Абай мен Әл-Фарабидің тәңір түсінігіндегі сабақтастықтары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Әл-Фараби және Тәңір ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Әл-Фараби философиясындағы болмыс концепциясы ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Әл-Фарабидің алғашқы себеп түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Бар болуы міндетті және мүмкін болмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
2. Абаймен әл-Фарабидің тәңір түсінігіндегі сабақтастықтары ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Кіріспе
Әлем жұртшылығына белгілі Абу Насыр әл-Фараби бүкіл әлемге өзінің шығармалары арқылы кеңінен танымал болғаны барлығымызға мәлім. Менің ойымша рухани-имандылық тәрбиеге сұраныс арта бастаған өлкемізде ұлы бабамыз әл-Фарабидің рухани адамгершілік және имандылық тәрбие мұрасын танып білу, оны жас ұрпаққа үйрету маңызды бір іс болып табылады. Сонымен қатар елімізде болып жатқан мәдени-этикалық, әлеуметтік және тағы басқа өзгерістер халыққа білім мен тәрбие беру жұмысын өзгертіп отыр. Мәдени-этикалық білім берудің негізгі мақсаты қалыптасқан рухани құндылықтарға әділеттілікті уағыздап, даналарды құрметтеу негізінде адамдарды тәрбиелеу болып табылады. Бұндай мақсаттар кейінгі жастарға тәрбие беру жүйесін толықтырып, жетілдіруді қажет етеді. Егеменді ел болуымыздан алдын діни тәрбие жүйесі Кеңес Одағы идеологиясы үстемдігінде болғаны анық. Ол кезде халыққа тек атеистік тәрбие ғана берілді. Жетпіс жыл көлемінде халыққа берілген мұндай тәрбие кері әсерлерін тигізді. Тәуелсіздік алғаннан кейін ғана рухани-имандылық тәрбие принциптері үйретіле бастады. Тәуелсіздікті нығайтуда жас ұрпақты осы айтылған адмгершілік және имандылық тәрбиелеу, оның бойында бұрынғы Кеңес Өкіметі уақытында жоғалтқан имандылықты қайта жаңғырту маңызды бір іс. Мұндай жауапкершілікті қажет ететін маңызды істер бұрын қалыптасқан даналық бай рухани тәжрибеге сүйенуді керек етеді. Соның ішінде ұлы дана бабамыз әл-Фарабидің рухани имандылық тәрбие мұрасы ерекше орын алады.
Қасиетті қазақ даласы талай ұлы ғұламаларды дүниеге алып келді. Қазақ
топырағының көкірегі ояу, көзі ашық ойшыл талай адамзаттарды бүкіл шығыс-араб-парсы мәдениетін меңгеріп, өз шығармаларын көпке ортақ тілде жаза біліп, кейінгі ұрпақтарына мұра етіп қалдыра білді. Олардың ішінде аты әлемге жайылғандары да аз емес. Солардың бірі бәрімізге танымал ұлы жерлесіміз Әбу-Насыр әл-Фараби. Бұл зеріттеу жұмысымызда әл-Фарабидің
тәңір туралы көзқарасын қолға алып отырмыз. Шығыс және батыс ойшылдарының шығармалары негізгі тақырыпты түсінуде бізге көмек болғандықтан оларға белгі қалдырдық. Қазіргі таңдағы философиялық ағымдар сыртқы әлемнің жаратылысы мен байланысты көзқарастарға сүйенген астрономиялық зерттеулерде де тәңір тартысылатын бір тақырып болып табылады. Ислам философиясы дегенімізде ақылға бірінші келген әл-Фараби болғандықтан бұл тақырыпта оның пікірлерін талқылау өте маңызды болып отыр. Біз бұл жұмысымызда Әл-фарабидің тәңір туралы көзқарасын түсіндіру үшін алдымен оның болмыс туралы пікірлерін қарастырдық. Бұл бізді оның философияға ие болған мүмкіндік (мумкину'л-вужуд) және бар болуы міндетті (уажибу'л-вужуд) болмыстар терминін зерттеуге жетеледі. Осылайша ортаға шыққан бұл екі түр болмыс арасындағы қатынастың уақытын білдіру үшін уақытты да қарастырдық. Осыдан кейін Әл-фарабидің тәңір туралы пікірлері мен оған берген анықтамаларын қарастыруды мақсат еттік. Негізгі бөлімде тәңірдің бар болуының дәлелдері және Әл-фарабидің алғашқы себеп түсінігін қарастыруды мақсат еттік. Біз әл-Фарабидің ілімі мен еңбектерін не үшін зеріттеуді мақсат етіп отырмыз және олардың дүние танымын зерделеп, оны жастарымызға танытуға тырысамыз? Себебі бұл біздің тарихымыз, өткеніміз және бүгініміз. Біз одан қол үзіп кете алмайтынымыз ахиқат. Адамзат әлемінде өз болмысы мен тәңірін таныта алмаған ұлт, ата-бабасының ізденістері мен еңбектеріне құрмет көрсетпеген ұлт болып табылады. Біз сол тұлғалар арқылы әлемге өз мәдениетіміз бен тарихи жетістіктерімізді таныта аламыз.
Негізінде әл-Фарабидің тәңір туралы көзқарасын жақсылап түсіну үшін ойшылымызға үлкен әсерін тигізген көне грек ойшылдарының, оның ішінде Аристотельдің болмыс көзқарасын қысқаша атап өткеніміз жөн болар. Аристотель Метафизика атты еңбегінде болмыс тақырыбын зерттеген. Оның ойынша болмыс екіге бөлінеді. Олар міндетті болмыс және мүмкін болмыс. Аристотель біріншісінің болмысына екіншісін дәлел ретінде көрсетеді. Аристотельдің ойынша мүмкін болмыс бар болуы мен жоқ болуы мүмкін болған болмыс болып табылады. Ал міндетті болмыс болса, бар болуы міндетті болған болмыс болып табылады. Яғни міндетті болмыстың жоқ болуы түсініксіз бір жағдайға әкеледі. Осы міндетті болмысқа Аристотель тәңірді жатқызады. Сонымен қатар Аристотель Тәңір көзқарасында бір алғашқы әрекет еттіруші болмыстан сөз етеді. Яғни тәңір барлық нәрсенің тек алғашқы себебі ғана болып табылады. Оның ойынша тәңір: 1.Тәңір әрекет жасайды. 2. Тәңір ешнәрсеге мұхтаж емес. 3. Тәңір жалғыз, оның екеу немесе оданда көп болуы мүмкін емес. Егер тәңір екеу болса, онда олардың арасында келіспеушіліктер туатын еді. Сол себептен де тәңір жалғыз.

1. Әл-Фараби және Тәңір
1.1Әл-Фараби философиясындағы болмыс концепциясы
Әл-Фарабидің өмірі жөнінен бізге жеткен мағлұматтар аңыз-шыны аралас болып келеді. Фарабидің толық аты-жөні Әбунасыр Мұхамед ибн Ұзлағ ибн Тархан әл-Фараби. Туған жері қазақтың ежелгі қаласы Отырарда (Арабтардың Бараба-Фараб деп атап кеткен) дүниеге келген. Осыдан барып ол Әбунасыр Фараби,яғни Фарабтан шыққан Әбунасыр атанған. Кейде оны жәй ғана Тархани деп те атайды. Кейбір деректерде қарағанда оның әкесі сол тұста көшпеліліктен отырықшылдыққа ауысқан Түркі тайпаларының бірінен шыққан әскер басшысы болған. әл-Фараби оқуды өте ерте бастаған. Бастапқы білімді ол туған қаласы Отырарда алады, одан соң Хорасанға барады. Кейінірек білімін одан сайын толықтыру мақсатында араб мәдениетінің орталығы Бағдатқа кетеді. Ғылым-білімге өте құмар болған зерек Әбунасыр мұсылман бола тұра, тіпті кәпірлерден сабақ алудан тайсалмайды. Мәселен, медецина мен мантықты хрестиан оқымыстысы Юханна Ибн Хайлана, ал жаратылыстану ғылымдарымен грек тілін атақты аудармашы Әбу Барш Маттадан үйренеді.112-бет. Фараби түркі, араб, парсы, грек, және т.б. тілдерді жетік білген. Кейбір деректер бойынша тіпті ол 72 тіл білген деп те айтылады. Фараби ғылымды көбінесе өз бетінше меңгеріп, орасан зор табыстарға жеткен ойшыл. Ол, әсіресе грек ғылымы мен философиясын, ең әуелі Аристотелдің бай мұрасын игеруді қолға алған. Бір аңыз бойынша ол Аристотелдің Жан туралы дейтін еңбегін 100 рет, Табиғи гормониясын 40 рет, Риторикасын 200 рет оқыған көрінеді. Міне осылай Фараби жұртқа мәлім оқымысты болып, дүние жүзінің ұстазы деген дәрежеге көтерілді. Ол алғашқы кезде Бағдатта істеді, кейіннен Дамаскіде, содан кейін Алеппода Сирия әміршісі Сайф әд-Дауланың қарамағында болды. Фараби өз бетінше ғылыммен үзбей шұғылданған. Мәселен, бір әңгіме бойынша ол Дамаскіде жүрген кезде күндіз қала шетіндегі бау-бақшада қарауылдық қызмет атқарып, түнде тапқан ақшасына сатып алған шырақ жарығымен түнімен ғылыми жұмыспен шұғылданады екен.223-бет. Шығармаларымыздың кейбірі Фарабидің, Шамда өмір сүруі үшін бір бақшаның қарауылы болғанын айтса да, бұл туралы болмауы мүмкін. Өйткені Сейфу-д-Девле ал-Хамадани сияқты бір сұлтанның қарамағында болған және айтылғандай одан әр күн төрт дірхам айлық алған Фараби сияқты ғалымның бұған мұқтаж еместігін көрсетеді. Кейбір жазушылардың Фараби жайында осындай бір аңыз айтуларына себеп, айтылғанына қарағанда оның әсіресе Шамда сопы сияқты өмір сүруі және кітаптарын жазғанда шәкірттеріне фәлсафа дәстүрін бергенде су басында, ағаштардың астында отыруы да мүмкін. Фараби қарапайым өмір сүрген, жұпыны киініп ырду-дырдудан барынша аулақ жүруге тырысқан. Фараби көп дәріс алған. Тіл білімі, философия, музыка, математика, астрономия т.б. заманының ғылымдарын үйренген. Фәлсафа ғылымында жетік және үлкен мәртебесі себебімен Аристотель біріншісі болып, өзіне Ислам әлемінде Әль-Муаллиму-с-сани екінші ұстаз деген мағынада Латын әлемінде де лақабы берілген.3 103-бет. Біздің заманға әл-Фарабидің тек негізгі шығармалары ғана келіп жетті. Ол шығармалар ежелден бері-ақ жұртшылыққа танымал болып, философиялық және ғылыми ойдың одан кейінгі дамуына тигізген әсері толассыз. Мұсылман ренессансы деген атауға ие болған сол заманға тән белгілері оның шығармаларынан белгілі бір дәрежеде өз орнын алады. Әл-фарабидің шығармашылығында антик замандағы дәстүрдің және бірінші ұстаз деп шығыста аталып кеткен Аристотельдің тарихтың барысында қалдырған әсері неоплатонизмнің, несторионшылдықтың әсері мен исламның әсері Аристотель идеяларының өзгеруі айқын көрінеді. Әл-фарабидің Аристотельге бас игені сөзсіз. Сол сияқты ол Аристотель идеяларының ең жақсылары мен бағалыларын әрдайым таңдап ала бермейтіні де даусыз. Бірақ біз үшін ерекше болғаны оның Аристотель ілімінің формальдік жағын ғана емес, сонымен қатар диалектика элементтеріне, мәселені қарама-қарсы қоюына белгілі дәрежеде көңіл бөледі. Сыртқы дүние мен сезім мүшелері арқылы жүзеге асатын байланыс таным логикасының ірге тасы болып табылатынын дәлелдейді.4174-бет.
Фараби Аристотельдің, Киндидің ізін қуып философия мен ғылымның барлық салалары бойынша үлкен жетістіктерге жетеді. Фараби философия саласы бойынша грек ойшылы Аристотельдің Категориялар, Риторика, Метафизика, Герменевтика, Поэтика және тағы басқа еңбектеріне түсіндірмелер жазды. Ол еңбектері күні бүгінге дейін де мән-маңызын жоғалтқан жоқ. Сөйтіп Фараби Шығыс пен Батыстың ғылымы мен ежелгі мәдениетін таныстыруда үлкен рөл атқарды.
Қорытындылай келе: Фараби түрік сияқты өмір сүріп, түрік сияқты жүретін еді. Орта ғасырдағы әрбір Европалы ойшыл еңбегін, Европаның ортақ мәдени тілі болған латынша жазғаны секілді, Фарабидің де шығармасы араб тілінде жазылады. Фараби хижри 339 жылы Ражаб айында, милади 950 жылы желтоқсанның аяғында Дамаскіде қайтыс болған. Тарихшы ибн Халлаканың айтуынша, Дамаскінің Баб ас- Сағир (кіші дарбаза) мазарына қойылған көрінеді. Фарабидің өлімі Сейфуд - Дефлеге оңай тимеді. Осы сұлтан Түрік философының жаназа намазына қатысқан екен.513-бет.
Фарабидің шығармалары:
Фараби Аристотельдің философиясына түсініктемелер жаза отырып, өз тарапынан да Ғылымдардың шығуы, Ғылымдар энциклопедиясы немесе тізбегі, Кемеңгерлік меруерті, Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы, Музыканың үлкен кітабы, Философияны аңсап үйрену үшін алдын ала не білу керектігі жайлы, Ақылдың мәні туралы, Әлеуметтік этикалық трактаттар, Философиялық трактаттар және тағы басқа сияқты көптеген философиялық еңбектер жазған. Фараби ғылымның философиялық және логикалық ірге тасын дұрыстап қайта қалап шыққан. Ол музыка жайлы күрделі зерттеулер жүргізген. Фарабидің метафизика, тіл білімі, логика, психология, география, этика және тағы басқа ғылымдар жайлы жазған еңбектерінің мәні ерекше зор. Тарихқа неғұрлым терең үңілген сайын біз жеке ұрпақтардың, тайпалар мен ұлттардың мәдениеті мүлде оқшау дамиды деген теорияның негізсіздігін соғұрлым айқын көріп отырмыз. Дүние жүзі мәдениетінің дамуына із қалдырған сол көрнекті қайраткерлер шындығында адамзат мәдениетінің бірлігін паш етіп келеді. Әл-Фараби осындай дүние жүзілік тарихи тұлғалардың қатарына қосылады. Ол туған елінің мәдени байлығын Иран, Үнді, антика мәдениеттерінің жемістерін бойына дарытты. Дәл сондықтанда ол тайыз ұғымдар мен соқыр сенімдерден жоғары көтеріле біліп, өзінің ойлау жүйесін сындарлы да икемді ете білді.612-бет.
Әл-Фараби әлемнің философиялық концепциясын метафизика деп атаған. Метафизика болмыс пен білімнің негізгі принциптері туралы оқытуды негіздейді. Фараби метафизиканы кейде Тәңірлік ғылым деп те атайды. Ол таңдаулы түрде Аристотельдің түсінігі бойынша неоплотондық компоненттерді ашықтайды. Оның жазбаларында Аристотельдің екі түрі бар: бірі неоплотондық; екіншісі еркін болған; бұл екеуінің пайда болуы да кездейсоқ емес. Негізінде әл-Фарабидің философиясында эманацианизм мен неоплатонизмнің ізі де жоқ. Аристотельдің неоплатондық вариантын Фараби Платон мен Аристотель секілді екі философтың ортақ көзқарастары атты трактатта айтады.
Неоплатонизмге келсек, ол да араб халифатының рухани өмірінен орын алады. Неоплатонизм болмыстың иерархиялық құрылысы, ерекше әлем концепциясы, рухтың өлімсіздік концепциясы мұсылмандық рухына жауап берді (яғни осылар жағынан ұқсас болды ). Бірақ кейбір нәрселерде айырмашылықтары болды. Исламда абсолют өзінше тұлға. Ал неоплатонизм абсолюттың жеке тұлғалық жағын терістейді. Неоплатонизм әлемнің мәңгілік екенін айтады. Ал ислам болса әлемнің жоқтан жаратылып соңы бар екенін айтады.
Негізінде метафизика үш бөлімге бөлінеді. Біріншісі бар болған заттар мен нәрселерді қарастырады; екіншісі теориялық жеке ғылымдардың негізгі дәлелдерін қарастырады, бұл ғылымдардың әрқайсысы ерекше болмыстарды қарастырады; үшіншісі белгілі бір дене бітім формасы болмаған, өмір сүретін материалды емес заттарды қарастырады. Үшінші бөлімнен діннің дүниетанымдық принциптері ортаға шығады. Негізінде неоплатонизмде де Фарабиге жақын тенденциялар бар. Бұның ішінде ең негізгісі барлық болмыстан, барлық танымнан жоғары тұрған Бірлік идеясы. Философтардың әлемнің өмір сүруін түсіндіргенде себептілік принципіне жүгенуі нәтижесінде болмыстың алғашқы себебіне келіп тоқталады. Бірақ алғашқы себеп болмыстың бір бөлігі болып табылады. Оның құдіреттілігі материалдық әлемде емес, интеллектуалдық потенциалда пайда болып жатқан. Мұндай пікірлер ислам теологтарының ашуын келтірген. Әл-Газзали былай деген: Философтардың қайсысы болмасын және қандай дәрежеде болмасын барлығында да күдікшілікпен құдайсыздық бар. Шынында да күдікшілік, дінді логикалық тұрғыдан түсіндіруге тырысқан көптеген философтар да болған.733-бет.
Ислам догматтарымен алғашқы болып каламшылар айналысқан. Олар алғашқы және кейінгі болып бөлінген. Алғашқыларын мутазилиттер деп ал кейінгісін мутакаллимдер деп атаған. Мутазилиттер (терістеушілер) исламның негізгі принциптерінің кейбіреулерін қабылдамаған. Бірақ олардың сенімдерінде ешқандай атеистік көзқарастар жоқ. Олар таза монотеистік көзқарасты ұстанған және Тәңірдің әділдігін қабылдап, антропоморфтық жағын терістеген. Яғни олардың пікірі бойынша Тәңір жамандықты жаратпаған, егер жамандықты жаратқан болса онда ол мейірімді және кәміл(толық) болмайтын еді дейді олар.841-бет.
Негізінде 19-шы ғасырда өмір сүрген түріктің атақты ғалым философы Саид Нурси былай деген: жамандықты жарату, жамандық болмайды; тек оны кәсіп қылып сонымен айналысқан жамандық болып табылады. Мысалы: Адамзатқа көп пайда тигізген жаңбыр, егер біреуге зиян тигізетін болса, ол адам жаңбырды зиянды нәрсе деп айта алмайды. Яғни үлкен бір пайда үшін кішкене зияндықтар қабыл етіледі.9451-бет.
Әлемнің жаратылысы туралы мутазилиттердің ойынша Тәңір әлемді еркімен жаратқан, бірақ уақыт ішінде жасалған. Әлемде өмір сүру мен бар болуды ажырату керек. Тәңір болмысты жарата отырып оған өмірді берген. Болмыстар Тәңірден жан алғаннан кейін (яғни өмір сүре бастағаннан кейін) өзінің заңдылықтарымен дамиды. Ал Тәңір оның ісіне араласпайды. Алғашқы өмір сүруші барлық өмір сүрушілердің алғашқы себебі болып табылады. Ол барық кемшіліктерден пәк, ал одан басқа барлық нәрседе кемшілік бар. Алғашқы болмыстың алғашқы себебі тек ол үшін сыртқы себептің болмауы мен ғана дәлелденеді. Сол үшін әл-Фараби былай деген: Ол басқа бір нәрсе үшін өмір сүрмейді, басқа нәрселер де одан басқа нәрселер үшін өмір сүрмейді. Алғашқы өмір сүруші өзінде шындықты, тіршілікті және өмірді қамтиды. Барлық нәрсе содан бастап шығады.
Әл-Фарабидің эманация теориясы неоплатонизммен ұқсас болған. Бірақ кейбір жерлерде айырмашылықтары да бар. Неоплатондықтар эманацияны материяның түбіне жетіп қараңғылыққа айналып кетеді деген. Ал әл-Фараби оны әрекетті ақылмен шектеп, материалдық әлемді жарық және қозғалыс күштерімен толы деп анықтайды. Білімнің универсалды(әмбебапты) пайда болуы Тәңірлік болмыстың эманациясы арқылы болады.1036-бет.
Платонның ойынша болмыс бар болуы міндетті және шектеулі болмып екіге бөлінеді. Ол бұл әлемді шектеулі болмыс деп санайды. Себебі ол әлемді жамандық немесе жоқтық(бос) деп санамайды. Ал идеялар әлемін міндетті болмыс деп санайды. Ол да болса әлемді соңсыз, жақсылықпен сұлулық ретінде көрудің нәтижесі болып табылады. Платонның ойынша идеялар әлемінен болған барлық нәпсі, жіберілу байланысы және бөлшектердің бірінде бұл әлемге қатысты болады. Соңында Платон бұл әлемнің бар болуын идеялар әлеміне сүйендіреді. Адамдардың бақытты болуы да идеялар әлеміне байланысты дейді.
Аристотель өзінің метафизика атты еңбегінде болмысты бар болуы міндетті және мүмкін деп екіге бөліп қарастырады. Мүмкін болмыс ортаға шыққан кезде басқа бір нәрсе арқылы болады. Себебі егер ортаға шығу жағынан өздігінен болса, ақылдың алдын-ала ойлауы керек болады, ал өздігінен болған нәрсе кейінге қалмайды, кейіннен болмайды. Ол бар болу жағынан басқасына мұхтаж болады. Болмыстың болу мүмкіндігі мына келесі мағыналарға келеді: 1. Бар болу үшін қабілетті болу, бар болған уақытта да бір түрден басқа түрге ауыса алу. 2. Бар болған уақытта әрекет жасау; т.б. Аристотель мүмкін болмысты материя және заттың негізі деп те атаған. Материя мен негіз пайда болу мен ойлану үшін бір қабілет болудан басқа ешнәрсе емес.
Ал міндетті болмысқа келсек, ол мына мағыналарға келеді: 1. Ол әрекет жасамайды; ал уажиб(міндетті) болса әрекетті түрде бар, ортаға шыққан. 2. Басқасына мұхтаж емес, ол өздігінен бар; 3. Ол бір қалыпты тұрады, яғни өзгермейді. 4. Ол жалғыз, егер көп болса арасында қайшылықтар болатын еді. Яғни міндетті болмыс әрекетсіз болу керек, өздігінен бар, ешкімге және ешнәрсеге мұхтаж емес, бір ғана жағдайда қалу керек және жалғыз болу керек.11137-бет.
Негізінде философия тарихшыларының ұйғаруынша мұсылман шығысындағы ілгерішіл қоғамдық саяси ой-пікірлердің нағыз көшбасшысы әл-Фараби болған дейді. Фарабидің өз еңбектерінде құдай бар деп мойындайды. Алайда ол Аристотельдің ізімен құдай дүниені бар етуші, қозғалысқа келтіруші тек бірінші себеп, алғашқы түрткі ғана, одан кейін табиғат (материя) өз бетімен, өз заңдылықтарымен құдайға тәуелсіз даму жолына түскен деген деген идеяны қуаттайты. Бұл әрине мутакаллимдердің жақсылық та жамандық та құдайдан деген қағидасына мүлдем қайшы. Кертартпа дін басшылары мен оларды қолдаушы философтар осы сияқты күпірліктері, қателері үшін Фарабиді қудалаған кездері болған. Фараби ақиқат біреу-ақ, бірақ оған әр жақтан әр түрлі деңгейден қарауға болады, сондықтан ол туралы түрліше балама қорытындылар жасау мүмкін деп санайды. Оның философиялық көзқарастары нақтылы тарихи жағдайда, белгілі дәуірмен байланысты қарағанда ғана ерекшеліктерін дұрыс түсінуге болады. Ол дәуірде материалистік философия жүйесі ашық қалыптаса қоймаған болатын. Сондықтан орта ғасыр заманында философиялық ойдың дамуы құдайды дәріптейтін діни-теологиялық сипат алды. Демек Фарабидің философиялық ілімі негізінен дүниені бар құдай жаратты деген қағиданы басшылыққа алған идеалистік ілім.1217-бет.
Әл-Фараби мен имам Газалидің еңбектерін салыстыра келіп Ш.Маржани мынандай қорытындыға келеді: Бұл екеуіде ғылымда, адамдық жолында, шындықты іздеуде біріне бірі ұқсас, бірін-бірі толықтыратын ғұламалар. Екеуіде бағыттары басқа бола тұрса да ұлы ұстаздар. Газзалидің Фарабиге тым қатаң сөздер айтуы оның адамдық басына емес философия атына деп білу керек. Бірақ философияны сынап, оған қарсы бола тұрып Газзалидің өзі сол философияға зор қызмет көрсеткен.1389-бет.
Әбу-Насыр әл-Фараби исламның барлық қағидасын қабылдап орындаған және барлық өмірін соған сарып етіп зор мұра қалдырған адам. Адамдық рухани, ақылдық ой-өрістің бастауы ислам ілімінде, соның ішінде әл-Фарабиде, әлемді жаратқан иесін (раббысын) танудан басталады. Ол иманның негізі, шариғат жолы болып табылады. Оның өзі алдымен өзіңді-өзің тану, айналаңдағы табиғат дүниесін танудан бастау алады.145-бет.
Орта ғасырдың діни идеологиясы әл-Фарабидің көзқарастарына әсер етпей қалмады. Негізінде Фараби идеалист болған, бірақ кейбір сұрақтарға берген жауаптарында материалистік тенденцияларды байқауға болады. Фарабидің жүйесінде сенім мен догматтардан басқа материалистік тенденцияларға жол ашатын ақыл да бар. Фарабидің Тәңір туралы көзқарастарына келсек, ол Тәңірді әлемнің жаратушысы дейді. Ол, барлық өмір сүріп жатқан нәрсенің алғашқы себебі бар дейді. Тәңір-материалды да субьектті де емес, ол жалғыз және барлық кемшіліктерден пәк. Тәңір өмір сүру үшін ешбір себепке мұхтаж емес, оның формасы жоқ; оның болмысында ешбір мақсат жоқ; егер солай болса, онда ол (мақсат) оның өмір сүруінің себебі болар еді. Ислам дінінде Тәңірді қалай көрсетсе Фараби де солай көрсетеді. Бірақ сонымен қатар Фараби өз көзқарастарында Аристотельдің алғашқы түрткі және Платонның барлық болмыс Тәңірдің эманациясы деген пікірлерін айтады. Жалпы Тәңір Фарабидің ойынша себепсіз болмыс, барлығының алғашқы себебі; барлығын білуші; және оның білімі біртұтас субстанция.157-бет.
Болмыс ұғымы философияның ең ежелгі әрі маңызды категорияларының бірі. Ол жалпылай алғанда бар болу, өмір сүру мәселелерін қамтиды. Болмыстың екі түрлі мағынасы бар. Тар мағынада болмыс адамның санасынан тәуелсіз тысқары өмір сүретін обьективті, материалдық дүниені білдіреді. Ал кең мағынада болмыс түсінігі бардың барлығын, өмір сүретіннің барлығын, материалдық дүниемен қоса рухани дүниені де яғни адамның санасын, ақыл-ойын, жан-сезімін қамтиды. Антикалық дәуірдің ұлы философтарының бірі Платонның(б.д.д. 427-347) ойынша болмыс дегеніміз мәңгілік өмір сүретін, өзгермейтін сана тектес рухани идеялар дүниесі. Идеялар, заттар мен құбылыстың түп негізі; оларды анықтап өмірге келтіруші. Заттар дүниесі болса, өткінші, пайда болады, тозады, өледі; яғни шынайы болмыс емес, бар болғаны идеялар дүниесінің күңгірт бейнесі ғана. Діни дүниетаным үстемдік еткен ортағасырлық философияның өзегі Құдай болмысы болып табылады. Құдай мәңгі, уақыттан да кеңістіктен де тысқары тұр. Ол бүкіл әлемді, табиғатты, адамзатты жаратушы.
Неміс классикалық философиясының аса ірі өкілі Г.Гегель шынайы болмыс- абсолютті идея деп тұжырымдайды. Ол Платон арнасын жалғастыра отырып болмыс мәселесіне обьективті идеализм тұрғысынан келгенімен ең бастысы болмыс ұғымына диалектикалық сипат беріп, даму процесін де қарастырады. Л.Фейербах болса шынайы болмыс- табиғат, ол табиғаттың ғажап туындысы әрі жетістігі- адам деп есептейді.
Енді болмыстың түрлеріне келейік. Болмыстың негізгі үш түрі бар: 1.Табиғат болмысы немесе заттар(денелер) және процестер болмысы; ол өз кезегінде табиғат заттары мен процестері және адамдар жасаған заттар, процестер болмысына бөлінеді. 2. Адам болмысы; ол заттар дүниесіндегі адам болмысына және адамның өзіндік болмысына жіктеледі. 3. Рухани (идеялық) болмыс. Табиғат адамзат пайда болғанға дейін болған, өмір сүрген. Адам мен оның санасы пайда болғаннан кейін де ол өз болмысының тәуелсіздігін сақтаған. Табиғаттың басты ерекшелігі оның адамнан бұрын пайда болып, адам санасынан үнемі тыс әрі одан мүлдем тәуелсіз өмір сүре алатындығы болып табылады. Негізінде табиғат заттардың, процестердің құбылыстары мен жай күйлерінің болмысы өткінші, өшпелі. Олардың болмысы ауыспалы, қалыптасу, даму, өзгеру процесі кезектесіп отырады. Жалпы табиғат- обьективті шындық; ол алғашқы, онсыз адамзаттың өмірі мен қызметі де мүмкін емес. Табиғатсыз адам жасап шығарған заттар мен процестер яғни екінші табиғат та пайда болмас еді.
Адам болмысына келсек, философиялық ілім үшін ең алдымен адам қалай өмір сүреді деген сұрақ төңірегінде ойлану маңызды. Адам ең алдымен тіршілік иесі, нақты кісі ретінде өмір сүреді. Оның денесі табиғаттың бөлшегі болып табылады. Адам болмысының алғы шарттары оның денесінің табиғат бөлшегі ретінде, организм ретінде өмір сүруі. Алайда адам болмысының басты ерекшелігі - ақыл ой иесі, санасы бар яғни тек тәннің ғана емес жанның да, рухани дүниенің де иесі екендігінде.
Енді рухани болмысқа тоқталайық. Руханилық өзінің өмір сүруі мен көрінісінің нақты түрлері жөнінен сан алуан болып келетін сана мен санасыздық процестерін қамтитын көптүрліліктің біртұтастығы. Оның құрамына табиғи тіл мен таңбалық жүйелер түрінде іс жүзіне асырылған, материалданған білім кіреді. Сондай-ақ, адамдар арасындағы қатынастардың, ізгіліктердің, шығармашылық пен құқылық өлшемдері мен процестері де рухани өнімдер мен процестер қатарына жатады. Болмыстың жоғарыда қарастырылған негізгі өмір сүру, көрініс табу түрінің әрқайсысының өзіне тән заңдылықтары бар - олар физика, биология, антропология, социология т.б. сияқты сан-алуан ғылымның зерттеу обьектісі болып табылады. Сондай-ақ, олар белсенді түрде өзара қарым-қатынасқа түсіп, тұтас байланыс құрайды, бір-біріне өтіп отырады. Ең бастысы дүние болмысы тұтас, тұрақты, үйлесімді сөйте тұра үнемі қозғалыста өзгермелі құбылмалы.16115-125бет.
Негізінде әл-Фараби дүниені алты бөлшектен тұрады дейді. Олар - жай бөлшектер, минералдар, өсімдіктер, жануарлар, адамдар, аспан денелері. Заттардың түр - сипаты туралы түсінік түрлі әдістен құралады дейді, олар: 1)сезу; 2)ойлау; 3)заттардың өзі арқылы. Қайырымды қала басшысы болу үшін іштен туған он екі қасиет қажет дейді Фараби. Олар: жақсы дене құрылысы, естігенді ұғымталдық, көргенді есте сақтай білу, сезімталдық, шешендік, оқуға ұқыптылық, қанағатшылдық, адалдықты сүю және өтірікті жек көру, қайырымдылық жасау, байлықты жақсы көрмеу, әділеттілікті сүю, қысымшылдықты және қысым жасаушыны жек көру, табандылық.1733-бет.
Қысқаша Аристотельдің Тәңір туралы пікірін айтайық. Аристотельдің ойынша Тәңір алғашқы әрекет еттіруші(мухарракатул - ауал). Ол сонымен қатар алғашқы ақыл. Тәңір қозғалыссыз. Оның қозғалыс жасауына ешнәрсе себеп болмайды. Сонымен Тәңір ақылдылық жағынан толық(кәміл), ол барлық қозғалыстың қайнар көзі, қозғалыссыз, тарихы жоқ және мәңгі. Аристотельдің ойынша Тәңір адамның әрекеттеріне араласпайды. Егер адам Тәңірге ұрсағысы келсе, ол өзінің ақылын дамыту керек.
Енді христиандардың інжіліндегі тәңір түсінігін де қарастырсақ артықшылық болмас. Інжіл бойынша: 1. Тәңір жалғыз болмыс бірақ үшке бөлінген; олар тәңір-әке, тәңір-ұл, тәңір-киелі рух; 2. Тәңір материалдық емес, дене бітімі жоқ; 3. Тәңір көрінбейді; 4. Тәңір тірі; 5. Тәңір обьект, табиғат емес; 6. Тәңір ешнәрсеге мұхтаж емес; 7. Тәңір ешнәрсемен шектелмеген; 8. Ол мәңгі; 9. Тәңір өзгеріссіз; 10. Тәңір бәрін білуші; 11.Оның қолынан барлық нәрсе келеді; 12. Тәңір барлық нәрседен пәк; 13. Тәңір ахиқат(ешнәрседен жаңылмайды); 14. Тәңір әділетті; 15. Ол мейірімді;18
Енді мынандай сұрақ туады, тәңірдің болмысын дәлелдеуге болады ма? Негізінде тәңірдің болмысын дәлелдеуге болмайды. Тәңір ешбір дәлелді қажет етпей сену керек болған нәрсе. Текқана тәңірдің бар болуында кейбір аргументтер келтіруге болады. Олар: 1. Космологиялық; барлық өмір сүрген нәрселердің бір себебі бар, шексіз себептілік жүйесі ақылға симайды; сол себептен алғашқы себеп болу керек, ол болса Тәңір болып табылады.
2. Рухани аргумент; тірі және өлі әлемдер жүйелілігімен ерекшеленеді. Ол ақылға сиымды. Ал тәңір болса сол ақыл. 3. Онтологиялық аргумент; барлық адамдарда тәңір түсінігі бар. Бұл түсінікке сәйкес бір нәрсе болу керек. Сол нәрсе тәңір болып табылады. 4. Ахлақ(мінез - құлық) аргументі; әрбір адам өзінде абсолюттік ахлақ заңдылығы түсінігін сақтайды. Сол түсінік тәңір болып табылады. 5. Келісім аргументі; Тәңірге сенім адам өміріндегі барлық факторларды түсіндіреді. Сол себептен оған сену керек. Інжілде тәңірге қатысты сонотеистік және теоцентристік көзқарас бар. Монотеизм: тәңір жалғыз және кәміл дейді. Негізінде философия монотеистік көзқарасты бекерге ұстанбаған деген пікір туады. Платон мен Аристотель тәңірлік деп космос, жұлдыздарды және тағы басқаларды атаған. Інжілде тәңірлік деп тек құдайды ғана айтады. Теоцентризмнің принциптері бойынша барлық болмыстың қайнар көзі Тәңір болып табылады.

1.2 Әл-Фарабидің "алғашқы себеп" түсінігі

Қазақ топырағындағы көкірегі ояу, көзі ашық талай ойшылдары бүкіл шығыс-араб-парсы мәдениетін меңгеріп, өз шығармаларын көпке ортақ тілде жаза біліп, кейінгі ұрпақтарына мұра етіп қалдыра білді. Олардың ішінде аты әлемге жайылғандары да аз емес. Солардың бірі бәрімізге танымал ұлы жерлесіміз Әбу-Насыр әл-Фараби. Араб аристотелизмінің негізін салушылар қатарына Кинди, әл-Фараби, Ибн-Сина және т.б. жатады. Алайда философия тарихшыларының басым көпшілігінің ұйғаруынша мұсылман шығысындағы ілгерішіл қоғамдық саяси ой-пікірдің нағыз көшбасшысы әл-Фараби болып табылады. әл-Фрабидің өз еңбектерінде алғашқы себеп деп Құдайды айтады.23356-бет. Алайда ол Аристотельдің ізімен Құдай дүниені бар етуші, қозғалысқа келтіруші тек бірінші себеп, алғашқы түрткі ғана, одан кейін табиғат өз бетімен, өз заңдылығымен Тәңірге тәуелсіз даму жолына түскен деген идеяны қуаттайды. Бұл әрине каламшылардың "жақсылық та жамандық та Құдайдан" қағидасына мүлдем қайшы. Кертартпа дін басылары мен оларды қолдаушы философтар осындай көзқарастары үшін Фарабиді қудалаған еді. Әл-Фараби ақиқат біреу-ақ, бірақ оған әр жақтан, әр түрлі деңгейден қарауға болады, сондықтан ол туралы түрліше балама қорытындылар жасау мүмкін деп санайды. Оның философиялық көзқарастарын нақтылы тарихи жағдайда, белгілі бір дәуірмен байланысты қарағанда ғана ерекшеліктерін дұрыс түсінуге болады. Яғни әл-Фарабидің философиялық ілімі - негізінен дүниені бір Құдай жаратты деген қағиданы басшылыққа алған идеалистік ілім болып табылады.
Әл-Фарабидің "алғашқы себеп" түсінігі, тәңір деп айттық . Жалпы әл-Фарабидің ойынша Тәңірдің түрлі сипаты бар. Тәңірден жоғары дәрежеде болған ешбір болмыс жоқ. Ол барлық нәрсенің алғашқы себебі болып табылады. Ешбір кемшіліксіз, бастамасы және соңы болмаған, сонымен қатар өз болмысын жалғастыру үшін ешбір нәрсеге мұхтаждығы жоқ бір болмыс. Оған ұқсайтын ешбір нәрсе жоқ, ол жалғыз. Егер Алладан басқа да Тәңірлер болса, онда араларында қайшылықтар болар еді дейді Фараби.
Негізінде Алланы толық тану және таныту өте қиын бір іс. Алланың бөлімдері, жынысы жоқ. Ол барлық нәрсенің басы, яғни барлық нәрседен бұрын болған бір болмыс. Барлық нәрсе оныкі және барлық нәрсені білуші. Оның заты бөлінбейді, бөлімдерге айырылмайды, себеп арқылы пайда болмаған бір болмыс. Ол әрі ашық, әрі жасырын, толық және соңсыз. Ол ешбір нәрсемен шектелмеген және затында ешбір өзгеріс болмаған бір болмыс болып табылады. Әлемдегі барлық нәрсенің жаратушысы Алла және барлық нәрсе оған мұхтаж болып табылады. Оның әрекетіне бір себеп болу мүмкін емес. Ол қайырымды және рақымды, сонымен қатар алғашқы сүйілген және алғашқы ғашық болған бір болмыс болып табылады.1995-бет.
Негізінен Фараби Исламның Алласын философтардың тілімен түсіндірген. Басқаша айтқанда Алланың сипаттарын Құран мен философияны салыстыра отырып түсіндірген. Фараби, Алланың болмысын таныту үшін бірнеше дәлелдер де көрсеткен. Мысалға оның бірнешесін көрсетейік:-
Алғашқының, яғни Алланың болмысын себептілік принципі бойынша танытқан. Табиғатта бірнеше әрекеттер болып жатыр. Әрбір әрекеттің бір себебі бар. Соңы болмаған себептердің тізбегі мүмкін емес. Егер әрекеттер, яғни оқиғалар үшін соңсыз себептер іздейтін болсақ, онда ақылымыз түсініксіз бір жағдайға душар болады. Бір алғашқы себепке негізделуге мәжбүр боламыз. Барлық нәрсені бар қылған бұл алғашқы құдірет Алла болып табылады. Фараби, әлемдегі тәртіптен де Алланың болмысына бір дәлел ретінде көрсетеді. Болмыстардың бәрі жұп-жұп болып жаратылған. Маусымдар да қатармен келеді. От, ауа, су, топырақ адам үшін қажетті нәрселер. Осылардың барлығын жасаған бір болмыс болу керек. Ол болса бір Тәңір болып табылады.
Әл-Фараби Аристотелдің қолданған әрекет дәлелін де карастырған. Аристотель Тәңір түсінігінде бір алғашқы әрекет жасатушыдан сөз еткен. Фараби болса, еркіндік иесі, көруші, білуші, естуші , құдіретті және жанды болған Алланың болмыстарға әрекет бергенін айтады. Егер әрбір әрекеттен бұрын әрекет жасатушыны түсінсек, онда ақылымыз соңсыз әрекет жасатушыларды түсінеді. Сол себептен алғашқы бір әрекет жасатушыда тоқтауымыз керек. Ол болса жалғыз Алла болып табылады.
Фараби, уажиб(міндеттілік) пен мүмкіндіктің танымынан Алланың бар болуын дәлелдеуге тырысқан. Мүмкіндік, барлығы мен жоктығы мүмкін болған нәрсе. Бұл әлемді мүмкіндік ретінде қабылдасақ, болмысы үшін бір себеп табуымыз керек. Себебі бар болуы міндетті емес. Мүмкіндік болған бүл әлем үшін себеп іздегенімізде бар болуы міндетті болған болмысқа негізделуіміз керек. Міндеттілік болмаса мүмкіндік те болмайды. Уажіб(міндеттілік), толық және болымды болған нәрсе. Уажіб болған болмыстың жоқ болуы мүмкін емес. Бізде бар болуы болымды болған уажібтің болғанына қарай уажип барлық та бар. Бұған бір мысал ретінде, үш бұрышы болмаған үшбұрышты түсіну мүмкін болмағанындай, жоқ болған бір уажип те мүмкін емес. Барлық нәрсенің себебі болған уажип болмыс, Тәңір болып табылады.
Аристотельге келсек, ол метафизика атты еңбегінде болмыс тақырыбын зерттеген. Оның ойынша болмыс екіге бөлінеді. Олар бар болуы міндетті болмыс және бар болуы мүмкін болмыс. Аристотель біріншісінің болмысына екіншісін дәлел ретінде көрсетеді. Аристотельдің ойынша мүмкін болмыс бар болуы мен жоқ болуы мүмкін болған болмыс болып табылады дейді. Ал міндетті болмыс болса, бар болуы міндетті болған болмыс болып табылады. Яғни міндетті болмыстың жоқ болуы ақылды түсініксіз бір жағдайға келтіреді. Аристотель Тәңір көзқарасында бір алғашқы әрекет еттіруші болмыстан да сөз етеді. Яғни Тәңір барлық нәрсенің тек алғашқы себебі ғана болып табылады дейді.
Оның ойынша тәңір:
1.әрекет етуші;
2. Тәңір ешнәрсеге мұқтаж емес.
3. Тәңір жалғыз, оның екеу немесе одан да көп болуы мүмкін емес. Егер Тәңір екеу болса, олардың арасында келіспеушіліктер туатын еді. Сол себептен Тәңір жалғыз.
Ислам философтарының ішінде беделді орын алатын әл-Газзалидің де Тәңір туралы көзқарасын, сонымен қатар әл-Фарабиге осы тақырыпта айтқан терістеулерін қарастырсақ артықшылық болмас деп ойлаймын.
Әл-Газалидің ойынша Алланың еркіндігінде бір шек жоқ. "Күн фаякун" (бол деді, болды) бүйрығымен Алла барлық нәрсені жоқтан бар қылды. Әрекет және уақыт жолымен әл-Фарабидің негіздеген көзқарастары Газалидің ойынша вехи (қорқыныш) болып табылады. Газалидің одан ары қарай оны сынға ала отырып былай дейді: әл-Фарабидің ойынша Алла жеке яғни майда істерді білмейді. Алла жалпы әрекеттерді біледі. Оның ойынша шектеулі яғни жеке әрекеттер өзгереді. Алла білім сипатына ие болып табылады. Егер Алла шектеулі әрекеттерді білетін болса, оның білімінің де өзгеруі керек болады дейді әл-Фараби. Газали бүл көзқарасқа білінгеннің өзгеруімен білетіннің өзгермейтіндігін айта отырып жауап береді.
Газали Тахафут атты еңбегінде, Фарабидің Алланың білімін жаңылыс жорамалдағанын айтқан. Олай болса Фараби Алланың жеке нәрселерді білетінін қабылдайды. Бірақ оның ойынша Алла жеке нәрселерді жалпы нәрселермен байланысы себебін біледі. Ибн Синаның Нежат атты еңбегінде алғашқы болмыстың жеке нәрселерді заты жағынан білгенін ашықтайды. Алла себеп-қорытынды жағынан барлық нәрсені біледі. Фараби болса Алланың жеке нәрселерді білу мәселесін Ибн Синадан басқаша жорамалдаған. Ибн Рушд, Фараби де бұл тақырыпты керегінше ашық демейді. Фараби Те'вил жолын таңдаған. Алланың білімі үшін жеке нәрселер сияқты өзгерістер үлкен бір мәселе болмайтындығын айтқан.
Енді әл-Фарабидің "алғашқы себеп" туралы ой-пікірлерін қорытындылайық. Жалпы әл-Фарабидің ойынша алғашқының болмысы мен бір мәртебеде болған басқа бір болмыс жоқ. Алғашқы болмыс жалғыз болуы керек. Алғашқының танымы айтылмайды. Алғашқы болмыстың танымы бөлінбегені сияқты,сапасы жағынан да бір айыру жасалынбайды. Өйткені оның үлкендігі жоқ, дене емес. Алғашқының заты, себебімен бар болған нәрседен басқа еш нәрсе емес. Болмысы не болса, заты да сол. Бар болуы өзіне қатысты. Егер бір нәрсе материяға мұхтаж болмаса, ол нәрсе әрекетсіз ақыл болады. Фарабидің пікірінше Тәңір, қарсыласы және саны, себебі болмаған, ақыл, хикмет, ақиқат, өмір, ғашықтық сияқты есімдеріне сай болған бір болмыс.Сонымен қатар заты абсолютті болмыстан басқа еш нәрсе болмаған асыл болмыс болып,толық мағынасымен өзін танытуда. Өйткені оған ешбір нәрсе, ешбір пішінде әсер ете алмайды. Ол білу үшін заттың сыртындағы қасиетті өзіне білдіретін басқа бір затқа мүхтаж емес. Оны тануда басқа затқа мүхтаждығы жоқ. Сонымен қатар ол әрі біледі, әрі білінеді, әрі білім. Осы себептен ол өзі бір зат және жалғыз бір гауһар.Алғашқы себеп, алғашқы ақыл және алғашқы хақ осыған сәйкестендірілген. Оның дүрыс түсінілмеуі өз кемшілігінен емес. Тек ақыл қуаттарымыздың әлсіздігі суреттелуін қиындатуда. Асыл сөзде ақылымыз ноқсан және оларды түсінуіміз қиын. Демек бұл жағдай екі жағдайда толықтырылады. Біреуі Мүмтени (тыйым салынған) болып,оның болмысындағы заты және гауһарындағы кемшілігі толық бір суретте айтылмау және білінбеуі. Екіншісі: "мебзул" оның толық бір суретте түсініліп ойлануы, қиялдануы жатады. Бірақ ақылдарымыздың үзақ болуынан оны толық бір суретте және кәміл бір дәрежеде ойлай алмаймыз. Яғни,біз материядан қанша ұзақтасақ, алғашқы болмысты жақсы бір пішінде ойлауымыз қиындай түседі. Біз әрекетсіз болсақ оған өте жақын боламыз. Қашан біз түбегейлі материядан үзақтасақ, сол үзақтаған кезімізде оны ең толық суретте тани аламыз.20105-бет.

1.3Бар болуы міндетті және мүмкін болмыстар
Болмыс тақырыбында негізбен болмыс алғашқы барда тең болғанымен және бөлек болса, алғашқы бардың бірлестік болуының керектіретіндігінен сөз етілген еді. Мүмкін тақырыбында да алғашқы бардың міндетті болғанынан, яғни барлығының ешбір себебі болмауына тек қана сыртқы бір себеп емес, әрі сыртқы әрі ішкі бір себепке де сүйенбегенінен сөз етілген еді. Егер сүйенетін болса өзі-өзінің себебі болып бүл қайшылық болатын еді. Осылайша әрі болмыстық әрі метафизикалық жағынан тек және бір болғанын қабылдағаны сияқты, мантық жағынан да жалғыздықты қабылдайды. Алғашқы және міндетті болмыс, мантық бойынша бір бірінен бөлек болмағаны сияқты, жалғыз элементтің бір жерге жиналған бөлімдерінен де ортаға шыққан бір болмыс емес. Фараби алғашқы бардың бірлігін былай дейді, қалай болмасын алғашқы бардың негізі жоқ; өзі,себебі, заты және болмысы бар болса, яғни негізінен бар болуы бірдей болса, бірлігінен өзін басқасынан айыратын ерекше болмысындағы барлық негізі сияқты, оның бірлігі мен болмысы тең түсінікте болып табылады.2120-бет.
Әл-Фараби міндетті болмыстың барлық жоқтан жалғыз ретінде, ерекшеліктерді өзіне артқан, артық болғандықтан түрлі сипаттармен ерекшеленетінін қолдайды, және ерекшеліктерді үш бөлімге бөледі: І.Не болмағанын білдірген айқындама сипаттары, алғашқысыздық және бірлік сияқты.
2.Байланыс ерекшеліктері, жарату, жасау сияқты барлық әрекет сипаттары:
З.Әрбір екеуін біріктірген ерекшеліктер, еркіндік және қүдірет сияқты, бұлар әрі білім әрі жаратылыстармен байланысудан ортаға шығады.
Алғашқы бар (Тәңір) болмысының міндетті болуы жағынан да бір. Оның міндеттілігі бір түрдің міндеттілігі емес; себебі түрдің астында мүшелер бар, бірақ оған тең бір мүше жоқ; Түрдің астындағылар саналады, ол санаққа кірмейді, бүл үшін ол санақша екіден алдын келетін бір түсінігінде де бір емес; жалпы бүл жердегі бір, түрдегі бір болып табылады. Фарабидің ойынша міндетті болмыс білім иесі болып табылады. Ғылымында басқасынан мүқтаж болмағаны сияқты, басқасын біреумен де бір ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.