Алғашқы эволюциялық теория

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Жаратылыстану- педагогикалық факультеті
Биология және ОӘ кафедрасы

Тақырыбы: Эволюциялық ілімнің даму тарихы

Тексерген: оқытушы
Биология магистрі Жакупова А.А.
Орындаған: БК-32 тобының
студенті Рахимжанова Б.А.

Көкшетау- 2011
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Негізгі бөлім
1.1 17-19 ғасырлардағы эволюциялық
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Ресейде эволюциялық ілімдердің дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.3 Ч. Дарвиннің эволюциялық
ілімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...5
1.4 Ж.Б. Ламарктың эволюциялық
ілімі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.5 18 ғасырдың ортасындағы тірі табиғат туралы
метафизикалық ұғымдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .12
1.6 Трансформизм идеяларының
шығуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .16
1.7 Франциядағы трансформизмнің креационизммен күресі ... .
... ... ... ... ... 20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.26

Кіріспе

Тірі табиғатты табиғатты жүйелеуде аса зор еңбек сіңірген швед ғалымы
Карл Линней (1707-1778) болды. Ол түрдің табиғи жан-жақтылығын және ақиқат
барлығын айта келіп, түр-құрлысы жағынан ұқсас, көбеюі кезінде өздеріне
ұқсас ұрпақ беретін көптеген туыстас ағзалар жиынтығы деді. Дарвин
табиғатта тірі ағзалар құрылысының бірте-бірте күрделенуі және жоғары
сатыға көтерілуі ерекше бір құдіретті күшке байланысты емес, ол тұқым
қуалайтын өзгергіштік, тіршілік үшін күрес және табиғи сұрыпталудың
нәтижесі, олай болса, бұл жағдайлар эволюцияның негізгі қозғаушы күштері
деп тұжырымдады.
Ресейде табиғат туралы эволюциялық идеялар 18ғасырдың екінші
жартысында қалыптаса бастады.
Жер қыртысының тарихы туралы еңбектерінде М.В. Ломоносов өлі
табиғаттағы өзгерістердің тірі табиғаттағы өзгерістерге тікелей байланысты
екенін айтса, Санкт-Петербург академигі К.Ф. Вольф алғашқылардың бірі
болып, ұрықтың дамуы жөнінде дұрыс пікір ұсында. Алғашқы эволюциялық теория
19 ғасырдың басында жарық көрді. Оның негізін қалаушы француз ғалымы Ж.Б.
Ламарк өзінің 1809жылы басылып шыққан Зоология философиясы атты еңбегінде
түрлердің тұрақтылығы жайлы пікірге қарсы болып, түрлердің өзгеретіндігін,
бірақ бұл әрекет өте баяу жүретіндіктен оны баяу қиын екенін түсіндірді.
Жиналған ботаникалық және зоологиялық материалды жүйеге келтіру нәтижесінде
жануарлар мен өсімдіктердің әр алуан формаларын өз ара салыстыру
мүмкіншілігі туды. Осыдан бастап биологияның салыстырмалы анатомиялық әдісі
дамып, бұл организмдердің өзгеруі жайында ғалымдардың зейінін аударады.

1.1 17-19 ғасырлардағы эволюциялық көзқараста

Тірі табиғатты табиғатты жүйелеуде аса зор еңбек сіңірген швед ғалымы
Карл Линней (1707-1778) болды. Ол түрдің табиғи жан-жақтылығын және ақиқат
барлығын айта келіп, түр-құрлысы жағынан ұқсас, көбеюі кезінде өздеріне
ұқсас ұрпақ беретін көптеген туыстас ағзалар жиынтығы деді.
Линней түрді латын тілінде қос атпен атауды (биноминальдық
номенклатура) тәжірибеге енгізіп, оны жүйелеуге негіз етіп пайдаланды.
Жақын түрлер туысқа, туыстар отрядқа, отрядтар класқа біріктірілді.
Линней барлық өсімдіктерді гүліндегі аталықтары мен аналығының саны,
пішіні, көлемі және құрлысына қарай 24 класқа, ал жануарларды тыныс алу
және қанайналым мүшелерінің құрлысына қарай 6 класқа топтастырды. Жануарлар
кластарына: сүтқоректілер, құстар, сұмпайылар, балықтар, бунақденелілір
және құрттарды жатқызды. Ең соңғы құрттар класына Линней қарапайымдыларды,
тікентерілілерді, тіпті дөңгелек ауыздыларды да енгізді.
Линнейдің құрастырған жүйесі жасанды деп аталады, өйткені бұл жүйе
түрлер арасындағы туыстықты емес, ұқсастықты ғана көрсететін жүйе болды.
Линней табиғат туралы метафизикалық көзқараста бола отырып (түр
өзгермейді деп есептегенімен) адамның жануарлар дүниесіндегі орнын дәл
тауып, оны адам тәрізді маймылдармен қатар бір отрядқа орналастырды.
Тірі табиғатты жүйелеуде жіберген бірқатар кемшіліктеріне қарамастан
Линней еңбектері орасан зор бағаланады. Ол өзіне дейінгі ғалымдардың
барлығынан да өзгеше, жануарлар мен өсімдіктердің ерекше жүйесін ұсынып,
түрлердің шығу тегін анықтауға, жүйелеудің одан әрі дұрыс дамуына жол ашты.
Түрлерді қосарынан латынша атауды енгізді; 8000-ға жуық өсімдіктер мен 4500-
ге жуық жануарларды сипаттап, 1000-ға жуық биологиялық терминдер ұсынды.
Өмірінің соңғы кезінде Линней түрлердің тұрақты еместігін мойындады.
1749жылы Ж.Бюффон Табиғи тарих атты көп томдық еңбегінде бейорганикалық
заттар тірі ағзалар (алдымен өсімдіктер, кейін жануарлар мен адам) пайда
болды деп, түрдің өзгергіштігі жайлы ілімді қолдады. Органикалық дүние
жөніндегі пікірлер Эразм Дарвиннің еңбектерінде де жазылған. Жиналған
ботаникалық және зоологиялық материалды жүйеге келтіру нәтижесінде
жануарлар мен өсімдіктердің әр алуан формаларын өз ара салыстыру
мүмкіншілігі туды. Осыдан бастап биологияның салыстырмалы анатомиялық әдісі
дамып, бұл организмдердің өзгеруі жайында ғалымдардың зейінін аударады
1.2 Ресейде эволюциялық ілімдердің дамуы
Ресейде табиғат туралы эволюциялық идеялар 18ғасырдың екінші жартысында
қалыптаса бастады.
Жер қыртысының тарихы туралы еңбектерінде М.В. Ломоносов өлі
табиғаттағы өзгерістердің тірі табиғаттағы өзгерістерге тікелей байланысты
екенін айтса, Санкт-Петербург академигі К.Ф. Вольф алғашқылардың бірі
болып, ұрықтың дамуы жөнінде дұрыс пікір ұсында.
А.Н. Радищев табиғатты біртұтас деп тауып, ондағы даму қарапайымнан
күрделі құрылысты ағзаларға қарай жүреді деген пікірде болды. Зоолог К.Ф.
Рулье түрлердің тұрақтылығы жайлы метафизикалық көзқарасты қатты сынап,
ағзалардың қай қайсысы болса да айналадағы ортаның әсерінен өзгереді, ал өз
кезегінде ағзалар сыртқы ортаны өзгертеді деді.
Аса құнды эволюциялық идеяны А.И. Герценнің еңбектерінен де
кездестіруге болады. Ол құрлысы мен физиологиялық ерекшеліктері жақын
ағзалар арасында міндетті түрде туыстық байланыстар бар, яғни олардың шығу
тегі бір деп жазды.

1.3 Ч. Дарвиннің эволюциялық ілімі
Ч.Дарвинің эволюциялық ілімінің пайда болуына жоғарыда келтірілген
көптеген ғылыми және қоғамдық –экономикалық алғышарттар себеп болды. Ғылыми
алғышарттар мыналар еді:
1. Салыстырмалы морфология мен анатомиядағы зерттеулер нәтижесінде
бірқатар жануарлардың дене құрлысының жалпы көрінісі ұқсас болатыны
анықталды, ал мұнын өзі олардын ата тегінің бір екенің дәлелдеді.
2. М.Шлейден мен Т.Шванн ашқан,ал кейінрек Р.Вирхов толықтырған
жасушалық теория өсімдіктер мен жануарлар жасушалары құрлысы және химиялық
құрамы жағынан ұқсас екенін, яғни органикалық дүниенің біртұтастығын
көрсетті.
3. Салыстырмалы эмбриология ғылымындағы зерттеулер барлық ағзалардын
дамуы ұрықтанған жұмыртқадан басталатынын анықтады. Сондай-ақ алғашқы даму
сатысында желілілер ұрықтарының және басқа да типтерге жататын жануарлар
ұрықтарының бір-біріне ұқсас келетінің, ал мұның өзі олардың арасында
туыстық қатынастың бар екенің көөрсетті.
4. Геология саласындағы мәліметтер жер қыртысы әр түрлі шөгінді
қабаттардан тұратынын, ол қабаттар табиғи күштердін әсерінен біртіндеп
түзілгенін дәлелдеп бұл ұзаққа созылған тарихи дамудын нәтижесі деп
танылады.
5. Химиялық зерттеулер өлі және тірі табиғаттын бірдей химиялық
элеиенттерден тұраттынын көрсеті. Энергиянын сақталуы және түрлену заңы
ашылды, бұдан табиғаттын біртұтастығы айқын көрінді.
6. Палеонтологияның деректері жер бетінде жануарлар формаларының үнемі
алмасып отырғанын, оны дәлелдейтін өтпелі формалардын тіршілік ететінін
тұжырымдады. Олай болса, түрлер тұрақты болмай, әр-түрлі жағдайларда
байланысты үнемі өзгеріп отырғаны дәлелденді.

Орталық ірі қалалардын саны артты, соған сәйкес халықты саны өсті.
Өскелең қала тұрғындарын азық-түлікпен, тоқыма, т.б. өндіріс салаларын
шикізатпен қамтамасыз ету ауыл шаруашылығының дамуына қозғау салды. Іс
жүзіндегі сұрыптау әдістерін пайдалана отырып, мал шаруашылығы мен өсімдік
шаруашылығында жаңа тұқымдар мен іріктемелер шығарыла басталды. Сонымен
қатар. басқа мемлекеттерден сатып әкелінген жануар мен өсімдік түрлері
және жан-жақты жүргізілген экпедициялар кезінде жиналған материалдардың
түрлері молайды.
Чарлз Роберт Дарвин 1809 жылы 12 ақпанда Шрусбериде дәрігер отбасында
дүниеге келді. Ол 1826 жылы Эдинбург университетінің дәрігерлік
факультетіне түсіп, екі жылдан кейін әкесінің ұйғаруымен Кембридж
университетінің діни факультетіне ауысады. Бірақ Дарвинді діни оқу емес
жаратылыстану ғылымы, оның ішінде геология, ботаника және зоология көп
қызықтырады. 1831 жылы ол университетті бітіріп,профессор Дж. Генслоның
ұсынысы бойынша сол жылы Бигль кемесіне табиғатты зерттеуші (натуралист)
есебінде кабылданып, жер шарын айналу саяхатына аттанады. Бес жылға
созылған саяхат кезіде Дарвин түрлердің тұрақтылығы жөніндегі идеяға
күмәндана карап, зерттеулер нәтижесінде жинақталған дерекі материалдардың
ықпалымен онда дүние тануға жаңа көзқарас калыптасады. Деректі
материалдардың бірінші тобы ерте заманда өліп біткен жануарлар мен
қазіргілердің арасында тарихи байланыстың барлығын дәлелдеді. Оңтүстік
Американың геологиялық қабаттарынан табылған жалқау аңның қаңқасы қазірде
сол жердің тіршілік ететін түр дараларының қаңқасына ұқсайтынын анықтады.
Түрдің тұрақтылығы идеясын бекерге шығаратын деректердің екінші тобына
жануарлардың географиялық таралу заңдылықтары жатты. Оңтүстік жане
Солтүстік Америка құрлықтарының жануарлар дүниесін салыстырғанда олардың
түрлік құрамында үлкен айырмашылықтың бары көрінді. Оңтүстік Америкада
тіршілік ететін жалқау аңдар, құмырсқа жегіштер, тапирлер, т. б жергілікті
жануарлар Солтүстік Америкада кездеспейді.
Эволюциялық идеяны қолдайтын деректердің үшінші тобына Дарвиннің
Галапагосс аралдарындағы зерттеу материалдары негіз болды. Ол Галапагосс
аралдарынан бұрын еш жерде кездеспеген кесіртке, тасбақа жане құстардың
түрін тапты. Олардың Оңтүстік Америкалық түрлерге біршама жақындығы
байқалды. Әсіресе көзге түскені аралдардағы қунақтар. Арал өзгерген сайын-
таушымшық түрлері де тұмсықтарының құрлысымен ерекшелене түскен. Дарвин
олардың арғы ата тегі бәлкім Америка материгіндегі таушымшықтың бір түрі
болуы мүмкін деген болжам жасады. 1836 жылы 2 қазанда Бигль кемесімен
Англия жағалауына қайтып оралған Дарвин тіршілік еткен орта жағдайларының
әсерінен түрлердің өзгеретініне кәмілсенді. Сондай-ақ жоғарыда айтылған
геологиялық, палеонтологиялық, эмбриологиялық жане басқа да ғылым
саласындағы деректер органикалық дүниенің өзгеретінін тағы да дәлелдей
түсті. Алайда бір түрдің екінші түрге айналу себебін ешкім түсүндіре
алмады. Сондықтан түрлердің шығу тегі мәселелерін шешу, яғни эволюцияның
қозғаушы күштерін анықтау Дарвиннің барлық өміріндегі негізгі мақсатына
айналды. Осы мақсатта, жиналған мол материалға терең талдау жасай отырып,
1859 жылы дүние жүзіне әйгілі болған Табиғи сұрыпталу жолымен түрлердің
шығуы немесе тіршілік үшін күресте қолайлы өскен тұқымдардың сақталып
қалуы деген еңбегін жарыққа шығарды. Дарвин бұл еңбегінде органикалық
дүниенің негізгі даму заңдылықтарын, ғылыми және диалектикалық
материалистік тұрғыда түсіндірген эволюциялық теорияны жариялады. Дарвин
1868 жылы шыққан Үй хайуанаттары мен мәдени өсімдіктердің өзгеруі деген
кітабында органикалық дүние үнемі өзгеріп отырады, оған дәлел- адамның
пайдалы қол тұқымдарды шығаруы деп көрсетті. Іле-шала, 1871 жылы Дарвиннің
үшінші еңбегі Адамның шығу тегі және жыныстық сұрыпталу деген атпен
жарияланды. Онда Дарвин эволюциялық теорияны қолдана отырып адамның
жануарлардан шыққанын айқын дәлелдеді. Ұлы ғылым 1882 жылы 19 сәуірде
қайтыс болды.
Органикалық дүние дамуының тарихи негіздерін анықтап, оны дәлелдеу
ушін, Дарвин алдымен көп ғасырлык егіншілік пен мал өсіру жөніндегі әдеби
мәліметтерді пайдаланды. Тажірибелі бағбандар және мал шаруашылығындағы
адамдармен пікір алысу арқылы мәдени өсімдіктер мен үй хайуанаттарының
өзгергіштігі жайнда көптегент материалдар жинап, оған терең талдау
жүргізді. Осыдан келіп үй хайуанаттарының қолтұқымдары мен өсімдік
іріктемелерінің сан алуандығы өзгергіштіктің, тұқым куалаушылықтың және
қолдан сұрыптаудың нәтижесі деген қорытынды жасады. Ал,табиғатта осыған
ұқсас әрекет бар ма?
Жаңа түрлердің шығуы қалай жүреді? Шындығында табиғатта сұрыпталу үшін
материал үнемі жеткіліті болады. Өйткені, барлық ағзалар геометриялық
прогрессиямен қарқынды түрде көбеюге қаблетті келеді, яғни кез келген
ағзалар жұбы өте көп ұрпақ бере алады. Алайда олардың жыныстық жетлуге
дейін өмір сүретіндері аз, себебі олар өзара және сол сияқты тіршілік еткен
орта жағдайларымен күрделі де алуан түрлі қарым-қатынаста болады. Ендеше,
табиғатта үздіксіз тіршілік үшін күрес жүріп жатады. Тіршілік үшін күресте
– дейін Ч. Дарвин – бір ағза мен екіншісінің арасындаға тәуелділікпен қатар
бір ғана дараның тіршілік етіп қалуы емес, сондай-ақ оның ұрпақ қалдыруға
мүмкіндігі де негізгі рөл атқарады. Табиғаттағы құбылыстарды байқау
нәтижесі жануарлар мен өсімдіктерге олардың белгілері мен қасиеттерінің
жалпы өзгергіштігі тән екенін көрсетеді. Тіпті ағзалар жұбының бір
ұрпағынан мүлде бірдей дараларда кездестіру мүмкін емес. Бір тұқымға
жататын қойлардың немесе сиырлардың табынындағы жануарлардың әрқайсысы бір-
бірінен болар-болмас ерекшеліктері, дене тұрқы, аяғының ұзындығы, реңі,
жүнінің түсі мен бұйралығы арқылы ажыратылады. Дәл осындай құбылыс
өсімдіктерде де кездеседі. Тіршілік жағдайы қолайлы ортада мұндай
өзгешеліктер айтарлықтай рөл атқармауы мүмкін, ал аса қолайсыз жағдайлар
туа қалса, кез келген кішігірім ауытқулар ағзаның тіршілік етіп қалуына
ықпалын тигізеді. Осы айтылған мәселелерді қорыта келе Дарвин табиғатта
тірі ағзалар құрылысының бірте-бірте күрделенуі және жоғары сатыға
көтерілуі ерекше бір құдіретті күшке байланысты емес, ол тұқым қуалайтын
өзгергіштік, тіршілік үшін күрес және табиғи сұрыпталудың нәтижесі, олай
болса, бұл жағдайлар эволюцияның негізгі қозғаушы күштері деп тұжырымдады.
Тіршілік үшін күрес пен өзгергіштіктің нәтижелерін салыстыра отырып, Дарвин
табиғатта өздігінен таңдамалы түрде бір даралар жойылып, екіншілері көбейіп
отырады, яғни табиғи сұрыпталу жүреді деген қортындыға келді. Табиғи
сұрыпталу кезінде белгілі бір орта жағдайларына сәйкес тұқым қуалайтын
пайдалы өзгерістері бар даралар басымырақ сақталып, соңынан өсімтал ұрпақ
қалдырады. Оған керісінше, сол орта жағдайларына сай келмейтін, зиянды
өзгерістері бар даралар барған сайын аз ұрпақ қалдыра отырып, сан мөлшері
азайып, ең соңынанда түрдің жойылып кетуіне әкеліп соғады. Ағылшынның
талантты зоологы Альфред Уоллес зерттеулерінің нәтижесін қорыта келе өз
бетінше дәл осындай эволюция жайлы тұжырым жасап, оны Дарвинге хат арқылы
баяндады. Дарвин жас ғылымның табиғи сұрыпталу жайындағы идеясына өте
жоғары баға берді.

1.4 Ж.Б. Ламарктың эволюциялық ілімі
Алғашқы эволюциялық теория 19 ғасырдың басында жарық көрді. Оның
негізін қалаушы француз ғалымы Ж.Б. Ламарк өзінің 1809жылы басылып шыққан
Зоология философиясы атты еңбегінде түрлердің тұрақтылығы жайлы пікірге
қарсы болып, түрлердің өзгеретіндігін, бірақ бұл әрекет өте баяу
жүретіндіктен оны баяу қиын екенін түсіндірді.
Оның ілімі тірі табиғатта қарапайымнан күрделіге қарай тарихи даму
болып табылатын эволюцияның (латынша эволюция - төңкеру, қопару) бар
екенін тұжырымдады. Бірінші болып ғылымға биология деген терминді
еңгізіп, жануарлар дүниесін омыртқалылар, омыртқасыздар деп екі топқа
бөлді. Ламарктың жүйесінде жануарлар реті бір жасушалы қарапайым жәндік
кірпікшелі кебісшеден басталып, сүтқоректілермен аяқталған. Мұнда барлық
жануарларды 6 сатыға, 14 класқа жіктеу арқылы орналастырған. Ламарктың бұл
жүйесінен баспалдақ сипатында жануарлар құрылысының біртіндеп күрделенуін,
яғни жоғарылауын (градация) көруге болады.
Ламарктың пікірі бойынша органикалық формалардың қарапайым құрылыстан
күрделі құрылысқа қарай біртіндеп жоғарылауы тарихи дамудың нәтижесі.
Сонда, бұл даму қалай жүзеге асады? Оның эволюциялық қозғаушы күші не?
Ламарк эволюция жүйесі туралы ой- пікірін қорыта келе мынадай болжам
ұсынды: орта жағдайларының өзгерісі өсімдіктерге немесе жануарларға тікелей
әсер етіп, оларды өзгертеді. Өзгеріске ұшыраған кейбір мүшелер жақсы жұмыс
істеп, жаттыға келе дамып жетіледі, ал басқалары көп қолданылмағандықтан,
керісінше жаттықпайды да, біртіндеп жойылады (Ламарктың бірінші заңы).
Тіршілік барысында пайда болып, қажетті бағытқа толық сәйкестелген белгілер
міндетті түрде тұқым қуалайды. (Ламарктың екінші заңы.) Бұған бірнеше
мысалдар келтірейік. Ламарктың пікірі бойынша тіссіз (киттердің, құмырсқа
жегіштің) сүтқоректілердің тістерінің жойылып кетуі, олардың ата тектерінің
қоректі заттарды шайнамай жұтуының салдарынан болса, жер астында тіршілік
ететін жануарлардың көздері пайдаланылмағандықтан қажетсіз мүше ретінде
жойылды. Суда жүзетін құстарда саусақтарының арасында терісінің керілу
салдарынан саусақ арлық жүзу жарғақтары пайда болған. Шөбі жоқ құрғақ
топырақты жерлерде мекендейтін жираф үнемі бойын созып ағаш жапырықтарын
үзіп жеп қоректенеді. Осылай биіктегі жапырақтарға ұмтылып
дағдыланғандықтан біртіндеп олардың алдыңғы аяқтары мен мойны ұзарған.
Ламарк сонымен қатар адамның шығу тегі жайында өз ойын қорыта келе адам
дене құрылысы жағынан басқалардан гөрі маймылға жақын деген пікір айтты.
Ламарк ғылым тарихында эволюциялық идеяны ең алғаш ұсынған ғылым
ретінде белгілі. Алайда, оның эволюциялық көзқарастары қатаң сыналап, жан-
жақты талқылауда болды. Ол табиғатта түрлердің тұрақты еместігін соның
нәтижесінде бір түрдің басқа түрге біртіндеп айналатындығын айта келіп,
табиғатта түрдің шын мәнісінде бар екнін жоққа шығарды. Эволюцияның
себептерін дұрыс көрсете алмай, оны түсүндіруде әр ағзада прогреске іштей
ұмтылс болады және ортаға бейімделуде әуел бастан мақсатқа сәйкестілік бар
деген идеалистік қате ұғымда болды. Сонда да болса Дарвин эволюциялық
идеяларды тұжырымдауда Ламаркты өзінің ізбасары деп танып, оның еңбектерін
өте жоғары бағалады. Ламарктың эволюциялық көзқарастары деректі
материалдармен жан- жақты толық мәнінде дәлелденбеуі себепті кең көлемде
тарала алмады.

1.5 18 ғасырдың ортасындағы тірі табиғат туралы
метафизикалық ұғымдар
Қайта өркендеу дәуірінде Европа елдерінің әр жерінде орталық ірі қалалардың
өсуі белгілі бір мәдени тұрмыстың ұйымдасуына негіз болды. Қалаларда
парктер, ботаникалық бақтар ұйымдастырылды, гүл өсіретін орындар және
аптекалық бақшалар жасалып, онда алуан түрлі өсімдіктер өсірілді. Сирек
кездесетін өсімдіктер мен жануарлар үшін музейлер салынып оған теңіздердің
арғы жағынан саяхатшылар жинаған жануарлар мен өсімдіктер коллекциялары
қойылды. Бұл жиналған материалды белгілі бір системаға келтіру жөнінде ой
туды. Оларды сипаттау, ат беру және классификациялау қажет болды.
Материалдардың әр елге және әр қалаға бытырап жиналуы бұлміндетті орындауды
қиындатты. Оны әр алуан адамдар зерттеді, әркім өсімдіктер мен жануарлардың
жаңа түрлерін зерттеп, өздерінше ат беріп отырды. Бұл жұмыста ешқандай
жүйе, ғылыми систематиканы жасау принципі болмады. Кейбір жағдайда
өсімдіктің бір түрі әр елде сипатталып, оған әр түрлі ат берілді.
Өсімдіктердің ғылыми систаматикасын жасаудың қажеттігі туралы Андрей
Цезальпин Флоренцияда1583 ж. басылып шыққан, өзінің De Plantis libri XVI
атты шығармасында жазған болатын . Цезальпин көбіне тұқым мен жеміс
құрылыстарына қарап өсімдіктерді классификациялау жайында тұңғыш
талаптанған ғалым. Ол бүкіл өсімдікті гүлді және гүлсіз өсімдіктер деп екі
топқа бөледі; өзінің кезегімен гүлді өсімдіктерді үш топқа ( ағаш, бұта,
шөптер), ал осы топтардың әрқайсысын класқа бөледі. Цезальпин барлық гүлді
өсімдіктерді 15 класқа жатқызды. Ол алтыншы класқа гүлі жоқ өсімдіктерді
жатқызды. Систематикадағы келесі табыстар ең алдымен ағылшын ботанигі Джон
Рей (1623- 1705) есімімен байланысты, ол түрлердің бинарлық номенклатурасын
жасаушының бірі. Рей системасында туыс және түр ұғымдары бар. Бірақ ол
туысқа дәл анықтама бере алмаған. Рейше түрлер дегеніміз бір-біріне
ұқсамайтын формалар, олар өздеріне тән табиғатын сақтайды, бұлардың ешбір
формасы басқа формалардың тұқымынан пайда болмайды. Бұл анықтама түрлердің
өзгермейтіндігін қолдайтындығын көрсете тұрса да, Рейдің өсімдіктер туралы
басқа шығармаларында, кейбір жағдайда бір түр екінші түрге айналуы мүмкін
деген пікірін кездестіреміз. Әйгілі швед ғалымы Карл Линнейдің (1707-1778),
Табиғат системасы және Ботаника философиясы атты классиқалық еңбектері
жарыққа шыққаннан кейін систематика түбегейлі қалыптасады. Осы еңбектерінде
К. Линней жануарлар мен өсімдіктер классификациясының негізгі принциптерін
берді. Дәл және қолайлы системаға үлкен мән беріп, Линней ондай система
ботаниканың арқауы, онсыз гербарий жұмысы былығып кетер еді деп жазады.
Оның ұсынған систематикасында жануарлар мен өсімдіктер сатылы 5 топқа:
класс, қатар, туыс, түр және түршеге бөлінеді. Линней түрлердің бинарлық
системасын жасап заңды етіп бекітті. Ол әрбір түрді екі сөзбен жазуды
ұсынды: туысын зат есіммен, оның түрін сын есіммен көрсетті. Өсімдіктердің
түрін сақтап отыратын негізгі тіршілік функциясы, олардың шығу қабілеті деп
қарап, Линней өсімдіктерді кластарға жіктеуде генеративтік органдарының
құрылысын негізге алды. Осыған орай, ол өсімдіктерді 24 класқа бөлді. Оның
23 класы гүлді өсімдіктер және 1класы құпия некелілер, бұған папоротниктер,
мүктер, балдырлар және саңырауқұлақтар жатқызылады. Гүлді өсімдіктердің
классификациясы аталықтар мен аналықтарының санына және өз ара
орналасуындағы өзіндік ерекшеліктеріне, пішініне, үлкендігіне қарап
жасалды. Мысалы, алғашқы 13 класс бір- бірінен тек аталық саны жағынан ғана
ажыратылады. Мұнда гүлінің аталығын санап, сол түрдің қай класқа жататынын
анықтауға болады. Бұл системаның жасанды формада екенін байқау қиын емес.
Мұндағы кластарда біркелкілік жоқ. Оның бір қатары казіргі тұқымдастарға
(12-класты раушан гүлділер тұқымдасына, 15- класты крест гүлділер
тұқымдасына 19 - класты күрделі тұқымдасына) толық сәйкес келеді. Басқа бір
жерлерінде бір тұқымдастың өкілдері әр түрлі кластарға бөлініп кеткен;
лилия тұқымдасындағы 6 аталықты қаз жуа 6 - класқа, 8 аталықты қарғакөз 8-
класқа жатқызылған. Осыған байланысты бір класқа әр түрлі тұқымдастардың
өкілдері топталған : 8 аталықты-қарақұмық, қарғакөз және үйеңкі 8-класқа
жатқызылған. Линнейдің өзі системасының жасанды екнін түсініп бұл табиғи
система тсбылғанша қызмет етеді; біріншісі – тек өсімдіктерді тануды
үйратеді. Екіншісі - өсімдіктердің нағыз табиғатын танытады,- деп жазды.
Линнейдің анықтаған 67 қатары табиғи сипатта болды. Бірақ Линнейдің өзі
бұларды қандай негізге сүйеніп құрғанын түсіндіре алмады, бұл жөнінде
натуралист тапқырлық пен инстинктісіне басшылық еткеін оның өзі де жасыра
алған жоқ. Жануарлар дүниесін класқа бөлуде, Линней олардың қан тамырлар
және тыныс алу системасындағы ерекшеліктерін негізге алады. Ол жануарларды
6 класқа бөледі: 1) сүт қоректілер, 2) құстар, 3) амфибиялар, 4) балықтар,
5) насекомдар және 6) құрттар. Негізінде көбірек зерттелген екі типтің
өкілдері – омыртқалы жануарлар және буын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.