Қазақ мемлекеттігін қалпына келтіру мәселесінің көтерілуі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2-7

1. XX ғасыр басындағы қазақ мемелекеттігі үшін күрес ... ... ... ... ..9-17

1.1. Қазақ мемлекеттігін қалпына келтіру мәселесінің көтерілуі ... ...9-10

1.2. Ақпан революциясынан кейінгі қазақ мемлекеттігі үшін күрес...10-13

1.3. Кеңес үкіметінің орнауы, және ұлттық мемлекет ... ... ... ... ..13-17

2. Ұлттық элитанның саяси көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18-31

2.1.Ә.Бөкейхановтың қазақ халқының тендігі, еркіндік және демократия
жолындағы күресінің лидері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18-21

2.2. XXғасыр басындағы қазақ саяси элитасы және қазіргі қазақстан
тәуелсіздігі принциптері мен сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ...21-31

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3 2-33
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34-35
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36-3 7

Кіріспе.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда қазақ халқы ұлттық
жаңғыртуға, егемен мемлекет қалыптасуы мен Қазақстан Республикасының, дүние
жүзілік тарихи процесте алатын орнын айқындауда оның өткен тарихын жан-
жақты оқып-үйрену мен зерттеудің қажсттілігі артып отыр. Қазақстан
Республикасының халықаралық қауымдастық мойындаған ұлттық зайырлы және
қүқықтық мемлекет дәрежесі қазақ халқының ғасырлар бойындағы отаршылдық пен
тоталитарлық жүйеге қарсы жүргізгсн үлт-азаттық күресі сипатындағы ұлттық
мемлекеттілікке бағытгалған күресі болды. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбасвтың "Қазақтың бүкіл тарихы-бірігу тарихы, түтастану
тарихы" деген пікірін бслгілі дәрежеде, әрине мемлекеттікті гуманистік,
дсмократиилық қундылық рстіндс бағалау деп қабылдауға болады. Осындай
қажеттілік Қазақстан тарихының ксйбір күрдслі ксзендсрін толык, зсрттсп,
қалыптасқан көзқарастарды өзгсртіп отыр.
Үлттық тәуслсіздік күресініц жемісі болып саналатын Алашорда үкіметі
мен Түркістан (Қоқан) автономиясы тарихы үлт зиялылары,оның ұлттық
мемлекеттілікті жаңғыртудағы жемісі рстіндс болды. Ссбебі кеңестік әкімшіл-
әміршіл жүйе негізінде қалыптасқан ойлар ел өміріндегі елеулі оқиғалар мсн
фактілерді көп жағдайларда біржақты етіп көрсетіп, ақиқатты бұрмалап теріс
пікірлерге нсгіздслген теориялық тұжырымдамалардың пайда болуы меп
орнығуына жол ашты. Алайда, Қазақстан Республикасының өз егемсндігі мен
тәуелсіздігін алуына байланысты, тарихи оқиғаларды жаңа тарихи таным
бағытында зерттеу мен тың деректер негізінде қайта зерттеп, зерделесу
мүмкіндігі туды. Отан тарихында халықтың өзін-өзі тануы, мемлекеттілік
мәселесіндегі қиын да күрделі процестерді зсрттеу нәтижесіндс, әрбір тарихи
кезеңдерде ұлттық зиялылар кызметі арқылы жүретіндігі мәлім.
Алдыңғы қатарлы зиялы қауым өкілдері қазақ елін отарлық езгіден

қүтқаруда, үлт-азаттық жолындағы күресте, өз мемлекеттік тәуелсіздік
жолындағы күресте әрдайьм көш бастаушы болды. Қазақ зиялыларьның алға
қойган басты мақсаттарының бірі мемлексттілік мәселесі еді.Мемлекеттілік
мәселесін шешуде қазақ зиялы қауымының өкілдері Ресей Думасын, патша
әкімшілік органдарын пайдалануға тырысты.
XX ғасырдың бас кезінде қазақ зиялылары мемлексттік жайындағы өз ой-
пікірлсрін "Айқап" журналы, "Қазақ", "Дача уалаяты", "Алаш", "Сарыарқа",
"Қазақстан", "Бірлік туы" газеітері арқылы халыққа жеткізугс тырысты.
Қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметі мен мемлекеттілік үшін
жүргізген күресін зерттеу бізге XX ғасыр басында қазақ қоғамы балама даму
жолы болды ма, әлде большевиктер ұсынған бағыт жалғыз ба еді, міне сол
сияқты күрделі мәселені терең ұғыну үшін қажет.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті.

Кенестік тарих ғылымы рсволюцияға дейінгі ұлттық
зиялылардың қоғамдық-саяси қызметін өзара қиылыспайтын үғымдар
түрғысынан, яғни "буржуазиялық ұлтшылдар",
"панисламшылдар" "пантүріктер"деп бағалап келді. Қазақстанның саяси
өміріндегі ұлт тұтастығына қол жеткізу мақсатындағы жүргізген қазақ
зиялыларының күресіне объективті түрде зсрттсу болып табылады.
Қазақстанның қоғамдық-саяси және мемлекеттілік мәселесіне байланысты
қазақ зиялыларының кеңестік дәуірге дейінгі және кеңестік дәуірдегі қазақ
қоғамының саяси дамуына байланысты көзқарастарын ашып айқын көрсету.
Кеңестік дәуірде бұл мәселелерге тарихшылар ерекше мән беріп, баса
назар аударуға мүмкіндігі болған жоқ. Сондықтан да партиялық идеология
бағытындағы еңбектердің негізінде тарихи шындыққа баға беру қажеттілігін
анықтау болды.
Зерттеудің осы айтылған мақсатына байланысты төмендегі міндсттср
қойылды.

-Зерттеу тақырыбына байланысты архив құжаттары мен басқа да дерек
көздерін айкындау, жинастырумен қатар оларды талдау;
-қазақ зиялы қауым өкілдерінің XX ғасыр басьндағы қазақ мемлекеттігін
жаңғырту үшін идсологиялық күресінің бағыттарын анықтау.
-Ақпан буржуазиялық-демократиялық революция және Қазан төңкерісі
кезендеріндегі қазақ зияльларының үлттық мемлексттілік үшін жүргізген
күрестсрінің бағыттарын анықтау;
-Кеңес үкіметі орнағаннан кейінгі Қазақ Республикасындағы саяси
басшылықтың Түркістан Республикасында қызмет атқаратын
-қайраткерлсрінің ұлттық тұтастыққа қол жеткізу жолындағы қызметіне
талдау жасау;
- Қазақ мемлекеттігін жаңғырту үшін жүргізілген күрестің жеңіліс табуы
мен ұлттық мемлекеттілікті қалпына келтіру идеясының іске аспау себебін
зсртгеп ашу.
Қазақ зиялыларының XX ғасырдың басындағы қоғамдық саяси және
мсмлсксттік қызметтсрі сияқты тарихи тұрғыдан өз бағасын альш, соңғы төрт-
бес жылда зерттеліп жатқан мәселе.
Тарихшы К.Нұрпейісов өз еңбсгіндс "қазақтың ұлттық-демократиялық
интелегенциясының жетскшілері, біріншіден, патшалық Россияның халықты
қорлайтын отарлау саясатының мәнін әшкерелеуі және қазақтардың этнос
ретінде сақталып қалуы үшін оның келешегіне қатср төндіріп отырған патша
үкіметінің өлкені ксулсп бара жаткақ жан-жақты экспансиясын тоқтатуды
мақсат етті. Екіншіден, олар заң шығарушы және басқарушы үкімет
органдарының алдында кадсттср ұсьнған үлгімен әртүрлі пстициялар аркылы
талап-тілектср қою демонстрациялар мен шерулер ұымдастыру, мемлекеттік
Думаның сайлауына белсенді түрде қатысып, парламентке халық өкілдерін
өткізу үшін күресуді мүрат тұттпы- дсп корсетеді.
Қазақстанда "батыстық" бағыттағы қүқықтық мемлекет құрылымын
калыптастыру, оны ұлттық мақсат пен мүддеге үйлестіру, елде қазақ ұлтының
жетекшідік позициясын айқындау, Қазақстан құрамына түрлі

әкімшілік жүйесіне бағындырылған қазақ жерлерін біріктіру, халықтың
рухани сүраныстарын ұлттық менталитетке сәйкес ету бағыттарында белсенді
қызмет атқарған қазақ, зиялыларының қызмстін ғылыми тұрғыда зерттеу арқылы
көрсету де зсрттсудің маңыздылығы болып табылады.
Қазақ зиялылары ақталғанға дейінгі уақытта шыққан еңбектср де жоқ
емес. Алайда кеңестік билік түсында жарыққа шыққан бұл еңбектерден ақ-
қараны анықтау қиын. Пікірлердің дүрыс-бүрыстығын анықтаудан гөрі біз
олардың жазылған ксзеңіне назар аударуымыз ксрск.
Тақырыптың хронологаялық шеңбері. XIX ғасырдағы хандық билік жойылған
кезеңнен XX ғасырдың басында қалыптасқан ұлт зиялыларының және 1917 жылдың
Ақпан революциясы мсн Қазан төңкерісі кезеңдсріндсгі мемлекеттілік
мәселесінің көтсрілуі, сонымен қатар Кеңес үкіметі орнаған уақыттағы қазақ
зиялыларының Қазақ Кеңестік Автономиясы қүрудағы қызмсттсрі, Қазақстан және
Орта Азия территориясын межелеу процссіндсгі үлт зиялыларының қызметтері
және 1937-1938 жылдардағы жаппай репрессия құрбандары болуымен аяқталады.
1822 жылғы "Сібір қырғыздары туралы Жарғыдан" және 1824 жылғы "Орынбор
қырғыздары туралы Жарғыдан" кейін қазақ жерінде біртіндеп хандық билік
жойылғандығы тарихымызда белгілі. Міне осы ксзсңнен бастап қазақ, халқының
ұлттық тәуслсіздік жолындағы күрес кезекдерін толық қамтиды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Отан тарихында Қазақ
мемлексттілігін жаңғырту үшін күрес мәселесін жеке тақырып ретіндс
қарастырылуынан туындайды.
Қазақстанда хандық биліктің дағдарысқа ұшырауы және Ресейдің отарына
айналу кезеңіндегі саяси-қоғамдық, ой-пікірлердің ерекшеліктері мен
мемлекеттілікті жаңғырту мәселесі көрсстілуі.
- Қазақ халқының оз дербестігін, тәуелсіздігін жоғалтқан кезсңнен
бастап қазақ халқының тәуелсіздік пен еркіндік үшін жүргізген күрестсрі
Қазақстандағы үлт-азаттық қозғалыспсн тарихи сабақтастықта,
бірлікте қарастырьлуы.

-XX ғасыр басындағы қазақ зиялыларының саяси-қүқықтық, қоғамдық
ой-пікірінің қалыптасу ерекшеліктері және даму эволюциясы және
олардың мемлскеттік-қүқықтық, көзқарастарына жаңа деректік нсгізде баға
бсру,
- Қазақ зиялыларының автономиялық қозғалыстың басындағы
ұйымдастырушылық, басшылық қызметтеріне баға беру.
- Кеңес дәуіріндегі ұлт - зиялыларының дербестікке ұмтылған
идяларына баға беру.
• Қазақстан мен Орта Азияны территориялық межелеу процесіндегі ұлт-
зиялыларының қызмстіне тарихи түрғыдан баға беру және қарастырылған
мәселелерге байланысты тың дсректсрін ғылыми айналымға енгізу.

1. XX ғасырдың басындағы қазақ мемлекеттігі үшін күрес.
1.1. Қазақ мемлекеттігін қалпына келтіру мәселесінің көтерілуі.
Саяси тәуелсіздігінен айырылған қазақ халқы құнарлы
жерлерінсн қол үзіп, отарлық мазмұндағы патша үкіметінің Қазақ жсріндсгі
жүйесі, хандық билікті жойып, қазақтардың шаруашылығын
күйзелтіп, моральдық, деградацияға үшыратты.
XX ғасырдың басьнда Ресей империясындағы самодержавиелік шексіз
билікті сынап, оның жөнсіз жақтарын ашық айтатын демократиялық және
радикалдық топтардьң кұрылуы туралы мәселе туындайды. Осы негізде қазақ
қоғамында патша үкіметіне оппозициядағы саяси партиялар мен
қозғалыстардың қалыптасуы туралы деректер келтіріледі. Қазақ зиялы
қауымының Рссей империясының кейбір оппозициялық партияларының ықпалымен
Қазақстанда саяси ой-пікірлер мен көзқарастарды өрістететін, самодержавиеге
қарсы әрекеттерге идеялық белсенділік танытуы болды. Кадеттср партиясының
жолын ұстанған қазақ зиялылары болашақ қазақ, мемлекеттілігі туралы
мәселенің күн тәртібіне шығаруы туралы мәселенің көтерілуі баяндалды. Бұл
мәселеге қатысты С.Асфандияровтың еңбгіндегі пайымдау бойынша: "Қазақтың
буржуазиялық интеллигенттері орыстың буржуазиялық интелигснттерімен
(кадеттермсн) одақ болды. Ә. Бөкейханов кадт партиясының, кіндік (орталық)
комитстінің мүшесі болды. I,II Мсмлекеттік Думаларына қазақ атынан дспутат
болып сайланған Ә.Боксйханұлы, М.Тынышбайұлы, А.Бірімжанұлы, Б.Қаратайұлы,
А.Қалменүлы т.б кадсттср басқарган прогрессинтік; блокқа кірді. Партиясыз
"мұсылман фракциясы" дсгсн дс болды"1
Кадет партиясының бағдарламасында парламсттік басқару жүйссінің
нсғізгі идся рстінде корініс табуы қазақ зиялыларын зінс тартты. Қазақ
оқығандары парламенттік басқаруға үміт артып, оның болашағын қазақ
мсмлсксітігі идеясымсн байланыстырды. Осы мақсатта 1905 жылы жслтоқсанда Ә.
Бөкейханов басшылығымсн Орал қаласында кадет партиясының қазақ қоғамындағы
филиалы құрылды. Осындай тарихи оқиғаға байланысты зсрттеуші Н.Григорьев
төмендгідсй пікір айтты: "Баяғы бірінші орыс революциясынлң қызған шағында-
ақ, Оралда бас косқан Ә.Бөкейханов, Б.Сыртанов, Ж.Ссйдалин және баска да
интеллигенция өкілдсрі өздерінің ресейлік пікірлестсрінің көмегімсн ұлттық
буржуазияны, ауыл-аймақтың игі жақсылары мсн зиялы кауымын жсдсл гүрде
слдіц саяси өміріне араластыруды, қазақ қоғамының капитализмгс қарай шапшаң
дамуына бағытталған шараларды жүзсге асыруды қамтамасыз ететін партия құрьш
алуды көздеді кадсттср партиясының орталық комитсті бірқатар себептерге
байланысты Ә.Бекейханов пен оның төңірегіндегілердің ынтасын қолдай қойған
жоқ. Алайда Ә.Бөкейхановтың бслсенділігіне тәнті болғандар оны кадетср
партиясының 1906 жылғы екінші съсзіне шақырды"2
Партияның Қазақстандағы филиалының мүшелері мәдени автономияға үзілді-
ксілді қарсы шықты. Ә.Бөксйханов кадст партиясыиың ұлттық автономия, жер
мәселелеріне байланысты пікірлеріне наразылық білдіріп, оның құрамынан
шығып кетті. Өз ойын Ә.Бөксйханов осы мәселеге орай " Мен кадет париясынан
неге шықтым?" — деген мақаласында былайша көретеді: "Кадст партиясы жср
адамға мсншікті болып бсрілсе жөн дсйді. Біздің қазақ жерді меншікті қылып
алса, башқұрдша көрші мүжыққа сатып, біраз жылда сыпырылып, жалаңаш шыға
келеді. Кадст партиясы Ұлт автономиясына қарсы. Біз Алаш ұранды жұрт жиылып
Ұлт автономиясын тікпек болдық"3
Мсмлсксттік Думадағы мұсылмандық фракция Қазақстанда азат,егемсн
азаматтарының қүкығы мен бостандығы бар мемлекст құру идсясында үндестік
танытуы туралы мәселе көтсрілді.
1.2.Ақпан рсволюциясынан кейін қазақ мсмлскеттігі үшін күрес.
Қазақ мемлскстгілігін қалпына келтіру бағытында құрылған Алаш орда
үкіметі мен Қоқан (Түркістан) автономиясы өлкеде тәуелсіз мемлекет
қалыптастыру, ұлттардың өзін өзі билсу қүқықтарьна қол жеткізуге
ұмтылысының бағыттары зсрттелген бұл мәселе жөніңдс "Қазақ" газетінің
беттерінде автономия мәселелсріне арналған бірқатар мақалалар жарияланып,
түрлі көзқарастар білдірілді. Мәселен, 1917 жылдың 24 маусьмындағы санында
газет былай деп жазды: “ Егер нақты түсінікті болса, онда автономия қажет,
онда қазақтар үшін анағұрлым көкейге қонымдысы қандай түрі мемлексттік
автономия немесе федеративтік автономия ма? Егер аймақтық автономия түріне
кслсек, онда оның нсгізі болып территория немесе мәдени ерекшслік алына ма?
Қазақтар тәуелсіздікке талпына ала ма, немесе оған баска халықтармен одақта
қол жеткізс ала ма?”. Ал, А.Байтұрсынов пен М.Дулатов тәуелсіз автономиялық
қазақ мемлексті үшін пікір танытты. Ә.Бөкейханов "домократиялық,
фсдеративтік,

парламснттік Ресей республикасындағы" қазақ үлттық,
территориялық автономияны жақтады. Осы көзқарасты көпшілік қолдады. Съсзд
қарарларында "Қазақ облыстары тсрриториялық ұлттық автономия алулары тиіс"-
деп көрсстілді4.
Қазақстанда Кеңсс өкімстін орнату процесі жүріп жатқан ксзде, "Қазақ"
газстінің 1917 жылы қарашаның 21 -індегі санында Алаш партиясы
бағдарламасының жобасы жарияланды. Бірінші жалпыказак, сьсзінің шешімдсріне
сәйкес Ә.Бөкейханов, А.Байтүрсынов, Е.Ғүмаров, Е.Түрмахамстов, Ғ.Жүндібасв,
Ғ.Бірімжановтар дайындаған партия бағдарламасының ішінде мемлсксттілік
туралы да айтылады. Бағдарламада "Мсмлскст қалпы. Россия демократичсская,
федеративная рсспублика болу. Дсмократия мағынасы - құрдас мемлскстср.
Федсративный рсспубликада һәм қайсысы өз тізгінің өзі алып жүрсді..."5
"Алаш" партиясын қүрылып, оның бағдарламасы аныкталып, мақсат-
міндсттсрі айқындалған соң қазақ зиялылары Ұлт Кеңссін күру туралы мәсслс
қояды. Ол туралы "Қазақ" газеті беттсріндс көкейгс қойлмды пікірлср
айтылды. Сондай пікірлсрдің бірі мынадан: " Рсссй іріп-шірі жатыр, бір аяғы

жсрде, бір аяғы көрдс, не болары бслгісіз, ортасына ойран түсіп, түп қазығы
сурылып, әркім бстіне кстіп, бслгілсніп істсп жатыр. Бірсу өлмсс қамын
қылып жатыр, біреу бсрмсс қамын қылып жатыр, біреу лайсаң бүліншіліккс
кірмсс қамын кылып жатыр. Біз де қазақ-қырғыз болып бірігіп қам қылмай
қарап отыра алмаймыз. Мүндай лайсаң заманда закон жоқ. Жол жоқ, қорғайтын
пана жоқ. Әркім өзін-өзі қорғайды."6
Осылайша қазақ мсмлсксгі туралы мәселені талқьлаған екінші жалпықазақ
съсзі 1917 жылдың 5 жслтоқсанында Орынборда өтті. Сьсздс аталған мәсслс
бойынша Ә. Бөксйханов баяндама жасады. Сонымсн қатар қазақ автономиясы,
милиция, ұлт ксңесін құру мәселелсрі бойынша комиссия қүрылып, қарар
қабылданды. Қарарда былай дслінді Октябрь аяғында Уақытша үкімст түскенін,
Рессй мсмлскстіндс халыққа сснімді һәм беделді үкімсттің жоқтығын,
әкімшілік жоқ болған соң халық арасы бүзылып, пышақ тасып кететіндігін
бассыздық күшсйіп, бүкіл мемлекет бүліншіліккс ұшырап, күнен-күнге халықтың
халі нашарлауын һәм бүл бүліншілік біздің казақ-қырығыздарына басына кслуі
ықтималын ойлап бүкіл қазақ-қырғызды билейтін өкімет керсктігін сскеріп,
съезд
бірауыздан қаулы қылды:
1. Бөкөй елі, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария
облыстары, Ферғана, Самарқанд облыстарындагы һәм Әмудария
бөліміндегі қазақ уездері, Закаспий обысындағы һәм Алтай
губерниясындағы іргслес болыстардың жері біріңғай, іргелі халқы
қазақ-қырғыз, қаны түрмысы, тілі бір болғандықтан оз алдына
үлттық-жерлі автономия құруға.
2 Қазақ-қырғыз авттономиясы Алаш деп аталсын
3. Алаш автономиясының жср устіндегі түгі-суы, астындагы кені Алаш
мулкі болсын;
4. Қазақ-қырғыз арасында тұрған аз халықтың қүқытары
тсңгсрілсді. Алаш автономиясына кіргсн ұлттардың бәрі бүкіл мекемеде
санына қарай орын алады...
5 Алаш облыстарын қазіргі бүліншіліктсн қорғау мақсатымсн Уақытша
Ұлттық Ксңсс құрылсын. Мұның аты Алашорда болсын... Алашорда бүгіннсн
бастап қазақ-қырғыз халқының билігін өз қолына алады.7
Сьсзд үш күнге созылып, ұлттық автономияға катысты қарар қабылдады.
Түркістан автономиясын салтанатты түрде жариялауға байланысты мына төмснгі
жайттар айтылды: IV жалпы мұсылмандардың өлкелік төтеншс съезі зор
рссейлік төңксріс жария сткск негізгі Түркістан халықтарының өзін-өзі
билеуінс ықылас білдіре отырып, Түркістанды Рессй Федеративтік
Республикасымен ынтымағы бір территориялық автономия жариялайды, автономия
шарттарын бслгілеп, бекітуді таяу арада шақырылатын Түркістан Құрылтайы
ырқына берсді, сондай-ақ Түркістакда түрып жатқан басқа да халықтардың
құқығы толық сақталатындығын салтанатты түрдс мәлімдсйді.
'IX қараша куні қүрылған мемлсксттік қүрылымның атауы "Түркістан
мухтариаты, яғни Түркістан автономиясы болып анықталды. Съсзде
қабылданган қүжаттарға сәйксс Түркістан құрылгайы шақырғанға дсйін саяси
биліктің Түркістан Уақытша Кеңесі мсн Түркістан халық билігі қолында
шоғырланатындыгын белгіленеді Түркістан Уақытша Кенссі күрамы барлығы 54
адам болып бслгілснсді. Олардың ішінде 32-і бұдан бұрынырақ Түркістаннан
Бүкілрссейлік Қүрылтайға сайланған дспутапар еді. Кеңес қүрамына
скссндсрдің арасында нсгізгі турғындары қазақтар болып саналатын Сырдария
жәнс Жетісу облыстарынан 11 өкіл болды. Сонымсн қатар мұсылмандар съезі
сайлаиған окілдсрмсн біргс, қаланың өзін-озі басқару ұйымдары сьезінің төрт
өкілі, түрлі өлкелік европалық ұйымдардың он сегіз өкіліне де орын
бөлінді.8
Осылайша, Кеңестегі барлық орынның үштен бірі сол ксздегі Түркістан
халқының 7 пайызын құрады жергілікті емес,
европалық түрғандардың үлссіне бсрілді.

Түркістан Уақытша Кеңесі қүрамында он скі мүшссі бар Түркістаи
автономиясының Уақытша үкіметін бскітті. Автономиялық Түркістанның
(Қоқан автономиясының) Уақытша үкіметінің төрағасы әрі Ііпкі істср
министрі болып Мұқаметжан Тынышпаев сайланды. Шсшімніц осылай болуына М.
Тынышпаевтың Уақытша үкіметінің Түркістан комитстінің мүшссі ретіндс
көпшіліккс танымал болуы нсгіз болды.13
Айта кетерлік жағдай, съсзд Түркістандағы барлық халықтардың муддесін
көздсп, құқықтарын қорғайтындығын баса мәлімдеп, өлксдсгі барлық, ұлт
өкілдсрін, әлсуметтік топтарды, жұмысшы, солдат және шаруаларды, яғни
барлық тұрғындарды Түркістан үкімсті төңірсгіне топасуға шақырды.
Осылайша барлық 'Туркістан халықтарын тұтас мсмлскст шаңырағының
астьна біріктіругс багытталған Түркістан (Қоқан) автономиясы дүниеге кслді.
Бұл билік жсргілікті халықтар мсн ұлттардьң мүддссін қорғай, өзін-өзі
басқару кұкығына қол жеткізу, отарлыкқ сзгіге қарсы күресу, барлық ұлттық
теңсіздік атаулына жою мақсатынада құрылғанын паш етті.9
Қоқан автомиясын барлық өлке халықтары қолдады. Осыған орай Бірлік
туы газстіпің беттсріндс автономияға ықылас білдірген көпшілік бұқараның
көзқарасы былайша көрініс тапты: Съсзд жұрттың шын көңілін біліп, шын
тілегін тапқаны анық білінді. Автономия болғалы Түркістанның барша
шаһарында шаһар халқы һәм дала халқы болып қуанышқылып манифсстанция жасап,
Түркістан автономиясын һәм съсз сайлауға Түркістан автономиясының Уақытша
үкіметінс ант ашып, мойын ұсыньш отыр ... Түркістанныц шын балалары отанын
аяқ асты қылып, өздсрін күлдыққа қайтадан ұстап бсреді дей ойымызға
келмсйді. 27-ініш қарашадан бастап Түркістанныц жаңа тарихы басталды
...10
Әйтсе дс саяси тәуелсіздіккс ұмтылған Түркістан автономиясының ғумыры ұзак
болмады. Қоқандағы үкімет жойылды. Большевиктік үкімст Түркістан
автономиясының өмір сүруін кеңсстік биліккс жат көрініс ретіндс санады.
1.3.Кеңес үкіметінің орнауы және ұлттық мемлекет.
Автономияның өзінің дс саяси РСФСР қүрылғаннан кейін слдің Шығысында жаңа
автономиялық республикалырды кұруға дайындық жұмыстары басталды.
Большсвиктік ұйымдар, Қазақстан және Түркістанның Кеңсстсрі ксңсетік
Бүкілқазақ бүкілтүркістандық съсздсрін шақыруға дайындала бастады.
Қазақстанда ксңсстердің Бүкілқазақ сьсзін шакыруға дайындық жұмыстары кеңес
үкімстін нағайту процесімсн қатар жүргізілді. Мұның өзі шын моніндс
кеңсстік мемлсксттікті кұру және оны бскіту үшін күрес екендігін көрсетіп
бсрді. Казақ зиялылары мемлскст құру процссінің ксңес үкіменнің мүддссінс
қаарай бағыт алумсн келісс алмады. Алаш партиясы және оның басшылары
кеңестік негіздсгі қазақ мсмлскстінің, құрылуы туралы бастаманы
мойындағылары келмсді. Мұндай қарсылықтың ссбептері мынадай сді бірі-қазақ
зиялылары әусл баста тәуслсіз ұлттық авттономия құруды жоспарлады, скіншісі-
олар қазан тоңкерісін кабылдамады. Сондықтан да Алаш зиялылары ұлгтық
мсмлскет құру үшін жүргізді.
Алайда большсвшктср партиясы Ақпан революциясынан кейіи өз
тәуслсіздігі үшін күреске шыққан отарлыкқ сзгідсгі халықтарға тек кеңестік
негіздегі автономия бсретіндігін мәлімдсді. Бұған дәлсл В. И.Лснин және
И.В. Сталин Түркістан кеңсстерінің съезіне қолдаған жедслхатында былай дсп
жазды: Халық комиссарлары кеңссі сіздсрдің өлкелеріңіздің кеңсстік
нсгіздсгі автоиомия болғандыкын қолдайды 11.
В.И. Лсниннің осындай пікірін сол ксздсгі ұлт істері бойынша халык.
комиссары И. Сталин бұл дсгеніңіз бслгілі бір ұлттың автономия алуы
смес, кеңестік билікті қолдайтын жұмысшы және шаруардың автономия алуы деп
бұрмалады. В.И. Лснин мұндай тұжырымға төзбсйтіндігін ашьіқ білдіріп
өз пікірін былайша нақтыландарды: ... ұлттардың өзн-өзі- билеуін алып
тастап, еңбскшілсрдің өзін-өзі билсуі мүлде теріс, өйтксні мәселені былайша
қою ұлттардың ішіндегі жіктелудің қандай қиыншылықтармен, қандай бұралаң
жолдармен жүріп жатқанын есепке алмайды. Ал сңбскші бұқараның өзін-өзі
билсуі айту, тек пролетариаттың өзінің таптық мүддслерілің буржуазия
мүдделерімен ешқашан да сәйкес кслмсйтіндігін біржола көзі жеткснде ғана,
мұндай деңгейге әлі жете қоймаған халықтар өзін-өзі билеу құқығын талап
етсе, онда мүндай талапттын, толық зандылағын мойындаудан бас тарта
алмаймыз 12
Ұлт мәсслссінс байланысты Орта Азияда қалыптасқан жағдайдаға орай В.И.
Лснин: Осы уақытқа дсйін өз молдаларының ықпалында қалып огырын қырғыз,
өзбек, тәжік, түрікмсн сияқты халықтар жонінде біз нс істсй аламыз? Біз осы
халықтарға барып: біз сіздсрдің қанаушыларыңызды лақтырып тастаймыз! дсп
айта аламыз ба? Біз мұны істей алмаймыз, өйтксні олар бүтіндей өз
молдаларына бағынышты. Бұл арада халықтың дамып жстілуін күту ксрск, ол
болмай коймады, -дсп әрбір ұлттың өзін-өзі билеу құқығы өзінде сксндігін
ашық айтты13.
В.И. Лсниннің осы пікірін ұлттардың өзін-өзі билсу құқығын талап етуін
занды процесс ретімде түсінгсн Алаш азаматтары кеңес үкіметінсн
ксліссөздср жүргізіп ұлттық автономия мәсслесін шешуді қолға алды. Осы
мақсатта 1918 жылдың наурызында Алашорда үкімстінің тапсыруымсн Халел және
Жаһанша Досмүхамедовтср Оралдан Мәсксуге жүріп кстті. Қазақ зиялыларының
өкілдсрі Халық Комиссарлары Ксңссінің төрағасы В.И. Ленинмен және ұлт
істері бойынша халыкқ комиссары И.В. Сталинмен кездссіп, оларға 1917 жылы
желтоқсаида өтксн скінші қазақ-қырғыз съезінің қаулысын табыс стті. И.
Сталин қаулымсн танысқаннан ксйін 19 наурызда Ссмсйдегі Ә. Бөксйханов пен
X. Ғаббасовты телефон арқылы ксліссөзге шақырды. Келіссөз 20 наурызда ары
қарай жалғасты. Сөз Алашорда автономиясының мәртсбесі туралы болды. Телефон
арқылы сүхбапасудағы И. Сталинкің сөзі Сарыарқа газстінің беттсрінде
қазақ тілінс аударылып жарияланды. Газсттс былай дслінгсн: Рессйдсгі
халықтардың құқықтары туралы халық комиссарларының шығарған белгілі ережесі
бұл күнге шейін ұлт мөсслесі тақырыбын совст үкіметінің нсгізгі қызмет
жобасы стіп кслсді. Үшінші советтср съсзі осы ережені жалғасытруға қаулы
қылды. Өзінің бізгс тапсырьш отырған жалпықазақ-қырғыз съсзінің қаулысы
түгслімсн жоғарғы жобаға муафиқ кслсді. Бірақ жалғыз-ақ шарт қоямыз; сгср
сіздің съездің каулысы өкілдеріңіздің совет үкіметін тануға қарсы
болмаса болғаны. Үшінші Советтср съезі советстский федерация мизасын жасап
һәм бұл мизам Советтер съсзінің бекітуіне салынсын деп қаулы қылынды. Бұған
қарағанда енді сөзді қойып, іске кірісу керек, яғни һәм бір тұрмысы, салты
басқа халықтар жергілікті советтермен қосылып, автономия, фсдсрация алу,
тегінде басыбайлы бөлініп ксту секілді ұлт ниеттсрін жарыққа шығаруға съезд
шақыратын комиссия құруға тырысу керек. Біз ойлаймыз, жалпы қазақ-қырғыздың
өкіддері тез қамданьш, ыңғайлы уақьтты өткізбей, жсргілікті Советтсрмен
бірігіп, әлгідсй комиссияны қүрар. Сізден өтінетініміз, біздің осы
жобамызды Алашорданың Ксңесіне салып жауап қайтарсаңыздар ексн. Адрес:
Мәсксу, Кремль, Халық Комиссарларының бастығы Лснинге һәм халық комиссары
Сталинге.
Ұлт жүмысын басқарушы Халық Комиссары - Сталин.14
Біртұтас тәуслсіз ұлттық мемлскетті қүруға талпынған қазақ
зиялыларының өрксниетке, тәуслсіздікке қол созган әрскеттсрі мен Кеңес
үкімсті мойындамаған қазақ үлттық автономиясы қазақ зиялылырының
өрксниеткс, тәуелсіздікке қол созған әрсксттері рстіндс тарихта қалды.
Түркістан мсн Қазақстан республикаларының мүмкіндіктерін сан қырынан
саралаған қазақ зиялылары Орта Азияны межелсу тұсында қазақ халқы қандай
жағдайда түзу жолға түссді деген сауалға жауап іздестірді жәнс сол
территориялық мсжслсу тұсындағы ұлт зиялы қауым өкілдсрінің мсмлсксттік
қызметтсрінс талдау жасальнды.
XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының саяси-қүқықтық, қоғамдық ой-
пікірінің қалыптасу процесі мен ерекшеліктері мсмлсксттілік мәсслесін
құқықтық көзқараста қарастыруы нақты ссбсп болды.
Қазақстан тарихындағы 30-шы жылдардағы қасірсттің Орталықтың озбырлық
саясаты екендігін анық көруге болады. Оргалық қазақ халқының мүддесін ашық
түрде елемей, Ақпан революциясьнан кейінгі ұлттық мсмлскет құру, жеке
мәселслерін дсрбсс шсшу жолындағы жеңісінің тамырына балта шапты. 1920 жылы
ксңсстік нсгіздс Қазақ Автономиялық Республикасының құрылуы уақыт өте
озінің жалған мәнін ашып көрсетті, іс
жүзінде Орталық барлық күрделі мөсслслсрді өзінің өктем тандауы бойынша
шешті. Ал бүл сөз жоқ қазақ қогамындағы прогрсссивті күштср тарапынан заңды
наразылықты туғызды.15
Большсвиктік басшылықтың біртұтас мсмлскстті құруға жанталасуына үлт-
азаттық қозғалыстың шарықтау барысында қалыптасқан және отаршылдыққа қарсы
идеологияны ұстанған ұлтгық зиялыларының импсриализмгс наразы болігі қарсы
тұрды.
Алайда, осы мәсследсгі бүкіл қиындықтың төркні отаршылдықпсн күрес
идсологиясы көзқарасын ұстанған зиялылардың рсволюциядан ксйінгі уақьтта
алғашқы кезекте жалпы дсмократиялық жалпы ұлттық міндсттерді шешуге
табандылықпсп күресуіндс, ал Қазақстандағы саяси игілікті қолына алған
болыпсвиктсрдің өздсрінің кешегі қарсыластарына сенбей, бірінші ксзсктс
таптық, партиялық тұрғыдан шектелген міндеттерді дәйектілікпсн шсшугс білск
сыбана кірісуінде жатыр сді. Осы екі күштің арасындағы күрес, нсгізінде
соңғьларының жеңісімен аяқталуға тиіс болатын. Өз кезегіндс, бүкіл қоғамдық
мәсслелерді шсшудің ортақ әдісі ретіндс тапттық көзқарастың бски түсуі
партияда жоқ зиялыларды консервативтік күш ретінде бағалайтын пікірдің
таратылуына жол ашты.
Қазақ қоғамы мен оның саяси элитасының мелекеттік дербестік жолындағы
күрссініц қызмсті болашақта тарихи тағлым ретіндс қала бсрмск.
Қазақ зиялыларының осы бағыггалған іс-әрекеттері, ұлттық тәуслсіздікті
қалпына кслтіру қызмсттері тарих бсттері арқылы талдау жасау нсгізіндс сол
уақыттағы ұлттық идеялар, бүгінгі күндс бастан ксшіріп отырған
тәуслсіздікке жол салды.

2.Ұлттық элитаның саяси көзқарастары.
2.1.Әліхан Бөксйханов қазақ халқьның тендік, еркіндік және демократия
жолындағы күресінің лидері.
Каіак. халкы көшіп конып, өмір сүріп жатқан облыстарда автономия
берш, жаңа әкімшілік-территториялық құрлым жасауға азамат соғысы кедергі
жасады. Алашордалықтар ақ гвардияшылардың лагсрінде болды. 1918 жылы 24
маусьмда Әлихан Бөкейханов Алашорданың төрағасы ретінде қыргыз даласының
тсрриториясьнда Кеңес өкіметі мен әскери Кеңсс ұйымдарының барлық
декреттерін жою туралы қаулыға қол кояды да, "жігітгерді большевиктермен
күреске шақырады".16
Әрине, ақ гвардияшылар қазақтарға қандай да бір автономия беруді
ойлаған жоқ. Жергілікті кадеттердің оңшыл тобының органы Семейде шығатын
"Свободная речь" газеті Алашорданың жетекшісі Бөкейхановты Колчак үкімсті
алдында жаманатты етуге әрекет жасаған болатын; "Біз сұлтан Бөкейханов
қырғыз өлкесін басқаратын өкіл болады ексн дегенді сендік. Бөкейханов
бүкіл қырғыз халқының еркін білдірмейді, ол бар болғаны қыргыз
интелегенциясьның жеке бір тобының мүддесін жақтайтын басшы. Сондьіқтан да
Бөкейханов мырзаны қыргыз халқын
басқаратын өкіл етіп тағайындау олардың тағдырын көкжал қасқырға
тапсырумсн бірдей болмай ма?" [17].
Бөксйханов жөнінде мүндай қорытьнды жасау, біздің ойымызша, оның саяси
көрегендігін, жетекшілік: қасиетін бағаламағандық, "жеке басының мүддесін
жақтанды" деп, трайбализмге бұрып тұрғандарын байқатады. Ал, шын мәнінде Ә.
Бөкейханов дер кезінде өз бойында қайта құруды жүзеге асырған. Ол догматик
нс дсмагог смес.
... Біздің қазақ-қырғыздың ісін көркейтетін болсақ, үкімет ісінен
бөліп қойған оң болады. Оны орысша "отделение церкви от государства" дейді.
Кадст партия менің бұл пікіріме өзгеше қарайды.
Осы үш ол айрьлғаны биьл ашыққа шықты. Мен сонан соң қазаққа Алаш
партиясьн ашуға тырыстьм. Мұны мен шілдедегі жалпы қазақ съсзіпде
айткан едім" 18. Әліханның осындай белді бекем бұған шешімі мемлекет
дәрсжесінде ойлай білді, қоғамдық-саяси мәселсні шешудс халықтық бірлік
принциптеріне сүйеніп, өркениетті елдердің қатарына жетуді ойлаған
саясаткер деп тұжырымдауға болады. Әрі саяси көзкарасында демократиялық
қорытындының басым екені байкалуда. Идеялық жағынан сол ксздегі ресейлік
саяси арнадағы кадеттер партиясының (конституциялық дсмократтардың) — халық
бостандығы партиясының идеясы жақьн болды.
Ә. Бөкеханов жетскшілік сткен қазақ элитасы большевиктерге қарсы
позиция ұстады. Қазан революциясының Қазақстанға қажет емес екенін түсінді.
Кеңес үкіметіиің бүкіл іс-әрекеті, болмысьның өз жаңа дамытылған отарлау
саясатын жүзеге асыратынын байқап, дер кезінде тани білді. Отарлық езгідегі
қазақ сияқты халыққа дәл осы кезде тапттық жіктслудсн гөрі ортақ ұлтық
мүдде нсгізінде бірлуі дұрыс екенін Алаш жетскшілері түсінді. Әлихан
Бөкейханов: "Біз қарап отырсақ косақ арасында бос кетеміз. Қазақ жұрты
болып бас қамын қьлмасақ болатын емес. Есік алдьнда дауыл, үй артынан жау
келді. Алаштың баласы, ақтабан шұбырынды, алқакөл сүламасыдан соң, 200
жылда, басына бір қиын іс келді. Ақсақал агаң, азамат іні, отбасы
араздықты, дауыды қой, бірік, журт кызмстінс кіріс! Алаштыц басын қорғауға
қам қьл!". — деп бірігуге, ұлттық біртастыққа шақырса, "Ресей мемлекеті
енді жақьш арада үйірге қосылмайды. Бірліктен айырсақ, мына орысша қаңғьш
кетеміз. Көш бастаған ақсақал аға, зиялы іні, жсргілікті жұрт қызметін таза
ақта. Жалпы жұртқа мұрындық бол", -дсп бірлікке шақырады [19
Ә. Бөкейхановтың мақалаларында Алашорданың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.