эйхгорн
еңбегі ұзақ жылдар бойы жарық көрмей, тек 1963 жылы ғана Ташкентте басылған
"Музыкальная фольклористика в Узбекистане" атты жинақка енген. Алғашкы
бөлімі - "Музыка киргизов", екіншісі — "Музыка узбеков" деп аталады.
Бірінші бөлімінде А.Эйхгорн домбыра, кобыз, сыбызғы аспаптарының
сипатгамасын жазьш, одан әрі 30 әннің нота жазбасын берген. Бірақ әндердің
әдеби мәтіндері жоқ. Жинаушының назарынан айтыс өнері де тыс қалмаған.
Белгілі ориенталист А.Э.Бимбоэс "Музыкальная этнография" (Л.,1926) деген
айдармен қырғыздың 25 әнін бастырған. Қазан төңкерісіне дейін орыс ғылыми
әдебиеттерінде қазақтардың қырғыз деп аталғаны мәлім болса, мұның бәрі
қазақ әндерінің көркем үлгілері болатын.
Бұлардан басқа орыс ғалымдарының еңбектерінде де қазак халқының
музыкалық фольклоры туралы мәліметтер кездесіп отырады. Мысалы, қырғыз-
қайсақ тайпаларының даласы мен ордаларын сипаттаған А.И.Левшин өзінің
"Описание киргиз-кайсацких орд и степей" (1832) атты тарихи еңбегінде екі
әннің нотасын жариялаған. Сол сиякты Георгий, Андреев, Готовицкий, тағы
басқалардың жазбаларында қазақ халқының әншілік, күйшілік, жыршылық
дәстүрІне байланысты деректер аз емес. Солардьщ қатарында Құрманғазы туралы
естелік қалдырып, оны жойқын күйші ретінде суреттеген Н.Савичев жазбасын
ерекше атап өтуге болады.
Салт-дәстүрге байланысты фольклор үлгілері өте ертеден байқалады. Әр
халықтың ментальдік ерекшеліктерін айқындайтын белгілердің бірі осы.
Мысалы, орыс халқында "хоровод" дәстүрі бар, бірақ оны қазақ халқының
музыкалық фольклорьшан кездестіру қиын. Түркі тайпаларында ұжымдық
орындаушылық дәстүр болмаған. Қазақ халқының музыкалық мәдениеті —
монодиялық құбылыс. Оған көп болып ән салу, күй тарту, болмаса жыр жырлау
тән емес. Ел ұғымында ол шеберлік белгісі де бола алмайды. Эпикалық дәстүрі
дамыған көшпелі елдерде жске орындаушы, жеке басының өнерімен суырылып
шыққан тұлғалар ғана бағаланған. Мұны ғылым тілінде монодиялық мәдениет деп
атаймыз. Ол бүкіл түркі және шығыс әлеміне тән.
Салтқа байланысты фольклор үлгілері (бесік, шілдехана жыры, сыңсу,
тойбастар, жоқтау, т.б.) салт-дәстүр шеңберінде ғана өмір сүреді. Олар өмір
қажеттітгінен туып, қуаныш немесе қайғы үстінде ғана орындалған. Салтқа
байланысты музыкалық шығармалардың құрылымы қарапайым келеді. Кейде түрлі
ладтық ерекшеліктері де байқалады. Бірақ бұл жанрларға тән стереотиптік,
шың мағынасындағы тұрақты музыкалық мәтіні бар шығармалар жоқтың қасы.
Олардың бәрі белгілі бір дәстүрге орай, белгілі бір ладтық (мақамдық)
негізде туып отырған. Басты орынға музыкалық әуені емес, ладтың негізі
шығады.
Салттан тыс фольклор үлгілеріне халық әндері мен күйлерін жатқызамыз.
Олар авторы жоқ, бірақ тұрақты музыкалық мәтіні бар шығармалар. Мысалы,
"Келіншеқ", "Ақсақ құлан", "Қамажай", "Маусымжан", т. б. шығармалардың иесі
болмаса да, олардың фольклорлық мұра екендігі айқын. Бұдан байқалатыны,
салттан тыс фольклордын стадиялық тұрғыдан кейіндеу қалыптасқан сала
екендігі. Оның үлгілері біздін заманымызға дейін жетіп отыр. Салттан тыс
фольклордың басым көпшілігін лирикалық жанр құрайды. Тарихи әндер сиректеу.
Мұның өзі халықтың әсемдік, сұлулық туралы эстетикалық талғамынын
өскендігін байқататын белгі.
Бұл тұста мына жайттарды ескеру қажет. Белгілі бір халықгардың тарихы
тек қана жазба ескерткіштерде сақталмайды. Сонымен бірге оның іздерін салт-
дәстүр, наным-сенім жүйелерінен де кездестіреміз. Осыған, әрине, сол
халықтың фольклорлық мұрасын да қосамыз. Барлық фолъклор үлгілері болмаса
да, тарихи-этникалық сипаты басым жанрлар қазақ мәдениетінде аз емес.
Музыка - өнер, көркем ойлаудың бір көрінісі. Оның өзіне ғана тән
образдау тәсілдері болады. Қүрылымы, тілі. макамдық, ырғақтық жүйесі тағы
бар. Осыған әрбір музыкалық аспаптың орындалу ерекшеліктерін де қосамыз.
Сонда музыка - өнер әлеміңдегі күрделі құбылыстардың бірі болып шығады.
Халық шығармашылығында музыка өнеріне елеулі орын берілген. Арғы жерде
оның салтқа байланысты үлгілері үстем болса, бері келе аспаптық және
вокалдық арналары халыкгық-кәсіби деңгейге дейін көтерілген.
Кеңес дәуірінде фолъклордың көбіне сөз өнері ретінде танылып келгені
белгілі. Ол халық шығармашылығы, ауыз әдебиеті мағынасында ғана қолданылып,
негізінен тұрмыс-салт жырларын, ертегі, аңыз, әпсана, көне, батырлық,
романдық, тарихи жырларды қамтыды.
Бері келе казақ фолъклорының музыкалық әуеннен тыс дамитын мақал-мәтел,
шешендік сөздер, жүмбақ секілді шағын үлгілері де зерттеле бастады.
Музыкалық фольклор осы аталған жанрлардың басым көпшілігімен сабақтас.
Бірақ оны бір ғана сөз емес, саз өнері деген жөн. Себебі белгілі бір
музыкалық-эпикалық дәстүр аясында жеткен фольклор шығармаларының барлығы
дерлік саз өнерімен тығыз байланысты.
Музыкалық фольклор шенберінде халық ән-күйлерінің құрылымдык, ладтық,
интонациялық, ырғақтық, т.б. ерекшеліктері де қарастырылады. Ән жанры
тұсында олардың көркемдік жүйесі мен поэзиялық өлшем-кұрылымы да назардан
тыс қалмауы шарт.
Көне дәуірлерден жеткен музыкалық мәдениеттің қазақ халқының тыныс-
тіршілігі - этнографиясымен байланысы да айқын. Музыкалық фольклордың
тікелей халқымыздың тұрмыс-салт ерекшеліктерінен туындайтын үлгілері де аз
емес. Осы белгісіне орай қазақ халқының музыкалық фольклорын үлкен екі
арнаға жіктейміз:
1. Салтпен байланысты туған фольклор үлгілері. Оған "Сыңсу",
"Тойбастар", "Бесік жыры", "Жоқгау" секілді тек салт-дәстүр аясында өмір
сүретін шығармалар жатады.
2. Салттан тыс фольклор туындылары. Бұл салаға эпикалық жанр - жыр,
толғау, терме, желдірме, ертегілік, тарихи, лирикалык әндер мен халық
күйлері жатады.
Музыкалық фольклор бүгінде музыкалық этнография деген ұғым аясында да
қарастырылып жүр. Этнография - түрлі ру, тайпа, халықтардың рухани-мәдени
және материалдық мәдениетін зерттейтін пән. Мұндағы этно (этнос) - халық,
графо ~ жазу деген үғымды білдіреді. Оның мәні туралы ғылыми әдебиеттерде
былай деп жазылган: Главный предмет этнографии составляют характерные,
традиционные черты кулыпуры и быта народов, создающие в своей совокупности
(вместе с языком) их специфический, зтнический облик " (Итс Р.Ф. Введение в
этнографию.-Л.,1974, 6-6.).
Этнография - географиядан жіктеліп шыққан ғыльм саласы. Бірақ оның
зерттейтін нысанасы — этнос тарихы мен мәдениеті. Осы сипатына орай оның
негізгі ерекшелігі де айқындалады. Мысалы, егер тарихшы нақты айғақтар мен
деректерге жүгінсе, жазба мәдениеті туа қоймаған халықтар мәдениетін қалай
анықтар едік?
Бұл тұста мына жайттарды ескеру қажет. Белгілі бір халықгардың тарихы
тек қана жазба ескерткіштерде сақталмайды. Сонымен бірге оның іздерін салт-
дәстүр, наным-сенім жүйелерінен де кездестіреміз. Осыған, әрине, сол
халықтың фольклорлық мұрасын да қосамыз. Барлық фолъклор үлгілері болмаса
да, тарихи-этникалық сипаты басым жанрлар қазақ мәдениетінде аз емес.
Қазақ музыкасы туралы мәліметтер өз топырағымыздан шыққан ағартушылардың
да назарын аударған. Әйгілі Шоқан қазақ поэзиясының түрлерілене арналған
мақаласында эпикалық жанр - жыр туралы қызықты ойлар айтқан. Сол сияқты
халқымыздың музыкалық аспаптарына қатысты деректер де келтірген. Қазақта
қобыздың сүйемелдеуімен ең соңғы жыр айтқан жырау - Жанақ деп көрсеткен де
сол.

Абайдың музыка фольклорына байланысты арнайы еңбектері жоқ. Бірақ оның:
Құлақтан кіріп бойды алар
Жақсы ән мен тәтті күй.
Көңілге түрлі ой салар,
Әнді сүйсең менше сүй,-
деген поэзиясынан ән-күйге деген ынта-ықыласы анық көрінеді. Ал:
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең,-дегең тұста ол музыканың халық
өмірінен алатын орнын айқын көрсетіп кеткен.
Шетел, орыс ориенталистері қазақ музыка фольклорына назар аударса да,
оның жүйелі түрде жиналуы әйгілі этнограф А. В. Затаевич шығармашылығымен
байланысты. XX ғасырдың бас кезінде қазақ даласында жүргізген музыкалық-
этнографиялық қызметінің нәтижесінде ол алғаш рет "Қазақ халқының 1000 әні"
(Орынбор,1925) жинағын шығарды. Бұл еңбекті сол тұстағы Р.Роллан, М.Горький
секілді мәдениет қайраткерлері жоғары бағалаған. Әрине, жинақтың кемшілігі
де болды. Соның бастысы — жинаққа енген әндердің әдеби мәтінсіз жариялануы
еді. А.В.Затаевич Қазақстанның барлық аймақтарында болған. Бірақ оның
назарын музықалық-эпикалық жанрлар пәлендей аудара коймаған секілді. Кейін
Қазақстан ғалымдарының қайта даярлауымен бұл жинақ толықтырылып, көптеген
әндердің мәтіндері қалпына келтіріліп екінші рет басылды (Москва, 1963).
Қазақ музыка фольклорын жинауда А.В.Затаевичтің "Қазақтың 500 ән-күйі"
атты этнографиялық жинағының маңызы да зор болды. Алғаш 1931 жылы Алматыда
жарық көрген жинақ 2002 жылы екінші қайтара басылды. Мұнда Құрманғазы,
Дәулеткерей, Дина, Сейтек, т.б. халық күйші-композиторларының шығармалары
қамтылған. А.В.Затаевичтің архивінде жарық көрмеген 1500-ге жуық халық
шығармалары қалған. Оларды жариялау ісі алдағы күннің міндетіне- кіреді.
Қазақ музыка фольклорының кәсіби негізде зерттелуі А.Жұбанов,
Б.Ерзакович, Л.Хамиди, Е.Брусиловский ізденістерінен бастау алады.
Б.Ерзаковичтің "Песенная кулътура казахского народа" (Алматы, 1966) атты
еңбегі қазақ халқының музыкалық фольклорын теориялық деңгейде зертгеудің
үлкен бір көрінісі болды.
Қазақтың әншілік және күйшілік дәстүрін бергі жерде зерттеген ғалымдар
санатына М.Ахметова, А.Темірбекова, Ә.Мұхамбетова, Б.Қаракұлов,
С.Елеманова, т.б. қосуға болады. Бүгінде фольклортану ғылымының алдында
тұрған басты міңдет- халық ән-күйлерінің тарихилығы, қазақ этногенезінің
қалыптасуына тигізген ыкпалын анықтау болып табылады.

2. Қазақ фольклорының негізгі белгілері мен сипаттары

Фолъклор дегеніміз не? Оның музыкалық үлгілері несімен дараланады?
Қандай белгілері мен сипаттары болады? — деген мәселелер арнайы қарастыруды
қажет етеді. Осы кезге дейін бізде қазақ халқының музыкалық фольклоры мен
музыка тарихының аражігі ашылмай келеді. Бұлар бір тарихи-мәдени құбылыстың
екі түрлі кезеңі. Танымдык табиғатына келгенде оларды қосақтауға болмайды,
екеуі екі түрлі танымдық категориялар аясында қарастырылуға тиіс. Себебі
олардың бірі - ұжымдык, екіншісі - авторлық сананын жемісі. Жеке санаға
көркем құбылыс тән болса, ұжымдык сананың этникалық сипаты басым.
Музыкалық фольклор туындыларыңың өзіндік ерекшеліктері мен негізгі
белгілері болады. Олар:
1. Фольклордың халықтығы. Кез келген фолъклор үлгілері - нақты бір
халықтың ортақ рухани-мәдени мұрасы. Олар сол халықтың көркем ойлау
ерекшеліктерін - эстетикалык және тарихи талап-талғамдарын аңғартады.
2. Авторсыздығы (анонимдігі). Фольклор үлгілері бүтін бір этникалық топ,
ел, халық өндеуінен өткен ұжымдық шығармалар болып саналады.
3. Көпнұсқалығы (варианттылығы), яғни ел арасында кең тараған бір
шығарманың бірнеше нұсқаларының қатар өмір сүруі.
4. Дәстүрлілігі. Фольклор шығармаларының өмір сүретін ортасы —
дәстүр. Музыкалық дәстүр жоқ жерде фольклор үлгілері де болмақ емес.
5. Ауызекілігі. Фольклор өте ерте замандарда туып, жазба
мәдениеттен көп бұрын қалыптасқан мәдени құбылыс. Олар ауыздан-ауызға,
атадан-балаға, ұрпақтан-ұрпақка беріліп отырған. Осы ерекшелігіне орай ол
заманның адамдарының есте сақтау қабілеті айрықша дамыған.
6. Көркемділігі (поэтикасы мен композициясы).
Фольклор шығармалары бірде прозалық, бірде поэзиялық жанр ретінде
қалыптасқан. Олардың өздеріне ғана тән көркемдік ерекшеліктері болады. Олар
мотив, сюжеттік деңгейде айқындалады. Фольклор туындыларың қатарында
синкреттік сипаты басым,міндетті түрде музыкалық әуен-мақаммен айтылатын
жанрлар да бар. Олардың табиғаты осы тұтастықта ғана қарастырылуы шарт.
7. Тарихилығы. Музыкалык фольклор үлгілерінің көркемдік-поэтикалық
ерекшеліктерімен қатар тарихилығы да айкын. Ол екі түрлі деңгейде:
а) көркем шығармалардың (ән-күй) музыкалық тілінің қалыптасу
кезеңдеріне,
ә) тарихи тақырыптарға құрылған шығармалар ретінде көрінуі мүмкін.
Фольклордың бұл ерекшеліктері ғылымдағы тарихилық принципі негізінде
танылады.
8. Этникалык сипаты. Орыс былиналарын зерттеген В.Я.Пропп оның
негізгі белгісі ретінде ру атауларының кездеспеуін көрсеткен екен. Бұл
қазақ
эпосы үшін қонымсыз пікір. Қазақ фольклорында этнонимдік атаулар
кездесетін шығармалар аз емес.Осы туындылардың музыкалық мақамын зерттей
отырып, әрбір аймаққа, этникалық топтарға тән үн-интонация, ырғақ-өлшем
және мақамдық жүйелерді анықтауға болады. Оның бергі жағында, этникалық
мәліметтерді эпикалық жанрлардың әдеби-поэзиялық мәтіндерінен де көптеп
кездестіреміз. Қазақ фольклорының этникалық арқауын зерттеу ісі енді ғана
қолға алына бастады.
Өз кезегіңде музыкалық фолъклор үлгілерін де этникалық дереккөз ретінде
тануға болады. Әрбір фольклор шығармасына тән ладтық (мақамдық) және
интонациялық жүйе оның қай дәуірге тән екендігін анықтайды. Мысалы, кезінде
А.Затаевич арғын, қыпшақ, қожа, т.б. рулардың ән-әуендерін де нотаға
түсірген. Демек, антикалық дәуір ладтары секілді, ертеде әрбір тайпаның
өзіне тән музыкалық үн-әуені болған. Бізге жеткен фольклор шығармалары
арқылы олардың түп-тегін анықғауға болады.
Танымдық негізде біз қазақ музыкалық фольклорының мынадай екі белгісін
көрсетеміз:
1. Эстетикалық сипаты немесе шығармалардың көркемдік-композициялық
ерекшеліктері.
2. Этнографиялық сипаты, яғни тарихи-этникалық табиғаты. Осы екі арна
қосылғанда ғана фольклор туындыларының синкреттік сипаты толық
айкындалмак. Осыған орай белгілі фольклортанушы-ғалым А.Н.Веселовский
фольклордың синкреттік табиғатын былайша көрсеткен еді: песня — сказ ~
действо — пляска. Бірақ бұл тұста фольклордың эстетикалық сипаты ғана
ескеріліп, өзге белгілері назардан тыс қалған.
Қазақ халқының музыкалық фольклоры ғылымда әр түрлі аталып келеді. Бірде
халық шығармашылығы, бірде халық поэзиясы, бірде халық музыкасы, т.б. болып
жүр. Бірак, жеке алғанда, олардың бірде-бірі фольклор үғымын, оның
синкреттік сипатын толық қамти алмайды. Фольклор — көпсалалы синкреттік
құбылыс.
Оның келесі бір ерекшелігі — типологиялық сипатында. Әр түрлІ халықтар
мәдениетіндегі ұқсас, сабақтас салалар табиғаты осы типологиялық теория
аясында ғана танылады. Оның бірнеше белгілері бар:
1.Тақырыптық-мазмұңдық деңгейдегі ұқсастықтар (мотив, сюжет, т.б.).
2. Ұқсас фольклор үлгілерін тудыратын тарихи-әлеуметтік жағдай.
3. Миградиялық ұқсастықтар.
4. Генетикалық сабақтастық.
Типологиялык тәсілді ұтымды қолданған ғалымдардың бірі
-В.М.Жирмунский. Бүгінгі фольклортану ғылымында оның көріністері аз емес.
Сонымен, ғылымда халық мұрасын — фольклор, оны зерттейтін ғылымды
фольклортану деп атаймыз. Ал музыкалық фольклор жалпы фольклортану курсынан
тармақталатын, көбіне оның эстетикалық және этникалық табиғатынан
туындайтын жеке бір сала.

3. Балалар фольклоры туралы ұғым

Балалар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.