Мәдениет және өркениет аясындағы ұлттық тәрбие

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
I. Ұлттық мәдениет өркендеу және даму мәселелері ... ... ... ... ... ... . 3
1.1. Мәдениет және өркениет аясындағы ұлттық тәрбие ... ... ... ... 11
ІІ. Қазақстандық қоғамының мәдени-ұлттық
өзгешелігі ... ... ... ... ... ... . 17
2.1. Дін және мәдениет өзара
байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
ІІІ. Тарихи
мұра ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... . 23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

Кіріспе.

ХХ ғасырлардың аяғы мен енді ғана табалдырығын аттаған жаңа ғасыр
бастауында мәдениеттің ғаламдық сипаты одан әрі айқындала түсуде, өйткені
өзінің мәдени-тарихи мәнділігі жағынан адамзат баласының рухани ой-өрісін
кеңейте түсуде. Тағдыр мәденеттің өзіне жазып қойған сияқты. Олай болса,
адамзат баласының ғасырлар бойғы тарихының мәдени бет-бейнесін жан-жақты
ашып көрсетіп, ұрпақтар жалғастығы мен мұрагерлігінде ерекше белсенділік
танытатын ұлы да, құпия күш болып табылатын мәдениет атауларының
сырларын ашып, бүгінгі ұрпақтың игілігіне айналдыру бүгінгі күннің басты
талаптарының бірі болып табылады. Шығыс пен Батыс - әлемдік екі бастама,
екі рух, екі дене, екі жаратылыс дүниесі. Сондықтанда өзімдікі мен
өзгенікі пиғылына мүлде бас ұрлау, мәдениеттің бұл ағымдарын бір арнаға
түсіру, дүние жүзілік мәденеттің өзгісін кеңейту. Бұл жайында орыс ойшылы
П.Я.Чаодаев тарих сахнасына алғашқы болып шыққан Шығыс өзінің
дүниетанымдық, пайымдаушылық тұңғиығынан түсірген сәулесімен жер бетін
нұрландырса. Өз кезегінде Батыста, өзінің жан-жақты белсенді қызметімен
әлемді мәнті етті – деп жазса, белгілі ғалым Гессе. Даналық тұрғысынан
алсақ Шығыспен Батыстың сан-сапалы мәдени өмірін жаугершілік жағдайындағы
қақтығыстарға ғана толы шым-шытырдың әлем деп біржақты қарастыруға
болмайды, онда біз бұл өркениеттердің арасындағы мәдени сабақтастықты
жоғалтып аламыз деп толғанды. Өз ерекшеліктері бар, ең бастысы – Шығыс –
Солтүстік мәдениеті адамның табиғатқа жақындығымен ерекшеленеді.

I. Ұлттық мәдениет өркендеу және даму мәселелері.
Егерде қоғамның барлық салалары тұбегейлі өзгерістерге үшырап,
әлеуметтік трансформация процестері белсенді жүріп жатса. онда
идентификация мәселесі туа бастайды. Бұрыңғы күнделікті, жат емес реальды
дұние дағдарысқа үшырайды, бүрыніъі күндьшық-тар жүйесі моральдык нормалар,
жеке пеңде мен бүкіл қоғамның мінез-кұлыктық ережелсрі мен бағыт-бағдарлары
құлдырай бастайды.
Идеологияның, руханилыктык, адам және қоғам болмысының идеялық
негіздерінің құлдырауы өз ксзінде дүниеге көзқарастьш негіздерінің күрт
өзгеруіне оны жаңаша кдрастыруға әкеп со-ғады. Бұрынғы өлеуметтік
институттардың кызметі токтап, калыптасқан мәдени түсінбеушілік хао-скд,
түрақсыздыкка, баска да негативті көріністерге әкелсді. Бұрын болған
мәдениет жоғала бастайды, бүл ең алдымен мәдени жүйенін күлдырауы арқылы,
ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлсрдін, өмір сүру салтттарының, өмірлік
стильдермен формалардың күйрсуі аркылы көрініс табады. Бүрынғы мәдениеттің
күйреуі (жоғарыда көрсетілген мағынасында) субъективті заманның ақыры
ретінде кабылданады.
Мәдениеттің күйрсуі келесі екі салдарға әкеп соғады:
1) Дүниенің бүрынғы үйреншікті бейнесінің күііреуі. жеке даралық
және топтық деңгейде, сол сскілді бүкіл қоғам деңгейінде идснтификациядан
айырылып калу. Адам дүниені, ал дүние адамды танымай бастайды.
2) Идентификациядан айырылып қалу сөгген бастап адам мәдени дамудың
жана үлгілерін іздей бастайды. Жаңа мәдениет тез арада бұрынғы дүниені
тұтастай қайтадан бір қалыпка келтіруді қажетсінеді.
3) Феноменологиялық түрғыдан алып қарағанда идснтификациядан айырылу
өзін-өзі келесі түрде керсетеді. Қоршаған ортаның реакциясы (жауабы)
адамнын мүдделері мен ынта ықьшасы-на сәйксс болатьшдай өзін-өзі үстау
кдбілетінен айырылып қалу.
Дүние (әлем) оның, яғни адамның өрекеттерін адекватты түрде жауап
қайтармайтынын көріп, түсінеді.
Адамды "езараәрекеттестік" бойынша парт-нерлер танымайды, ол бүрын
ешкандай пробле-ма болған емес. Әлем үшін адам танымайды, оның танымай,
өзін-өзі тани алмай қалады. (Мысалы: Г. Графинкель атты психолог адамның
жоғарыда көрсетілген күйлері сенбеушілік пен уайым сезімін, әртүрлі
психоматиматикалық синдром-дарды, депрсссия мсн психоздар туғызандығын
дәлелдеді).
Идентификацияның болмауы (оны) мінез-құлықтың әлеуметтік ортаның
нормативтік талап-тарына сөйкес келмеуі аркылы көрінеді.
Идентификация әлеуметтендіру процесі бары-сында калыптасады және 2-ші
негізгі себеп бойынша жоғалып кетуі мүмкін:
1. Түбегейлі психикалық өзгерістсрдің нәтижесінде.
2. Қоршаған әлеуметтік ортаның тез және көпті (өсіресе
революциялык) өзгерістерінің нәтижесінде.
Идентификациялар қоғамдағы негізгі институттармен (жанүя, мемлекет,
экономика, білім беру және т.б.) тыгыз байланысты.
Адам бір сәтте институционалдық талаптарға сәйкес келмей,
институттардың өзінін мінез-күлкусына деген реакциясын, жауабын кдбьида-
майды, түсінбейді.
Осыдан келіп, институттардың күйреуі немесс мазмүны жағынан күрт
өзгеруі идентификацияны жаппай жогалгуға әкеп соғады.
Идентификация процесінің кәдімгі элементтері:
— өмірбаяннан айырылу. Күрт өзгерістер емірлік жоснарларды бүзады,
өзгерген жағдайға байланысты жоспарларды қайтадан тез арада және түбегейлі
ойластыру, адамның бүрынғы өмір сүру салтынан әкетеді де, оның
емірбаянынын күйреуіне әкеледі;
— болашақтың болмауы. Бүрынғы медениет қызметін тоқтатады, немесе
оның қызметіне те-жеу салынады, мәдениетті деформациялау оның мөнінің
өзгеруіне әкеп соғады.
Мәдениеітін күйреуі бүрынғы дамудың багыт-бағдарын бүзады, мүраттардың
жоғалуына, принциптерді жаңаша қарастыруға әкеп соғады. Мәдени үлгілер
күйреп, тіршіліктің барлық формаларындагы авторигеттер кұрып, қоғамның де-
зинтеграциясы басталады.
Қоғамның ең белсенді деген белігі идентифи-кацияларын жоғалтады, бүл,
ең алдымен, өмірлік гюзициясы жоғаргы деңгейдеіі адамдар болады:
— биліктің бүрынғы жүйесі тарай немесе терең дағдарысқа үшырай
бастайды. Бі-ілік популизмге айналады.
— қоғамның әртүрлі қабаттары немесе біртүтастығы бүрынгы
мәртебесінен айырылады..
Идентификациядан айырылу бәрін қалпына келтіру әрекетін туғызады, соны
қажет етеді. Дүниенің біртүтас жөне түрақталған бейнесін, үлгісін кдлпына
келтіріп, жаңаша қалылтастыру керек (түрақсыз, белгісіз дүниеде үзақ өмір
сүру мумкін емес).
Шекаралык жағдайға түскенде, оны ой елегінен өткізіп, адам езіндік
идентификация мен идентификацияның амалдарын іздей бастайды. Өзгерген
жағдайға байланысты мәдени формалар мен моделъдерді қальштастыру
қажеттілігі туады.
Мәдениеттің күйреуі оның толығымен жокқа шығуы, құрып кетуі емес.
Әркашанда көптсген және алуан түрлі альтернативті мәдени формалардың
алғашқы бастамалары болады.
Баска мәдени формалар мен модельдерге назар аударып, оларды идеал,
бағыт-бағдар ретінде пайдалануға болады. (Мәселен, батыстық үлгілер).
Бірақ бұл баска проблемалар болып саналады.
Әрине, ұлтгық сәйкестендіру жөніндегі сүрақ-тар жана заман ғылымының
алдындағы ұлттық мәдениет туралы ғьшымнын пайда болуынан бас-тап нсгізгі
келелі мәселе болып отыр. Үлт дегеніміз не? Үлттық мәдениетті
сәйкестендіруге бола ма? Бұл жұмыстың міндеті - осы сүрақтарға жауап іздеу
бағытында алға жылжып, қозғалу.
Ұлт қогамнын, бір бөлшегі өктемдік, тарих және үлт пен ұлттың
арасындағы ерекшеліктері және олардың өрісін сәйкестендіру проблемаларын
анықтау болып табылады.
Ұлттық мәдениетімізге келетін болсақ — халқымыздың ар намысының
айнасы, үзақ жылдар ішіндегі сүрыпталып жинақталған асыл да ардақ-ты
қазынасын құрайтын рухани игілігі, салт-дәстүрі, өдет-ғұрпы, таным-сенім,
халықтың емірдегі бет-бейнесі, зиялылығы, біліктілігі, басқа бір үлттан,
халықтан, нөсілден ерекшеленетінін көрсету, тыныс-тіршілігін айырып
ажырату. Үлттык, мөдениетіміз — өнерді, адам-ның шығармашылық, керкемдік
эстетикалық, эт-никалык талғамдарын калыптастырып дамытатын рухани өмірдің
барлық салаларын камтьш, ғұмыр нәрінің бұлағына жетелейді.
Қазак халқының мәдениеті — ұлттық мәдениетіміздің тарихының өнімді
өзеіі, күрамдас бөлігі.
Халқымыздың мәдениеті идентификациялаудың ең маңызды саласы. Сондықтан
оны игеру, өз алдына гылым ретінде танып, оқып үйрену казакпын дейтін әрбір
адамның азаматтык пары-зы, касиетті борышы, түрмыс-тіршілігінің гаусылмас
талабы, кджеттілігі.
Кдзақ халкының дестүрлі мөдениеті, ғасырлар қойнауынан бастау алады,
осыған орай бүгінгі танда мөдениеттің тарихи қозғалысын, зандылык,
ерекшеліктерін танып білудің маңызы артыл отыр. Күн санап халқымыздың
дөстүрлі күндылыктары-на, олардың қайнар бастауларын тануға деген ықылас
өсіп келеді. Міне, сондықтан да зерттеу зерттеу тақырыбының езектілігі,
біздің алға қой-ған мақсат-мүддемізбен де осы мәдени кұндылық-тарды танып
білуге деген іс-әрөкетімізбен де сөйкес келіп түр. Бүрынғы тәлім-тәрбие мен
кззіргі тәлім- тәрбиені үйлесімді қолданса ұрпақ сабак-тастығы дүрыс
болады.
Үриақтан-үрлаққа жалғасын тауып дәстүрлеріміз гасырлар қойнауынан
бастау алады. Бүның өзі бүгінгі күні оның жетілуін, оның өміршеңдігін,
мәдениеттегі өзіндік орнын кажеттілігін айқындайды. Қазақ халқының
қүндылығын арттыру, дәстүр сабақтастығын жалғасты-ру үлттық мәдениетке
қамқорлық жасау — әрбір адамның борышы.
Басты мақсат — үлттық қүндылықтар деңгейін жоғары көтеріп, адамзатгык.
қүндылықтар катарына қосьшу мен теңесу. Біздің баршамыздың бас-ты тілегіміз
де осы. Негізгі мәселеге ойыспас бүрын үлтсық мәде-ниет, идентификация
үғымдары турасында түсінік қалыптастырып алайык. Француз тіліндегі сиііиге
сөзінің екі түрлі мағынасы бар. Олардың бірін "Ұлттық мәдениет", екіншісін
— "кемелдік" деп аударуымызға болады. Үлттық мәдениетке катысты барлық қате
түсініктер француз тілінде сөзінің осылайша екі мағынасының болуына
байланысты. Олай болса, біз өз тілімізде бүл екі мағынаны "мәдениет" және
"кемелдік" сөздерімен белгілесек, бүл кате түсініктерімізді жоямыз.
Мәдениет - халыктың салт-дәстүріне, әдет-ғүрыптарына және жазба
әдебиетіне, тіліне, дініне, моралі мен эстетикасына және экономи-касына
қатысты туындылары. Кемелдік болса, тек жоғары білім алған, мәртебелі
тәрбие аясында өскен шынайы зиялыларга төн. Ұлт — бір мөдениетті
ортактастырып отырган адамдардың жиынтығы. Ұлтгык сәйкестснудің сапалы
өрбуі -іс жүзіндегі құндылыктарды, үмтылыстарды қай-та бағалауды, жаңа
түсініктердің пайда болуын, жана стратегиялык мақсаттар мен міндеттер
қоюдың кажеттілігін тугызады. Сондай-ак идеологиялық деңгейде адамгершілік
жәнс саяси иде-алды, қондырғыларды және өзара әрекеттегі этникалык топтар
мен кауымдарға қатынасты ізгіліктендіру іске асады.
Ұлттық сәйкестенудің маңызы әсіресе Казақстанның тәуелсіздік алып, ез
жолын анықтауымен, үлпъік түпкі мүддесін коргау кажеттігі артк-анда
көкейкестілікке ие болады. Адамзат кауымын-да шешімін табуды талап ететін
мәңгілік пробле-малар бар. Олардың біреуі — жағдайға байланыс-ты уақыттың
етуімен өзгеріп отыратын, түракты болып табылмайтын үлтгық сәйкестікті
калыпта-стырудың келелі мәселесі болып табылмайтын үлттық сөйкесткті
қалыптастырудың келелі мәселесі болып табшіады. Әсіресе кдзақгар өзінің
тәуелсіздігін алған соң, өз енерін, өз талабын, идеяларын үсынып, ел болып,
мемлекет болып өмір сүре алатындығын бүкіл әлемге паш ете алу-ындаіъі
"казақтығы" мәдени — ғылыми өрісі озық азамат стіп тәрбиелеу біздің де
қогам алдындағы борышымыз. Ал ойлы, лайымды, білімді, мәдениетті, іскер,
еңбекшіл азамат тәрбиелеуді адамзаггың акыл-ойы мен мәдениеттің дамуын-дағы
бағалы байлықтың бәрін игере отырып, жәнс оны бүгінгі ұрпақтын, санасына
үстаздык шеберлікпен біртіндеп сіңіру аркіылы ғана жүзеге асырылады.
Үлттық идея ең бірінші үлттық, тарихи, нөсілдік-этникалык, өлеуметтік-
мәдени, діни сияқты өлшемдер ортақтыгы негізінде жүзеге асатын ұлттық
сәйкестену нысаны ретінде жүзеге асуы мүмкін. Аталған белгілер ұлттық
сәйкестену нысаны ретінде жүзеге асуы мүмкін. Аталған белгілер үлттық
немесе этникалық кдуымдастыкқа өзінің бірлігін, кдуымдастык ішіндегі
ұқсастығын, баска кдуымдастықтардан өзгешелігін түсінуге жол ашады. Сонымен
кдтар, мәңгілік сәйкестену болмайды, бір жағдайларда сәйкестену аса баяу
білінсе. кейбір жағдайларда санаулы айлар ішінде болып өтеді. Бүл жерде
азаматтар санасына өсер етудің күшті қүралдары жөне олардың ез
сөйкестенулері туралы түсініктері роль атқарады. Қазақстан слі кеп ұлтты сл
болғандықтан әр үлттык бірлігін, кауымын, бір-біріне әсерін, үқсастығын,
айырмашылықтарын, мәдени ерекшеліктерін реттсп сактауымыз қажст.
Қазақстандағы өзінің "казақтығын" толығымен сезіну мүмкіндігіне тек
тәуелсіздік алғаннан соң қол жеткізді, Кдзақ елі тәуелсіздігін алғаннан
кейін еліміз басқа Еиропа елдеріне өзінің тәуелсіздігін, өзінің мәдениет,
езінің тілін, ділін, дінін көрсете бідді. Сол себеіггі казак елі өзінің
кззакпығын тәуелсіздігін алғаннан кейін танымал бола бастады.
Н.Ә. Назарбаев бір жағынан, Казақстан халкын сәйкестендіруді жалпы
азаматтық және саяси кдуымдастық деңгсйлеріне бөлу қажеттігін, екінші
жағынан еліміздегі барльгқ этникааралык. катынастардың қазақ халқының
үлттык сәйкестенуімен ынтымақгастығын атап өтеді.
Әр үлтты оның санына қарамастан, басқалар оларды сол үлт екілдерінің
өздерін өздері қалай сыйлайтынына қарай сыйлайды деген түжырым тек жақсы
тілек болып табылады. Артықшылық, ягни, сыйластық әскери техниканың жеке
қүрамы мея бірлігінін саны арқылы білінетін күшінде болып табылады.
П. Сорокиннің көзкдрасы бойынша Жер домалақ, бүдан артык кеңсю мүмкін
емсс. Кеңею, яғни, ассимиляция ерте ме, кеш пе болатын жай, бірақ егер
жеңіліс тапқан елдің халқын түгелдей қүртып жібермесе ассимиляциялануы
мүмкін емес, қалыптасып болған үлт деп аталатын түсінікке әкеліп тірейді.
Бірак бір халықты бір халыктың түгелдей бір күнде қүртып жіберуі
мүмкін емес. Өзін-езі сактау инстинкті әлем халыкгарын тәртіп бұзушыға
тиімді өсер етуте жол ашатын өзара бақылаудың әр кмлы түрлерін жасауға
межбүр етеді. Табиғатта тендік жок. деген макал — шындык. Қиыршық таска
толы теңіз жағасындағы бір ұяда екі бірдей жүмыртка болмайтыны сияқты, екі
бірдей тас та-былмайды. Өлшем олардын айырмасын сөзсіз анықгайды. Қоғамда
теңдік жоқ. Қоғамдык теңсіздікті қоғамнын, өзі тудырады. Мысалға бір
үрыктан жаратылған егізді алайык, бала кезінде оларға ата-аналары бірдей
киім алады. Олардың талғамдары, өдетгері, қызығушылық-тары да бірдей. Жалпы
алғанда олардын, бірге өмір сүрген кезде шешуші роль аткаратын тек бір
жағдайдан өзгесінің бәрі бірдей. Егіздердің біреуі дүниеге бірінші болып
келген. Ол өз сыңарынан бірнеше минут қана бүрын туған. Дөл осы бірнеше
минут
ата-ананың егіздердің біреуіне кіші, екіншісіне үлкен деп карауға жол
береді. Бірнеше минутқа ғана ерте дүниеге келуі біріншісіне өмір бойы жасы
үлкен ағаның міндетін орындауды жүктейді, сонымен кдтар үлкені кішіден
үлкеннің басымдығы болып табылатын артықшылыктар жиынтығына ие болады.
Ағайындылар бірдей болғанымен, туа салысымен оларға өр түрлі әлеуметтік
роль тиеді.
Қазірде идентификациялау өзекті мәселенің бірі. Бүгінгі танда, әрі
болашакта мәдени және этникалык идентификацияға байланысты көптеген
зерттеулер жүргізіледі деп ойлаймыз.
Ұлттық мәдениетімізге келетін болсақ — халқымыздың ар-намысының
айнасы, ұзақ жылдар ішіндегі сүрыпталып жинакталған асыл да ардақ-ты
қазынасын күрайтын рухани игілігі, салт-дәстүрі, әдет-ғүрпы, таным-сенім,
халықтың еміріндегі бет-бейнесі, зиялылыгы, біліктілігі, басқа бір үлттан.
халыктан, нәсілден ерекшеленетінін көрсету, тыныс-тіршшігін айы-рып
ажырату. Үлттық мәдениетіміз - енерді, адам-ның шығармашылық, көркемдік
эстетикалык, эти-калық татгғамдарын қалыптастырып дамытатын рухани өмірдің
барлык асдаларын кдмтып, ғүмыр нәрінің бұлағына жетелсйді.
Қазақ халқының мәдениеті — үлттық мәдснистіміздің тарихының өнімді
өзегі, күрамдас бөлігі. Халқымыздың мәдениеті идентификациялаудың ең
маңызды саласы. Сондыктан оны игсру. ез аддына ғылым реіінде танып, оқьш
үйрену ідззақ-пын дейтін әрбір адамның азаматтык парызы, қасиеггі борышы,
түрмыс-тіршілігінің таусылмас талабы, қажеттілігі. Қазақ халқынын дәстүрлі
мәдениеті, ғасырлар қойнауынан бастау алады, осыған орай бүгінгі танда
мәдениеттің тарихи қозғалысын, зандылық, ерекшеліктерін танып білудің
маңызы артып отыр. Күн санап халкымыздың дәстүрлі қүндылыісгарына, олардың
кдйнар баста-уларын тануга деген ыкылас өсіп келеді. Міне, сон-дыктан да
зерттеу тақырыбыныя өзектілігі, біздің алға қойған мақсат-мүддемізбен де
осы мәдени құндьшыктарды танып білуте деген іс-әрекетімізбен де сәйкес
келіп түр. Бүрынғы тәлім төрбие мен қазіргі толім тәрбиені үйлесімді
қолданса үрпақ сабак;гастығы дүрыс болады.
"Ұлтшыл" деген шоқ сөздің байлауынан үркіп, кеп жағдайда өзінің үлттық
дәстүрін жақсарту, дамыту — жастардың міндеті.

1.1. Мәдениет пен өркениет аясындағы ұлттық тәрбие.
Ұлттық тәрбие жайында әңгіме өрбітпес бұрын, мәдениет пен өркениет
ұғымдарының арақатынасын саралап алу қажет деп санаймыз. Өйткені осы
терминді қолдану барысында көптеген даулы түйткілдер туып жатады. Кейбір
кезде бұл терминдер бірінің орнына бірі синоним ретінде қолданылса, енді
бірде олардың өзіндік ерекшеліктері де көрсетіледі.
"Өркениет" түсінігі "мәдениет" сөзінің мағынасында XVIII ғасырда пайда
болды. Ол XIX ғасырдан бастап Батыс елдерінде материалдық және рухани
мәдениетгің жоғарғы сатысы ретінде түсіндіріледі. Оның негізі сипаттамасы
ретінде техника мен индустрияның дамуы, әдебиет пен өнердің (деградациясы)
тежелуі, адамдардың алпауыт қалаларда көп мөлшерде шоғырлануы, халықтардың
түр-түсіне қарамай, араласып тұруы дәлелге алынды.
Мәдениеттанушы Т. Ғабитов бұл ұғымдарға мынадай түсінік береді:
"Мәдениет" - халықтың мындаған жылдар бойындағы шығармашылығы, онда қауым
мен жеке адамның рухани ізденісі, халықтың даналығы мен адамгершілік
нышандары жинақталады..., ал "өркениет" (цивилизация), семантикалықжағынан
алғанда, азаматтық дегенді білдіреді. F. Есім: "Өркениет" (цивилизация)
деген бар халықтың міндетті түрде жетіп жығылатын мәресі ғана емес, ол оның
өз болмысының көрінісі. Өркениеттілік мәні оның даралығында", - дейді.
Ғасырлар бойы қалыптасқан осы екі ұғымның мағыналарын төмендегідей
топтастыруға мүмкіндік бар:
І. Мәдениет пен өркениет бір. Олар синонимдер (И. Гердер, Э. Тайлор).
2. Өркениет — мәдениетгің аќыры, оның кәрілік шағы, руханилықтың
антиподы (Ж.Ж. Руссо, Ш. Фурье, О. Шпенглер).
З.Өркениет - мєдениеттің прогресі, болашаққа бой сермеуі, қоғамның
парасаттылық деңгейі (Ф. Вольтер, Д. Белл).
4.Өркениет - тағылық пен варварлықтан кейінгі тарихи-мәдени саты (Л.
Морган).
5. Өркениет — этностар мен мемлекеттерге тән мәдениеттің оқшау түрі
(А. Тойнби, Н.Я. Данилевский және т. б.)
6. Өркениет — мәдениетгің технологиялық даму деңгейі, оның материалдық
жағы.
Бүкіл адамзатты бір ғана өркениеттік ұғымға салудың зияндығын А. Дж.
Тойнби ашық айтқан: "Өркениеттер бірлігі" деген теріс түсінік. Әрбір
өркениетті бір-бірімен салыстырып қарау мүмкін емес, олар соншама бір-
біріне ұқсамайтын дара дүниелер. Өркениет - қайталанбайтын ерекше құбылыс,
оны ешнәрсемен салыстыруға болмайды. "Өркениеттер бірлігі" деген
концепцияны шығарып жүрген Батыстың қазіргі тарихшылары, олардың санасы
әлеуметтік ортаның қуатты күші арќылы ќалыптасќан, яғни олар Батыстың
дамыған экономикалық жүйесін өркениеттің орасан жетістігі ретінде әлемнің
барша халықтарына ортақ зањдылық деп түсінулерінде. Бұл — адасушылық,
экономикалық біртектілік соңынан саяси бір-тектілік болса, мәселенің тым
алысқа кеткенің .
Сондықтан болашақта өркениеттік негізде болуы мүмкін ќақтығыстарды
тудырмау үшін, F. Есім өркениеттік сана қалыптастыру қоғамдық және
гуманитарлық білім жүйесінің бүгінгі таңдағы басты міндеті деп санайды:
"Біз қоғамдық сананың көптеген түрін білеміз, таптық сана, ұлттық сана,
діни сана, саяси сана, т.б. Мен осы айтылған саналар синтезінен туындайтын
өркениеттік сана туралы айтып отырмын .
Өркениеттілік туралы бүгін көп зерттеліп жатыр. Ал қазаққа байланысты
өркениеттілік туралы айтар болсақ, өркениеттілікті тек техникалық,
экономикалық жағынан ғана алмай, руханилық жағынан қарастырсақ, ауыз
толтырып айтар шаруамыздың барлығы. Сондықтан да ќазақ өркениеті туралы
айту әбден орынды.
Бұдан көретініміз, мәдениет пен өркениет бір-біріне байланысты ұғымдар
екен. Мәдениеттанушы Г. Чайлдың пікірінше, µркениетке еңбектіњ қоғамдық
жолмен бөлінуі, қаланың пайда болуы, жазбаша мәдениеттің дамуы, қолөнер мен
сауданың өркендеуі, азаматтық қоғам мен мемлекеттін орнауы жатады.
Ал қазақ ұғымында "өркениет " нені білдіреді? Қазақ
лексикологиясында "Өркенің өссін, өрісің кеңісін" деген ±ғым бар. Осындағы
өркен ұрпақ та, өріс — мағынасын береді; сондағы айтылар ой: ұлдан тараған
ұрпақтар көбейсін, қыздан тарағандардан баратын жерің көп болсын дегенді
аңғартқаны. ұ¦лын ұяға, қызық қияға қондырып отыр" деген сөз тіркестерінен
қыз баланың алысқа кеткенін де байқауға болады. Осыншама кең елде бірдей
қалыптасып, тілдік диалектіміздің болмауының бір шеті ата-бабамыздың
алыстан болжаған даналығында жатыр.
Мысалы, Қазыбек би:
— Өркенім өµссін десең,
Кекшіл болма —
Кесапаты тиер еліңе.
Елім өссін десең,
Өршіл болма —
Өскеніңді өшірерсің.
Басына іс түскен паќырға
Қастық қылма —
Қайғысы көшер басыңа.
Жанашыры жоќ жарлыға
Жәрдемші бол асыға,
Қиын-қыстау күндерде
Өзі келер қасыңа.
Бүгін сағы сынды деп,
Жақыныңды басынба! —
деген екен .(12)
F. Есім өркениет туралы өз ойын былай т±жырымдайды: "Бостандықты
бағалау — өз-өзімізді бағалау, кім екенімізді анықтап алу ... Біз "еркенің
өссін" деп бата алған ±рпақ емес пе едік. Ендеше, неге сол айтылған тілекке
сай болмауымыз керек. Өркеннің есуі деген өркениетті т±рмыс қ±ру деген емес
пе?".[1]
Өркениет (цивилизация) туралы М. Ќозыбаев пікіріне келсек: "Біз Ата
тарихымызды таразылап жатырмыз. Көп проблемалардың ішіндегі ең методикалық
мәні бар проблема — өркениет проб-лемасы. "Цивилизация", "өркениет" деген
не? Оны қалай түсінуге болады? Ол:
- біріншіден, мєдениеттің синонимі;
- екіншіден, қоғам дамуының, оның материалдық, рухани (тірнек, кернек)
мәдениетінің даму дәрежесі, баспалдағы;
- үшіншіден, Л. Морган, Ф. Энгельс түсінігіндей қоғамның тағылық, одан
кейінгі варварлық кезеңінен кейінгі даму кезеңі, өркениет басқышы.
Өркениет формациялармен сәйкес келуі шарт емес. Қоғамның өндірістік-
экономикалық қатынастарға тәуелді формацияларға бөлінуінен айырмашылығы —
өркениеттілік мәдениеттің ерекшеліктерімен тығыз байланыста. Сондықтан
өркениеттілікті жан-жақты түсіну үшін мәдениет және өркениет ±ғымдарын
түсіну қажет. Мәдениеттануда мәдениеггі өркениетке қарсы қоятын ағымдар
кездеседі. Осы ағымның басында түрған орыс славянофилдері мәдениетті рухты,
ал өркениетті Батыстың ықпалындағы рухсыз деп атады. Өркениет - рухы жоқ
мәдениет деп танушылар да кездесетіндігі осыдан бастау алатындар болса
керек.
Мәдениетгануда қарама-қарсы көзқарастар да бар. Мәдениет түсінігі
адамдардың мақсаггарын қоюуымен, оларды іске асыруымен, қ±ндылығы жөне
мәнімен тығыз байланыста болады. Өркениет қ±ндылықтардың, нормалардың, іс-
әрекеттер үлгілерінің бойға сіңірілуі болса, мәдениет — жетістіктерге жету
әдісі.
Мәдениет пен өркениеттің белгілі бір әлеуметтік системадағы қарама-
қайшылықтары —абсолюттік емес, салыстырмалы сипат алады. Мәдениеттің
гуманистік құндылықтары өмірге өркениеттің көмегімен енеді, толығады,
дамиды.
Бүгінде дүние жүзінде өрбіген саяси оќиғалар мен әлеуметтік
үрдістердің күні ертең қандай нәтиже берері өркениетті елдердің назарьшан
тыс қалмауда. ¦лы өзгерістер барысына мән беріп отырады. Өйткені әлемде
өркениеттің дамуы мен өзара бәсекелесуі мемлекеттің, қоғамның, жеке адамның
өмірі мен т±рмысына жаңалықтың жаңа лебін әкеліп, жаңаша әлеуметтік ахуал
қалыптастыруы ықгимал. Алдымызда орын алатын сол ғаламдық өзгерістер
міндетгі түрде казақ кауымын, Қазақстан мемлекетін шарпып өтетіні де айдан
анық.
Қазіргі кезде өркениетті елдерде мәдени тұтастанудың төмендегідей
жүйесі қалыптасқан: адам — отбасы — мәдени шағын топ — этномәдениет — үлкен
өркениет — адамзат. Ең мағыналы мәдени тұлға адам болып табылады.
"Адамзаттық қауымдасудың ќай түрі де дәнекер бола аларлық әлеуметтік күш
іздейді. Оны алғашқы ошақ басы қауымдасуға негіз болған туысқандық
қағидаға, кіндік байланысы заңдылығына негіздейді. Қауымдастық ынтымақ
идеологиясын туысқандық психологияға ыңғайлау одақ құрып отырған күштердің
ара-қатынасының әділеттілік пен қайырымдылықќа негізделуін көздейді".
Достықты бағалау арқылы "бауырмашылдық", басқаны жақын тартып, "жатсынбау",
ержүректі батырларымыздың ақыл, қажыр-қайрат, жүрекгілігімен т. б.
арқасында байтақ даламызды игеріп, өмір сүрдік. ұлттық қасиеттеріміздің
өркениетке бастар қасиетінің бір жағы осында жатыр. Төлтума қ±ндылықтарымыз
бен өмір сүру барысында қажеттіліктен туындап отырған ќасиеттерді аскан
ақылдылықпен, парасаттылықпен дарыта білуге тәрбиелеп, өмір кешкен халық
екенімізді ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.