ШЕТЕЛ АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

ШЕТЕЛ АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ КУРСОВАЯ

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1.Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 4

1. Қазіргі заманғы негізгі азаматтық-құрамтық
жүйелері ... ... ... ... ... ... . 4
2. Азаматтық-құрамтық жүйенің негізгі
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... 5

2 Дамыған мемлекеттердің азаматтық құқығының
принциптері ... ... ... ... ... .  9
      2.1 Азаматтық құрамтың деректамалары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
      2.2 Францияның азаматтық құқығының
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .10
      2.3 Германия азаматтық құқығының
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...13
      2.4 Англияның азаматтық құқығының
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 13
      2.5 АҚШ азаматтық құқығының
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
      2.6 Жапония азаматтық құқығының
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 14
      2.7 Қытай халық республикасы азаматтық құқығының
негіздері ... ... ... ..14
      2.8 ТМД елдерінің азаматтық құқығының
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..16

3. Шетел мемлекеттеріндегі азаматтық құқығының негізгі     институтарының
жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22

Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..24

КІРІСПЕ

Шетел азаматтарының азаматтық құрамтық ерекшелері халықаралық жеке
құрамта азаматтық құрамтық ереже екі аспектіде қарастырылады.
1. мемлекеттің шекарадан тыс жерде жүрген, өз азаматтарының қарым-
қатынастары қаралады
2. мемлекеттің аумағында жүрген шетел азаматтарымен, азаматтығы жоқ
адамдармен қарым-қатынасы қарастырылады
Шетел азаматтарымен азаматтығы жоқ адамдардың құрамтық мәртебесі
халықаралық құрам пен нормалар және жалпы қабылданған принциптерге
негіздеме қалыптасады. Шетел азаматтарының құрамтық мәртебесі ҚР
Конституциясында 4 бөлімінің 12 ст.көрсетілген.
Шетел және азаматтағы жоқ азаматтар ҚР-да құрамқа, бостандыққа
ерікті
Шетел азаматтарының құрамтық ережелері ҚР Президентінің қаулысы
бойынша ҚР-ғы шетел азаматтарының құрамтық ережелері 19.06.1995 ж. Бұл
Қаулысы ҚР-ғы шетел азаматтарының құрамтары менолардың міндеттері
анықталған.
ҚР-ғы шетел азаматтарының құрамтық ережелерінің негізгі қағидалары:
1. ұлттық тәртіп, шетел азаматы ҚР-да құрамқа бостандыққа ие, сонымен
қоса азаматтарының Республикалық келісімшартында көрсетілген заңдарға,
бекітілген Конституцияға міндеттеледі.
2. заң алдындағы азаматтардың теңдігі оның әлеуметтік-мүліктік
жағдайына, жынысына, тіліне, бөліміне, дәстүрге қарым-қатынасына, тумысына
тәуелсіз
3. шетел азаматтарының өз құрамтары мен еркіндігін қолдануы ҚР
қызығушылығында
4. шетел азаматтары өз екріндігі мен бостандығын қолдана отырып ҚР-ның
заңдарына бағынуға ондағы көрсетілген міндеттерге бағынуға және орындауға
құқылы. Көрсетілген міндеттерді орындамау шетел азаматтарына шара қолданып
жазалау көрсетілген.
Барлық шетел азаматтары екі категорияға бөлінеді:
1. тұрақты тұрғындар
2. уақытша тұрғындар
ҚР-да тұрақты тұратын азаматтар санатына ішкі істер бөлігі берген
тұрақты тұруға рұқсат қағазы бар адамдар жатады.
Уақытша тұратын азаматтар көрсетілген мерзімде ҚР-нан кетуге міндетті.
Азаматтығы жоқ тұлға ол ҚР азаматы саналмайтын, басқа мемлекеттің
азаматтығы туралы дәлелі жоқ тұлға.
Көп жақты келісім шартта адамның құрамтары көрсетілген оларға,
азаматтық және саяи құқығы, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқығы
1966 ж., басқындардың құрамтық ережесі 28.07.1951 ж, азаматтығы жоқ
адамдардың құрамтық ережесі конвенция 28.09.1954 ж.

Ең басты назар екі жақты келісімшартқа аударылады, онда өзара екі
жақты міндеттер көрсетілген. Оның құрамына құрамтық көмек, өзара
төлқұжатсыз жол жүруіне байланысты келісімдер жатады.
Шетел азаматтарының құрамтық ережелері ішкі заңдылықтармен, нормамен
бекітіледі. Бұл дегеніміз ҚР-ғы барлық шетел азаматтарына заңды нормативтер
қолданылады. ҚР-ң Азаматтық кодексінде 1 б. 13 ст. бойынша барлық азаматар
тең осы кодекстің 14 ст. айтылған.
Шетел азаматтарының құрамқа ие болушылығы реторсий түрінде шектелген.
Құрамтық әдебиеттерде реторсий бұл ел аумағына шетел азаматтарының
келуінің реттелуі болып табылады.
ҚР-ң заңдарында шетел азаматтарының міндеттерімен бірлік құрамтық
қағидалары бекітілген. Көрсетілген міндеттерді орындамаушылық шетел
азаматын бекітілген жауапкершілікке тартуға негізделген. Жеке тұлғаның
азаматтық еңбекке қабілеттілігі оның қаза болуына байланысты немесе оның
заңды көрсетілген мерзім ішінде ізтүссіз жоғалып кетуіне байланысты
тоқтатылады.
Із-түссіз жоғалып кету – бұл сот жүзінде көрсетілген мерзімде оның
нақты мекен жайда ұзақ уақыт болмай жоғалып кетуі.
Қаза болуы туралы хабарлама – бұл азаматтың қайтыс болуын мойындау.
ҚР-ң Конституциясы өз аумағында адамдарды қорғауға кепілдік бере
алады.
Вена Конвенциясындағы 1961 ж. дипломатиялық қарым-қатынас және Вена
Ковенциясының консулдық қатынасына сол шетел азаматтарының еркіндігі мен
құқығын мемлекеттің дипломатиялық және консулдық өкілдері қорғайтының
айтқан.

1.Негізгі бөлім

1. Қазіргі заманғы негізгі азаматтық-құрамтық жүйелері.

Құрам пен заң шығарушылық адамзат мәдени мұрасының ажырамас бөлігі,
сондықтан да басқа халықтар мен мемлекеттердің тарихи тәжірибесіне зерделей
қараудың еліміздің құрамтық жүйесі үшін маңызы зор. Мемлекетіміздің сыртқы
байланысының дами түсуіне орай шетел азаматтық құқығын білудің әрбір заңгер
үшін, оның ішінде цивилистер үшін мәні ерекше.
Маман-цивилист шетел азаматтық құқығымен қоса халықаралық жеке құрамты
да оқып-үйренуі керек.
Халықаралық жеке құрам дегеніміз мемлекеттің жеке ішкі заңдарын,
халықаралық шарттар мен әдет-ғұрып нормаларымен біріктіретін кешенді
құрамтық жүйе болып табылады. Бұл жүйе коллизиялық-құрамтық және
материалдық-құрамтық әдістемелерге сүйене отырып, халықаралық сипаты бар
қатынастарды, яғни мүліктік және жеке мүліктік емес өзіндік қатынастарды
реттейді.
Халықаралық жеке құрам азаматтық-құрамтық сипаттағы әрі мүліктік, әрі
жеке мүліктік емес өзіндік қатынастарды қамтитын болғандықтан, мемлекеттің
ішкі азаматтық құқығымен ұштасады.
Екінші жағынан алып қарағанда, халықаралық жеке құрам құрамында
әртүрлі халықаралық элементтері бар халықаралық жария құрамқа ұқсайды.
Халықаралық жеке құрам тұрғысында қолданылатын "халықаралық" терминінің
халықаралық жария құқығының сондай терминінен ерекшелігі болады. Ол белгілі
бір жағдайларда азаматтық құрамтық сипаттағы қатынастардың мемлекеттік ішкі
құрамтық жүйесі шеңберінен шығып шетел құқығын, сондай-ақ әдет-ғұрып
нормаларын қолдану мүмкіндігін туғызады.
Халықаралық жеке құрам мынадай негіздерге жүгінеді: а) мемлекеттің
ішкі заңдары; ә) халықаралық шарттар; б) халықаралық әдет-ғұрыптар.
Халықаралық жеке құрам "тараптардың ерік дербестігі" деп аталатын
арнайы принциппен сипатталады, яғни бұл тараптардың өздерінің қатынастарына
қолданылуға тиісті құрамты Tan-flay туралы келісімдерінің нормаларын
біріктіретін институт дегенді білдіреді.
Халықаралық жеке құрамтың нормаларын коллизиялық, шиеленісті, сілтеме
жасау немесе құрам қолдану деп атау дәстүрі бар.
Халықаралық жеке құрам нормалары негізінен екі элементтен: 1)
коллизиялық нормалар қолданылатын қатынастардан; 2) қандай да тиесілі
құрамты қолдануды анықтаудан (халықаралық, өз елі немесе басқа мемлекет)
тұрады.
Қолдануға тиісті құрам алты құрам аясына жинақталған: 1) қатынастарға
қатысушыларының жеке заңы, азаматтығы туралы заңы, заңды тұлға құрылған
елдің заңы, тұрған жері немесе тұрғылықты жері туралы заңы — Lex personal
is; 2) мүліктің тұрған жерінің заңы — Lex rei sitae; 3) құжат жасалған
жердің заңы (мәміле жасау кезіндегі заңға сәйкес, деликт кезіндегі заңсыз
құжат) — Lex loci aktus; 4) қызметті жүзеге асыру орнының заңы — Lex loci
activitas; 5) соттың, төрелік соттың яғни дауды шешетін заңы — Lex fori; 6)
сол қатынас пен неғұрлым тығыз байланысты болатын заң — Lex causae.
Сонымен, халықаралық жеке құрам ерекше түрдегі халықаралық
қатынастарды реттейді. Осы құрамтың аясына Қазақстанның барлық аумағындағы
шетелдік заңды тұлғалардың құрам қабілеттілігі, әрекет қабілеттілігі,
шетелдік азаматтардың Қазақстаннның аумағындағы мүлікке құрам меншігі
жатады, сондай-ақ Қазақстан азаматтарының шетелдегі мүлікке меншік құқығы,
сыртқы мәмілелерін жасаудың шарты мен тәртібі, интеллектуалдық меншікке
шетелдіктердің құқығын қорғау, Қазақстан азаматтарының шетелдегі өнертабыс
құқығын қорғау, шетелдіктермен некеге тұрудың ұйымдық-құрамтық нысандарын
жасау, олардың шетелдегі еңбек қатынастарын жүзеге асыру жоғарыда аталған
саламен реттеледі.
Бүгінгі таңда әлемдегі әрбір мемлекеттің өзіне тән құрам жүйесі бар.
Қандай елде болмасын, құрам жүйесі аясындағы азаматтық құрамтың орны
айрықша. Француз ғалымы Рене Давид азаматтық құрамқа мынадай анықтамасын
берген: "Нағыз құрам — жеке құрам болып қала береді, заңгерді қалыптастыру
тек азаматтық құрамты оқып-үйрену арқылы ғана болуы мүмкін".
Әдетте, құрамтық жүйелер: роман-герман құқығы, "жалпы құрам" және
социалистік құрам болып үш топқа бөлінеді. Айта кету керек, мемлекеттік
емес қауымдастықтың өз құқығы болады, айталық, оған канон құқығы, мұрагман
құқығы, индустар құқығы жатады. Сондай-ақ, бүкіләлемдік немесе аймақтық
көлемде мемлекетаралық және сыртқы сауда қатынастарын реттеуге арналған
халықаралық құрам та бар.

1.2 Азаматтық-құрамтық жүйенің негізгі элементтері

1. Арнайы әдебиетте азаматтық-құрамтық жүйені бір-бірінен ажыратуға
көмектесетін мынадай элементтер келтірілген: 1) құрам, дерекнамасының
құрамы мен ара салмағы;
2) азаматтық құрамтың құрылымы (мәселен, тұлғалар, заттық құрам,
міндеттемелік құрам, айрықша құқық, отбасы және мұрагерлік құрам); 3) құрам
қолдану тәжірибесі (сот, конституциялық, әкімшілік және тағы басқа); 4)
құрамқа қатысты орныққан пікірлердің (доктрина) жиынтығы және оны
тәжірибеде қолдану.
Осы элементтерден келіп азаматгық-құрамтық жүйесінін, роман-герман
(континенталдық), жалпы құрам (англосаксондық), социалистік, мұрагмандық
және патриархалдық деп аталатын түрлері шығады. Ал енді осы жүйелерге
қысқаша сипаттамалар берелік.
2. Континенталдық (роман-герман) жүйесі Рим құқығы негізінде
қалыптасып, Еуропада пайда болған, сондықтан да оны континенталдық жүйе деп
атап кеткен. Қазіргі кезде роман-герман құрамтық жүйесі әлемнің көптеген
мемлекеттеріне таралған. Ерте заманнан бастап роман-герман құрамтық жүйесі
жария және жеке құрам, принципіне бөлінген болатын. Мәселен, атақты
жапондық ғалымдар Сакаэ Вагацума мен Тору Арийдзуми былай дейді:
"Адамзаттың барлық қатынастарын екі топқа бөлуге болады: жеке тұлға ретінде
әлеуметтік қатынастар (мүліктік қатынастар және азаматтық ахуал) және
мемлекеттің қатынастары (мемлекеттің құрылымы мен ұйымдастырылуы, құрылымды
жүзеге асыру және тағы басқа), Оның біріншісінде жеке құрамтық қатынастар,
екіншісінде жария қатынастар болады". Мұндай бөліну барлық жүйелерге тән
емес. Мәселен, англо-саксон жүйесі құрамты жеке және жария деп бөлмейді.
Бұл жүйеде құрамтар келісім-шарт құқығы және т.с.с. болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасының құрамтық жүйесі де жеке және жария құрам деп
бөлінбейді. Айта кететін жайт, жеке қатынастар ұғымы азаматтық қатынастарға
қарағанда анағұрлым кең болып келеді. Сондықтанда жеке қатынастар тек қана
азаматтық қатынастармен шектеліп қалмайды, ол сонымен қоса сауда, жеке
халықаралық, құрамтарды да камтиды.
Ұзақ уақыттар бойы ғылыми әдебиетте жария және жеке құқық буржуазиялық
құрамқа тән ерекшелік делініп келді, ал жеке құрамты азаматтық және сауда
құқығына бөліп қарастыру дәстүрі де бар. Мәселен, қазір коммерциялық
қатынастарды реттейтін батыстық құрам нормаларынын, барлық жүйесі азаматтық
құрамтық қатынастарды реттеумен ерекшеленеді, яғни сауда (коммерциялық
құқығы) азаматтық құрамтан өзгеше. Қазақстандағы заң шығарушылар Азаматтық
кодекске азаматтық құрамты да, сауда құқығын да енгізуді дұрыс деп тапты,
бірақ та кейбір мамандар мұны мен келісе коймайды.
Профессорлар Ю.Г.Басин мен М.К.Сүлейменов мұндай пікірлер қазіргі
экономикалық байланыстардың сипатын ескермегендіктен туындап жүргенін
дәлелдеп, шетелдегі сауда кодекстерінін, ауқымы тар әрі тәуелділіктен арыла
алмайтынын алға тартады. Осы пікірге орай мына бір мәселені де айта кеткен
жөн. Мысалы, кейбір елдерде (айталық, Швейцарияда, Италияда) азаматтық және
сауда кодекстерін қосу жөнінде бірқатар жұмыстар жүргізілуде, бірақ бұл
жұмыстың нәтижесі әлі шыққан жок. Біздің пайымдауымызша, Қазақстанда сауда
(коммерциялық кәсіпкерлік немесе шаруашылық тәрізді) кодекстерін өз алдына
шығару дұрыс болмас еді, себебі біз Батыстың қателігін қайталасақ, қазақ
заң саласының менталитетін, беделін түсіріп алуымыз мүмкін.
Қазіргі зерттеулерде "дуализм жөнінде емес, қайта жеке құрамтың
плюрализмі туралы айтатын кез келді және оны айту керек" дейтін көзқарас
пайда бола бастады. Турасын айтсак, "дуализм" термині қолдануға келмейді,
өйткені азаматтық, сауда құрамтары мен еңбек, іс жүргізу, сондай-ақ отбасы
және аграрлық (экологиялық) құрам салалары да бөлініп отыр. Дамыған Батыс
елдерінің жекелеген құрам салаларының немесе жеке құрамқа байланысты
институттарының өздеріне тән ерекшеліктері бар болса да, олар
қатысушылардың зан алдындағы теңдігіне сүйене отырып, мүліктік және онымен
байланысты (сондай-ақ көбі байланысты емес) жеке мүліктік емес өзіндік
қатынастарды реттейді.
Осы кезде құрамқа сүйенетін адамзат қауымының көбінде статут құқығы
(статут ағылшын тілінде — "заң" дегенді білдіреді) орын алған, былайша
айтқанда, заңның рөлі айрықша, Ең алдымен заң континенталдық жүйеде
үстемдік етеді, осы жүйеге Қазақстан Республикасының зандары да жатады.
Орыс құқығы да континенталдық жүйеге негізделген. Американдық ғалым
Кристофер Осакве: "Қазақстан ұзақ жылдар бойы Ресейдің отары болғандықтан,
оның азаматтық құқығының тарихына мұндай жағдай өзін қалдырмай қойған жоқ"
дейді. Заңның үстемдік ету саясатын Қазақстан да қолдап отыр, соңғы бір
куәсі ретінде Қазақстанның бір қатар зандары құқықтың континенталдық
жүйесіне сүйенгенін айтсақ та жеткілікті.
Сонымен қатар қазіргі біздің азаматтық зандар басқа да құрамтық
жүйелердің, атап айтқанда, континентальдық, англо-саксондық ("жалпы құрам")
және социалистік құрамтардың рецепцияларына (нормаға сүйену), яғни олардың
идеяларын, нормаларын, институттарын пайдаланды деп тұжырым жасауға болады.
3. Англо-саксондық, құрам жүйесі. Бұл жүйе роман-герман жүйесі сияқты
жария және жеке құрам немесе азаматтық пен сауда құқығы деп бөлінбейді,
онда тек "жалпы құқық" және "әділдік құқығы" деген жүйе бар. "Жалпы құрам"
король сотымен құрылып, бүкіл Англияға қолданатын құрам болып табылады.
"Әділдік құқығы" канцлер сотымен құрылатын жалпы құрам нормаларына
өзгертулер мен толықтырулар енгізетін нормалардың жиынтығы. Мұндай бөлініс
бүгінде ағылшын құқығының негізіне айналған. Сондықтан да ағылшындар
заңгерлерді "жалпы құрамтың" заңгерлері және "әділдік құқығының" заңгерлері
бөліп қарайды.
4. Құқықтың мұсылман жүйесі. Мұрагман құқығы шариатқа негізделген.
"Шариат" — арабтың "шариа" — "мақсатқа жетудің дұрыс жолы", "шариа" —
"заңдарды жолдау, шығару" деген ұғымдарды білдіреді. Осы түбірден келіп
"ташриун"— "заң шы-ғару", "шариун" — "заң шығарушы", "мута — шариун" — "заң
маманы" деген сөздер шыккан. Ислам өзінің мән-мағыиасы
1 Кристофер Осакве Қазақстанның 1994 жылгы Азаматтық кодексі түрі
жағынан да, мазмұны жағынан да батыстық үлгілерге келеді және Фраицияның,
Германияның айтулы азаматтық және сауда кодекстерінен, Голлаңдйяның,
Италияның және Швейцарияның азаматтық кодекстерше, Құрама штаттардың
бірыңғай сауда кодексінен озық идеяларды тандай отырып ала білген дейді.
Сондай-ақ олар шетелдік үлгілердің әрқайсынан ең озык, деген идеяларын
алып, өздерінің институттерін шетел ииституттерімен қиғоластырған деген де
пікір білдіреді. (Кристофер Осакве. Сравнительный анализ гражданских
кодексов России и Казахстана), Алма-Ата, 1994, 6,14, 144-бет.
Бойынша дін заңы болып табылады.1 Мұрагман құқығы ("фикһ" деп аталады)
шариаттың құрамдас бөлігі болып саналады. Мұрагман құқығы құрамтың мынадай
негіздерінен тұрады: 1) Құран — исламның қасиетті кітабы; 2) сунна —
Мұхаммед пайғамбардың сөздері мен уағыздары; 3) кияс — аналогия; 4) иджма —
ірі құрантанушылар мен дін ілімінін тоқтам пікірлері; 5) фетв — жоғары діни
білімпаздарынын заң туралы түйіндері; 6) адат — исламды насихаттайтын
арабтар мен басқа халықтардың дәстүрі мен әдет-ғұрыптары.
Құран — мұсылмандық құқықтың негізі. Құран — араб тілінен аударғанда
"кітап, оқу" деген мағынаны білдіреді. Құран сүрелерден, аяттардан тұрады.
Мәселен, азаматтық құрамка жетпіс сүре арналған. Құраннан кейін, әлгінде
айтқанымыздай, сунна, иджма, қияс, әдет-ғұрып зандары, ғибадат ету және
адамдардың қарым-қатынасын реттейтін нормалар бар.
Шариат ілімі екі бөлімнен: ілім кәлем және ілім фикһтан тұрады. Ілім
кәлем догмалық сенімдерді қамтыса, ал ілім фикһ сенімнің практикалық
ережелері мен азаматтық қарым-қатынасқа тиісті құрамтардан тұрады.
Фикһ ілімі азаматтық құрамтану, яғни мұсылмандардың азаматтық жалпы
тұрмыс-тіршілігіне қатысты қағидаларды, ережелерді, зандарды қамтиды және
ол үш кітаптан тұрады. Бірінші кітабында міндеттеме, келісім және оның іске
асырылуына қатысты екі жақты өзара міндеттейтін шарттары қаралса, екінші
кітабында екі жақтың міндеттелуін талап ешейтім. тек бір жақтың ықыласына
негізделген азаматтық істер мен келісімдер, ал үшінші кітабына барлық
мұсылмандар тарапынан сақталып, әрі орындалуға жататын зандастырылған
қарар, шешімдер кіреді. Олар күнделікті тұрмыс-тіршілікке қатысты қағида-
ережелер, куәлік беру, мұрагерлік, қылмыстық істер, сот міндеттері т.б.
болып бөлінеді. Баршамызға белгілі қазақтар исламның бір ағымы суннизм
жолын ұстаған. Қазақ халқы сенімді түрде өздерін мұрагманбыз деп
есептегенмен, бірақ шариаттың талаптары қазақтардың әдет-ғұрып нормаларын
ығыстыра алмаған. Айта кететін жайт, IX ғасырдан бастап халифат заң мектебі
(оның негізін салушы Абу Ханифат есімімен аталады) оны мұрагман дініне
лайықтауға күш сала тұрса да, қазақтың бұрынғы әдет-ғұрып нормалары қала
берген.

2. Дамыған мемлекеттердің азаматтық құқығының принциптері

Азаматтық құрам нормаларының негізгі принциптеріне жататындар: а) жеке
меншіктің касиеттілігі; ә) кәсіпкерліктің еркіндігі; б) шарт еркіндігі; в)
азаматтық құқыққа қатысушылардың нарықтағы тең құрамтығы; г) құрам
бұзушының жауапкершілігі.
Жеке меншік — капиталистік экономиканың темірқазығы, сондықтан да жеке
құрам жеке меншік құқығын қорғаңды. Меншік құқығы {кейде оны мүліктік құқық
дen me атайды) — барлық мемлекеттердің құқығының орталық институты. Сол
арқылы меншік құқығы қорғалып, меншік иесі мүлікті иеленуге, пайдалануға
және оған билік етуге қақылы болады. Құрамтар жүйесінде мүлікке ие болатын
қандай болмасын тұлғаны қорғау, одан айрылып қалмауын қамтамасыз ететін
принциптер бар. Дамыған мемлекеттер өздерінін заңдарында мүліктік құрамты
қорғаудың дуалистік түрін жасаған, демек, меншік құқығын қорғаумен қатар
иелікті корғауды да қарастырған.
Шет елдердің азаматтық құқығында азаматтың кәсіпкерлік пен немесе
өзгеде шаруашылықтармен айналысуына болатындығын тайға таңба басқандай етіп
тәртіптеген. Бұл салада "заңда тыйым салынбағанның бәріне рұқсат етіледі"
деген принцип кеңінен қолданылады әрі бұл азаматтық және сауда заңдарындағы
ең маңызды қағида деп есептеледі. Әңгіме етіп отырған елдердің азаматтық
зандарында ендірістік және коммерциялық қызметтерді жүзеге асыру үшін
көптеген ұйымдық-құрамтық нысандар қарастырылған. Мұның өзі кәсіпкерлерге
кәсіпкерлік істі жүргізуде оңтайлы жолдар ұсынады. Әсіресе кәсіпкерліктің
акционерлік коғам түрі өте күшті дамығанын айта кету маңызды. Мәселен,
Францияда акционерлік қоғам үкіметтің белсенді араласуымен дамиды. Құқығы
институционалды жүйеге бағындырылған. Ал, Германияда акционерлік коғамдары
қатаң автономиялы реттеу жолымен жүргізу және оны тәртіптеу "пандекттік"
жүйеге енгізілген.
Шарт еркіндігі принципі азамат және сауда айналымына қатысушылардың
шарттың қандай болмасын тәртібін, өздері келісіп шешетіндігіне негізделген.
Аталған принцип нарықты экономиканы дамытуға және белсенділіктің құрамтық
негізі болуына қажетті алғышарт екенін анықтайды. Бұл принциптік мәні —
меншік иесіне өзінің меншігін басқаруға мүмкіндік беру. Орыстың атақты
ғалымы Г.Ф. Шершеневич былай деп жазды: "Субъективті шектеулерді, сондай-ақ
формализмді алып тастаған шарт еркіндігі, қазіргі құрам тәртібінің басты
негіздеріне айналып жеке меншік құқығымен қатар тұратын дәрежеге жетті.
Құқықтық теңдік принципі дегеніміз азаматтық-құрамтық қатынастарға
қатысушылардың бәрі де меншік түріне, кәсіпкерлік қызметінің құрамтық
нысанына, немесе азаматтығына қарамастан бірдей құрамтық ахуалды білдіруі
болып табылады. Бұл принцип буржуазиялық революцияға орай феодалдық қоғам
жойылғаннан кейін жүзеге асты, сол арқылы барлық азаматтар заң алдында тең
болды.
Мәселен, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін болған отбасына байланысты
жасалған реформа отбасылық қатынастар жүйесінде орын алған теңсіздікті
жойды (мысалы, Австрияның 1977 жылы қабылдаған ата-аналар мен балалар
арасындағы қатынастарды жаңаша реттеу туралы Заңы).
Деликт (зиян келтіру) жауапкершілік принципі азаматтық құрамтың
маңызды принциптерінің бірінен саналады. Бұл қағида шартты бұзумен
байланысты емес құрамқа қарсы әрекет нәтижесінде тұлғаға немесе мүлікке
келтірілген зиянды қалпына келтіруге бағытталады. Аталған принцип бұрын
белгісіз болып келген зиян келтіретін факторлар: ядролық энергияны
пайдалану, зиян келтіретін өндіріс ошақтарын көбейту тәрізді жағдайлардың
айтарлықтай өсуімен байланысты болып отыр. Мысалы, Наполеон кодексінде зиян
келтірумен байланысты міндеттейтін тек қана бес бап болса; қазір еуропа
елдерінде жөн-жосықсыз бәсекені желеу етіп қоршаған ортаға аса қауіпті
жағдай туғызатын және т.б. заңсыз әрекеттер нәтижесінде зиян келтіретін
кінәлілерге азаматтық-құрамтық жауапкершілікті кеңінен қарастырған. Осы
айтылғандарға қарап, аталған принцип жалпыға бірдей сипат алатынын байқауға
болады.

2.1 Азаматтық құрамтың деректамалары

Азаматтық құрамтың негізгі дерекнамалары: заң, әкімшілік құжаттар, сот
тәжірибесі (прецеденттер), әдет-ғұрыптар және халықаралық келісімдер болып
табылады. Мысалы, роман-герман жүйесі қолданылатын елдерде, заң басты рөл
атқарады ("заң құқығы"). Бұл елдерде ең жоғарғы заң сатысында тұрған
азаматтық, сауда және т.б. кодекстер дер едік. Ал англо-американдық құрамты
қолданатын елдерде сот шешімдері (прецеденттер) басымырақ.
Роман-герман құрам жүйесі таралған елдерде судья заңға қатаң түрде
бағынады және ол ең алдымен заң негізінде шешім қабылдауға тиіс. Демек,
судья талаптан ешқандай бұлтара алмайды. Мәселен, занда түсініксіздік не
ақау болған жағдайдың өзіндеде, оның норманы ойлап табуына хақысы жоқ.
Мысалы, Франция Азаматтық кодексінің 5-бабына сәйкес іс бойынша тек заңға
сүйеніп отыру міндеттелген, ал жалпы өкім түрінде шешім шығаруға тыйым
салынған.
Азаматтық құрам жүйесінде зандардан басқа әкімшілік құжаттар да үлкен
рөл атқарады. Мұндай құжаттардың болуының себебі, ол коммерциялық салаға
мемлекеттің араласуымен тікелей байланысты. Сондықтанда мемлекет өзіне
берілген өкілеттікке орай үкімет шығаратын заң орнына жүретін нормативтік
құжаттарға ерекше маңыз берген. Кез келген әкімшілік құжат заңға сүйенеді
және оған бағынуға тиіс, бірак кейбір кездерде тәжірибеде бұл жүзеге аспай
қалып жүр. Көбінесе әкімшілік құжаттар заңдарды өзгертіп немесе теріске
шығаратын жағдайлар да кездеседі. Екінші жағынан алғанда, әкімшілік
құжаттарда азаматтық құрамтан туындайтын диспозитивтік нормалар барынша
императивті нормалар болып кетебереді.

Барлық елдерде де азаматтық құрамтың негізінін. бірі әдет-
ғұрыпболыптабылады. Әдет-ғұрыптыңбелгілері: 1) көнелілік; 2) үзілмеушілік;
3) жалпы бейбіт түрғысынан пайдалану; 4) міндеттеу күші; 5) айқындылық; 6)
басқа да жергілікті әдет-ғұрьшпен үйлесімдік; 7) даналық2.
Англо-саксондық құрам тараған елдерде сот шешімі (пре-цедент — үлгі
іс) айқындаушы түтқа болып табылады. Оның себебі, ағылшын "жалпы құқығы"
көбіне-көп әдет-ғұрып құқығынан бастау ала отырып қалыптасқан.3
Прецеденттік құрам "судьяның шешім шығару процесі көзінде паңда болатын
және қолданылатын нормалары мен принциптерінен тұрады".4
Құрамтын, аталған нысаны үшін құрам пен прецедент доктри-насының
(ілімінің) — дерекнамасы ретінде нақты іс бойынша (дау), сотшешімі маңызды
рөл атқарады. Ағылшын прецедент доктринасынын, (ілімінің) негізгі
принципіне келетін болсак, ол жоғары түрған соттың ұқсас іс бойынша
шығарған шешімі төмендегілерінін шығарған сот шешімі үшін міндетті үлгі
болады. "Сотшешімі" ұғымын "прецедент" үғымымен тең қоюға болмайды.
Прецедентке екінші инстанцшщан және одан жоға-ры шешімдер қатысты келеді
(Англия)1.
Ағылшын құрамтық, доктринасы прецеденттерді іуііндетті күші бар
(міндетті прецеденттер) және сендіруші күші бар (сендіруші прецеденттер)
прецеденттер деп бөледі. Бұл орай-дағы негізгі ерекшеліктер міндеттілік
прецедентіне арка сүйеу міндетті, ал сендіру прецеденттін, есепке алынуы,
не алынуға тністілігімен көрінеді2.
Мұрагман құқығының нормалары исламды қабылдаған халықтардың әдет-ғұрып
құрам, нормалары мен мазмұны жағы-нан көбіне-көп сәйкес келеді.3 Соның
нәтижесінде құрамтық реттеудің ыкдалы барынша қатты сезіледі.
Шетел мемлекеттерінің азаматтық құқығында занмен байланыста
қолданылатын әдет-ғұрып құқығының: 1) занға толықтыру ретінде; 2) дербес
қолданылуы; 3) заңға қарсы қолданылуы тәрізді 3 тобы бар. Алғашкзі екі топ
заңның осал түстарын толықтырып, кемшілік түстарын түзейді. 3-топ заң
нормала-рын теріске шығарады немесе оны езгертуді талап етеді.
Әдет-ғұрыпты құрамтын, дербес дерекнамасы ретінде қол-данатын бірқатар
елдер бар. Мәселен, Индиянын, "Неке тура-лы" заңының 3(а)-бабына сәйкес
(1955 жыл), үнділердің неке қатынасына әдет-ғұрып нормалары ұзақ у ақыт
бойы қолдануда .4 Адаттың нормалары5 да дербес қолданылады. Адат деп ис-лам
елдерінің, мұрагман халықтарының әдет-ғұрып нормала-рынын, жиынтығын
айтады.6
Шет елдердін, азаматтық құқығында негізінен сауда мөміле-леріне
қолданылатын, яғни олардың қатынастарын реттейтін ғұрып1 (обыкновение) деп
аталатын ұғым бар. Ғұрып пен әдет-ғұрыптың бір-біріне ұқсайтын жерлері
кездеседі. Ғұрып та әдет-ғұрып тәрізді сипат алып, сауда жүйесінде тұрақты
не ішінарл қолдануға жатады. Сонымен қатар ерекшеленеді десек, оның
айырмашылығы ғұрыпқұрамтың дерекнамасына жатпайды, ал әдет-ғұрып құрамтық
дербес дерекнама бола береді.
Ғұрып, мәселен, "Инкотермс-90" (халықаралық терминдер жинағы)
жинағында, Варшава-Оксфорд СИФ мәмілелер ережелерінде және басқа құжаттарда
келтірілген. Әдет-ғұрып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.