Жақсыдан қалған жәдігер Жаһан - наме поэмасының зерттелу тарихы мен мазмұны

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны:

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

І ТАРАУ. Мұхаммед Хайдар Дулатидің өмірі мен шығармашылық ортасы

1.1 М.Х.Дулатидің балалық шағы мен өскен ортасы ... ... ... ... .

1.2 М.Х.Дулатидің шығармашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ІІ ТАРАУ. Мұхаммед Хайдар Дулати қалдырған мәдени мұра

1. Тарих – и Рашиди дастанының зерттелу тарихы мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...

2. Жақсыдан қалған жәдігер Жаһан – наме поэмасының зерттелу
тарихы мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Кіріспе
Орталық Азияның XVI ғасырдағы атақты тарихшысы, әдебиет майталманы
Мұхаммед Хайдар Дулаттың (1499-1551) өмірі мен шығармашылығын зерттеу мен
зерделеу әдебиеттану, тарих, философия, дінтану, лингвистика ғылымдары
алдындағы үлкен міндет.
Мырза Хайдардың Тарих-и Рашиди еңбегінің құндылығы оның қазақ
тарихы мен әдебиетін және мәдениетін өткен түркілік дәуірмен, исламдық
тарихи кезеңмен сабақтастыра алуы болды.
Тақырыптың өзектілігі. Тарих-и Рашидидің әдеби-көркемдік жағы әлі
де болса толық зерттеу нысанына айнала қойған жоқ. Еңбекті зерттеген
ғалымдардың көпшілігі оған әдеби шығарма ретінде емес, тарихи еңбек ретінде
қарап, бағалады.
Фольклортанушы, академик С.Қасқабасов: Жыраулар өз шығармаларында
идеалды әміршінің бейнесін жасады, -дей келіп, – өздерінің монолог
түріндегі айтылатын толғауларында жырлаулар маңызды мемлекеттік
мәселелермен қатар заман мен қоғам, адам мен заман, тұлға мен тобыр, сондай-
ақ имандылық пен қайрымдылық, өмірдің өткіншілігі мен адамның опасыздығы,
өлім мен өмірдің қайшылығы сияқты моральдық, этикалық, фәлсафалық
проблемаларды көтеріп, қоғаммен байланыстыра жырлап отырады деп жазған
болатын [3, 8 б.]. Осы айтылған ғұлама пікірдің Мырза Хайдар
шығармашылығына түгелдей қатысы бар. Өйткені, ХVІ ғасырда өмір сүрген Асан
Қайғы да, Қазтұған да, Шалгез де Мырза Хайдардың замандасы, ұлысы басқа
болғанымен ұлты бір қандастары. Олар да Мырза Хайдар Дулат секілді Әз
Жәнібек хан, Битемір, Ораз-Мұхаммед сынды қазақ хандары мен Ноғай
әмірлерінің сарайы маңында тіршілік етіп, әміршісі мен заманының күрделі де
келелі мемлекеттік маңызды тақырыптарын сөз етті.
Мырза Хайдар Тарих-и Рашиди еңбегінде 1346-1546 жылдар
аралығындағы Орталық Азия, Тибет, Ауғанстан, Кашмир, Иран, тіпті Иракқа да
қатысты көптеген тарихи оқиғаларды, сондай-ақ автор өзі өкілі болып
табылатын қазақ өмірінің де бірқатар деректерін сол дәуір шындығына сай
баяндайды. Ғұмырнамалық әдеби еңбегін жазу барысында Мұхаммед Хайдар
қоғамдық шындықты басты принцип ретінде ұстайды, сонымен бірге өз
шығармасының көркемдік-әдеби жағына мұқият назар аударады. Ислам дінін
дәріптеуде мадақ, мінәжат сынды әдеби тақырыптарды молынан пайдаланады.
Оқиғалардың, адамдардың психологиялық мінез-құлқын ашуда Құран-кәрімнің
қағидаларын, әдеби детальдарды пайдалана отырып, психологиялық талдау
жасайды. Рубаи, мүфрәд, ғазал, қита, суырып салу (фи бәдаиһ) сынды шығыстық
жанрларды да тиімді пайдаланады. Еңбектің тағы бір ерекшелігі: парсы
тілінде жазылғанымен араб және түркі өлеңдерін әңгімесіне арқау еткен. Бір
ғажабы шығармада қазіргі уақытқа дейін сол қалпында, сол мағынада
қолданылып келе жатқан көптеген қазақ сөздері де кездеседі.
Ғұмырнамалық шығармалар әлем тарихында өзіндік орын алады. Мәселен,
француз жазушысы Сен-Симонның (1675-1755) Естеліктері, американдық
саясаткер ғалым Б.Франклинның (1706-1790) Менің күй-жайым, германиялық
жазушы-ақын И.В.Гетенің (1742-1832) Поэзия және ақиқат, Мырза Әлихан Әмин-
әд-дауленің (қайтыс болған жылы 1909) Саяси естеліктері, Абдолла
Мостуфидің (1876-1950) қажарлар билік еткен кезеңнің қоғамдық және басқару
тарихына арналған Менің өмірбаяным, орыс жазушысы А.И. Герценнің (1812-
1870) Былое и думы, С.Сейфуллиннің Тар жол, тайғақ кешу, С.Мұқановтың
(1908-1973) Менің мектептерім, Д.Қонаевтың (1912-1993) Өтті дәурен
осылай атты еңбектері ғұмырнамалық шығармалар қатарына жатады.
Мырза Хайдардың Тарих-и Рашиди еңбегінде өзі өмір сүрген тұстағы
тарихи-саяси ахуал, ислам дінінің сол дәуірде түркі халықтарының әдебиеті
мен мәдениетіне жасаған ықпалы анық көрінеді. Әдебиет – заманның көркем
шежіресі десек, әр дәуірдің тарихы өз кезіндегі тарихи оқиғалар мен сол
қоғамның саяси-идеологиялық өрісінен оқшау қала алмайды.
XV–ХVIII ғасырлардағы ақын-жыраулар поэзиясындағы дидактикалық,
саяси-әлеуметтік сарынды, сондай-ақ, ХІХ-ХХ ғасыр басындағы діни-
ағартушылық ағымды әдеби тарих жалғастығы тұрғысынан қарастыру да бүгінгі
күннің қажеттілігі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Мырза Хайдардың Тарих-и Рашиди
шығармасы тұңғыш рет тарихи дерек ретінде ирандық ғалым Әмин Ахмет Рази
1593 жылы жазған Һәфт ықлым еңбегінің Кашмир, Қашғар және Хотанның
жағдайы, билеушілері мен тарихы туралы тарауларында пайдаланды [5].
Әкбар шахтың (1556-1605) тапсыруы бойынша, пайғамбардың қайтыс
болған жылынан бастау алатын ислам әлемінің жалпы мың жылдық тарихын
баяндаған Әлфи тарихы (Мың жылдық тарих) атты тарихнамасында пайдаланды
[6]. Осыдан бастап Үндістан тарихына қатысты зерттеулерде Мырза Хайдардың
еңбегі негізгі әдебиеттер қатарында ғылыми айналымға түсті. Солардың бірі –
Мұхаммед Қасым Үндішах Истерабади Феріштенің Үндістанның жалпы тарихына
арнаған Тарих-и періште (Гүлшән Ибраһими) атты еңбегі еді.
Еуропада Тарих-и Рашидиді аударуды алғаш қолға алушылардың бірі –
ағылшын ғалымы Вилиям Ерскин болды. Сондай-ақ, француз зерттеушісі Рене
Гроссе, орыс ғалымдары В.В.Вельяминов-Зернов, В.В.Бартольд еңбектерінде
Мырза Хайдар Дулат шығармалары жөнінде бірқатар бағалы пікірлер жазылды.
Қазақ ғалымдары арасында Тарих-и Рашиди мен оның авторы туралы
тұңғыш ғылыми көзқарас білдірген Шоқан Уалиханов екені мәлім. Бұдан соңғы
уақытта С.Аспандияров, Ә.Марғұлан сынды ғалымдардың зерттеулерінде Мырза
Хайдар қазақ халқының төл тарихшысы ретінде бағаланды.
ХХ ғасырдың 60-жылдары Кеңес одағындағы – Қызыл кезеңнің
идеологиялық қиын жағдайына қарамастан халқымыздың тарихын зерттеуде
Қазақстан шығыстанушылары С.Ибрагимов, В.П.Юдин, М.Минегулов, Т.Султанов,
К.А.Пищулиналар өздерінің еңбектерінде Мырза Хайдар Дулаттың Тарих-и
Рашиди шығармасының қазақ халқының тарихы үшін аса құнды еңбек екендігін
көрсетті.
Кеңес дәуірінде өзбек оқымыстыларынан Р.Г.Мукминов, С.Ә.Әзімжанова,
Х.Хасанованың және тағы басқалардың үлкенді-кішілі зерттеулері жарияланды.
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Мырза Хайдардың Тарих-и Рашиди еңбегін
өзбек ғалымдары А.Урунбаев, Р.П.Джалилов, Л.М.Епифанова парсы тілінен орыс
тіліне аударды.
Мырза Хайдар Дулаттың өмірі мен шығармашылығы жайында жазылған
еңбектердің анықтамасы Өмірбаяндық-библиографиялық, анықтамалық атты
құнды жинақта топтастырылып жарық көрді. Онда негізінен 1829-1999 жылдар
аралығында қазақ, қырғыз, өзбек, ұйғыр, түрік, парсы, орыс тілдерімен қатар
ағылшын, неміс, француз тілдерінде жарық көрген әдебиеттерді қамтыған бұл
кітап Қазақстанда шығыстану ғылымының негізін қалаушы ғалым Ә.Дербісәлінің
еңбегінің арқасында баспадан шыққан-ды [7].
Тарих-и Рашиди еңбегінен Қазақстан тарихшылары Мингулов пен
Пищулина үзінділер аударды [8, 4 б.]. Ал, Тарих-и Рашиди парсы тілінен
тікелей қазақ тіліне Өзбекстан нұсқасы бойынша тәржімаланды. Ғалым
Ә.Дербісәлі Қазак даласының жұлдыздары атты еңбегінде көлемді тарау
арнаған. Әрі Жаһаннаме атты дастанын көне түрік (шағатай) тілінен қазақ
тіліне тәржімалап, оның түсініктемелік сөздігін де жазып, шығарды [36].
Ғалым Үндістанның Кашмир штатындағы, Сринагар қаласындағы Мазар-и-
Салатин (Сұлтандар мазары) қабірстанынан Мырза Хайдардың мазарын тауып,
оны Ислам және Заман атты еңбегінде егжей-тегжейлі жазып, оның зерттеу
жұмысына зор үлес қосты [9].
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Зерттеуіміздің негізгі мақсаты
Мырза Хайдар Дулаттың еңбегінің ғұмырнамалық шығарма ретінде тарихи
ерекшеліктерін айқындау, исламдық шығыс тарихының түркі тарихымен
байланысын нақтылау, олардың қазақ тарихындағы сабақтастығын анықтау болып
табылады. Осы және басқа да мақсаттарға жетуде төмендегідей мақсаттар мен
міндеттер шешімін табуы қажет:
Мырза Хайдардың ғылыми ғұмырнамасын жасау;
Мырза Хайдардың исламдық дүниетанымының шығармаларындағы көрінісін
анықтау;
1346-1546 жылдар аралығында өмір сүрген Шағатай, Әмір-Темір,
Шейбани, Дулат әмірлігі, қазақ хандығы жайындағы авторлық деректер мен
түпнұсқа деректерді, әлемдік зерттеу жұмыстарын және қазақ ғалымдарының
зерттеулерін салыстыра отырып нақтылау;
Мырза Хайдардың Тарих-и Рашиди еңбегі ғұмырнамалық тарихи шығарма
екендігі анықталды;
Мырза Хайдар еңбегінде кездесетін тарихи мәліметтер қазақ тарихы
мен мәдениетінің және діни-ағартушылық тарихының басты қайнар көздерінің
бірі;
Мырза Хайдар шығармасының поэтикалық деңгейі жоғары, ол тек қана
прозашы емес, ақындық дарыны да, кемелденген қаламгер ретінде саналады;
Мырза Хайдардың Тарих-и Рашиди ғұмырнамалық тарихи шығармасы
стильдік, жанрлық тұрғыдан алғанда өз дәуірінің озық туындысы және ол әдеби-
тарихи һәм эстетикалық құнары мен маңызы жөнінде де әлемдік өркениет пен
мәдениеттің алтын қорына қосылатын аса бағалы мұра.
Курстық жұмвстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, үш тарау,
қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде тақырыптың
өзектілігі, зерттелу деңғейі, мақсаты мен міндетінен тұрады. Бірінші
тарауда Мұхамед Хайдар Дулатидің өмірі мен өскен ортасы және шығармашылық
ізденістері жазылған. Екінші тарауда Тарихи – и Рашиди дастанының жазылу
тарихы мен мазмұны мен маңызы қарастырылған. Жаһан – наме поэмасының
жазылу тарихы және мазмұны мен маңызы қарастырылады. Негізгі курстық
жұмыстың жоспары осылай болып келеді.

1.1. Мұхаммед Хайдар Дулатидің өмірі мен өскен ортасы
Ғалым- тарихшы, ойшыл, мемлекеттік қайраткер, аұын, түркі
өркениетінің өкілі Мұхаммед Хайдар тек отпндық тарихты ғана емес, сонымен
қатар біртұтас Орталық Азия аймағының халықтары мен біздің халықты
жақындастыра түскен Орта Азия, Шығыс, Түркістан, Тибет, әсіресе Үнді
елдерінің тарихын зеттеуге өлшеусіз үлес қосты. Оның Кашмирде көтерген
көптеген проблемалары Қазақстанның және басқа да көлемді континенттердің
өткеніне қатысты бар өзінің жеке өмірлік қызметі секілді бүкіл Индияның
дамуына сөз етті.
М.Х.Дулати жазған Орталық Азияның тарихы жөніндегі ХҮІғ. ескерткіші
Тарихи-и-Рашиди ғылыми ортада кеңінен танымал және ғалымдардың бірнеше
ұрпақтарының назарында болып отыр. Оның өмірі жайлы мәліметтерді біз
негізінен Мұхаммед Қасым Фириштидің (ХҮІғ.) Тарих-и-Фиришти, Акбарнама
арқылы білсек те, бұл еңбек жазылған сәттен бастап Азияға кең тарады.
ХҮІғасырда Хафт ықылымды жазарда Амин б. Ахмет Рази, ХҮІІғасырда Тарихи-
и-Хайдариді жазарда Хайдар Малик, Махмуд б. Малик, ХҮІІІғасырда Шах
МахмудЧурас және басқа көптеген ғалымдар осы еңбекке сүйенді. Батыс Европа
ғалымдарының арасында Мұхаммед Хайдар шығармаларын тұңғыш рет Хумаюнның
басқаруындағы Индияның тарихы атты еңбегін жазар үстінде, 1854жылы Уильям
Эрскин өз зерттеулерінде пайдаланып, оның тағдыры жөнінде мәлімет қалдырып
кетті. Бұдан кейін Тарих-и-Рашидидің материалдарына Г.М.Элиот пен
Ф.Скрайн арқа сүйейді. Шығыстанушы орыстардан В.В.Вельяминов-Зернов,
В.И.Масальский, В.В:Бартольд және құнды түпнұсқа ретінде қолданды, Кейінгі
кезеңдерде бұл еңбектегі мәліметтер В.М.Вяткин, К.А.Пищулина, Т.И.Сұлтанов,
А.Абусеитова және басқа да қазақтар жайындағы белгілі зерттеушілердің
жұмыстарына да өзек болды. Өзбектің шығыстанушы ғалымдары А.Уорунбаев,
Р.П.Джалилова, Л.М.Епифанова 1996жылы Тарих-и-Рашидиді орыс тіліне
аударып, басып шығарды. Әсіресе, қазақ ғалымы Ә.Дербісәлиевтің зерттеуін
ерекше атау керек. Сол зерттеулерден кейін барып М.Х.Дулатидің тарихи
мұрасын таныту мүмкіндігі құлшын кеңірек жайды.
Ғылым осы уақытқа дейін М.Х,Дулати мен Захириддин Бабырдың, оның
ұлдары Хумаюн мен Камраның, сондай- ақ Моғолстанның әмірі Сұлтан Саидтың,
Әбдрашит хан мен басқалардың арасындағы ғалымның бүкіл тағдырымен сабақтас
арақатынасы сияқты өзекті мәселеге жауап бере алмай келеді. Бұл аспектілер,
тарихи тұрғыдан алғанда, Бабырдың Дулатидің тәрбиесіндегі және тұлға
ретіндегі қалыптасуындағы рөлін қамтиды.
Орталық Азиядағы, Индиядағы ХҮІғ. 20-30ж.ж. қоғамдық-саяси ахуалын
зекрттеу Дулатидің Бабырдың ұлдары Хумаюн мен Камраның Саид ханмен,
Әбдрашит ханмен байланысы толық ашылмағанын байқатады.
Беделді отбасынан шыққан белгілі кашмирліктер өз елін басқару үшін
неге Мұхаммед Хайдарды шақырды, аймақ дамытудағы бұл шешімге қандай
әлеуметтік себептер әсер етті? 1540пен1551жылдар аралығында Кашмир өмірінің
вассалдармен арақатынасы қандай еді? Ғалымның өліміне әкеп соққан оның
бұрынғы әріптестерінің 1551жылы Кашмирдегі бүлікті туғызуының салдары
түпкілікті анық емес.
М.Х.Дулатидің Кашмир даласының әлеуметтік-саяси, шаруашылық-мәдени
дамуына үлесі Орталық Азия аймағында, Индияда түркілердің тарихи, мәдени,
сауда байланыстарының қанат жаю проблемасын тағы да көтерер еді. Тарихи
әдебиетте Бабырдың, Хумаюнның, Акбардың, Шах Жаһангердің, басқа да ұлы
Моңғол әміршілерінің әлемдік өркениетке, Индияның дамуына қосқан үлесі
белгілі, ал Дулатидің Кашмирдің дамуындағы қызметтінің маңызы туралы
мәселелері әлі зерттелмей отыр.
Біз Мұхаммед Хайдардың тағдырындағы белгі- бедерлерді қалпына
келтіру үшін оның жолын шартты түрде бірнеше кезеңге бөлдік.
1499жылдан 1514жылға дейін бірінші кезең балалық шағын, есею
жылдарын және тұлға ретіндегі қалыптасу тұсын қамтиды. Дулатидің Моғолстан
қоғамының жоғары дәрежелі тобына жататын оның болашағын айқындайды. Анасы
жағынан Индиядағы Бабырлықтар мемлекеті әулетінің негізін салушы Захиридин
Мұхаммед Бабырдың немере ағайыны еді. М.Х.Дулати дулат тайпасының білікті,
зиялы отбасында туылып, тәрбиеленді. Бұл тайпаның әмірлері мемлекеттің
жетекші күші болып есептелінеді. Сондай- ақ олар эканомикасы жағынан
дамыған Қашқария ауданын билеп тұрған . Ура-Тепе, Ташкент және оның
айналасы оның әкесі Мұхаммед ХусейнГурган мырза Дуглаттың мұрагерлік
иелігінде болатын. Саяси оқиғалардың белсенді мүшесі еді. Осыған байланысты
Бабыр өзінің Жазбаларында бірнеше рет еске алады.
Әкесіз қалған Мұхаммед Хайдар Кабулға 1509-1512 жылдар аралығында
келіп, Бабыр сарайында тұрақтайды. 1512 жылы Мырза Хайдардың нағашы ағасы,
Моғолстан ханы Сұлтан Саидхан Бабыр патшадан Мырза Хайдарды өз қолына
алады. Әкесіз жетімдік баланың мінезіне әсер етеді. Сондықтан оның бала
кезінде мінезінің тік, әрі ұстамсыз болуы әбден мүмкін. Бабырдың сарайында
Дулати тамаша білім алады, қолөнердің көптеген түрін және әскери істі
меңгереді, Бабырнама авторының естелігінде оның қолы бәріне икемді еді,
өлең жазатын дарындылығы да бар-тын дейді
Ол алуан қырлы, күрделі де күйбең өмірдің жетегінде кетпеді. Ана
тілін, туған жерінің тарихын, мәдениетін ұмытпады. Онымен мақтанды. Сөйте
жүріп өзге елдің дәстүрін, ерекшелігін кемсіткен жоқ. Мінезі жағынан
жауынгер болды, өмірден икөрген-түйгенін де ұшан-теңіз еді. Сол кездің
өзінде-ақ әскери іс-қимыл өнерін игерді. Ертерек көзге түсіп, он бес
жасында Моғостан мемлекетінде жоғарғы қызметтер атқарды.
Дулати өмірінің екінші кезеңі Моғостан ханы Сұлтан Саидтың отбасымен
байланысты. Ұлы Бабыр бастаған тәрбие бұл үйде заңды жалғасын тапты. Соның
нәтижесінде тұлғалық келбеті, моральдық-этикалық көзқарастары одан сайын
дамып, қалыптасты. Болашақ қолбасшылықтың, мемлекет қайраткерлігінің негізі
осында қаланды.
Үшінші кезең 1533жылдан 1540жылға дейін созылды. Сұлтан Саид ханның
өлімінен кейін М.Х.Дулатидің тағдыры күрт өзгеріп, ол екі бөлікке бөлінді.
1533-1536жылдары бұдан кейінгі тағдыр жолын таңдау, өз орнын анықтау, өткен
өмірдің қорытындыларына баға беру кезеңі болып есептелсе, 1536-1540жылдары
ендігі тағдырын Бабырдың ұлдары: Хумаюн мен Камран шаңырақтарымен
байланыстарымен бел буады.
1533жылы Моғолстан тағына отырған Әбдрашит ханның (939-978), (1533-
1570)дулаттарға өте өшпенділікпен қарағаны белгілі, әуелі ол Саид Мұхаммед
мырзаны және өзінің бауыры Сикандар ханзадаға адал деген күмәні бар
ғалымның басқа туыстарын өлтіреді. Оның себебі мықты да ықпалды дулаттар
Моғолстандағы билікті тартып алады. немесе таққа Сикандарды отырғызып қояды
деген үрейден туындағаны анық.
Осы кезде Тибет пен Кашмир сапарынан қайтқан Хайдар мырза өз
отанындағы жаңа саяси жағдайларды білген соң өз өмірін қауіпке байламады.
Бадахшандағы және басқа жерлердегі көптеген сынақтардан кейін бұдан былайғы
өмірінің жаңа мүмкіндіктерін табады, жаңа таңдау жасап, тағдырын түбегейлі
өзгертеді.
1536-37жылдары ол тарихи шешім қабылдайды, Индияға кетіп, Бабырдың
мұрагерлері Хумаюнмен, Камранмен тағдырын байланыстырады, алдына жеке
мақсат емес, мемлекеттік маңызды – Индиядағы Моғостанды біртұтас орталықтан
басқаруды сақтап қалу мүддесін көздейді. Адамгершілік тұрғыдан алғанда да
Дулатидің империяның территориясы үшін өзара жауласып, соғысқан Бабырдың
ұлдарын ынтымақтастыру ойын түсінуге болады. Бұл жерге көз тіккен ауған
әміршісі Шер Шахтың соғысқа араласып кету ниетін тереңдетпеудің бір жолоы
да осы болатын.
Тарихи-и-Рашидиде М.Х.Дулатидің 1540жылдың қарашасына дейін
Бабырдың ұлдары – Камраның, сосын Хумаюннің қызметіңде болғаны және олардың
Дулатиді, оның еңбегін жоғары бағалап, патшалық мейірім білдіргені жайлы
мәлімет бар. Мұхаммед Хайдар өз жылнамасында: Осы уақыттың ішінде мен
мүмкіндігіншн мемлекет ісін басқаруға жете көңіл бөлдім. Әмірлік жүргізу,
салық жинау, асауға тұсау салу, бүлікшіліл шекараны күзетке алу, ислам
негізін нығайту тәртібіне түгелдей бақылау жасадым дейді.
Кейінірек 1539-1540жылы Мұхаммед Хайдар Аграда таныстықтың басында –
ақ достық қатынасқа ұласқан Хумаюнмен бірігеді. Ол жөнінде М.Х.Дулати
Тарих-и-Рашидиде айтады. Мұхаммед Хайдар тағдырындағы бұл күрделі
мезгілдің қорытындысы ретінде Солтүстік Ирландиядағы бабырлықтардың
билігінің уақытша жоғалуын айтуға болады. Индиядағы Моғолстанның билігін
сақтап қалуға бағыииалған Бабыр ұлдарының мемлекеттік қызметі, бабырлық
әулеттің басын біріктіруге жұмсалған Мұхаммед Хайдардың күш – жігері, бұл
іске Шер шахтың белсенді араласуы нәтижесінде шығармады.
Мұхаммед Хайдардың тарихи шешімі оның өзінше әрекет жасап, Кашмирді
жаулап алуымен өлшенеді. Бұл жоспарды жүзеге асырудың алғы шарты ертеректе
жасалған, Кашмирдің ықпалды адамдары 1536-37жылдары басқару жұмысына
шақырған.
Оның өмірінің ең маңызды төртінші кезеңі 1540жылы М.Х.Дулати жеке
саясаткер ретінде Кашмирдің билігіне келгенде басталды. Міне, осы уақытта,
бес жылға созылған мерзімде (1541-1546ж.ж.) ол даңқты Тарихи-и-Рашиди
еңбегін жазады.
Бүгінгі күнге дейін тарихи әдебиетте оның бұл өмір кезеңі тереңірек
зерттелген деп есептеледі. М.Х.Дулатидің Кашмирге билік жүргізген уақытын
көптеген дәлсіздіктерге қарамастан бірнеше бөлікке бөлуге болады. Мезгілдің
дөп келмеуі, тарихи оқиғаларды суреттеуде, оның қызметі мен өмірінің
тұстарындағы кейбір болжамдар да түбіне жеткізіліп дәлелденбеуі мүмкін.
Бірінші бөлім өзінің әміршілік құқықтарын жүзеге асыра бастаған
алғашқы жылдары десек, ол 1540 жылы Надир шахтың атынан басқару кезеңімен
байланысты. Мұны біз Тари-и-Рашидиден таппаймыз, себебі кітаптың
жылнамасы осы оқиғаның алдында ғана аяқталды. Бірақ оның дәлелдерін біз
Сринагар қаласындағы археологиялық және басқа мұражайларда сақталған
М.Х.Дулатидің сол кезеңде шығарған теңгелерінен және У.Эрскиннің еңбегінен
табамыз. Сондай – ақ, ғалым К.Э.Босворт Хронология және генеалогия
жөнінднгі анықтамалықта Надир шахтың билік жүргізген мезгілдерін қазіргі
жыл санау бойынша былай келтіреді: 1527-1529,екінші рет 1540, үшінші рет
1551-1552жылдары. Бұдан щығатын қорытынды – бұл кезең ұзаққа емес, небәрі
бір – ақ жылға созылған. Міне сол уақытта М.Х.Дулати Кашмирде ақша
реформасын жүргізелі.
Төртінші кезеңнің ендігі бір бөлігі – оның өмірінің шарықтау кезеңі,
М.Х.Дулати. шынтуайтында, Кашмирдің сырттай ған билеушісі болды, осы тұста
ол ежелгі арманы - өзінің уақтысы мен замандастары жайлы жылнама жазуды
ойлайды. Өкінішке орай, ол туралы мәлімет өте аз, оның қорытындылары
жөнінде біз тек осы уақыттағы оның қызметінің нәтижелері арқылы болжамдай
аламыз. У.Эрскиннің жазғандай, оның бойындағы бар дарындық қабілеті өте
күшті, ақылды әмірші ретінде көрінеді. Абдул Фазл Аллами, керісінше,
М.Х.Дулати бұл жерде әлсіздік танытады, үлкен қателіктер жібереді дейді.
Оған ақша реформасының нәтижесін мысал етеді. Рас, М.Х.Дулати сол ауданда
Надир шахтың атынан әміршілік еткендіктен теңгеге соның бейнесін
пайдаланады. Міне сондықтан да ол кашмирліктердің арасында құрметке
бөлінеді, өзінің әмірлігін он жылдықтарға дайындап алады. Бұл тұстарда
М.Х.Дулати алысты болжайтын, байқампаз, ақылды дипломат ретінде көрінеді.
Өмірінің соңына дейін өз принципіне адал, жүректі, жігерлі адам екенін
білдірді.
Бүгінде біз М.Х.Дулати есімі Кашмир даласындағы тарихы озық
тенденциялармен тығыз байланысты екенін жақсы білеміз. Мұхаммед Хайдар
аймақтық дамуына – жаңа мектептер ашу, музыкалық өнерді жетілдіру,
жергілікті тұрғындарға нан пісіруді үйрету, күріш пен шай өсіру, Оңтүстік
Қазақстан, Жетісу, тұтас Орталық Азияға тән үй құрылыстарын тұрғызу және
моншалардағы булану бөлмелерін салу арқылы үлес қосты. Әлі күнге дейін
кашмирліктер кей кездерде Дулати деп аталатын Хахуа шәйін қалайды.
Кашмирді билеп тұрған кезде Мұхаммед Хайдар өз сарайына таңдаулы әншілерді,
ақындарды және сазгерлерді, керемет қолөнершілерін дүниенің түкпір –
түкпірінен жинайтын болған. Сөйтіп, ол Ұлы Моғол мемлекетін жасаушы – Бабыр
мен Хумаюн бастаған дәстүрді жалғастырушы екенін дәлелдеді.
Төртінші кезеңнің соңғы бөлігі шамамен 1549-1551жылдары болды. Ол
.Х.Дулатиге қарсы саяси күрес жүргізген кашмир үйінің өкілдері Чак пен
Макри бастаған қарсыластарының әрекеттерімен байланысты. Олардың Мұхаммед
Хайдар сарайындағы бірқатар әскери басшыларды, мемлекеттік қайраткерлерді
сатып алуы да мүмкін. Сөйтіп әміршіге қастандық жасалды, ол қайғылы
аяқталып, оның өліміне әкеліп соқты, билік басына 1551жылы Надир шах келді.
Дулатидің өз бетінше билік жасаған соңғы жылдары мемлекеттің ішкі
саяси жағдай өте шиеленісті болды. 11жылдық басқарудан соң әміршінің
қарсыластары, негізінен Надир шах қолдаған оппозиция өкілдері еді. Кашмир
әміршісінің әскери басшылары арасында бірлік жоқ – тын.
Белгілі дулаттанушы Ә.Дербісәлиевтің тарихи сонымен қатар
Акбарнама сүйенген мәліметтер мен өз зерттеулерінің қорытындысы бойынша
болжамына қарағанда, көтерілістің жетекшісі кашмир әміршісінің іс
басқарушысы Қожа Қажы болған. Қастандықты ұйымдастырушылар алдаумен,
айлакерлікпен М.Х.Дулатидің ең жақын серігі әрі қолбасшысы Қара Баһадүрді
негізгі әскери күшпен Тибетке жұмсайды. М.Х.Дулати бүлік шыққанын білген
соң қарусыз, күзетсіз көтерілісшілер лагеріне келеді. Қан төгуді тоқтатуды
ойлаған әмірші өзінің жеке күзетшісінің жебесінен қайтыс болады. Кім
білсін, қызметшілерінің сатқындығы болмағанда, М.Х.Дулати бүлікшілерді
райынан қайтарар ма еді, өзі иде тірі қалар ма еді?! Бәлкім, күзетшісі
Камал Дуби көтерілісшілерге сатылып кететіңді әшкереленбес үшін өз
әміршісіне оқ жұмсады.
М.Х.Дулатидің отбасының тағдырлары туралы қарама – қайшы мәліметтер
бар. Бәлкім, оларды М.Х.Дулати өлімінен кейінгі күні өлтірген шығар. Мазар-
и Салатиниде Мұхаммед Хайдар жерленген жердің жанында тағы бес кұлпытас
бар. Ол Дулатидің әйелінің және төрт баласының жатқан жері болуы мүмкін.



1.2 Мұхаммед Хайдар Дулатидің шығармашылығы

Мұхаммед Хайдар өз шығармасының негізгі кейіпкерлеріне әдеби және
тарихи тұлға ретінде мінездеулер мен жеке портреттер жасай отырып, оларды
даралап, мінез – құлықтарын ерекшелеп көрсетуге ұмтылған. Әсіресе, автордың
өзіне, Әбдірашид хан оның әкесі Саид ханға, Әбу Бәкір мен Әмір Құдайдатқа,
Бабыр сұлтан мен Шейбани ханды сипаттайтын портреттер сәтті бейнелеуге
толы.
Ол автор ретінде ғана емес, тарихи процестердің тікелей қатысушысы
болғандықтан, әрдайым ат үстінде шытырман ситуациялар жағдайында жиі
ұшфрасады.
Мырза   Хайдар Саид ханның балаларымен өзтуыстарынан шеттетіліп,
қатты қуғындалғанын жазса да,оларға   деген   қандастық,   адами
сезімін   жоғалтпайды. Ағайындарының   қатыгездігі туралы   бәйітінде:
Сен   жұмаққа   бет   алсаң, соңыңа ертіп халықты,
Кейбіреулер   сен үшін   дайындайды   тамұқты, – десе, олар
жайындағы   өз   ниетін:
       Сенің   шерің һәм құсаң – уайым, қамым ол менің,
       Қаталдықтың өзімен   сүйеу болып келгенің.
       Көзің түсті – мен үшін соның өзі   зор   бақыт,
     “Бұл да   менің   тұтқыным” деп білгейсің бір уақыт – деген
өлең   шумағымен   білдіреді.   Жоғарыда   келтірілген   үзінділердің
өзінен-ақ, Мырза Хайдардың   қандай әулеттен   шыққандығы,   ғылым-
білім мен кәсіптерді   меңгеру жайынан, әскери   істерге   қатысы,
сондай-ақ, өнері   мен   ақындық, жазушылық   қабілетінің   деңгейінен
жеткілікті   мәлімет   береді.
Автор оқиғаларды баяндау барысында, өз кейіпкерлерінің образын
тереңірек ашу мақсатымен өлең жолдарын да пайдаланып отырған. Мәселен,
қаламгер Сайд ханның, мырза Әбу Бәкірдің, әкесі мырза Мұхаммед Хұсейіннің,
Әбдірашид ханның образдарын кейіптеуде белгілі шығыс шайырлары Фирдаусидің,
Сағдидің, Әнуаридің, Жәмидің, Бабырдың, Науаидың туындыларымен қоса, өзі
біраз бәйіт, рубаилар шығарып, пайдаланған.
Шығарманың басты ерекшелігінің бірі – Мырза Хайдардың исламдық
дүниетанымында жатыр. Екіншіден, Мырза Хайдар өз кейіпкерлерінің қадір-
қасиетін, ішкі психологиялық ахуалын бейнелеуде, тарихи оқиғалар мен саяси
жағдайларға байланысты өз көзқарастарын танытар тұста Құран аяттарын басты
өлшем ретінде алады. Исламдық тұрғыдан баға береді. Бұл жалпы шығыс
әдебиеті стиліне тән ерекшеліктің бірі.
Шынында да Мырза Хайдар Дулат аса талантты жан болғандығы мәлім. Ол
туралы өзінің туған бөлесі тамаша тарихшы әрі шайыр, даңқты падиша Бабыр:
Он саусағынан өнер тамған жігіт. Ақындық дарыны да бар еді -, деп
тегін   жазбаса керек. Сұлтан Мырза Хайдардың тегіне тартып, өнерлі азамат
болғанын көреміз. Сірә, біраз уақыт жанында жүріп, Мырза Хайдар Бабырдан
біраз тәлім-тәрбие алған болатын.
Мырза Хайдар Тарих-и Рашидиде өз дәуірінің бірталай белгілі
шайырларына тоқталып, олардың әрқайсысының ақындық машығы мен шығармашылық
ерекшеліктеріне соғып өткен. Ол әсіресе, Әбдірахман Жәми, Әлішер Науаи,
Шейх Ахмед Сухали, Хұсейін Әлі Жалайри, Хилали, Бинаи, Сейфи, Мұхаммед
Бахши, Мәулана Камал т.б. ақындардың есімдерін құрметпен еске алады. Мырза
Хайдардың ... Ақындарға арналған кітап бөлімін қайтадан Хазірет Маулана Жәми
есімімен бастаған жөн, сондай-ақ Хорасан әулиелері жайындағы бөлімде әулие
кісілердің басы, атақтылардың атақтысы, адамзаттың мақтанышы Мәулана
Нұраддин деген Әбдірахман Жәмидің есімімен бастау лайық болмақ, - деген
пікір де оның Жәмиді аса қадірлеп, өзіне ұстаз тұтқанын көрсетсе керек.
Сонымен бірге Науаи мен Бабырға да ілтипатпен қарап, шығармашылық жолында
олардың еңбектерін әрдайым үлгі ретінде ұстанғаны байқалады.
Мырза Хайдар да сөз арасында басынан кешірген жағдайлардың ретіне,
ыңғайына қарай сол оқиғаға қатысты тарихи тұлғалардың, ұстаздары мен
замандастарының, әрине, көбінесе өзінің өлеңдерінен үзінділер беріп
отырған. Ол Сұлтан Саид ханның сарайында жиырма төрт жыл қызмет еткен және
оның мәрттігі мен поэзияға құштарлығына тәнті болған. Сұлтан өлең
шығарғанда оның күш-қуаты мен дарынына тең келер адам өте сирек кездесетін.
Ол ешқашан өлеңді ойланып отырып жазбайтын, ылғи шабыттанып айтатын - дей
келе Мырза Хайдар ханның бірнеше бәйіттерін мысалға келтіреді:
Қай гүлзарға барсаң да гүл кездеспес тең саған,
Сен гүл болсаң, мен бұлбұл шын ғашығын аңсаған.
Мен жәннаттан іздеймін өзің туған төркінді,
Көрсін халық нұрыңды, көрсін сенің көркіңді.
Мырза Хайдардың жазуынша Сұлтан Саид хан өте білімді, арабша нәсх және
насталик жазу үлгілерін жетік меңгерген әрі түрлі жанрдағы шығармаларды
құштарлана оқитын білімдар кісі болған. Бұған қарағанда, Тарих-и Рашиди
авторының сөз өнеріне деген сүйіспеншілігін оятқан да осы – Сұлтан Саид хан
деп түюге негіз бар.
Ортағасырлық мұраның көркемдік бедерін ажарлау тәсілдерінің бірі –
теңеу. Мырза Хайдар Шаһибек хан мен Хұсрау шаһ арасындағы қақтығысты
баяндай келе: Ол келесі жолы келгенде [Хұсрау шаһтың адамдары] қолын бір
сілтегеннен – ақ дастархан үстіндегі шыбындай бытырай кететінін түсінді, -
деп жазған болатын. Автор әскердің қашар сәттегі көрінісін жай шыбындардың
емес, дастархан үстіндегі құжынаған шыбындардың қалай шошып ұшқанына
ұқсатып, жасаған. Мырза Хайдар қаламы – жүйрік, қиялы ұшқыр. Ол кез-келген
құбылысты әсерлі суреттермен безендіріп, көріністерді салыстыруда жоғары
шеберлік танытады
Орта ғасырдағы түркі дүниесі, қазақ, моғол басқа да бұрыңғы Алтын
Ордадан бөлінген ұлыстары мен кәрі Азия құрлығының көптеген аймағында Жошы,
Темір, Шағатай ұрпақтары арасында өзара билік пен жиһангерлік соғыстары
жүріп жатқан алмағайып шақта Мырза Хайдар шығармасы бірыңғай сопылық
ағымның тізгінінде кетті деуімізге де болмас.
Қазақтың тырнақалды төл прозалық мұрасы – Тарих-и Рашидидің тілі
мен көркемдік табиғатында өз ұлтымыздың әлеуметтік және мәдени өмірінен сыр
шертетін әдемі де әсерлі көріністерді шығармадан көптеп кездестіреміз.
Әсіресе, күн сайын нығайып келе жатқан, қазақ хандығы мен оның баһадүр
билеушісі Қасым хан сахара көшпелілерінің жауынгерлік рухы, елдің
этнографиясы туралы баяндаулары ерекше көркем, бояуы қанық нақышты
бейнелеулермен назар аударады.
Қожа Ахмет Йасауи мінәжатты адам баласының Аллаға шынайы иманын, жан
тазалығын, ахлақ пәктігін, кішіпейіл болуын, тәкаппарлықтан
қарапайымдылыққа ұмтылуын, дүние құмарлықтан арылып, қызғану пәлекетінен
арылуға әрекеттенуін, шариғатты негізге алып өзін-өзі тәрбиелеп,
түркілеріне өнеге бола білу керектігін сезінгені үшін жырлағанын өмір жолы
мен шығармасындағы ой-тұжырымдарынан ұға аламыз. Яғни, Алла - жаратушы, мен
- пенде оның жаратылыстағы бір ұшқыны екенімді есте сақтайын. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.