Шығындар есебінің және өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік əдісі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: Өндірістік шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың мақсаты және
əдістері

1.1 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ...4
1.2 Өзіндік құнды калькуляциялау объектілері, калькуляциялық бірліктер ... 6

2. Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау əдістері мен
тәсілдері. Шығындар есебінің және өнімдердің өзіндік құнын
калькуляциялаудың нормативтік əдісі

2.1 Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
əдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2.2 Шығындар есебінің және өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялаудың
нормативтік
əдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 21

3. Шығындар толық үлестірілетін және өзгермелі шығындар бойынша кешенді
өндіріс шығындарының есебі және қосалқы өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 24

Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .26
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...28

Кіріспе

Курстық жұмысымның тақырыбы Өндірістік шығындар есебі мен
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдісі болып табылады.
Өзіндік құнның калькуляциясы, өнімдердің, орындалған жұмыстың,
атқарылған қызметтің өзіндік құнын есептеу ретінде түсіндіріледі.
Өнімдердің өзіндік құнының нақты калькуляция көрсеткіштері, өндіріс
шығындарын бақылауға, өндірістің тиімділігін анықтауға, өнімдердің өзіндік
құндарын төмендету жолдары мен резервтерді анықтауға пайдаланылады.
Шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістеріне
өнімдердің (жұмыс, қызмет) нақты өзіндік құнын анықтау үшін өндірістік
шығындардың көрсетілуі және құжатпен дәлелдеу тәсілдерінің жиынтығы жатады.
Шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерінің
жіктелуін алдын-ала анықтаушы, өндіріс өнімдерінің ұйымдастырылуы және
технологиясы, шығарылатын өнімдердің номенклатурасы, орындалған жұмыс және
атқарылған қызмет. Шығындар есебінің әдістерін жіктеудің негізіне,
аналитикалық есеп объектілері бойынша өндіріс шығындарын жинақтау және
жинақтау тәртібі алынады.
Өнімдердің өзіндік қүнын калькуляциялау әдістеріне, өнім бірліктерінің
өзіндік құнын есептеуде қолданылатын тәсілдер жиынтығы жатады. Өнімдердің
өзіндік құнын калькуляциялау өндірістік есептің соңғы сатысы болып
табылады.
Шығарылған өнімдердің өзіндік құнын калькуляциясына дейін барлық
шығындар тұтас кәсіпорын бойынша жинақталады, шығындар аяқталмаған
өндірістер және шығарылған өнімдер (жұмыстар, қызметтер) арасында бөліп
таратылады. Берілген өзара қызмет есебімен көмекші өндіріс қызметі бөліп
таратылады және калькуляцияланады.
Өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құны келесі тәсілдердің бірімен
есептеледі: калькуляциялаудың нормативтік әдісі, шығындарды қосу әдісі,
шығындарды пропорционалды (индекстік) бөлу әдісі, тікелей есептеу әдісі,
калькуляциялаудың аралас әдісі, коэффиценттік әдіс, жанама өнімдерге
шығындарды шығару әдісі болып табылады.
Нормативтік әдіс - шығындар есебі және өнімдердің өзіндік құнын
калькуляциялаудың нормативтік әдісінің құрамыдық бөлігі, калькуляциялаудың
нормативтік əдісін анықтайтын, маңызды ерекшеліктердің бірі - әрекеттегі
нормамен технологиялық процесстердің негізінде шығарылған өнімдердің
нормативтік өзіндік құнының калькуляциясын алдын-ала жасау. Осы
калькуляцияны жасағаннан кейін әрбір кезеңдегі нормативтік өзіндік құнды
анықтауға мүмкіндік беретін әрекеттегі норманың өзгеріс есебінен
ұйымдастырылады. Осылардың барлығына курстық жұмыс жазу барысында толығымен
тоқталып өттім.

1. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың мақсаты
және əдістері
1.1. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың маңызы

Өзіндік құнның калькуляциясы, өнімдердің, орындалған жұмыстың,
атқарылған қызметтің өзіндік құнын есептеу ретінде түсіндіріледі.
Өнімдердің өзіндік құнының нақты калькуляция көрсеткіштері, өндіріс
шығындарын бақылауға, өндірістің тиімділігін анықтауға, өнімдердің өзіндік
құндарын төмендету жолдары мен резервтерді анықтауға пайдаланылады деп
жоғарыда атап өткен болатнымын.
Калькуляцияны екі топқа бөлуге болады: алдын-ала жасалатын және
соңынан. Алдын-ала жасалатын калькуляция (жоспарлы, жобалық, сметалық және
нормативтік) өнімдерді дайындау, жұмыстарды атқару, қызметті көрсету
кезеңінің басталуына дейін жасалады.
Соңынан жасалатын калькуляция (есептік) өнім дайындалғаннан кейін,
өнімді дайындауға кеткен нақты шығындардың негізінде жасалады.
Жоспарлы калькуляция әрбір өнімдердің (жұмыс, қызмет) түрлері бойынша,
орта-прогрессивтік нормативтердің негізінде, шикізаттар мен материалдар
шығындары, дайындаудың еңбек сіңіруді қажет етуі, жабдықтарды пайдалану,
жоспарланған кезендегі ұйымдастыру-техникалық шаралары және ертерек жеткен
жетістіктердің есебімен жасалады. Сондықтан өндірістегі нақты өнімдердің
(жұмыс) жоспарлы мерзімдегі (жоспарлы норма) шығын нормасы өткен жылдың
нақты үлестік шығынынан және норма деңгейінен төмен болуы керек.
Жоспарлы калькуляция белгілі бір мерзімге жасалады: жылға және
тоқсанға. Жоспарлы калькуляция жоспарлы құнды анықтайды. Сондықтан,
жоспарлы өзіндік құн жоспарлы мерзімдегі әрбір өнімнің (жұмыс, қызмет)
түрлері бойынша болжамды шығындарды сипаттай алады.
Сметалық калькуляция басқа ұйымдардың жеке тапсырыстары бойынша әр
түрлі жұмыстар мен бұйымдарға жасалады. Ол әрекет етуші нормалардың және
материалдық, еңбек және басқа peсурстардың шығын нормативтердің негізінде
жасалады. Сметалық калькуляция жұмыстардың келісім бағасын анықтауға негіз
болатындықтан, онда тапсырыс берушілермен келісулері керек.
Жобалық калькуляция жобалау және ғылыми-зерттеу институттарында
жобаланатын процестердің экономикалық тиімділік варианттарын салыстыру үшін
жасалады.
Жобалық калькуляцияны құруда, шикізаттар мен материалдардың шығыны,
персоналдардың саны, салынатын объектінің сметалық құны шамаланған
нормативтер бойынша алынады; нормативтер жобаларды өндеу процесінде
анықталып, соған сәйкес, калькуляция өзгертіледі, жанама шығындар өнімнің
өзіңдік қүнының жобалық калькуляциясына жеңілдетілген тәртіппен енгізіледі.

Жобалық калькуляцияның баптар номенклатурасы жоспарлы калькуляцияның
баптар номенклатурасынан айырмашылығы болуы мүмкін, жеке жағдайларда
жобалық калькуляция, калькуляция баптары бойынша емес, экономикалық
элементтер бойынша жасалады.
Нормативтік калькуляцияның жоспарлыдан айырмашылығы, ол есепті
кезеңнің басындағы әрекет етіп түрған жеке, арнайы шығын нормаларының
негізінде жасалады. Егер жоспарлы калькуляция белгілі бір мерзімнің
(тоқсан, жыл) ішінде өзгермейтін болса, ал нормативтік калькуляция
ұйымдастыру-техникалық шараларын және норма мен нормативтерді жаңалауды
енгізу бойынша өзгереді.
Нормативтік калькуляциянын нормативтік шығындарды көрсетеді. Олар
шығын нормалары бекітілген, барлық бұйымдарға жасалады. Жоспарлы мерзімінің
басындағы нормативті өзіндік құнды жоспарлы өзіндік құнмен салыстыру,
жоспардың шиеленушілік дәрежесін көрсетеді.
Жоспарлы мерзімнің басындағы нормативтік өзіндік құн жоспарлыдан
жоғары болуы мүмкін, ал есепті мерзімнің соңында - есепті мерзімнің ішінде
норманың өзгеруі салдарынан жоспардан төмен болады. Нормативтік калькуляция
технологиялық процестің барысында, бірінші кезекте бөлшектерге, содан кейін
жай құрастырғыштарға, она соң күрделі құрастырғыштарға (жинақтаушы бірлік)
және соңында жалпы бұйымға жасалады.
Нормативтік калькуляция жалпы бұйымға тұтас жасалуы мүмкін, оларды
бөлшектер мен құрастырғыштарға бөлмей-ақ.
Егер нормативті калькуляцияда негізгі шығындар әрекеттегі нормалар
бойынша енгізілетін болса, онда норма белгіленбеген жанама және басқа
шығындар нормативтік калькуляцияға осы шығындардың сметасына сәйкес
енгізілуі мүмкін.
Есептік калькуляция дайындалған өнімдердің, орындалған жұмыстардың
және көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құндарын анықтайды. Онда
жоспарлы калькуляцияда қолданылатын баптар бойынша жасалады. Есептік
калькуляция негізінен өзіндік құн жоспарының орындалуына бақылау жасауға
арналған. Ол да болашақ кезендегі өнімдердің өзіндік құнын жоспарлауға
қолданылады. Сонымен бірге үйымдардың цехтарында орындалатын жұмыс пен
қызметтің, өндірілген өнім мен шалафабрикаттардың, яғни олардың жұмысының
нәтижесін анықтау үшін қажетті, өзіндік құнының калькуляциясы жасалуы
мүмкін. Ол ұйымның бөлімшелерінің арасындағы қарама-қарсы қызметтерді
бағалау үшін пайдаланылатын, трансферттық бағаны белгілеу үшін қажет.

1.2. Өзіндік құнды калькуляциялау объектілері, калькуляциялық
бірліктер.

Калькуляция объектісіне - ұйымның өзінде, оның негізгі және көмекші
өндірістерінің бөлімшелерінде орындалатын жұмыстар мен атқарылатын
қызметтер, өндіріс бөлімінің әр түрлі дәрежедегі дайындығы жатады.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау объектілері өндірістік шығындар
есебі объектілерімен тығыз байланысты және көп жағдайларда олар бір-біріне
сәйкес келеді.
Барлық өнімдер (олардың түрлері бойынша) және өндіріс өнімдерінің
бірліктері калькуляцияланады.
Калькуляция объектілеріне жататындар:
- барлық шығарылған өнімдер, орындалған жұмыстар, атқарылған
қызметтер;
- өнімдердің (әртүрлі дайындық дәрежесіндегі) жеке түрлері, негізгі
және көмекші өндірістердің жұмыстары мен қызмегі;
- өндірістің соңғы сатысында (стадиясында) пайдаланылатын, негізгі
өндіріс бөлімшесінің шалафабрикатгары;
- сыртқа сататын меншікті өндірістің шалафабрикаттары;
- ұйымның қызметінің нәтижелерін білуге арналған бөлімшелерінің
өнімдері.
Калькуляциялық бірліктер дегеніміз калькуляция объектілерін өлшеуіштер
(өлшем бірліктер). Тәжірибе көрсеткендей, қазіргі кезде келесідей өлшем
бірліктер қолданылады:
- натуралды (дана, тонна, килограмм, киловатт-сағат, литр, квадрат
метр және басқалар);
- ірі натуралды (белгілі артикулді 100 жұп аяқ киім, шойынның белгілі
түрінің тоннасы, иесіздендірілген сыраның гектолитрі және басқалар);
- шартты-натуралды (қышқылдылығы 100% -спирт, консервінің 1000 шартты
банкісі және басқалар);
- құндық (шығару немесе сату бағасындағы тауарлық өнімдердің теңгелік
шығындары);
- еңбек (норма-сағат, норма-смена). Құрылыспен, жөндеумен,
транспорттық қызмет және т.б. қызмет көрсетулермен айналысатын
өндірістерде, калькуляция бірлігі ретінде, орындалған жұмыс пен атқарылған
қызмет (тонна, километр, машина-смена және басқалар) қолданылады.

2. Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау əдістері мен
тәсілдері. Шығындар есебінің және өнімдердің өзіндік құнын
калькуляциялаудың нормативтік əдісі
2.1 Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
əдістері

Шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістеріне
өнімдердің (жұмыс, қызмет) нақты өзіндік құнын анықтау үшін өндірістік
шығындардың көрсетілуі және құжатпен дәлелдеу тәсілдерінің жиынтығы жатады.
Шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерінің
жіктелуін алдын-ала анықтаушы, өндіріс өнімдерінің ұйымдастырылуы және
технологиясы, шығарылатын өнімдердің номенклатурасы, орындалған жұмыс және
атқарылған қызмет. Шығындар есебінің әдістерін жіктеудің негізіне,
аналитикалық есеп объектілері бойынша өндіріс шығындарын жинақтау және
жинақтау тәртібі алынады.
Өнімдердің өзіндік қүнын калькуляциялау әдістеріне, өнім бірліктерінің
өзіндік құнын есептеуде қолданылатын тәсілдер жиынтығы жатады.
Калькуляциялау түсінігіне, сонымен бірге, барлық шығарылған
өнімдердің және олардың жекелеген түрлерінің өзіндік құндарын арнайы
шешімдерсіз дұрыс аныктау мүмкін болмайтын, аяқталмаған өндірістердің
жетіспеушілігін, өнімдердің ақауларын, аяқталмаған өндірісті бағалау
тәртіптері кіреді. Шығындар есебінің әдістері және өнімдердің өзіндік
құнын калькуляциялау әдістері ұғымдарының сәйкес келмеуіне қарамастан,
олар өзара байланысты.
Өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау, олардың үйымдастырылуына
маңызды әсер ететін, өндіріс шығындар есебінің көрсеткіштеріне сүйенеді.
Шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың көптеген
әдістері бар. Өндірістік шығындар есебінің және өнімдердің өзіндік құндарын
калькуляциялау әдістерінің классификациясы талқылау объектісі болып
табылады.
Қазақстандық стандартта бухгалтерлік есеп бойынша өндірістік
кәсіпорындарда өнімдердің түрлеріне, олардың күрделілігіне, өндірістің
типіне байланысты қолданылатын шығындар есебінің және өнімнің өзіңдік құнын
калькуляциялау әдістерінің келесідей негізгі 3 әдісі қарастырылған:
нормативтік, тапсырыстық, бөліністік. Бірақ, жеке ұйымдар шығындар есебінің
және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерінің қарапайым әдісін
пайдаланады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде шығындар есебінің және
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерінің Стандарт-кост және
Директ-кост жүйесі бойынша шығындар есебінің әдістері қолданылады.
Бүл әдістің мәні - тікелей және жанама шығындар барлық шығарылған
өнімдер үшін белгіленген шығын баптары бойынша есептеледі. Осыған
байланысты өнім бірлігінің орташа өзіндік құны барлық өндірістік шығындарды
(және әрбір бап бойынша шығындарды) дайын өнімнің санына бөлу арқылы
анықталады. Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың қарапайым әдісі біртекті өнім шығаратын жаппай
өндірістерде пайдаланылады. Бұл өндірістерде шалафабрикаттар және
аяқталмаған өндіріс болмайды (егер аяқталмаған өндіріс болса, онда оның
көлемі шамалы болады).
Қарапайым әдіс көбінесе шығарушы кәсіпорындарда және кейбір өнімнің
бір түрін шығаратын өңдеуші өндіріс салаларында (су электр станциялары,
кен, көмір, мұнай және газ өндіретін кәсіпорындар) қолданылады.
Кейбір салаларда (көмір, шым тезек,ағаш дайындау) шығындар
технологиялық процестердің жеке сатылары (стадия) бойынша есептелуі мүмкін.
Мысалы, көмір өндірісінде мұндай сатыларға дайындық жұмыстары, көмірді алу,
шахтаға дейін тасымалдау және жоғары шығару, сорттау, сапаландыру,
вагондарға тиеу жатады. Бөлімше құрылымдары бойынша есепке алынған шығындар
соңынан жалпы шахта бойынша жинақталады. Барлық шығарылған көмір
калькуляция объектісі болып табылады. Калькуляциялық бірлікке 1 тонна көмір
қабылданған. Нарядта 7000 калориясы бар, 1 тонна шартты отынның өзіндік
құны осымен есептеледі.
Көмір өндіруші кәсіпорындарда қолданылатын, шығындар есебі мен өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым әдісімен процесс бойынша (бөлімше
құрылымы бойынша) шығындар алдын-ала есептелетін болғандықтан, ол кейде
процестік әдіс деп аталады.
Қарапайым (процестік) әдісті қолданудың міндетгі шарты біркелкілік
және жаппай шығару немесе шығындарды өндірілетін өнімдерге енгізу тәсілі
бойынша тікелей және жанама (шығынның барлығы бір өнім түрін шығарумен
байланысты болғандықтан) деп бөлмеу. Барлық шығындар шығарылған өнімдерге
(аяқталмаған өндіріс болмағандықтан немесе аз мөлшерде болғандықтан)
тікелей апарылады.
Өнімдердің өзіндік құнын есептеу тәсілдерін қарастырып көрейік.
Өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау өндірістік есептің соңғы
сатысы болып табылады.
Өнімдердің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын калькуляциялауды 3 кезеңге
бөлуге болады. Бірінші кезеңде жалпы шығарылған өнімдердің өзіндік құны,
екіншісінде әрбір өнім түрлері бойынша нақты өзіндік құн, үшіншісінде
-өнімдердің, орындалған жұмыстардың немесе көрсетілген қызметтердің бір
данасының өзіндік құны есептеледі.
Шығарылған өнімдердің өзіндік құнын калькуляциясына дейін барлық
шығындар тұтас кәсіпорын бойынша жинақталады, шығындар аяқталмаған
өндірістер және шығарылған өнімдер (жұмыстар, қызметтер) арасында бөліп
таратылады. Берілген өзара қызмет есебімен көмекші өндіріс қызметі бөліп
таратылады және калькуляцияланады.
Ұйым жағдайында шығындар есебі шалафабрикат вариантында әрбір өндеуден
шығарылған шалафабрикаттың өзіндік құны калькуляцияланады, тек қана соңғы
сатыда шығарылған дайын өнімдердің өзіндік күны калькуляцияланады.
Өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құны келесі тәсілдердің бірімен
есептеледі: калькуляциялаудың нормативтік әдісі, шығындарды қосу әдісі,
шығындарды пропорционалды (индекстік) бөлу әдісі, тікелей есептеу әдісі,
калькуляциялаудың аралас әдісі, коэффиценттік әдіс, жанама өнімдерге
шығындарды шығару әдісі.
Нормативтік әдіс - шығындар есебі және өнімдердің өзіндік құнын
калькуляциялаудың нормативтік әдісінің құрамыдық бөлігі, калькуляциялаудың
нормативтік əдісін анықтайтын, маңызды ерекшеліктердің бірі - әрекеттегі
нормамен технологиялық процесстердің негізінде шығарылған өнімдердің
нормативтік өзіндік құнының калькуляциясын алдын-ала жасау. Осы
калькуляцияны жасағаннан кейін әрбір кезеңдегі нормативтік өзіндік құнды
анықтауға мүмкіндік беретін әрекеттегі норманың өзгеріс есебі
ұйымдастырылады. Негізінен осы өзгерістерді нормативтік калькуляцияға әрбір
айдың бірінші жұлдызында, ал болар-болмас өзгеріс болса -тоқсанның (
кварталдың) басында енгізеді. Нормативтік әдісте накты өзіндік құн норма
бойынша шығындар сомасына нормадан ауытқуды және норманың өзгерісін косу
немесе азайту арқылы аныкталады.
Шығындарды қосу әдісінде өнімдер бірлігінің өзіндік құны бұйымдардың
жеке бөліктері бойынша шығындарды қосу жолымен анықталады.
Шығындарды косу әдісін пайдаланатындар:
- өнімдердің бір данасынын өзіндік құны сәйкес цехтық машина кешендік
қосылатын шығындар ретінде әрбір бап бойынша анықталатын, калькуляциялау
объектісіне машина кешен қабылданатын машина жасау өндірісінде;
- орташа және ірі кемелер жасау өндірісінде шығындар есебінің
обьектісі конструкторлық топтастыру немесе технологиялық комплекстер
бойынша топтар болып табылатын кеме жасауда. Әрбір технологиялық комплекс
(жинақ) немесе конструкторлық топтар бойынша шығындарды қосу дайын болған
кеменің өзіндік құнын анықтауға мүмкіндік береді.
- Көмір шахталарында көмірді шығару процесі бойынша шығындар
жинақталады; баюшы фабрикаларда тау массаларын молайтудағы жеке процестерді
калькуляциалау бойынша шығындар жинақталады: құқықталу, молайту және кен
қоспалары молайтылған кендерін нақты өзіндік құнымен анықталады.
Бұл әдісте көбінесе шығындар өнімдердің жоспарлы немесе нормативтік
өзіндік құндарына пропорционалды бөлінеді. Кейбір жағдайларда жеке өзіндік
құн баптары бойынша шығындарды бөлуде бірнеше база қолданылады.
Мысалы: өндірістің мұнай өндеу саласында, кокс өңдеуде, табиғи газ
шығаруда шығындар алынған өнімдердің пропорционалды түрде бөлінеді.
Газ шығаруда бір уақыт табиғи газ және конденцат алынады. Шығару
бойынша шығындардан жанама өнімдердің құнын шегеріп, қалған сома табиғи
газбен конденцат арасында өнімдер салмағының пропорционалды болып
таратылады.
Өндірістің көптеген салаларында калькуляциялау әдісі жоспарлы өзіндік
құнға пропорционалды түрде қолданылады. Ол үшін әрбір өнім түрлерінін
жоспарлы өзіндік құны калькуляция баптары бойынша аныкталады. Баптар
бойынша нақты шығындар өнім түрлерінің арасында жоспарлы шығындарға
пропорционалды бөліп таратылады.
Калькуляциялаудын мұндай варианты құрылыс материалдар, темекі, ағаш
өңдеу, балық өндіру және машина жасау өндірістерінде қолданылады.
Тікелей есептеу әдісі ең қарапайым, анық әдіс болып табылады. Онда
калькуляция объектісі өндірістік шығын есебінің обьектісімен сәйкес келеді
және бір бұйым түрі шығын есебінің объектісі болады.
Бұл әдістің мәні калькуляция баптары бойынша қандай да бір бұйымды
дайындау шығындарының сомасын шығарылған бұйымдардың санына бөлумен
аяқталады. Оның нәтижесінде өнімдер бірлігінің өзіндік құнының
калькуляциясы алынады .
Калькуляцияның тікелей әдісі топтық калькуляция жасауда кең
қолданылады. Осындай жолмен бір гиктолитр иесіз сыраның, бір тонна иесіз
құйманың және басқалардың өзіндік құны калькуляцияланады.
Егер жоғарыда айтылған тəсілдердің бірімен де калькуляцилауды жүзеге
асыру мүмкін болмаған жағдайда өнімдердің жеке түрлерінің немесе өнімдер
бірлігінің өзіндік құнын есептеу үшін қиыстырылған әдіс қолданылады.
Шығындарды қосу әдісімен өнімдердің өзіндік құнын калькуляциалау тек
қана өзінің карапайымдылығымен ерекшеленбейді, сонымен бірге өнімдер
бірлігінің өзіндік құнын калькуляциялаудың жеткіліктілігін қамтамасыз
етеді.
Жанама өнімдерге шығындарды шығару әдісі өнімдерді негізгі және
жанамаға бөлетін кешендік өндірістерде конданылады. Шығындарды шығару
әдісінің мәні сонда, яғни онда жанама өнімдер және қалдықтар
калькуляцияланбайды, ал олар негізгі өнімнің өзіндік құнына алдын ала
белгіленген баға бойынша өзіндік құнмен шығарылады. Калькуляциялаудың бұл
әдісі полихимия, тамақ өндірістерінде, мұнай өңдеу, химиялық және басқадай
өндіріс салаларында кең тараған.
Полихимия өндірісінде негізгі кокс фракциясының өзіндік құнын
калькуляциялау үшін жанама өнімдердің, (кокс жаңғағы, кокстік ұсақ-түйек
және кокстік газ) құны тұрақты баға бойынша өндірістік шығындардан
шегеріледі.
Ет өндірісімен айналысатын кәсіпорындарда тек қана еттің өзіндік құны
калькуляцияланады, ал жанама өнімдердің құны белгіленген баға бойынша еттің
құнымен шығарылады.
Мұнай өндіретін өндірістерде шығарылған шикізаттардың құны немесе сол
құннан белгіленген пайыз бойынша жанама өнімдерді бағалау әдістері
қолданылады. Кейбір жағдайларда жанама өнімдер қалдықтардың күны бойьшша
бағаланды. Жанама өнімцерді бағалау экономикалық жағынан негізі болу керек.

Шығындарды пропорционалды (индекстік) бөліп тарату әдісі бір уақытта
бірнеше өнім түрлерін өндіру жағдайында өнімдердің өзіндік қүндарын
калькуляциалау үшін немесе шығындарды нақты бір өнімге тікелей апару мүмкін
болмағанда, бұйым топтары бойынша шығындарды есептеу кезінде колданылады.
Бүл әдісте тұтас шығарылған өнімлердің өзіндік құны олардың арасында
қандай да бір базиске пропоционалды түрде бөліп таратса да, ал өнімдер
бірлігінің өзіндік құны әрбір бұйым бойынша тікелей әдіспен есептеледі.
Шығындарды калькуляция баптары бойынша таратуда базиске нақты шығындардың
пайыздық катысы есептеп шығарылғандыктан, бұл әдіс көбінесе индекстік деп
аталады.
Шығындарды қосу әдісімен өнімдердің өзіндік құнын калькуляциалау тек
қана өзінің карапайымдылығымен ерекшеленбейді, сонымен бірге өнімдер
бірлігінің өзіндік құнын калькуляциялаудың жеткіліктілігін қамтамасыз
етеді.
Жанама өнімдерге шығындарды шығару әдісі өнімдерді негізгі және
жанамаға бөлетін кешендік өндірістерде конданылады. Шығындарды шығару
әдісінің мәні сонда, яғни онда жанама өнімдер және қалдықтар
калькуляцияланбайды, ал олар негізгі өнімнің өзіндік құнына алдын ала
белгіленген баға бойынша өзіндік құнмен шығарылады. Калькуляциялаудың бұл
әдісі полихимия, тамақ өндірістерінде, мұнай өңдеу, химиялық және басқадай
өндіріс салаларында кең тараған.
Полихимия өндірісінде негізгі кокс фракциясының өзіндік құнын
калькуляциялау үшін жанама өнімдердің, (кокс жаңғағы, кокстік ұсақ-түйек
және кокстік газ) құны тұрақты баға бойынша өндірістік шығындардан
шегеріледі.
Ет өндірісімен айналысатын кәсіпорындарда тек қана еттің өзіндік құны
калькуляцияланады, ал жанама өнімдердің құны белгіленген баға бойынша еттің
құнымен шығарылады.
Мұнай өндіретін өндірістерде шығарылған шикізаттардың құны немесе сол
құннан белгіленген пайыз бойынша жанама өнімдерді бағалау әдістері
қолданылады. Кейбір жағдайларда жанама өнімдер қалдықтардың күны бойьшша
бағаланды. Жанама өнімцерді бағалау экономикалық жағынан негізі болу керек.

Шығындарды пропорционалды (индекстік) бөліп тарату әдісі бір уақытта
бірнеше өнім түрлерін өндіру жағдайында өнімдердің өзіндік қүндарын
калькуляциалау үшін немесе шығындарды нақты бір өнімге тікелей апару мүмкін
болмағанда, бұйым топтары бойынша шығындарды есептеу кезінде колданылады.
Бүл әдісте тұтас шығарылған өнімлердің өзіндік құны олардың арасында
қандай да бір базиске пропоционалды түрде бөліп таратса да, ал өнімдер
бірлігінің өзіндік құны әрбір бұйым бойынша тікелей әдіспен есептеледі.
Шығындарды калькуляция баптары бойынша таратуда базиске нақты шығындардың
пайыздық катысы есептеп шығарылғандыктан, бұл әдіс көбінесе индекстік деп
аталады.
Бұл әдісте көбінесе шығындар өнімдердің жоспарлы немесе нормативтік
өзіндік құндарына пропорционалды бөлінеді. Кейбір жағдайларда жеке өзіндік
құн баптары бойынша шығындарды бөлуде бірнеше база қолданылады.
Мысалы: өндірістің мұнай өндеу саласында, кокс өңдеуде, табиғи газ
шығаруда шығындар алынған өнімдердің пропорционалды түрде бөлінеді.
Газ шығаруда бір уақыт табиғи газ және конденцат алынады. Шығару
бойынша шығындардан жанама өнімдердің құнын шегеріп, қалған сома табиғи
газбен конденцат арасында өнімдер салмағының пропорционалды болып
таратылады.
Өндірістің көптеген салаларында калькуляциялау әдісі жоспарлы өзіндік
құнға пропорционалды түрде қолданылады. Ол үшін әрбір өнім түрлерінін
жоспарлы өзіндік құны калькуляция баптары бойынша аныкталады. Баптар
бойынша нақты шығындар өнім түрлерінің арасында жоспарлы шығындарға
пропорционалды бөліп таратылады.
Калькуляциялаудын мұндай варианты құрылыс материалдар, темекі, ағаш
өңдеу, балық өндіру және машина жасау өндірістерінде қолданылады.
Тікелей есептеу әдісі ең қарапайым, анық әдіс болып табылады. Онда
калькуляция объектісі өндірістік шығын есебінің обьектісімен сәйкес келеді
және бір бұйым түрі шығын есебінің объектісі болады.
Бұл әдістің мәні калькуляция баптары бойынша қандай да бір бұйымды
дайындау шығындарының сомасын шығарылған бұйымдардың санына бөлумен
аяқталады. Оның нәтижесінде өнімдер бірлігінің өзіндік құнының
калькуляциясы алынады .
Калькуляцияның тікелей әдісі топтық калькуляция жасауда кең
қолданылады. Осындай жолмен бір гиктолитр иесіз сыраның, бір тонна иесіз
құйманың және басқалардың өзіндік құны калькуляцияланады.
Егер жоғарыда айтылған тəсілдердің бірімен де калькуляцилауды жүзеге
асыру мүмкін болмаған жағдайда өнімдердің жеке түрлерінің немесе өнімдер
бірлігінің өзіндік құнын есептеу үшін қиыстырылған әдіс қолданылады.
Қиыстырылған әдіс, өзінің аты айтып тұрғандай бірнеше әдістердің
қосындысы. Тәжірибеде әр түрлі қиыстырылған әдістер қолданылады.
Мысалы, мұнай шығаруда тікелей әдіспен мұнай мен газдың орташа өзіндік
құны есептелсе, пропорционалды әдіспен әрбір өнім түрлерінің өзіндік құны
анықталады.
Тікелей есептеу әдісімен гиктолитр иесіз сыраның өзіндік құны
калькуляцияланады, ал металл өндеуде шығындар жоспарлы немесе нормалы
өзіндік құнға пропорционалды жолмен бөлінеді, сонымен бірге сүрыпталған
калькуляция жасалады. Сондықтан, тікелей әдіс пен пропорционалды әдіс
байланысынан екі калькуляция жасалады: топтық және сұрыптық.
Домналық және консервілік өндірістерде иесіз өнімдер (1 т. иесіз
шойын, 1 мың шартты банкі) тікелей әдіспен калькуляцияланады, ал өнімнің
жеке түрлері мен сорттарының өзіндік құны коэффиценттерді колдану жолымен
анықталады.
Калькуляциялаудың коэффиценттік әдісі бір уақытта бірнеше өнім
түрлерін алғанда өзіндік құнды анықтауда пайдаланылады. Бүл әдістің мәні
барлық өнімдер белгіленген сәйкес коэффиценттермен шартты бірлікке
аударылады, сосын олардың өзіндік құны анықталады, сонан соң әрбір өнімнің
натуралды бірлігінің өзіндік құны калькуляцияланады.
Калькуляциялаудың коэффиценттік әдісі өндірістің көптеген салаларында
қолданылады. Коэффицентті белгілеу кезінде оның негізіне еңбек
сыйымдылығын, пайдалы заттардың үлестік салмағын, сату құнын және т.б.
алады.
Калькуляция баптары бойынша тікелей әдіспен шығарылған өнімдерге
топтық калькуляция жасалғанда, бұл коэффицент жиі қолданылады, ал әрбір
бұйым түрлерінің өзіндік құны шығын баптарына бөлмей-ақ белгіленген сәйкес
коэффицентпен анықталады.
Калькуляциялаудың коэффиценттік әдісімен шойынның, мырыштың, металл
өндірісіндегі прокат түрлерінің жеке маркілерінің, өндірістің тамақ, химия
және басқа салаларындағы өнімдердің өзіндік құны есептеледі.
Консерві жасау өндірісінде әртүрлі сыйымцылықтағы консервілерді
белгіленген коэффицент бойынша шартты банкіге аударады және шартты банкінің
өзіндік құны калькуляцияланады, сонан соң әр түрлі сыйымдылықтағы
консервілердің жеке түрлерінің өзіндік күны шығарылады. Оттек өндірісінде
де оларды шартты бірлікке айналдыру үшін, шығарылған өнім санын белгіленген
коэффицентке көбейтеді. Сонан соң әрбір бап бойынша шығындар жалпы шарты
бірліктің санына бөлінеді. Осындай жолмен калькуляция баптарының
бөлінісінде әрбір өнімнің өзіндік құны анықталады. Калькуляциялаудың
коэффиценттік әдісінің басқа түрлілігі әрбір калькуляция баптары бойынша
шығындарды бөліп-таратy үшін коэффиценттерді анықтау. Бұл жағдайда
калькуляциялау қиындайды, есесіне шығарылған әрбір өнім түрлерінің өзіндік
құны біртұтас есептеліп қоймай, калькуляция баптары бойынша да анықталады.
Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың процестік
əдісі.
Өнім қозғалысын ұйымдастырудың процестік әдісі шығын калькуляциясымен
байланысты үш түрлі тәсілге бөлінеді:
- жүйелі ауыспалылық;
- параллельді ауыспалылық;
- іріктелген ауыспалылық.
Жүйелі ауыспалылық кезінде әрбір өнім бірдей операциялар сериясында
ұшырасады. Тоқыма өндірісінде, мысалы, фабрикада негізінен бояу және иіру
цехтары болады. Иірілген жіп иіру цехынан бояу цехына, сонан соң дайын өнім
қоймасына түседі. Мұндағы өнімнің ауыспалылық тәсілі жүйелі болып табылады.

Параллельді ауыспалылық кезінде жұмыстың жеке түрлері бір уақытта
орындалады, ал сонан кейін ғана белгілі процесте бірігеді. Осы жұмыс түрі
бойынша (яғни бір уақытта өндірілетін), әртүрлі жүмыс түрлерін бір уақытта
жүргізудегі шығын айырмашылықтарының есебі үшін калькуляцияның тапсырыстық
әдісін қолдануды талап етуі мүмкін. Мұндай жүйе консервіленген азық-түлік
өндірісінде қолданылады. Сонымен жеміс қоспасын дайындауда жемістің әр
түрлі түрлері қабығынан аршылады және әр түрлі өндіріс бөлімшелерінде бір
уақытта өңделеді. Өңдеудің және коңсервілеудің соңғы кезеңінен кейін олар
араластырылады, сонан соң дайын өнім қоймасына түседі.
Іріктелген ауыспалылық кезінде өнімцер, әрқайсысы талапқа сай
құрылған, зауыттық ішкі бөлімшелерінің технологиялық қатарлары арқылы
өтеді. Бұл категорияға ет және мүнай өндіретін өндірістер жатады. Мысалы:
ет өндірісінде сойылған мал етінің бір бөлігі ет тартқышқа түседі, ал сонан
соң орайтын бөлімге және дайын өнім қоймасына апарылады. Дәл осы уақытта
еттің екінші бөлігі ысталады, сосын оралады және қоймаға түседі. Іріктелген
ауыспалылық әдісі әр түрлі үлгілерде қолданылуы мүмкін.
Бұйымдар өндірісінің типтері:
Халықтың, еліміздің және халық шаруашылығының қажеттілігіне байланысты
бұйымдар бірнеше зауыттарда немесе әртүррлі санмен бір зауытта дайындалады;
Тәжірибелік немесе бірегей (өте сирек) машиналар бірліктері дайындалады;
ауыр станоктар, қуатты пар және су құбырлары сияқты машиналар аз мөлшерде
дайындалады; әмбебап станоктар, көтергіш транспорттық машиналар және
басқалар едәуір көп мөлшерде дайындалады; автомашиналар, ауылшаруашылық
машиналары, вагондар көп мөлшерде; сағаттар, тігін машиналары,
электродвигателдер сияқты бұйымдар жылына миллион данамен шығарылады.
Осы атылғандармен байланысты бұйымдар өндірісінің әр түрлі типтерін
жеке, сериялы және массалы деп топтастырылады.
Жеке өндіріс. Бұйымдардың, бөлшектердің немесе дайындаулардың жеке
өндірісін, олардың бірліктерін (біреуін) дайындау деп түсіну керек. Мұнда
бұйымдарды, бөлшектерді немесе дайындауды өзгертілмеген сызумен қайталауға
болмайды. Мысал ретінде, тәжірибелік үлгідегі және бірегей (өте сирек)
машиналарды алуға болады.
Сериялы өндіріс. Бүйымдардың, бөлшектердің немесе дайындаулардың
сериялы өндірісі осы уақыт ішіндегі немесе басқа күнтізбелі уақыт
аралығындағы олардың өзгермейтін сызықпен кезеңдік дайындалуы. Бір жұмыс
орнына түсетін, бүйымдар, бөлшектер немесе дайындау өндірісінің бір
мезгілде шығарған саны, партиясы деп аталады. Осы өндіріс түрінің негізгі
принципі бөлшектерді өңдеуде де, жинауда (құрастыру) да барлық партияларды
(серия) тұтастай дайындау.
Дайындау немесе бұйымдардың санына байланысты сериялы өндірісті шартты
түрде: ұсақ, орта және ірі сериялы деп бөледі.
Жеке өндіріске қарағанда, сериялы өндіріс анағұрлым тиімці. Мұнда
жабдықтарды пайдалану, жұмысшылардың мамандандырылуы жақсырақ, еңбек
өнімділігін жоғарлату өнімнің өзіндік құнын төмендетуді қамтамасыз етеді.
Жаппай экономикалық тиімді болуы мүмкін, онда өндірістегі барлық
шығындардың орны толтырылады және шығарылатын өнімдер бірлігінің өзіндік
құны, серияялы өндіріске қарағанда төмен болады.
Жаппай өндіріс. Бұйымдардың, бөлшектердің немесе дайындаулардың жаппай
өндірісінде олардың жаппай өзгермейтін сызу бойынша азды-көпті созылмалы
күнтізбелік уақыт арамында дайындалуы.
Жаппай өндіріс әртүрлі атаулы өнімдерді едәуір уақыт ішінде, көп
мөлшерде үздіксіз дайындаумен және шектеулі номенклатурамен ерекшеленеді.
Еңбек заттарының қозғалысы дәлдік (тұрақты бір заттық, айнымалы көп заттық)
принципі бойынша ұйымдастырылады.
Өзіндік құнды калькуляциялаудың процестік жүйесі біркелкі немесе ұқсас
өнімдерді сериялы немесе жаппай түрде өндіруде, болмаса үздіксіз өндіріс
циклі бар өндірістерде қолданылады. Шығындар калькуляциясының процестік
әдісі өндіріс процесінің әрбір бөлігіндегі әрбір өндіріс бөлімшесіндегі
орындалуларды қарастыратын жөндеу шаралары бойынша өнімдер бір операциядан
екіншісіне ауысып отыратын кәсіпорындарда да пайдаланылады. Соңғы бөлімше
өндірісті аяқтайды және өнімді дайын бұйымдар қоймасына өткізеді.
Процестік тәсілдегі дайын өнім шығындарының калькуляциясының сатылары
ШФ- шала фабрикаттар
ІП, 2П, ЗП - процестер
Процесті калькуляцияда өндірістік шығындар бөлімшелер бойынша немесе
өндіріс процесі бойынша топтастырылады. Толық өндіріс шығындары екі негізгі
бап бойынша топтастырылады - ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.