Ұжым және жеке тұлғаның ара қатынастарының ерекшеліктері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

Қазіргі кездегі ұжым және жеке тұлғаның ара қатынас жасау ерекшеліктері.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
I тарау. Ұжым және жеке тұлғаның ара қатынастарының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Ұжымды қалыптастыру және оның оқушы тұлғасына
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Жеке тұлғаның қалыптасушы факторлаы – тұқым қуалаушылық, орта және іс -
әрекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II тарау. Ұжым және жеке тұлғаның қалыптасуына іс - әрекет, қарым – қатынас
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
2.1 Ұжым және жеке тұлғаның шығармашылығын дамыту,
әлеуметтендіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Жүргізілген іс – тәжірибелік жұмыстардың
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымшалар

1.1 Ұжымды қалыптастыру және оның оқушы тұлғасына ықпалы.
Оқушылар ұжымы – тәрбиенің шешуші факторы және біздің қоғам
жағдайында бала өмірін ұйымдастырудың негізгі формасы. Жеке тұлғаның дамуы
үшін ұжымда қолайлы жағдайдың болуы қаже. Тұлға жан – жақты даму
мүмкіншілігін ұжымынан алатын болғандықтан ұжымда тұлғаның бас бостандығы
болуы басты шарт болып табылады. Балалар ұжымын ұйымдастыру қажеттігі
қоғамның өзі біртұтас ұжым ретінде өмір сүретіндігінен туындайды.
Қоғамды ұйымдастыруды ортақ іс - әрекеттерінің түрлеріне қарай
ажыратады. Мысалы, кәсіпшіл ұжымдар, қоғамдық ұйымдар, ерікті қоғамдар және
т.б. Осы ұжымдарда адамдардың шешетін міндеттері еліміздің әлеуметтік –
экономикалық дамуын тездету, қоғамдық дамуының жаңа деңгейін қайтымсыз
процеске айналдыру, халық шаруашылығының барлық салаларында өмірді
демократия және жариялылық принциптерінің негізінде құру.
Осы жағдай талабына сай ұжым балаларды қоғамдық өмір мен өндіріске
дайындаудың мүмкін болатын бірден – бір құралына айналады. Оқушылар ұжымы
баланың өмірін, оқуын, еңбегін, жасампаздығын, күш – қуат мәдениетін, ойын
ұйымдастырудың ең тиімді құралы.
Ұжым проблемасын педагогика ғылымының қайраткерлері және халық ағарту
органдарының озат өкілдері: А.В.Луначарский, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко,
П.П.Блонский, С.Т.Щацкий, В.А.Сухомлинский аса зор көңіл аударып зерттеді.
А.В.Луначарский жаңа адамды қалыптастырудың негізгі жағдайы ұжым
болады деді. Оның айтуынша, адамды тәрбиелеу, демек, ол адам біздің
заманымызда ұжымшыл, қоғамдық мүддені жеке басының мүддесінен жоғары
санайтын болуы тиіс. Тұлға ұжым негізінде ғана дамиды.
Н.К.Крупская тұлғаның дамуы мен қалыптасу ортасы ұжым деп атады.
Мектептегі қоғамдық ұйымдарға, олардағы балалардың қарым – қатынастарына
үлкен мән береді. Балаларды ұжымда өмір сүре және жұмыс істей алатындай
етіп тәрбиелеудің қажет екенін ескертті. Ол балалар қоғалысына байланысты
бірсыпыра мәселелерді атап көрсетті. Олар: балалардың ұжымдық іс -
әрекетінің формалары мен әдістері, өзін - өзі басқару және оны
ұйымдастырудың әдістері т.б.
А.С.Макаренко ұжымда жеке адамды тәрбиелеудің бірізді педагогикалық
теориясын жасады. Оның идеялары осы уақытқа дейін құндылығын сақтауда және
іс - әрекеті, қарым – қатынас, дәстүр сияқты тәрбие проблемалары ұжым
өмірінде шығармашылық дамудың негізі болды.
А.С.Макаренко ұжымда жеке адам тәрбиесінің өоғамдық бағыттылығын
ерекше атады. Ұжымды тек жай ғана мейірімді Адам болу жеткіліксіз, ол ұжым
мүддесімен өмір сүре білуі қажет. А.С.Макаренко жеке адам тәрбиесінің
қоғамдық бағыттылығы тұрғысынан ұжымның кейбір сапасы, яғни белгілерін
көрсетті.
1. ұжым тәрбиенің мақсаты және объектісі, жеке Адам ұжымнан тыс
дамымайды.
2. Ұжым адамдарды жалпы мақсатқа, еңбекке және еңбекті ұйымдастыруға
біріктіреді.
3. Ұжым барлық ұжымдармен табиғи байланысты қоғамның бөлігі.
4. Ұжымның өзін - өзі басқару органдары және өкілдері –
ұйымдастырушылары болады.
Әрбір ұжым – бұл топ, бірақ бола алмайды. Ұжым контактылы және негізгі
болып екіге бөлінеді. Контактылы ұжым – бұл ұжым белгілері бар бастауыш
топ. Негізгі ұжым – бұл контактылы ұжымдардың бірлестігі. Мысалы,
контактылы ұжым – бұл студенттер тобы, негізгі ұжым – факультет т.б.
Қазіргі кезеңде А.С.Макаренко идеясын дамытуда И.П.Павловтың Коммунар
әдісі игі әсер етуде. Коммунар әдісінің мәні, ұжым өмірінің айқын бейнесін
ұйымдастыру. Онда барлығы өнегелі принципіне, шығармашылыққа негізделеді.
Ұжымдық шығармашылық біріккен іс - әрекетінің ұжымдық жоспарлау және жүзеге
асыру, күнделікті іс - әрекеттері, ұжымдық талқылау, шешім қабылдау және
баға беру кіреді. Бұл мәселелер И.П.Ивановтың Коллектившілерді тәрбиелеу
атты еңбегінде қарастырылған.
Сонымен ұжым – бұл көздеген мақсатқа жетудегі ұйымшылдық пен
мақсаттылық, іс - әрекетімен сипатталатын адамдар тобы.
В.А.Сухомлинский балалар ұжымын дамыту теориясына айтарлықтай үлес
қосты. Оның терең ойлары бірсыпыра ғылыми еңбектерінде Коллективтің
құдіретті күші т.б. баяндалады.
В.А.Сухомлинский пікірі бойынша, әрбір бала тәрбиесі ұжымда негізгі
тәрбие құралы болады. Балалар мен тәрбиешілер арасындағы рухани қарым –
қатынас ұжымдық қатынастың даму процесі. В.А.Сухомлинскийдің қарым –
қатынас жайындағы идеясы жаңашыл мұғалімдердің идеяларымен ұштасып жатыр.
Демек, ынтымақтастық балалармен қарым – қатынас жасаудың нәтижесінде туды.
Ынтымақтастық идеялары жаңашыл мұғалімдердің еңбектерінде ғылыми -
әдістемелік тұрғыдан қарастырылған.
Біздің елімізде қазіргі қоғамның маңызды ұясы – мектеп ұжымы баланы
дамытуда және қалыптастыруда үлкен роль атқарады. Мектептегі оқушылар ұжымы
– бұл іс - әрекетімен (оқу, еңбек т.б.) бірігіп топтасқан балалардың
мақсатқа бағытталған тұрақты бірлестігі.
Мектеп ұжымының негізінде бірнеше өзара байланысты оқушылар
ұжымдарының типтері пайда болады. Олар: мектеп сыныбы, ұзартылған күн тобы,
клубтар, секциялар, оқушылардың еңбек бірлестіктері т.б. Бұлардың барлығын
бастауыш ұжымдар деп атайды.
Оқушылар ұжымы балаларды ұжымшылдыққа тәрбиелеудің маңызды құралы.
Ұжымшылдық адам мүддесінің ұжым және қоғам мүддесімен мызғымас
байланыстылығын көрсетеді.
Адам ұжымда өз күшінің, өз қабілетінің керек екенін түсінеді.
Сондықтан оларды үнемі дамытып, жетілдіріп отыру педагогикалық ұжымның
оқыту жне тәрбие жұмысын шығармашылықпен ұйымдастыруына байланысты. Қорыта
айтқанда ұжым – тәрбиенің маңызды құралы.
1.2 Жеке тұлғаны қалыптастырушы факторлары – тұқым қуалаушылық, орта және
іс - әрекет.
Тәрбиенің негізгі мақсаты – қалыптасып келе жатқан жеке тұлғаның
әлеуметтік тәжірибені меңгеруі, оның жан жақты үйлесімді дамуы. Жеке
тұлғаныңдамуы мен қалыптасуы мәселенің көп ғасырлық тарихы бар. Ол көп
аспектілі және әр түрлі ғылымдардың тоғысында қарастырылады. Ертедегі грек
ғалымдары жеке тұлғаның дамуына табиғи тума қабілет, қоршаған орта да әсер
етеді деп есептеген. Жеке тұлғаның қалыптасуының факторлары туралы идеялар
келесі дәуірлердің прогрессивті философиялық және психологиялық –
педагогикалық пікірлерінде өз жалғасын тапқан (Э.Роттердамский,
Я.А.Коменский, К.А.Гельвеций, Д.Дидро, А,Дистерверг, К.Д.Ушинский, К.Маркс,
Ф.Энгельс, З.Фрейд, Д.Дьюи, Э.Торындайк, Н.К.Крупская, П.П.Блонеский,
А.С.Макаренко, Л.С.Выготский, Э.И.Моносзон, Л.И.Божович, С.Л.Рубинштейн,
В.В.Давыдов т.б.)
Ғылымда бұрыңғы заманнан бері келе жатқан жеке тұлғаның дамуы мен
қалыптасуының биологиялық және әлеуметтік факторларының ара қатынасы туралы
пікірталас бітер емес. Осы бір көпғасырлық айтыс нәтижесінде әртүрлі
көзқастар пайда болды. Осы көзқарастарының бірін жақтаушылар адамның
дамуын, негізінен, табиғи ерекшеліктер анықтайды деп санайды. Ал тәрбиенің
маңызы аз деп есептелінеді. Жеке тұлғаның дамуын түсіндіретін осындай
(биологизаторлық) бағыт ерте заманнан бастау алады. Сонау Платон (427 –
347ж.ж. б.з.б.) мен Аристотель(384 – 322ж.ж.б.з.б.) өз кездерінде – ақ
адамдардың қоғамдық міндеттерін олардың табиғаты деп санаған. Аристотельдің
пікірінше, туылған сәтінен бастап – ақ кейбір адамдар бағыну үшін, ал
кейбіреулері билік ету үшін жаралған.
XVI ғасырда пайда болған преформизм (латынша – қайта құру, өзгерту)
Деген философиялық ағым төмендегідей ойды ұстанған: адамның ұрығында
болашақ жеке тұлғаның барлық қасиеттері бар, ал даму олардың тек сандық
жағынан артуын ғана білдіреді. Бұл орайда әлеуметтік факторлар мен
тәрбиенің маңызы жоққа шығарылған.
Бихевиоризм бағыты да жеке тұлғаның дамуының биологиялық бастауларын
жақтайды. Осы бағыттың негізін салушы американдық психолог және педагог Э.
Торындайктің (1874 – 1949ж.ж.)пікірінше, жеке тұлғаның барлық қасиеттерін
(соның ішінде сана – сезімін, қабілеттілігін) тек тектілік, тұқым
қуалаушылық қана анықтайды. Оның ойынша, ақыл – ой қабілеті балаға
көздері, тістері және саусақтары сияқты дүниеге келгенінен – ақ беріледі.
Ол адамды ұрпақтан – ұрпаққа сол қалпында берілетін және жеке тұлғаның
барлық қасиеттері мен келешегін толығымен анықтайтын гендердің жинағы
немесе батареясы ғана деп санаған. Жеке тұлғаның дамуын биологизатор
жағынан түсінру прагматизм бағытына да тән. Бұл бағыттың негізін салушы –
Джон Дьюи.
Ендігі бір көзқарастың негізін классикалық түрде ағылшын философы
Джон Локк (1632 – 1704ж.ж.) салып, француз материалистері оны ары қарай
дамытқан. Бұл бағыт бойынша адам өмірінің факторы деп есептелген. Д.локктің
белгілі бір пайымдауы бойынша баланың жаны дүниеге келген сәтінде таза
тақтаға ұқсас болып келеді және тек оның өмір жағдайлары мен тәрбие ғана
жеке тұлғаның белгілі бір қасиеттерінің пайда болуына себепші болады.
Осыдан кейін бұл көзқарас социологизаторлық бағыт болып қалыптасты, ал оның
өкілдері жеке тұлғаның қалыптасуына әлеуметтік ортаның әсерін бірінші
орынға қойып, оның дамуының ішкі заңдылықтарын жоққа шығарады. ОРлар
адамның рөлін төмендетеді.
Жеке тұлға деген ұғымда адамның қоғамдық мәні ашылады. К.Маркстің
айруынша, адамның мәні жеке индивидке тән абстрактілі емес, өз болмысында
ол барлық қоғамдық қатынастар жиынтығы. Сондықтан ортаның жеке тұлғаның
дамуына әсері туралы сөз болғанда, ең алдымен, кең мағынада қолданылған
әлеуметтік орта деп түсіну керек, өйткеніаданың жеке тұлғалық қасиеттері
әртүрлі орталық қатынастар әсерінен, яғни, адамдармен және түрлі қоғамдық
институттармен өзара – қатынасы арқасында қалыптасады.

2.1 Ұжым және жеке тұлғаның шығармашылығың дамыту, әлеуметтендіру.
1. Шығармашыл тұлға – біртұтас жүйе.
Қазіргі таңда әлеуметтік, экономикалық талап – тілектерге сай рухани
бай, білімді, шығармашыл тұлға тәрбиелеу қажеттігі ерекше туындап тұр.
Өмір талабына сай тұлға тәрбиелеудің ерекшелігі оның үздіксіз
жүргізілу қажеттілігінде. Тұлғаның шығармашылығын дамыту адамның кішкентай
кезінен бастап есейген кезіне дейін жүреді. Үздіксіз білім беру жүйесіне
рухани бай, жоғары мәдениетті және мәдени құндылықтарды бағалай алатын
тұлға қалыптастыруға бағытталған әлеуметтік институттар ену керек.
Адам тұлға болып тумайды, қалыптасады. Адамның дамуы – ішкі және
сыртқы жағдайлардың әсерлерімен қалыптасатын күрделі, ұзақ мерзімді, қарама
– қайшылықты үрдіс. Тұлғаның қалыптасуы мен дамуы үш факторға: тегі, ортасы
және тәртібіне тығыз байланысты. Өзінің қоршаған ортамен қатынасын арқылы
адамның табиғи мәні ашылып, жаңа қасиеттері қалыптасады. Тәрбиенің сапасы
тәрбиешінің тәрбие жұмысының мақсатты, жүйелі, кәсіби шеберлікпен
жүргізуіне байланысты. Адам әлеуметтік жүйеде тәрбиеленіп, дамиды, қоғамда
болып жатқан іс - әрекеттерге көзқарас қалыптасады, нығаяды. Тұлға –
біртұтас жүйе. Біртұтас жүйе ретінде Адам өзін - өзі дамытып отырады.
Педагогиканың негізгі мақсаттарының бірі – тұлғаны біртұтас жүйе ретінде
тәрбиелеу. Тұлға - сана иесі.Шығармашыл Адам – жасампаз тұлға. Өзін,
айналасын, қоғамды жаңартып отырады.
К.Платонов тұлғаның төрт құрылымын айқындайды. Әлеуметтік жағдайыйкес
мазмұндық белгілері, тәжірибесі, болмыстың көрінісі ретінде тұлғаның
психикалық үрдістерінің жеке ерекшеліктеріне байланысты болмысты бейнелеуі,
өмірден үйренген қасиеттерінен гөрі туа біткен қасиеттері басым болып
табылатын биопсихикалық құрылым.
Шығармашылық бағыттың дамуы адамның өзін тұлға сезінуі мен айналасына
өзіндік көзқарасы болуына байланысты. Шығармашылық бағыттың дамуына
денсаулығы, психикалық қызметінің дамуы, негізгі шарты - әлеуметтік даму
жағдайы негіз болады.
Баланың шығармашылық қасиеті кішкентайынан көріне бастайды, себебі,
шығармашылық – бала дамуының қалыпты жағдайы. Алайда шығармашылыққа
бейімділік бірте – бірте жоғала бастайды, ол балаға да, қоғамға да кері
әсер етеді. Шығармашылықпен тұрақты және саналы айналысатын және өз
мүмкіндігін жүзеге асыра алатын Адам өмір талабына, өзгермелі еңбек
шыртына, өзін - өзі тәрбиелеуге, өзін - өзі жетілдіруге тез бейімделеді.
Шығармашыл Адам жанашыл, ізденімпаз болады, өмірі қызық, мақсаттарын
жүзеге асыру барысында өз жолын өзі ашып, кедергілерді жеңе алады, үздіксіз
алға жылжып отырады.
И.Павлов Мақсатқа ұмтылған, бір мақсаттан соң екінші мақсат қойып
отырған адамның өмірі қызық әрі күшті болады. Өзінің өмірдегі мақсатына
ұмтылудың мәні мақсаттың мағынасы мен құндылығында ғана емес, сол мақсатқа
ұмтылуды деген.
Психологтер Адам бойындағы биологиялық және әлеуметтік бастауды
төртке бөледі:
1. адамның темпераменті, жас және жыныстық ерекшеліктері;
2. адамның психологиялық әрекеттері мен жағдайын қамтитын қалыптасқан
қасиеттері;
3. әлеуметтік деңгейі, тұлғаның тәжірибесі. Бұл жерде биологиялық жағынан
әлеуметтік жағының рөлі басым;
4. тұлғаның іс - әрекетінің, мақсатының бағыты. Ол тікелей әлеуметтік
жағдайға байланысты. Әрбір бөлік бірін – бірі дамытып отырады.
Шығармашылық бағыт төртінші бөлікке кіреді. Тұлғаның қалыптасуы алдыңғы
үш бөлікті дамытады, жан – жақты дамыған әлеуметтік тұлғаны қалыптастырады.
Ал шығармашылық бағыттағы адамның қажеттілігі, қызығуы, идеялары
мақсаттарын жүйелейді, айқындайды. Шығармашыл тұлға шығармашылық іс -
әрекетте болады, іс - әрекеттің барлық түрінде шығармашылықпен дамиды.
2. Шығармашылық ұғымының сипаттамасы, бөліктері.
Шығармашылық сөзінің төркіні шығару, ойлап табу дегенге саяды.
Демек, жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол жеткізу деп түсіну
керек. Философиялық сөздікте шығармашылық – қайталанбайтын, тарихи
қоғамдық мәні бар, жоғары сапаға жаңалық ашатын іс - әрекет деп
түсіндіріледі. Көрнекті психолог Л.Выготский шығармашылық деп жаңадын
ашатын әрекетті атаған. Ал осы мәселені терең зерттеген психологтердің бірі
Я.Пономарев оны даму ұғымымен қатар қояды. Өйткені, әрбір жаңалық,
әсіресе, интеллектуалдық тұрғыда болса, ол баланың психикасын жаңа сапалық
деңгейге көтереді деп есептейді. Бұл пікір бүгінгі педагогикалық
талаптарына сәйкес келетіндіктен көңілге қонымды.
Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп
қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері бойынша белгілі бір шарттар
орындалған жағдайда кез келген баланы шығармашылыққа бейімдеуге болатыны
көп айтылуда.
Шығармашылық – бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір сөзбен
айтқанда, тіршіліктің көзі. Қоғам құбылыстарында, жеке адамның, ақыл –
санасында, іс - әрекетінде, ішкі жан дүниесінде шығармашылықтың табиғи
үрдімтері үздіксіз жүріп, белгілі бір жүйемен дамиды. Ішкі шығармашылық
үрдістерін табиғат өзі басқарады. Ал сыртқы басқару, реттеу жеке адамның ой
– санасына, айналысатын ісіне байланысты.
Адамның шығармашылыққа деген құлшынысы оның өз даралығын, өз қабілеттерін
іске асыруына жол ашады. Шығармашылықтың мәнін аша отырып, оның әрекет
ұғымымен тығыз байланысты екенін анықтауға болады. Шығармашылық және әрекет
диалектикалық біртұтастықты құрайды. Әрекет шығармашылықты тудырып, оны
нақты болмысқа айналдырса, ал шығармашылық әрекетті реттейді, оның
амалдарын, тиімділігін анықтайды. Шығармашылық әрекет арқылы шығармашылық
қабілеттер қалыптасады, әрі қарай дамиды.
Зерттеушілер шығармашылық әрекеттерге әр түрлі анықтама береді. Мысалы,
И.Лернер шығармашылық әрекет деп білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға
тасымалдай білуді, нысанның жаңа қызметін көре білуді, жаңа шешім табуды
белгілейді.
А.Лук шығармашылық әрекетті мәселені шешудегі көрегендікке балайды,
идеяларды іске асыру (генерация жасай білу), болжай білу қабілеттерін
атайды.
Шығармашылық қабілеттер шығармашылық елес, шығармашылық ойлау арқылы
қалыптасады. Ал шығармашылық ойлауға ойдың жылдамдығы, ұшқырлығы,
икемділігі, тапқырлығы, дәлдігі жатқызылады.
Педагогика ғылымының әлеуметтену деген ұғым аясындағы міндеттері алуан
түрлі әлеуметтендіруші әсерлерді ( ұйымдастырылған және өздігінен орын
алған) анықтау мен негіздеуді және оларды мақсатты түрдегі педагогикалық
ықпалға айналдыруды көздейді. Бұл жағдайда жас ұрпақты мақсатты түрде
әлеуметтендірудің негізгі ортасы мектеп болуы тиіс, өйткені, отбасы немесе
басқа да әлеуметтік институт жастарды осы заманғы өркениет қиындықтарына
даярлауға қабілетсіз.
Э.Дюркгейм мектеп педагогикасына арнаған өзіндік формуласын:
Әлеуметтендіре отырып, даралау деген ойымен түйіндеген екен. Индивид
қоғамға қандай мөлшерде қатысты болса, сондай мөлшерде ол ойлану үстінде
де, іс - әрекет үстінде де табиғи түрде өзін - өзі өсіріп, жетілдіреді
дейді ол.
Американың белгілі социологі әрі психологі Джордж Гербарт Мид ( 1863
– 1931) әлеуметтендірудің рөлдік тұжырымдамасын жақтайды. Ол өзінің
Әлеуметтік бихевиоризм деп аталған теориясында адамды белсенді әлеуметтік
тіршілік иесі ретінде қарастырады. Бұл белсенділік тұлғаның ерекше ішкі
психологиялық жүйесінен туындайды.
Әлеуметтену барысында бала әлеуметтік рөлдердің атқарушысы болу үшін
оларды бойына өлшеп көру, жай ғана игеріп қоймай, нақты әлеуметтік
жағдаятты интерпретациялайды (Дж. Мидтің термині), себебі, ол өзгенің рөлін
ала отырып, өзіне деген жаңа қарым – қатынас пен көзқарасқа ие болады.
Осылайша әлеуметтенуші бала өзіне қоғамның берген рөлдерін қабылдап, оларды
өзі меңгереді. Дж. Мид шын мәнінде әлеуметтендіру теориясында субъект –
субъект қатынастары саласына көп көңіл бөліп, тұлғаның субъект – объектілік
әлеуметтік байланыстары мен қатынастарына назар аударған жоқ.
XX ғасырдың 70 – жылдарының соңы мен 80 – жылдарының басында батыстық
социология мен психологияда әлеуметтену мәселесін зерттеу жаңадан жандана
түсіп, әлеуметтенудің сыншылдық тұжырымдамасын бірінше кезекке шығарды.
Бұл бағыттың теоретиктері тұлғаның қоғамда орын алған тәртіпке саналы
және тіпті сыни тұрғыда қарауын қалыптастыру, қоғамда өз орнын табуға
ұмтылуын дамыту міндеттерін алға қойды. Әлеуметтенудің сыншылдық
тұжырымдасмасын жақтаушылар теориялық жұмыстарында өзін - өзі басқару,
өз мүмкіндігін іске асыру, (өз орнын табу, өзін - өзі анықтау, өзін
рухани шоғырландыру, қаржылық әлеуеті т.б. ұғымдарды белсенді
пайдаланады.
Әлеуметтенудің сыншылдық тұжырымдамасының басты теоретиктерінің бірі
– Карл Роджерс (1902 – 1987). Ол ғылымға гуманистік психология теоретигі,
психотерапиядағы өзгеше бағыттыңнегізін салушы ретінде енді. Ол өз
еңбектерінде әлеуметтендіру – тіпті де баладан жасанда түрде тұлға
құрастыру дегенді емес. Оны іс жүзінде адамның өзі ғана істей алады әрі
өзі ғана істеуі тиіс деп қорытады. К.Роджерс әлеуметтендіру барысында
тұлғаның бойында өзіне - өзі бағалауға икемділікті бұрын қалыптасқан
құндылықтар жүйесін тәжірибе нәтижесінде қайта қарай білу қасиеттерін
қалыптастыру маңызды деп есептейді. Адам ұзақ уақыт бойы өзін өмірде
экономикалық күштер, санасыз күштер немесе қоршаған орта шаблон бойынша
жасаған қуаршақтай сезінді. Бірақ ол біртіндеп жаңа тәуелсіздік
декларациясын жасап келеді. Ол қолайлы кітаптарлықтан бас тартуда. Ол өзін
- өзі таңдап, ең күрделі, әрі көбінесе қасиеттері әлемде қуыршақ та,
құлтемір де, машина да емес, өзімен - өзі болуға, тамаша, дербес Мен
болуға ұмтылады деп тұжырымдады К.Роджерс.
Мұндай ұғымда индивид оқиғалардың өзін өзгерте алмайды, бірақ сол
оқиғаларды өзінің қабылдауын және түсінуін өзгерте алады. Қабылдау -
әлеуметтенудің сыншылдық тұжырымдамасын жақтаушылар үшін орталық ұғым.
К.Роджерстің түсіндіруінше, ересектердің (ата – ананың, мектеп
педагогтарының) міндеті – мәселені ұғыну және оның шешімін балаға көрсетіп
бермеу, итермелемеу, тек өзін - өзі тыңдауға, өзіне - өзі оралуға
мүмкіндік беру.
К.Роджерстің ұғымында, тұлға мен оның әрекеті үшін Мен –
тұжырымдаманың қалыптасуының маңызы зор, ол өзін - өзі қабылдау жүйесі:
адам өзін - өзі қалай қабылдайтынын сипаттап береді, мұны К.Роджерс Нақты
– Мен деп атайды. Мен - тұжырымдамаға сонымен қатар Идеалды – Мен
жоспары да кіреді, ол адамның өте бағалайтын, бойына сіңіргеісі келетін,
бірақ әлі қолы жетпеген сипаттамаларынан тұрады. Адам жаңа өмірлік тәжірибе
жинаған сайын, яғни әлеуметтену барысында Мен – тұжырымдама да
күрделеніп, саралана түседі. Сонымен қоса, индивидте айналасындағылар
тарапынан, әсіресе, маңызды ересектер – педагогтер мен ата – аналардан
өзіне деген оң көзқарасты қажет етушілік пайда болады. К.Роджерс
айналадағылардың дұрыс қарым – қатынасы баланың өз - өзіне, дұрыс қарым –
қатынасына және идеалды менін сәйкестендіруге жағдай жасайды.
Әлеуметтенудің сыншылдық тұжырымдамасын қолданушының бірі Абрахам
Маслоу (1908 - 1968) былай деп мәлімдеген: адам табиғатынан – ақ толық
жетілген, ол өз түрде құруға, денсаулығын сақтауға, әсемдік әлемімен
тілдесуге, өзінің дербестігі мен даралығын қорғауға қабілетті. Оның
дәлелдеуінше, әлеуметтілік адамның табиғатында бар нәрсе, адамдарда туа
біткен адами қажеттіліктердің ерекше қатары болады: қарапайымнан
(тамақтану, ұрпақ жалғастыру) бастап, қауіпсіздік пен қорғанысқа,
махаббатқа, құрметке, ең соңынды ақиқатқа, ізгілікке, сұлулыққа,
әдептілікке және өз маңызын арттыруға қажеттілікке дейін. Осыған сүйеніп,
А.Маслоу адамның әлеуметтік мінез – құлық толығымен өзін - өзі негіздейді
және әрбір тұлға өзін - өзі жасайды. өз өмірлік тәжірибесінің сәулетшісі
өзі, оны қоршаған әлеумет жасамайды деп түйіндейді.
А.Маслоу әр түрлі еңбектерінде тұлғаның қалыптасуы, оның туа біткен
әлеуетін өсіру мен жетілдіру туралы ойын дамыта түседі. Оның пікірінше,
жақсы өмірдің мәні тағдырдың барлық сынын қабыл алып, өзінің адамдық
табиғатыңды іске асыруды, қайсібір әлеуметтік шаблондарға, дәстүрлерге бой
ұрмай, өзін - өзі тиімді дамытудың қажетті әрі мүмкін жолдарын іздеуде
жатыр. Адам өз іс - әрекетін қоғамдық талаптардың ыңғайымен үнемі өзгертіп
отыруға, айналадағы адамдарға бейімделуге мұқтаж емес. Оның әрекеттері әу
бастан өзіндік Менінің құндылығынан туындайды. Адам өмірінің әрбір
сәтінде өз ішіне үңіліп, өзіндік Меніне құлақ түруді бастамайынша, дұрыс
таңдау жасай алмайды... жауап іздеп, өзіңе - өзің мән беру –
жауапкершілікті өзің иелену деген сөз деген А. Маслоу адамның барлық
табиғи мүмкіндіктерін өзі жандануынан қоғамды және әлеуметтік өмірдің өзін
де жетілдірудің басты жолдарын көреді.
Осылайша, әлеуметтенудің сыншылдықтұжырымдамасын қорғаушы гуманистік
мектеп психологтері әлеуметтік деп аталатын тұлғалық қасиетті көп дәрежеде
биологиялық бірлікпен – организммен, ал әлеуметтік қажеттіліктерді –
биологиялық тек – тапсырмалармен байланыстырады. Сондықтан да өзіне - өзі
маңыз беруді олар бастапқы нүктесінде әлеуметтік ортаға, адамзат
мәдениетіне тәуелсіз, өз ішінен өсу түрінде түсінеді.
Әлеуметтенудің когнитивтік тұжырымдамасының өкілдері тұлғаның р
әлеуметтік әрекетті игерудің басты мүмкіндігі ретіндегі когнитивтік
үрдістердің мәнін ерекше атап көрсетеді. Теоретиктер өз зерттеулерінде
гентикалық сихологияның Женева мектебінің негізін салушы Жан Пиаженің (1896
- 1980) психологиялық даму теориясына сүйенеді. Бұл теория бойынша,
тұлғалық даму – ең алдымен ойлаудың дамуы.
Әлеуметтенудің когнитивтік тұжырымдамасының жетекші өкілдерінің бірі
– америкалық психолог әрі педагог Лоурен Колберг (1927 - 1987). Дж. Дьюи
мен Ж.Пиаженің идеяларының едәуір ықпалында болған Л.Колберг тұлғаның
әлеуметтену үрдісі ең әуелі моралдік сананың даму, әлеуметтік өмірдің
талаптары мен ережелерін меңгеру үрдісі деп қарастырады. Бұл жерде ол
әлеуметтік ортаны сыртқы әсерлердің жүйесі деп емес, тұлғаны белгілі бір
әлеуметтік рөлдерді қабылдауға ынталандыратын мүмкіндіктер жүйесі деп
анықтап береді.
Л.Колберг тұжырымдамасының тәрбие тәжірибесі үшін ерекше құндылығына
келсек, ол мектепті әділетті қоғамдастыққақалай айналдыруға болатынын
және одан әлеуметтендірудің сынақ алаңын қалай жасауға болатынын көрсете
алады. Л.Колберг пікірінше, мектептің демократияланған әлеуметтік құрылымы
балалардың (педагогтердің де) өз әрекетін басқа адамдардың мүддесі
тұрғысынан бағалауға бейімділігін, басқаларды өзіндей көруге, солардың
қамын ойлап өмір сүруге дайындығын қалыптастырады. Балалар осындай жаңа,
күрделі моралдік рөлдерді шын мәнінде қабылдап үйренуі үшін, жаңа
әлеуметтік тәжірибеге иек артуы үшін олар өз әрекеттерінің жаңа
бағдарламасын табуы тиіс. Яғни, әлеуметік тәжірибе балалардың танымдық
әрекетін қамшылай түскендей болады.
Л.Колбергтің әлеуметтендіру және адамгершілікке тәрбиелеу теориясының
негізгі идеялары Америка мектептері мен университеттерінің, жасөспірімдерге
арналған әр түрлі түзету мекемелерінің тәжірибесінде кең қолданылады. Ол
және оның ізбасарлары әлеуметтендіру механизмін қандайда бір ұқсастық
теңгерімі түрінде қарастырылады: тұлға әрбір нақты жағдайда басқалар
сияқты болу талаптары мен ешкімге ұқсамау талаптары арасында тепе –
теңдік сақтау, яғни, бір мезгілді әрі ұқсас, әрі қайталанбас болуы тиіс.
Әлеуметтік үйрену тұжырымдамасы әлеуметтендіру механизмдері ретінде
идентификация, еліктеу, сену, талаптарға бағыну, крнформдық үрдістерін
қарастырады. Бұл үрдістер санасыз немесе санамен сезінудің түрлі
дәрежесінде орын алып, жеткіншек баланың әлеуметке енуіне жағдай жасайды.
Әлеуметтік үйрену терминін ғылыми айналымға XX ғасырдың 30 – жылдарында
америкалық психологтер Н.Миллер мен Дж.Доллард енгізген. Үйрену дегннің
өзі әлеуметтік даму үрдісі өздігінен жүріп жатқанын көрсетеді.
Әлеуметтік үйрену тұжырымдамасының психологиядағы басты үндеушісі
белгілі америкалық психолог Альберт Бандура (1925 ж. туған).
Оның көзқарасы бойынша, адамның мінез – құлқын әлдебір ішкі,
психикалық күштер немесе сыртқы ортаның ықпалы ғана басқармайды. Сонымен
қатар адам мінез – құлқында когнитивтік құрылымдар да бар, ал оны
анықтайтын механизмді А.Бандура өзара детерминизм деп атады. Барлық
факторлар өзара байланыста: тұлғаның мұң – мұқтажы мен қалауы, сенімі мен
өзін - өзі қабылдауы айналадағы адамдар мен оқиғалардың ықпалымен, жазалау
және мадақтау, сәтсіздік пен табыс әсерлерімен анықталады да, мінез –
құлыққа себеп болады.
Әлеуметтік, когнитивтік және тұлғалық факторлар өзара байланысты
детерминанттар ретінде жұмыс істейді де, адам өз өмірінің, өз
тәжірибесінің, онда да басынан кешкені мен міндетті түрде түсінгендерінің
өнімі болып табылады. Мінез – құлықтың когнитивтік бөлігін А.Бандура өте
маңызды деп санайды. Адамның әлеуметтік өмірдегі барлық қажеттіні үйренуіне
жағдай жасайтын соның өзі.
А.Бандура әлеуметтену үрдісін бақылау арқылы үлгілеу немесе үйрену
үрдісі деп қарайды: айналадағыларды бақылау негізінде баланың мінез – құлық
үлгісі қалыптасады. Бейнелі және тілдік жүйелер арқылы олар кодталып,
еске сақталады және мінез – құлықтан көрініс табуы мүмкін. Бала өзінің
әлеуметтік ортасындағы ересектер мен құрбыларынан үйрену, олардың мінез –
құлқын көшірмелеу арқылы ол үшін жаза да, мақтау да күтпестен әлеуметтенеді
деп есептейді А.Бандура. Оның үстіне, балалық кезеңде әлеуметтік өмір
туралы жинақтайтын ақпараттың молдығы сондай, бала оны өз мінез – құлқында
толығымен көрсете алмауы да мүмкін. Мұның бәрі әлдекімнің мінез – құлық
үлгісін қайталаудың салдары қаншалықты жағымды болатынына тұлғаның өз
бетінше баға беруіне байланысты. Осы жерде А.Бандураның пікірінше,
когнитивтік үрдістер маңызды рөл ойнайды: модель үйретеді, мида белгілі
бір байланыстар пайда болады, бірақ адамның бұл байланыстарға жүгінуі нақты
жағдайды талдау арқылы ғана анықталады.

Іс - әрекет туралы жалпы ұғым.

Барша тіршілік иелері қоршаған дүниемен өмірлік маңызы бар
байланыстар жасап, әрі оны қажетіне орай өзгертіп, өзінше бағыт –
бағдар таңдауға қабілетті, яғни белсенділік көрсете алады.
Тіршіліктің жалпылама сипатын қамтыған адам қоғамындағы белсенгділік
өз ерекшелігіне орай айрықша көрініске ие. Бұл белсенділік
көрінісі іс - әрекет деп аталады. Адам іс - әрекеті күрделі
құбылыс. Оның қыртараптарын әртүрлі ғылымдар зерттейді: әлеуметтік
мағынасын қоғамдық ғылымдар; физиологиялық механизмдерін – физиология
пәні; ал психология – іс - әрекеттің психикалық болмысын танумен
шұғылданады. Іс - әрекет психологиясын зерттеуде, әдетте, назарға
жеке дара адамның іс - әрекеті алынады, ал кейінгі уақыттары
психологиялық зерттеулердің объектісіне бірлікті, ұжымдық іс -
әрекет те алынып жүр.
Адамның психикалық өмірінің жан – жақты дамуы белгілі
әрекетпен айналысуына байланысты болады. Адам өмір сүру барысында
өз психикасын түрлі жолмен жарыққа шығарады. Мәселен, мектеп жасына
дейінгі бала өз психологиясын ойын арқылы білдірсе, ересек адам
өзіне тән ерекшеліктерін еңбек процесінің сан алуан салаларында
көрсетеді.
Әрекет сыртқы ортамен байланыс жасаудың, жалпы тіршілік ететің,
адам белсенділігінің негізгі шарты.
Әрекет етудегі мақсатқа адам ең алдымен өзін - өзі жетілдіру,
сонан кейін бір үйде немесе бір қалада тұратын басқаларды
жетілдіру арқылы жетеді.
Әрекет – тіршілік көрінісін сырттай танытушы категория.
Әрекет дегеніміз түрлі қажеттерді өтеуге байланысты белгілі
мақсатқа жетуге бағытталған процесс. Әрекетіміз дұрыс болу үшін, -
дейді Әл – Фараби, - біздің соған баратын жолымыз қандай болу керек
екенің ...анықтаап алуға тиіспіз.
Барша тіршілік иелері қоршаған дүниемен өмірлік маңызы бар
байланыстар жасап, әрі оны қажетіне орай өзгертіп, өзінше бағыт –
бағдар таңдауға қабілетті, яғни белсенділік көрсете алады.
Тіршіліктін жалпылама сипатын қамтыған адам қоғамындағы белсенділік
көрінісі өз ерекшелігіне орай айрықша көрініске ие. Бұл белсенділік
көрінісі іс - әрекет деп аталады. Адам іс - әрекеті күрделі құбылыс.
Оның қыртараптарын әртүрлі ғылымдар зерттейді: әлеуметтік мағынасын
қоғамдық ғылымдар; физиологиялық механизмдерін – физиология пәні; ал
психология – іс - әрекеттің психикалық болмысын танумен шұғылданады. Іс -
әрекет психологиясын зерттеуде, әдетте, назарға жеке дара адамның іс -
әрекеті алынады, ал кейінгі уақыттары психологиялық зерттеулердің
объектісіне бірлікті, ұжымдық іс - әрекет те алынып жүр.
Адам іс - әрекетінің нәтижесі – нақты бір өңім. Ал осы өнімді әрбір
жеке адам көбінесе өзі үшін емес, қоғам игілігі үшін өңдіреді, жаратады. өз
кезегінде, осы қоғамның көптеген мүшелерінің өнімі әрбір жеке адамның
мүддесін қамтамасыз етуге жұмсалады. Тіпті адам бір нәрсені тек өз
қажеттігіне жасап жатқанның өзінде, ол өз еңбегінде басқалардан алған
білімдерін қолданып, олардың тәжірибесін пайдаланады.
Іс - әрекет – тарихи категория. Шынында да, қалаған жеке іс - әрекет
қоғам қызметімен тығыз байланыста, әрбір тұлға – басқа адамдармен қарым –
қатынаста. Жеке іс - әрекет қоғамдық іс - әрекеттің тетігі, нақты
көріністегі бөлігі ретінде қарастырылады. Қоғамдық байланыстар мен
қатынастардан тыс жеке, дара іс - әрекет жасалмайды. Жеке іс - әрекет
қоғамдық іс - әрекеттің құрылымды бөлігі болғандықтан, оны зерттеп талдау
да осы жеке әрекеттің қоғам өміріндегі рөлін білуден басталғаны жөн.
Сондықтан жеке іс - әрекет белгілі қоғамның кезендік тарихи даму
сатысындағы қалыптасқан нақты қоғамдық қатынастар жүйесімен байланыстырыла
зерттелуі тиіс.
Қоғамдық қатынастар жеке адамдардың іс - әрекетінен тыс болуы
мүмкін емес. Керісінше, іс - әрекеттің қайсысы болмасын қоғамдық
қатынастардың іске асуын байқайтың негізгі формалардың бірі.
Білгілі қоғамдағы іс - әрекет түрлері сол қоғамдағы өндірістік
күштердің даму деңгейі және қалыптасқан қоғамдық қатынастар
жүйесімен анықталады. Іс - әрекетте ғана адам қоғамдық тұлға, азамат
болып танылады.
Іс - әрекет әрдайым міндетті түрде психика қатысуымен түзілетін
субьектінің объектімен байланысы. Қандай да бір іс - әрекетті
орындау барысында адам бір нәрсені қабылдауы, есінде қалджыруы,
ойлауы, оған зейін аударуы қажет; әрекет жетілісінде оның қандай
да көңіл – күй шарпулары туындап, ерік сапалары іске қосылады, ниет
– ұстанымдары мене қатынастары т. б. Қалыптасакды. Бұларсыз ешбір
іс - әрекет болуы мүмкін емес. Біз психикалық деп анықтап жүрген
адамдағы процестер, қалыптар мен қасиеттердің бәрі осы іс - әрекет
барысында қалыптасады, дамиды, көрініс береді.
Іс - әрекет қырларының ішінде психологияның зерттейтіні – іс
-әрекеттің субъективтік жоспары, яғни әрекеттен адамның дүние
шындығын өзінше бейнелеу деңгейі, түрі және формалары. Бұл бағытта
психологияны қызықтыратын факторлар: түрткі, мақсат қою, ерік
жұмсау, эмоциялар білдіру т. б. Қоғамдық қатынастарды субъектив
бейнелеудің арнайы формалары. Субъективке байланыссыз іс - әрекет
ешқандай психологиялық сипатқа ие емес. Ондай қасиет тек әрекет
иесі – субъективте ғана болады.
Адамнаң психикалық өмірінің жан – жақты дамуы белгілі әрекетпен
айналысуына байланысты болады. Адам өмір сүру барысында өз
психикасын түрлі жолдармен жарыққа шығарады.Мәселен, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.