Ақ Орда мемлекетінің территориясы және қоғамдық саяси құрылымы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Ө. Сұлтанғазин атындағы Қостанай мемлекеттік педагогикалық

университеті

Әлеуметтік гуманитарлық факультеті

Қазақстан тарихы кафедрасы

XIV-XV ғасырдағы Ақ Орда мемлекеті

Курстық жұмыс

Қостанай, 2018 ж

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

I. 1. Ақ Орда мемлекетінің территориясы және қоғамдық саяси құрылымы

1. 1 Ақ Орда мемлекетінің құрылуы және территориясы . . . 6

1. 2 Ақ Орданың саяси құрылымы . . . 8

1. 3 Ақ Орданың дамуы . . . 15

II. 2. Ақ Орданың этникалық және саяси тарихы

2. 1 Ақ Орда мемлекетінің этникалық құрамы . . . 19

2. 2 Ақ Орданың құлдырауы . . . 20

III. ҚОРЫТЫНДЫ . . . 27

VI. СІЛТЕМЕЛЕР . . . 29

V. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . 31

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан тарихының түрлі аспектілерін, оның нақты тарихи даму жолдарын жан - жақты, терең ғылыми тұрғыда зерттеу және белгілі бір тарихи кезеңде Қазақстан аймағында өткен этно-саяси процестердің сиппатамасын беру тарих ғылымы үшін өзекті проблема болып табылады. Осы аймақтағы тарихи процестердің кейінгі барысына негіз болған XIII-XV ғасырлардағы кезеңін ғылыми және обьективті түрде зерттеу міндеті туады. Осы кезеңдегі Шығыс Дешті Қыпшақтың аймағында орналасқан Ақ Орда тарихын жан жақты әрі терең ғылыми тұрғыда зерттеу болып табылады. Қазақ хандығының құрылуының алғышарттары мен қазақ халқының қалыптасу барысындағы этникалық кезеңді білуде-Ақ Орда тарихының маңызы өте ерекше. Осындай маңызы жоғары тақырып болса да әлі күнге дейін Ақ Орда тарихына арналған ғылыми жұмыстар жеткілікті емес. Оның себептеріне тақырыптың өте күрделілігі мен ауқымдылығы, дерек мәліметтерінің тапшылығы, қарама қайшылықты пікірлердің көптігі және т. б жатса керек. Аталған жайттар тақырыпты зерттеуге мүмкіншілік жоқ деген ой тудырмайды. Зерттеушілердің бүгінгі күнгі өкілдері болмаса да, ертеңгі күнгі ұрпақ өкілдерінен Ақ Орда тарихымен айналысатын мамандардың шығатыны сөзсіз. Жошы ұлысының тарихи жазбаларында Ақ Орда тарихын зерттейтін арнайы жұмыстар жоқ, бір жағынан Жошы ұлысының жалпы тарихы бойынша зерттеулердің көбі біржақты болып келеді. Зардыхан Қинаятұлының кітабында тарихшы Н. Н. Мингулов «Ақ Орда әуел бастан-ақ саяси-экономика тұрғысынан дербес мемлекет ретінде қалыптасқанын»айта келіп, «алғашқы қазақ мемлекеті, Қазақ халқының қалыптасуының басты ұйытқысы болғандығын» атап көрсетті. Академик М. Қ соңғы еңбектерінде Ақ Орданың мемлекеттігі тарихына байланысты тың пікірлер көтерілді. Ол 1998 жылы жасаған «Отан тарихын зерттеудің өзекті мәселелері»атты баяндамасында Орыс тарихи жазылымдарында «Көк Орда» атанып келген Ақ Орда тарихына деген концептуалдық бағытты өзгертетін кез жеткендігін айта келіп, «Ақ Орда іс жүзінде Қазақ мемлекеті»деп атап көрсетті. Жоғарыда аталған еңбектердің негізінде бүгіндері Ақ Орда тарихын зерттеудің тарихнамалық мүмкіндігі қалыптасып келеді деп айтуға мүмкіндік бар. Осындай көкейкесті мәселелер теориялық, ғылымдық және практикалық маңыздылығын арттыра түсетіні анық. Осындай көкейкесті мәселелер теориялық, ғылымдық және практикалық маңыздылығын арттыра түсетіні анық [1, 15 б. ] .

Хронологиялық шеңбері. Курстық жұмыстың тақырыбы негізінен XIV-XV ғасырдағы Ақ Орда мемлекетінің саяси тарихы, құрылуы және территориясы, сонымен қатар басқару жүйесі зерттеліп, Ақ Орда мемлекетінің жорықтары мен сыртқы қарым-қатынасы жеткізіледі.

Мақсаты: Ақ Орда мемлекетінің саяси тарихының зерттелуін, ел басқарудағы, сыртқы қарым қатынасындағы ерекшеліктері қаралады. Ақ Орда мемлекетінің сыртқы қарым-қатынастарын зерттей отырып, геосаяси орнын анықтау, сонымен қатар Ақ Орда мемлекетінің саяси тарихын жан-жақты қарастыру. Белгіленген мақсаттан төмендегідей міндеттер туындайды.

Міндеттері:

-Ақ Орда мемлекетінің құрылуы және территориясын анықтау;

-Ақ Орда мемлекетінің мемлекеттік басқару және саяси құрылымын талдау

-Ақ Орда мемлекетінің этникалық құрамын сипаттау;

-Ақ Орда мемлекетінің дамуы жөнінде ашып айту;

-Ақ Орда мемлекетінің құлдырауы және құлауы себептерін анықтау;

Тарихнамасы: Қазақстан тарихының II-томында көрсетілгендей М. П. Вяткиннің еңбектері Жошы ұлысының Шығыс бөлігін зерттеудегі жаңа тарихнамалық кезеңнің басталуын көрсетеді. П. П. Ивановтың Очерки по истории Средний Азий (XVI-середина XIX веков) еңбегінде XII-XIV ғасырлардағы Шығыс Дешті Қыпшақтың қысқаша тарихын Ескендір Анонимі негізінде тоқталып өтеді. Хандарға сипаттама береді. Зерттеуші Ақ Орданың құрылуы мен оның саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдай арнайы зерттелмегеніне мән береді [2, 15 б. ] .

М. П. Вяткиннің Очерки по истории Казахской ССР еңбегінде Жошы ұлдарының ұлыстарының шекаралары шамамен көрсетіледі, негізгі Жошы ұлыстарының атына мән беріледі. Ақ Орда мемлекеттік статус беріп, тәуелсіз саясат жүргізді деп көрсетеді. Қазақстан тарихының II- томында көрсетілген Белая Орда и ее падение еңбегі алғаш рет Жошы ұлысының тарихы комплексті түрде барлық белгілі деректер мен зерттеулер негізінде-құрылуынан ыдырауына дейінгі тарихы қарастырылды деп айтылады. Еңбекте Ақ Орда тарихы да қаралды. Ақ Орда тарихына Жошы мемлекеті тарихымен бір контексте қарау тұрғысынан келді. Онда Ақ Орданың тарихи географиясы мен халқының этникалық құрамы мәселелері зерттелді [2, 11 б. ] .

Қазақстан тарихының II-томында бұл мәселенің сенін бұзғандар К. А. Пищулина және Н. Н. Мингуловтар болды деп айтылады. К. А. Пищулина әйгілі «Бахр ал-асрар» және Мұхаммед Хайдар Дулатидың «Тарих-и Рашиди»негізінде «Қазақ хандарының Ақ Орда хандарымен династиялық үрдіс жалғастығын» айқындап, Ақ Орданы «Қазақ мемлекетінің алғашқы үлгісі»деп жазды [3, 4 б. ] .

Деректік негіздері: Курстық жұмыс барысында Ақ Орда тарихына қатысты бірнеше ортағасырлық деректерді пайдаландым. Соңғы орта ғасырлардағы Қазақстанның тарихын зерттеу негізінен алғанда Шығыстың шектес және алыс елдерінен шыққан авторлар жазған жазба деректердің мәліметтеріне негізделеді. Рашид ад-диннің Жамиғат тауарих (1310-1311жж) деген тарихи еңбегі XII-XIII ғасырлардағы моңғол және түрік тайпалары мен халықтарының тарихы жөніндегі мейлінше елеулі еңбек болып табылады. Рашид ад-дин шығармасының негізіне ресми моңғол хроникалары, моңғолдар жаулап алған түрлі елдердің тарихи шығармалары, оқиғаға қатысушы хабарламашылардың материалдары алынған Қазақстан моңғол ұлыстарының құрамына кірген кездегі оның топонимикасы, тарихи географиясы, саяси тарихы жөніндегі деректер, Орда Ежен ұлысының тарихы, оның ұрпақтарының, басқа да Жошы ұрпақтарының генеологиясы жөніндегі мәліметтер келтірілген. Ақ Орданың тарихы жөніндегі материалдар В. Г. Тизенгаузенің басылымында келтірілген [4, 25 б. ] .

Зерттеу әдістері. Зерттеудің мақсат міндеттеріне сәйкес ғылыми танымдық әдістер қолданылды тарихи, салыстырмалы және т. б.

Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

1. Ақ Орда мемлекетінің территориясы және қоғамдық саяси құрылысы

1. 1. Ақ Орда мемлекетінің құрылуы және территориясы

Ақ Орда атауының алғаш рет ауызға алынуы XIV ғасырдың 40-жылдарында болуы мүмкін. Т. И. Сұлтанов бұл жайтқа егжей-тегжейлі тоқталған: «Ақ Орда» термині кездесетін уақыты жағынан ең ертедегі деректеме, сірә, Кутбтың «Хұсрау мен Шырыны» болса керек. Ол Өзбек ханның ұлы, әкесінен кейін Алтын Орда тағында бірнеше ай бойы отырған Тыныбек туралы деректемелерден егжей-тегжейлі мәліметтер келтірілген. Ақ Орда Тыныбектің әйелінің атына байланысты да айтылады Ақ Орда оның патшалығы ол тақтың көркі. Бірақ дастанның 1340 - 1342 жылдары Сығанақта жазылғаны мәлім. Өзбек ханның өлген уақыты, Т. И. Сұлтанов келтірген мәліметтер бойынща, деректемелерде хижра бойынша 742 жылғы шаввал (1342 жылғы наурыз - сәуір) және 743 жыл ( 1342 жылғы маусым-1343 жылғы мамыр) деп аталады. Дастан Өзбек хан өлгенге дейін жазылып, оны Кутб Өзбек хан өзінің ұлын Орда ұрпақтарының ұлысын бағындыру мақсатымен жіберген хан өзінің ұлын Орда ұрпақтарының ұлысын бағындыру мақсатымен жіберген Сығанақтағы Тыныбекке тарту еткен болуы ықтимал. Кутбтың дастанын зерттеуші Э. Н. Наджип осылай деген жорамал айтқан. Г. А. Федоров - Давыдов бұл жорамалды «онша дұрыс емес» деп санаған, өйткені ол кезде сол қанатта, яғни Орда ұрпақтарының ұлысында Ерзен хан «өте жақсы» билік еткен еді ( хижра бойынша 720 ж. / II. 1320-I. 1321-745 ж. V. 1344 - V. 1345 ж. ) . Нақ осы Ерзен ханның 25 жыл бойы ойдағыдай басқарғаны туралы Му ин ад-дин Натанзи де айтады. Ал Лэн Пуль Стэнлидің мәліметтеріне қарағанда, 1320-1344 жылдарда «Шығыс Қыпшақта» («Орда Үйінде») Мүбәрәк - қожа билік еткен. Ұлыстардағы жағдайдың әрқашан тұрақты болмағаны туралы мәліметтердегі бұл алшақтық Сығанақта қайсы бір кезде Тыныбектің де болуын әбден мүмкін етеді. Тыныбектің әйелі Хан-Мелек міне сол жерде, Сығанақта «Ақ Орда тағының көркі» болуы ықтимал, ал « зор үміт күттіретін шах » туралы сөздер көркемдік дәріптеу қатарына жатады, ол шығыстың лирикалық дастандарына мейлінше тән.

Ақ Орда иеліктерінің Баһадүр ханға берілуіне байланысты Әбілғазы айтқан оқиғалар басқа бір-деректеме Махмұд бен Уәлидің «Бахр әл-асрар» деген еңбегінде басқаша көрсетіледі. Бұл автордың мағлұматтарына қарағанда, Шайбанидің ұлы Баһадүр оң қанат ханының әмірінсіз Ақ Ордаға сол кезде ақ иелігі ретінде өзі аттанады. « Шайбани ханның ұлы Баһадүрге келетін болсақ . . . ол әкесінің [ол өлгеннен кейін] орнына ел мен ұлысқа басшылық ете бастады. Жақын туыстарына, тайпаларына және төрт қаушынға жиналуға әмір беріп, ол қыстауы мен жайлауына Жүз Орда ретінде де белгілі Ақ Орданы таңдап алды». Бұл арада қаушындар деп Бату хан батысқа жорық жасағаннан кейін Шайбаниға бөліп берген төрт омақ (құсшы, найман, қарлұқ және бұйрақ) айтылып отыр. Інісіне Бату хан бөліп берген Шайбани ұлысының аумағы да белгілі. Егер төрт ғасыр өтіп кеткен уақыт шындығын ескерер болсақ, Әбілғазы бұл үлестің аумағын әдеттен тыс тәптіштеп былай деп сурттейді: «Сен тұратын жұрт (аймақ) менің жұртым мен ағам Ежен жұртының арасында болады. Сен жазда Жайықтың шығыс жағында, Ырғыз-суық, Ор, Елек өзендерінің бойында, Орал тауларына дейін жайла; ал қыс кезінде Ара[л] құмда, Қарақұмда Сыр өзенінің жағаларында, Шусу және Сарысу өзендерінің сағалары маңында қыста». Меңгу-Темір хан « Ақ Ордадағы иелікті «Бату ханның өкіміне сәйкес » Баһадүрге бергендіктен, ал жоғарыда аталғаннан басқа өкім болмағандықтан, осы аумақ «Ақ Орда» деп есептеледі [5, 103б. ] .

«Ақ Орда» термині XVII ғасырдағы екі автордан Әбілғазы Баһадүр хан мен Махмұд бен Уәлиден Шығыс Дешті Қыпшақтағы ұлыстардың атаулары ретінде қайтадан кездеседі.

XVII ғасырдағы аталған екі автордың түсінігінде, әлдебір түрік қолжазбаларынан алынған түсінікте XIII ғасырдың шындығы ретінде «Ақ Орда» термині даланың ауызша «тарихнамасының» айтуынша, Шығыс Дешті Қыпшақ аумағына, бірақ Шайбани ұлысына жатады. Оларда бұл Ақ Орданы, XIV ғасырдың басында Натанзиде көрсетілгендей, Орда-Ежен ұрпақтары емес, Шайбани ұрпақтары иеленгені жайында сөз етіледі.

Сонымен, XIII ғасырдың ортасынан бастап Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында Ақ Орда мемлекеті өмір сүрді. Орданың мирасқорлары іс жүзінде дербес билеушілер, Рашид ад-Диннің айтуынша, өздерін Батый хан ұрпақтарының вассалдары деп сөз жүзінде ғана санаған «өз ұлысының тәуелсіз патшалары» болды. Ақ Орданың негізгі халқы-қыпшақтар, арғындар Алтайдан осында қоныс аударған наймандар, қоңыраттар, керейттер, үйсіндер, қарлұқтар, т. б. Ақ Орда хандары-Орда Ежен, Сартақ, Қоныша, Баян, Сасық-Бұқа, Ерзен, Мүбарак, Шымтай, Орыс хан, Құйыршақ, Барақ т. б. Бұлар-кейінгі Қазақ хандарының тікелей арғы бабалары еді [6, 12 б. ] .

Ақ Орда мемлекетінің негізін қалаған (1226-1253) қолбасшы Шыңғыс ханның немересі, Жошы ханның үлкен ұлы, қазақ хандарының арғы атасы Орда-Ежен 1236-1242 жылы моңғолдардың батысқа жасаған барлық жорықтарына белсене қатысты. Жошы ұлысы екі қанатқа бөлінгенде сол қанатын Орда-Ежен, оң қанатын Бату басқарған. Осының негізінде XIII ғасырдың ортасында әскери саяси иеліктер қалыптасып, соңынан олар дербес мемлекеттерге айналды. Жошы ұлысының сол қанатын билеген Орда Ежен інілерімен қосылып Алтын Орда құрамына енетін, ішкі сыртқы саясаты тәуелсіз Ақ Орда мемлекетін құрды [7, 13 б. ] .

XIV ғасырда Орда Ежен тегінен шыққан әміршілердің билігі Шайбани ұлысына да таралды. Қазіргі зерттеушілердің бірқатары Қазақстан аумағында осы мемлекеттің құрылуына «Көк Орда» атауын теліп жүр. Олар Батый ханның Жайық өзенінің батыс жағындағы иеліктерін, соның ішінде Шайбани ұлысын да Ақ Орда деп атайды. Шайбани ұлысы Орда ұрпақтарының иеліктері құрамына енгеннен кейін «Ақ Орда» бүкіл біріктірілген мемлекетке көшкен болуы ықтимал. XIV ғасырдың аяғынан бастап Ақ Орда хандарының иеліктері деректемелерде Өзбек ұлысы деп атала бастаған.

Ақ Орда жері Алтын Ордадан алған тәуелсіздігінің нығаюы барысында XIV ғасырдың екінші жартысына қарай қалыптасып, алғашында Жетісудың солтүстік шығыс бөлігі, Ертіс бойы, Ұлытау мен Кентау далаларын қамтыды. Ал Жайық, Ырғыз, Тобыл мен Сарысу өзендері аралығы, Арал теңізі төңірегі мен Сырдарияның төменгі сағасы Жошының тағы бір ұлы Шайбан ұлысына қарады.

ХІІІ ғ. орта тұсында Орда Еженнің ел басқарған ордасы Ертістің бойында және Алакөл көлінде болған. XIV ғ. Орда Еженнің мұрагерлерінің билігі Шайбан ұлысына да тарайды, яғни бүгінгі Қазақстанның аумағын түгел қамтиды. Тек Жетісу өңірі ғана бұл кезде Шағатай ұлысына, соңынан Мағолстанға қарайды. Ақ Орданың күшеюіне байланысты оның орталығы енді Қазақстанның оңтүстігіне, Сығанақ қаласына ауысады.

Ақ Орданың саяси тарихы Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы Алтын Ордаға тәуелсіз хандардың өз билігін нығайту жолындағы күресімен, кейініректе-Ақ Орда хандарының ыдырап бара жатқан Алтын Ордадағы қырқысқа араласуымен, содан соң Орта Азия билеушісі Әмір Темірдің агрессиясына тойтарыс берумен сипатталады. XIV-XV ғасырдың басында бұл аумақты шығыс авторлары бірде Ақ Орда, бірде Көк Орда деп атайды. Мұны Орда-Ежен әулеті өкілдері билігінің осы аумаққа да таралуымен түсіндіруге болады, мұны мұсылман хронологиялық кестелері дәлелдейді.

Сонымен, XIV-XV ғасырларда деректемелерде Жайық өзенінен Батыс-Сібір ойпатына дейінгі Қазақстан даласының, Сырдарияның төменгі және орта ағысына қоса алғандағы кең-байтақ аумағы, яғни Орда-Ежен мен Шайбани ұлыстарының жері Ақ Орда деп түсінілген. Алтын Орда жай ғана «Орда» немесе «Еділ Ордасы» деп аталған орыс жылнамаларында Жайық өзенінің оңтүстік шығысындағы далалық аумақ «Көк Орда» немесе «Жайық сырты Ордасы» деген атаумен көрсетілген ал орыс жылнамаларында «Ақ Орда» ұғымы пайдаланылмаған.

Ақ Орда-моңғолдардан кейінгі кезеңде Қазақстан аумағында жергілікті этникалық негізде құрылған тұңғыш ірі мемлекеттік құрылым. Оны осы жерлерде ежелден мекендеп келе жатқан және моңғолдардың жаулап алуынан көп бұрын-ақ қыпшақ бірлестігінің құрамына кірген, сондай-ақ Шыңғысханның шапқыншылығы кезінде Қазақстанның шығыс және оңтүстік шығыс аудандары мен Алтайдан қоныс аударған түркі тілдес тайпалар мекендейтін еді. Онда қыпшақтармен қатар наймандар, үйсіндер (ушундар), қарлұқтар, керейіттер (керейлер), сондай-ақ қоңыраттар, маңғыттар және басқалар мекендеген [8, 105 б. ] .

1. Ақ Орда мемлекетінің территориясы және қоғамдық саяси құрылымы