Халықты әлеуметтік қорғау түсінігі және әлеуметтік қамсыздандыру құқығымен қатысы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

2
КІРІСПЕ 3
1. Халықты әлеуметтік қорғау түсінігі және әлеуметтік қамсыздандыру
құқығымен қатысы 5
1.2 Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы бойынша ынтымақтастық түрлері 9
2 ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ САЛАСЫНЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҢ
МӘРТЕБЕСІ 15
2.1 Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы субъектілерін жіктеу 15
2.2 Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының негізгі бағыттары 18
ҚОРЫТЫНДЫ 24
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 27

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі.Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі толыққанды
қалыптасуы мен оның құқықтың базасының қалыптасуы кезеңінде мемлекеттің ең
басты бағыты болып әлеуметтік саясат басып табылады. Әсіресе еңбекке
қабілетсіз тулғаларды. Және соның ішінде мүгедектер мен кәрілерді,
балаларды әлеуметтік қорғау басты орын алады.
Әлеуметтік қорғау бұл, каридикалық ғылымда - әлдебір жағдайларға (кәрілік,
мүгдектік, денсаулық жағдайы асыраушысынан немесе жұмысынан айрылуы) және
өзге де заңды негіздерге байланысты экономикалық белсенді бола алмайтын әрі
лайықты ақы төленетін еңбекке қатысу жолымен өзін табыспен қамтамасыз ете
алмайтын азаматтар үшін өмірлік қажетті игіліктердің және әл – ауқаттың
белгілі – бір деңгейлік қамтамасыз етуге арналынталандыру деңгейі төмен
жағдайда, ең алдымен әлеуметтік саланы реттейтін заңдарды жетілдіру,
әлеуметтік қорғау саласында реформа жасау немесе әлеуметтік қорғаудың жаңа
жүйесін қалыптастыру, оның негізгі мақсаттары мен міндеттерін анықтап, оның
тиімді және барлық халықты неғұрлым толық қамтуы жолға қатысуы қажет.
Сондықтан да осы әлеуметтік қорғау саласының теориялық мәселелерін талқылау
қажеттілігі туып отыр және оның одан әрі зерттелуі өзінің өзектілігін
сақтайды.
Зерттеудің мақсаты.Әлеуметтік қорғау жүесін жан-жақты зерттеу жүргізу.
Зерттеу жұмысының міндеттері.Халықты әлеуметтік қорғау түсінігі,,
теориялық-құқықтық аспектісі және оның белгілері.
-Халықты әлеуметтік қорғау түсінігі және әлеуметтік қамсыздандыру
құқығымен қатысы
-Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы бойынша ынтымақтастық түрлері
-халықты әлеуметтік қорғау саласының субьектілері және олардың
құқықтың мәртебесі
-Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы субъектілерін жіктеу
Зерттеу обьектісі. халықты әлеуметтік қорғау түсінігі, теориялық-
құқықтың аспектісі және оның бағыттары
Зерттеудің пәні Халықты әлеуметтік қорғау түсінігі және әлеуметтік
қамсыздандыру құқығымен қатысы.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу методологиясы объективтік, тарихилық,
жүйелілік және ғылыми таным принциптеріне негізделді, сондай-ақ
хронологиялық және хорологиялық зерттеу тәсілдері де қолданылды. Сол
секілді біз қарастырып отырған мәселені мүмкіндігінше объективтік тұрғыдан
түсіндіруге бағытталған әрі жаңа көзқарас тұрғысынан жазылған еңбектер
басшылыққа алынды. Нақты деректерді зерделеу ғылыми зерттеуде талдау және
жинақтау, жүйелендіру, салыстыру т.б. жалпыға белгілі әдістері негізінде
жүргізілді.
Зерттеу жұмысының жаңалығы. 20 – 30 жылдары әлеуметтік қорғаумен,
әлеуметтік сақтандыру мәселесімен Н. А. Вигдарчик, Л. В. Зобелин, В.
Дурденевский, З. Р. Теттерберы, т. б. айналысты.
В. Дурденевский әлеуметтік қорғауды әкімшіліктің. Халықтың әр түрлі
топтарының өмірі мен денсаулығына қауіп толдіретік қауіпті болдырмауға
бағытталған теория қызметі. Бұл қызмет оларға ақшалай немесе басқа да
әлеуметтік көмек беру арқылы жүргізіледі деп қарастырады.
Л. В. Зобелин әлеуметтік қамсыздандыру әлеуметтік сақтандырумен бірдей
ұғым. Сондықтан оның пікірінше әлеуметтік қамсыздандырудың барлық өзіне тән
ерекшеліктері, әлеуметтік сақтандыруға қатысты деп есептейді.
50-60 жылдары әлеуметтік қорғау теориясының дамуына және әлеуметтік
сақтандыру теориясына үлкен үлес қосқандар Н. Г. Александров, В. С.
Андреев, В. А. Ачаркан, К.С. Батыгин, А. Д. Заикин, М. Л. Захаров. т.б.
В. С. Андреев әлеуметтік қамсыздандыру деп азаматтарды кәрілік,
еңбекке қебілетсіздерді, балаларды күту, азаматтарға медициналық қызмет
көрсету мен емдеуге байланысты мемлекетпен немесе оның ықпалымен
жүргізілген барлық әлеуметтік. Экономиканың шараларды айтады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің ғылыми аппараты, тақырыптық өзектілігі,
зерттелу жайы, зерттеу мақсаты, міндеттері, әдіснамалық негізі, зерттеу
әдісі, ғылыми болжамы, зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі, оның тәжірибеге
енгізілу тұжырымдалды.
Бірінші бөлімде- Халықты әлеуметтік қорғау түсінігі, теориялық-
құқықтың аспектісі және оның бағыттары
Екінші бөлімнде- Халықты әлеуметтік қорғау саласының субьектілері
және олардың құқықтың мәртебесі

1 ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ ТҮСІНІГІ, ТЕОРИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҢ АСПЕКТІСІ
ЖӘНЕ ОНЫҢ БАҒЫТТАРЫ

1 1. Халықты әлеуметтік қорғау түсінігі және әлеуметтік
қамсыздандыру құқығымен қатысы

Қоғам дамуы деңгейінің тұрақтылығы оның мүшелерінің, халықтың тұрмыс
деңгейінің жоғары болуы, олардың жан – жақты дамуына максималды түрде
мүмкіндіктерінің болуы, әрбір адамның ертеңгі күнге сенімділігінің артуы,
бұл кез – келген мемлекеттің әлеуметтік саясатының басты мақсаты.
Әлеуметтік саясат – бұл мемлекеттің ішкі саясатының құрамды бөлігі.
Құқықтың нормада қоғамда қалыптасқан әлеуметтік қатынастар бекітіледі,
әлеуметтік саясаттың басымды бағыттары анықталады, жалпы қоғам дамуының
мақсат, міндеттері қалыптасады.
Жалпы әлеуметтік қорғауды мемлекет тарабынан ерекше санаттағы
азаматтарды әлдебір жағдайларға байланысты, ерекше тәсілдермен қорғаудың
мазмұны деп қарастырумызға болады.
Қоғамның белгілі бір табын қоғам, яғни мемлекет есебінен
қамсыздандыру, қорғау оларды өмір сүру үшін қажеттіліктерін қамтамасыз ету
кез–келген тарихи кезеңдерде орын алған. Олардың түрлері мен нысандары,
оларды әлеуметтік қамсыздандыру көлемі және оның субъектілері әрбір
кезеңдегі қоғам деңгейіне, даму жағдайына, гумманистік дамуына, өндіріс
күшінің даму деңгейіне байланысты болған. М: Алғашқы қауымдың қоғамда,
кәрілерді, балаларды, жүкті әйелдерді, ауруларды күту бағып-қағу бүкіл
рудың немесе қауымның есебінен жүзеге асырылған. Ал одан кейінгі тарихи
кезеңдерде. Әлеуметтік қорғау гротисарлық яғни қамқоршылық сипатта болған
және ондай қамқаршылықты мемлекет чиновниктері және әскери басшылар
атқарған. Кеңес дәуірінің алғашқы жылдарында әлеуметтік қорғау тек қана
жұмысшылар мен қызметкерлерді әлеуметтік сақтандыру арқылы іске асты. Кейін
әрине ол әр түрлі формада дамыды.
Әлеуметтік қорғау түсінігі, ұғымы әдебиеттерде әр түрлі түсіндіріледі,
алайда олардың берген анықтамалары бір – біріне мағыналас, бірдей
болғанмен, ұғымды әр түрлі түсіндірудің негізінде әлеуметтік қорғау
құқығымен реттелетін қатынастар ауқымының әр түрлі болуы. Бұл ең алдымен
әлеуметтік қорғау теориясының әлі де болса толық талданбауының көрінісі
болып табылады.
Алайда бұл дегеніміз әлеуметтік қорғаудың теориялық мәселесімен ешкім
айналыспады деген емес. Керісінше осы мәселемен бір қатар ғалымдар
айналысып, оның нақты мәнін ашып баруге көптеген үлестерін қосты.
Сонымен 20 – 30 жылдары әлеуметтік қорғаумен, әлеуметтік сақтандыру
мәселесімен Н. А. Вигдарчик, Л. В. Зобелин, В. Дурденевский, З. Р.
Теттерберы, т. б. Айналысты [1].
В. Дурденевский әлеуметтік қорғауды әкімшіліктің. Халықтың әр түрлі
топтарының өмірі мен денсаулығына қауіп толдіретік қауіпті болдырмауға
бағытталған теория қызметі. Бұл қызмет оларға ақшалай немесе басқа да
әлеуметтік көмек беру арқылы жүргізіледі деп қарастырады.
уЛ. В. Зобелин әлеуметтік қамсыздандыру әлеуметтік сақтандырумен
бірдей ұғым. Сондықтан оның пікірінше әлеуметтік қамсыздандырудың барлық
өзіне тән ерекшеліктері, әлеуметтік сақтандыруға қатысты деп есептейді.
50-60 жылдары әлеуметтік қорғау теориясының дамуына және әлеуметтік
сақтандыру теориясына үлкен үлес қосқандар Н. Г. Александров, В. С.
Андреев, В. А. Ачаркан, К.С. Батыгин, А. Д. Заикин, М. Л. Захаров. т.б.
В. С. Андреев әлеуметтік қамсыздандыру деп азаматтарды кәрілік,
еңбекке қебілетсіздерді, балаларды күту, азаматтарға медициналық қызмет
көрсету мен емдеуге байланысты мемлекетпен немесе оның ықпалымен
жүргізілген барлық әлеуметтік. Экономиканың шараларды айтады.
Ең теориялық маңыздысы, оны яғни әлеуметтік қорғауды жалпы
адамгершілік құндылық категориясы ретінде қарау болып табылады. Бұл пікірді
Р. И. Иванов келтіреді. Оның көзқарасы бойынша әлеуметтік қамсыздандыру
яғни қорғау дегеніміз кәрілер, мүгедектер, балалар, асыраушынан
айрылғандар.
Екінші топтағы тұжырымдаманы жақтаушылар, оларды әдебиетте дәстүрлі
немесе басымды бағыт деп атауға болады. Бұл авторлардың пікірінше
әлеуметтік қорғау деп азаматтарды кәрілік, мүгедектік, денсаулық жағдайы,
асыраушысынан немесе жұмысынан айрылуы, бала мен ананы қорғауды іске асыру,
еңбек қабілетін қалпына келтіру, еңбек қабілетін арттыруға байланысты
медициналық қызмет көрсету, емдеу. Олар В. С. Андреев М. И. Полупанов.
ІІІ тұжырымдама өкілдері, яғни әлеуметтік қорғауды барынша кең түрде
ұғынуға бағытталған және соған негізделген түсіндіруді жақтаушылар. Ол
бойынша әлеуметтік қорғау дегеніміз барлық қоғамдың тұтыну қарынан ақысыз
түрде, теңдей мүмкіншілікте, оған әр бір азаматтың қажеттілігіне сәйкес,
оның еңбек үлесі мен материалдық қамтамасыз етілуіне сәйкес немесе іші кара
сәйкесінше мардымсыз төлеммен мүмкіндік алды.
Әлеуметтік қорғауды осылайша түсіну материалдың мұқтаж тұлғаның қоғам
тарапынан өзінің ғана қамсыздандырылуы емес, сондай – ақ тегін медициналық
көмек көрсету, емдеу, дәрілермен қамтамасыз ету, мемлекеттік қордан тұрғын
үймен қамтамасыз ету, тегін білім беру мен мәдени жетістіктерді тегін
пайдалану барлығы қамтылады.
Әлеуметтік қорғау азаматтың материалдың тұрмыстың және әлеуметтік
мәдени мүдделерін қамтамасыз етудегі мемлекеттің функциясын іс жүзіне асыру
шеңберінде іске асырылады. Кез – келген мемлекеттің ішкі функциясы осы
жұмыссыздар т. б. қоғам мүшелеріне олардың жұмсаған еңбегінің (дене,
әлеуметтік, интеллектуалдық) орнын толтыруға бөлінген материалдың
игіліктерді болу формасы емес, жұмыс күшінің денсаулығын қорғау мен өмірге
дұрыс жұмыс күшін келтіруді арнайы қорлар есебінен қорғау.
Жоғарыда келтірілген анықтама жалпылама, яғни әлеуметтік
қамсыздандырудың барлық мәнін, ешқандай нақты тарихи жағдайларға тәуелсіз
анықтап береді.
Оның негізінде келесіндегідей белгілерді анықтауымызға болады.
-Әлеуметтік қорғауды қажет ететін объективтік негіз болуы керек.
-Әлеуметтік қамсыздандырудың арнайы қорлары болады.
-Өмір сүруге қажетті құрылдарды берудің арнайы жолдары болуы.
-Әлеуметтік қамсыздандыруды жүзеге асырудың ережелерін, әлеуметтік;
сонымен бірге құқықтың нормалармен бекіту.
Жоғарыда келтірілген пікірлердің әр түрлілігіне байланысты әлеуметтік
қорғау ұғымы мен оның қамтылатын қатынастары туралы 3 негізгі тұжырымдаманы
айтуымызға болады.
Бірінші тұжырымдаманың жаңтастары әлеуметтік қорғауды “тар мағынада” –
тек қана жұмысқа қабілеті жоқ тұлғыларды қоғамдық қорлар арқылы, яғни сол
қорлар есебінен қаржыландыру, қамтамасыз ету – деп түсіндіреді. Олар
Ачаркан В. А., Фогель Я. М., Кароваль В.В. бағыттағы іс – шаралар жиынтығын
құрайды.
Мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру бұл Қазақстан Републикасы
Конституциясымен берілген әлеуметтік қорғаудың кепілдіктері. Оған көп
жағдайда мыналар жатады: еңбекті қорғау және адамдардың денсаулығы, еңбекке
ақы төлеудің ең төменгі мөлшері, отбасына мемлекеттін көмек беру. М: анаға,
балаға, мүгедектер мен кәрілерге көмек беру, мемлекеттік зейнет – ақы,
жәрдем – ақы т. б.
Көрсетілген кепілдіктер негізінен Республикалық заң базасында іс
жүзінде асырылады. Олардың ішінде ең бірінші орында іске асырылуға
тиістігі, әрине зейнетақы жүйесі.
Әлеуметтік қорғау ұғымын ашуда азаматтарды әлеуметтік қорғаудың, оның
әлеуметтік – экономикалық және құқықтың шараларының жиынтығы ретіндегі көп
жоқты құбылыс екендігін ескеруіміз қажет.
Қазіргі заманғы әлеуметтік қорғау ұғымын, оның қоғамның белгілі бір
топтарының мүліктік жағдайының тұрақтылығын және нарықтын экономикаға
көшуге байланысты, оны әр түрлі жағымсыз нәтижелерден әлеуметтік қорғау,
яғни әлеуметтік тәуекел қаупінен сақтауға бағытталған жеке құқықтың
актілері мен мемлекеттік органдардың осы мақсаттағы жүргізген шараларының
жиынтығы ретінде формады түрде анықтауымызға болады [2].
Автор Мачульская Е. Е. Көрсеткендей жалпы әлеуметтік қорғаудың мәні –
оның функцияларынан анық көрінеді, яғни оның экономикалық, саяси,
демографиялық, реобилитациялық және т. б. Сондықтанда әлеуметтік қорғаудың
жоғарыда аталған функцияларына қысқаша түрде тоқталып кетейік.
Экономикалық қызметі: әлеуметтік қамсыздандыру қиын материалдың
жағдайға ұшырады тұлғаға, яғни ол материалдың қиын жағдай өзіне байланысты
емес себептерден туындаса онда ол оның толық жалақысы немесе бір бөлігі
мөлшерінің орнына көмек беріледі.
Сонымен қатар азаматтарды әлеуметтік қорғауға байланысты қоғамдық
қатынастар өзінің мәні бойынша.
Сондықтанда оның дұрыс қызмет етуі, сәйкес қор жылық көздер арқылы
қамтамасыз етілуі тиіс. Мұндай экономикалық функцияны жүзеге асырушылар ең
алдымен олар: мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар, зейнет – ақы, жұмыспен
қамту қорлары. Сақтандыру қорлары, әлеуметтік көмек көрсету.
Сондай – ақ әлеуметтік қамсыздандыру мемлекеттік бюджеттен тікелей
ассигнация есебінен іске асырылады. Мұндай әлеуметтік қорғаудың
орталықтандырылған ұйымдастырушылық құқықтың нысонында, еңбекпен
шұғылданбайтын тұлғаларға. М: кәрі адамдарға, көп балалы отбасына, еңбекке
жарамсыз азаматтарға көрсетілетін әлеуметтік қызметтері.
Мұндай нысанда басқа да субъектілерге әлеуметтік қызметкерлерге,
прокуратура қызметкерлеріне, ішкі істер бөлімі қызметкерлеріне,
азаматтардың басқада категорияларына. Бұл көмекті қоржыландыру көп жағдайда
министрлік пен ведомство есебінен жүргізіледі. Саяси қызметі: әлеуметті
қорғаудың қоғамда.
Әлеуметтік шиеленісті әлсіретуге ықпал ету бір мақсаты болып табылады.
Сондай – ақ халықтың әр түрлі әлеуметтік топтарының әлеуметтік
климатын жақсарту да саяси қызметіне жатады.
Демографиялық қызметі: оның халықтың санының өсуін. Тұрақтандыруға
байланысты қызметі, яғни бұл мемлекеттің дұрыс дамуы мен өмір сүруіне
жағдай жасайды.
Әлеуметтік реобилитациялық қызметі - қоғамдағы еңбекке қабілетсіз
тұлғалар мен халықтың басқа да әлеуметтік қамтамасыз етілген тұлғалардың
қоғамдық атасусын қалпына келтіруге бағытталады.
Жоғарыда көрсетілген қызметтердің барлығын мемлекет заң шығару арқылы
жүзеге асырады.
Сонымен әлеуметтік қорғау деп - әлдебір жағдайларға (кәрілік,
мүгедектік, денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе жұмысынан айрылуы) және
өзге де заңды негіздерге байланысты экономикалық белсенді бола алмайтын әрі
лайықты ақы төленетін еңбекке қатысу жолымен өзін табыспен қамтамасыз ете
алмайтын азаматтар үшін өмірлік қажетті игіліктердің және әл – ауқаттың
белгілі бір деңгейін қамтамасыз етуге арналған жүйе.
Қазақстан мүше басып табылатын халық аралық еңбек ұйымының анықтауы
бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі мынадай шаралар кешенін қамтиды:
- тұрақты ақылы еңбекке ынталандыру.
-негізгі әлеуметтік қатерлердің алдын алу, ас ол туындаған жағдайда
әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатердің солдарынан айрылған
табысының бір бөлігін қалпына келтіру:
-халықты әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз топтарына
арналған әлеуметтік көмек тәсілдері.
-азаматтардың білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтар мен
қызметтерге қол жеткізуі.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің сондай-ақ көрсеткіштері экономикалық даму
деңгейі мен анықталса, ал адамдар арасындағы ынтымақтастық, мемлекеттік
институттардың қатысу дәрежесі мен еңбекке ынталандыру деңгейі таңдалған
әлеуметтік – экономикалық модельмен өз ара байланыста болады.
Даму деңгейі бірдей мемлекеттерді өзінде де тарихи, мәдени, саяси және
өзге де факторларға байланысты, әлеуметтік қорғау жүйесінде
ынтымақтастықтың және мемлекеттік институттардың қатысуының әр түрлі
деңгейі орын алуда.
Толық ынтымақтастыққа негізделген жүйеде жарна мен көлемнің арасында
өз ара байланыс болмайды. Және төмен алу құқығы қатерлі жағдай орын алған
сәтте туындайды да, оның деңгейі адамның жүйеге қосқан үлесіне тәуелді
болмайды [3].
Қаржыландыру бүкіл салық төлеушілер маңына түседі де, әлеуметтік
қорғау жүйесінен төлем алу құқығына барлық азаматтар ие болады. Мұндай
жүйеде табыстарды қайта бөлу тетігі және қаржыландырудың бірден бір көзі
мемлекеттік бюджет болып табылады, ал реттеуші ретінде мемлекет әрекет
етеді.

2

3 1.2 Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы бойынша ынтымақтастық түрлері

Толық ынтымақтастыққа негізделген жүйеде барлық азаматтарға әлеуметтік
қорғаудың бірдей, әдетте, ең төменгі деңгейін ұсынады.
Шектеулі ынтымақтастыққа негізделген жүйеде төлемдерді алу құқығы
адамның жарнасына байланысты болады. Әдетте мұндай жүйе еңбеккерлер мен
жұмыс берушілердің аударымдары есебінен қоржыландырылады, ал жарнасына
қарай төлемдерді алу құқығына аударымдар жасыған (немесе олар үшін жұмыс
беруші аударым жасаған) азаматтар ғана ие болады. Мұндай жүйелер, әдетте,
халықтың белгілі бір табын, мысалы, ресми жұмыс істейтін еңбеккерлерді
немесе белгілі бір еңбек ұжымының еңбеккерлерін әлеуметтік қорғаудың
қосымша көзі болып табылады.
Бұдан басқа, ынтымақтастық белгісі жоқ, әр азамат өмірдегі қатер
жағдайына қаражатты дербес жинайтын әлеуметтік қорғау жүйелері де бар.
Халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, әлеуметтік қорғаудың неғұрлым
тиімді және кешенді жүйелері әдетте:
1.Мемлекеттік жәрдем ақылар;
2. Міндетті әлеуметтік сақтандыру;
3. Жинақтаушы зейнет ақымен қамсыздандыру;
4.Әлеуметтік көмек сияқты негізгі элементтерді қамтыды деген қорытынды
жасауға болады.
Енді осы әр бір жүйеге жеке тоқталып өтетін болсақ. Олар:
І-ші Жинақтаушы зейнет ақы жүйесі. Ол әр азаматтың зейнет ақы
жинақтарын жасау процесін реттеуге бағытталған.
Алдымен зейнет ақы ұғымын беретін болсақ, зейнет ақы дегеніміз “ҚР-да
зейнет ақымен қамсыздандыру туралы” 1997 жылы 20 маусымда қабылданған
заңына сәйкес, орталықтан, жинақтаушы зейнет ақы қорларынан төленетін
төлендердің жиынтығы.
Зейнет ақы төлендері орталықтан және жинақтаушы зейнет ақы қорларынан
қамтамасыз етімді.
Орталықтан төленетін зейнет ақы төлемдері 1998 ж. 1 қантардағы жай –
күйі бойынша кеміп де алты ай еңбек стажы бар жеке адамдарға заңдарда
белгіленген тәртіппен еңбек стажына пропорциялы түрде жүзеге асырылатын
ақшаны төлеу.
Ал жинақтаушы зейнет ақы қорларынан – зейнет ақы алушыларға Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен жүзеге асырылатын ақшаны
төлеу [4].
Сонымен қазіргі Қазақстан Республикасының зейнет ақысымен
қамсыздандыру туралы заңдары бойынша азаматтар орталықтан немесе
мемлекеттік және мемлекеттік емес ерікті зейнет ақы қорларынан зейнет ақы
мен қамсыздандыруға құнылы.
Жоғарда аталған заң бойынша орталықтан зейнет ақы төлемдерін алуға
мына азаматтар сонаттарының құқығы бар:
-1998 жылы 1 қантарға дейін зейнет ақы алатындар.
-Зейнеткерлік жасына (еркектер 63 жас, әйелдер 58 жасқа толғанда)
жеткен және 1988 жылғы 1 қантардағы жағдай бойынша кемінде 6-ай еңбек стажы
бар адамдарға еңбек стажына пропорционалды мөлшерде төленеді.
-Жинақтаушы зейнет ақы қорларында жинақталған зейнет ақы қаражаты жоқ
зейнетақы төлемдерін алушы қайтыс болған жағдайда оның отбасына не оны
жерлеген адамға жерлеуге арналған бір жағы төлем орталықтан 15 еселенген
айлық есептік көрсетісін мөлшерін де төленеді.
Жинақтаушы зейнет ақы қорларынан зейнет ақы төлемдері және зейнет ақы
шарттарында жинақталған зейнет ақы қаражаты бар алушылардыға алушының жеке
басын куәландыратын құжаты болған жағдайда төленеді.
Жинақтаушы зейнетақы қорларыма енгізілген міндетті зейнетақы жарналары
есебінен зейнет ақы төлемдері заңда көрсетілген зейнетақы жасына толғанда,
әскери қызметшілер мен ІІО қызметкерлеріне еңбек сіңірген жылдары үшін
зейнет ақы тағайындалғанда, сондай – ақ егер алушы 55-жасқа толған кезде
еңбек қызметтін тоқтатып, оны жүргізбесе кем дегенде 35-жасқа жарна төлеген
мерзімі жеткілігін уәніматі орган белгілейтін жинақтығын зейнет ақы
қаражаты болған жағдайда жүзеге асырылады.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларына енгізілген ерікті
зейнет ақы жарналарының және заңдарға сәйкес түсетін өзге де қаражаттардың
есебінен зейнет ақы төлемдерін төлеу мұнадай жағдайларда: кемінде 10 жыл
кезеңге ерікті зейнет ақы жарналары жинақталғанда және 55 жасқа толғанда.
Тізбесін Үкімет белгілейтін азаматтардың белгілі бір санаттары үшін бұл жас
50 жасқа дейін кемітілуі мүмкін. Олар:
-мүгедектікке ұшырағанда;
-асыраушысынан, зейнет ақы алушыдан айрылғанда;
-зейнет ақы жасына жеткенде.
Жинақтаушы зейнет ақы қорларынан төленетің зейнет ақы төлемдеріне
салық заңдарына сәйкес салық салынады.
Азаматтар, яғни жеке тұлғалар жинақтаушы зейнет ақы қорларына зейнет
ақы жарналарын ұстап қалуы, заңды тұлға құрмастан нәсіпкерлік және өзге де
қызметпен айналысатын заңды тұлғалар мен жеке адамдар оларға табыс
төленетіін көздерден Қазақстан Республикасының Үкімет белгіленген тәртіппен
жүргізіледі.
Ал ерікті зейнет ақы жарналарын салымны аударады. Сондай – ақ ол, яғни
ерікті зейнет ақы жарналары үшінші адамдардың пайдасына аударылуы мүмкін.
Жинақтаушы зейнет ақы қорларына төленетін міндетті зейнет ақы жарналары
үшінші адамдардың пайдасына төленуге тиіс емес.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнет ақы қоры құрылтайшысы Қазақстан
Республикасының Үкіметі болатын жабық акционерлік қоғам нысанында құрылады.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнет ақы қоры зейнетақы активтерін бағалы қағаздар
рыногын реттеу жөнінде уәкілетті орган белгілейтін тәртіппен мемлекеттік
бағалы қағаздарға, банктердің депозиттеріне, халықаралық қаржы ұйымдарының
бағалы қағаздарына орналастыру жолымен инвистициялық қызметті жүзеге
асырады.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнет ақы қорлары ашық корпоративтік деп
бөлінуі мүмкін. Ашық жинақтаушы зейнет ақы қорлары алушының жұмыс істейтін
және тұратын жеріне қарамастан солымшылардан зейнет ақы жарналарын
қабылдауды жүзеге асырады.
Келесі түрі корпоративтік жинақтаушы зейнет ақы қорлары сол қордың
құрылтайшылары және акционерлері болып табылатын 1 немесе бірнеше заңды
тұлғалардың алушы қызметкерлері үшін құрылады.
Жинақтаушы зейнет ақы қорларын мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс.
Әлеуметтік қорғаудың немесе бағыты, ол міндетті әлеуметтік сақтандыру
болып табылады.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру дегеніміз сақтандырылған азаматтар
зейнеткерлік жасқа жеткен кезде, еңбек ету қабілетінен айрылған, жұмыссыз
қалған, асыраушысынан айрылған, қызметкерлер немесе олардың отбасы мүшелері
сазықтыру қызметіне , Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген
шекте, тиісті қорларға міндетті төлемдер төлеу негізінде міндетті
әлеуметтік сақтандыру қаражаты есебінен жүзеге асырылатын басқа да
материалдық жағынан қолдау түрлеріне мұқтаж болған жағдайда оларды
материалдық қамтамасыз ету жүйесі болып табылады [6].
Сондай – ақ мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру бойынша әлеуметтік
кепілдіктің мынадай түрлері қарастырылған. Олар әлеуметтік сақтандыру
қаражаты есебінен белгіленеді.
-Зейнет ақымен қамсыздандыру;
-Еңбекке уақытша жарамсыздығы (соның ішінде еңбекте жарақаттану мен
кәсіби жуқастанудан болатын) бойынша берілетін жәрдемақы;
-Жүктілігі және босануы бойынша берілетін жәрдемақы;
-Сауықтыру сипатындағы қызметтер;
-Жұмыссыздық жағдайында әлеуметтік қолдау;
-Міндетті әлеуметтік сақтандыру;
-Жерлеуге берілетін жәрдемақы.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру қаражатын басқаруды зейнет ақы қоры,
мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры, жұмыспен қамтуға жәрдемдесу қоры
жүзеге асырады. Міндетті әлеуметтік сақтандыру қорларының қаражатын
басқаруды зейнет ақы қоры, міндетті әлеуметтік сақтандыру қоры, жұмыспен
қамтуға жәрдемдесу қоры жүзеге асырады. Міндетті әлеуметтік сақтандыру
қорларының қаражаты жұмыс берушілердің міндетті сақтандыру жарналарының
және Қазақстан Республикасы заңдарына қайшы келмейтін басқада түсімдердің
есебінен құралады. Аталған қорлардың қаражатын бюджетке алып қоюға, оларды
қордан қорға ауыстыруға, сондай – ақ оларды басқа мақсаттарға пайдалануға
жол берілмейді. Міндетті әлеуметтік сақтандыру қорларының қабылданған
сақтандыру міндеттемелрін орындауды қамтамасыз ететін бюджеттерін Қазақстан
Республикасының Үкімет кезекті жылға арналған республикалық бюджет
бекітілгеннен кейін 1-ай мерзімде бекітеді. Қазақстан Республикасының
Үкіметі міндетті әлеуметтік сақтандыру қолары қаражатының сақталуы шын
нысоналы пайдаланылуы үшін жауап береді, ал соңғылары Үкіметтің
міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Сақтандыру жарналарының уақытша бос қаражатын және міндетті әлеуметтік
сақтандыру қорларының өзге де ақша қаражатын тек мемлекеттік бағалы
қағаздары мен Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің бағалы қағаздарына
немесе мемлекеттік банкілерің депозитіне ғана инвистициялауға
(орналастыруға) жол беріледі. Міндетті әлеуметтік сақтандыру қорлары
бюджеттерінің атқарылуы туралы есепті Қазақстан Республикасының Үкіметі
бекітеді және ол бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланады.
Әлеуметтік қамсыздандыру бойынша жәредемақы деп азаматтарға заңды
көрсетілген жағдайларда мемлекеттік қорлардан төленетін барлық (зейнет
ақыдан басқасы) мемлекеттік төлемдерді айтамыз.
Әлеуметтік қамсыздандыру бойынша жәрдемақылардың барлығына тән 2
белгісі бар. Олар біріншіден заңға көрсетілген жағдайларда ғана
тоғайымдалады екіншіден: Еңбекке жарамсыздар қорынан төленуі. Осы соңғы
белгісі осы жәрдемақының әлеуметтік қамсыздандыру бі түрі ретіндегі
ерекшелігіне де айқандайды.
Әлеуметтік қорғау ретіндегі жәрдемақылар өздерінің нақты мақсатына
қарай да, юридикалық белгілеріне қарай бір – бірінен ерекшеленеді.
І түрі. Уақытша еңбекке жарамсыздығы, жүктілігі, туғанда берілетін
яғни дәлелді себептермен уақытша жолавқысын жоғалтқандығына байланысты
берілетін көмек.
ІІ түрі. Өмір сүрудің құралдарына қосымша көмек ретінде берілетін
көмек (жолақыға, зейнет ақыға қосымша). Бұл көмек енді белгілі бір қаржыны
ауыстыру емес, заң шығарушы оның қосымша жұмсауға негізгі қаражаты
жетпейтін деп есептегендіктен қосымша берілетін көмек. Оның қатарына: көп
балалы аналарға берілетін 1 рет жәрдемақы, бала туылған кезде берілетін
жәрдемақы, жерлеуге берілген жәрдемақы.
ІІІ түрі. Жәрдемақы алушыда ешқандай қоржыландыру көзі жоқтығына
байланысты берілетін жәрдемақы. М: мүгедектігі бойынша, асыраушысынан
айрылуы жағдайы бойынша және жасына байланысты жәрдемақылар.
1998 жылдың 1 қантарына дейін қолданысып келген заңдар бойынша
мүгедектігіне байланысты, асыраушысының айрылуы жағдайы бойынша зейнет
ақылар және әлеметтік зейнет ақы тағайындалған адамдарға 1998 жылдың 1
қабылдайды. Олардың қабылдаған күннен бастап 10 күн ішінде қарайды және
атаулы әлеуметтік көмек тағайындау немесе одан бас тарту туралы шешім
қабылдайды. Атаулы әлеуметтік көмек ағымдағы тоқсанға тағайындалып, ай
сайын төленеді.қантарынан бастап бұрын тағайындалған зейнет ақының
мөлшерінен кем емес мөлшерде жәрдемақы төленеді.
Жәрдемақылар төлеуді қаржыландыру республикалық бюджеттің есебінен
жүргізіледі. Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар төлеуді қаржыландырудың
тәртібін Қазақстан Республикасының Қаржы министлігі айқындайды.
Жәрдемақылар мен жерлеуге бір жолғы жәрдемақыларды төлеу. Орталықтың
аудандық (қалалық) бөлімшілері арқылы жүргізіледі.
Жәрдемақысы алуға құқығы бар азаматтар қандайда болмасын мерзіммен
шектелмейтін, жәрдемақысы алуға құқығы пайда болғаннан кейін, кез – келген
уақытта оны тағайындауға өтініш бере алады. Әлеуметтік қорғаудың келесі
бағаты: әлеуметтік көмек яғни азаматтардың жекелеген санаттарын бюджеттің
есебінен қосымша қорғауға арналған топ болуы мүмкін негізгі қатерлерден
халықты әлеуметтік қорғауда қамтамасыз етуге арналған ынтымақты және
дербесіендірілген Бұл Қазақстан Республикасының 2001 жылы 17 шілдеде
қабылданған “мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы” заңымен реттеледі.
Осы заң бойынша мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек дегеніміз жол басына
шаққандағы орташа айлық табысыоблыстарда, Астана және Алматы қалаларында
белгіленген кедейлік шегінен төмен адамдарға (отбасыларына) мемлекет
ақшалай нысонда берілетін төлем.
Атаулы әлеуметтік көмек тағайындауды атаулы әлеуметтік көмек көрсетуге
арналған тиісті бюджетте көзделген соны шегінде уәкілетті орган жүзеге
асырады.
Кені, ауыл (село) әкімі өтініш берушілерден құжаттарды қабылдап,
оларды тіркейді және учаскелі комисияның қорытындысымен қоса уәкілетті
органға жібереді.
Уәкілетті орган өтініш берушілерден және әкімдерден қоса тіркелген
құжаттарымен және учаскелік комисиялардың қарайындыларымен бірге
өтініштерУәкілетті орган халыққа атаулы әлеуметтік көмек көрсету тәртібімен
шарттары туралы бұқаралық ақпарат құралдары арқылы хабарлап отыруға
міндетті.
Сонымен жоғарыда толданын отырған әлеуметтік қорғаудың негшізгі
бағыттары бойынша жетілдірілу, дамыту жұмыстары қазіргі күнде де жүргізіліп
жатыр. Оны дамытудың негізгі бағыттары 2001 ж. 27 маусымда қабылданған
“Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау тұжырымдамасында
баяндалады”.
Әлеуметтік қорғау жүйесін дамытудың негізгі бағыттары халақ аралық
тәжірибе мен қазіргі жағдайды толдаудан туылдайды.
Нарық жағдайларына сәйкес келетін және тұрақты ақылы еңбекке
ынталандыруды қалыптастыратын, әкімшілік шығындары төмен, халықты қамту
деңгейі неғұрлым жоғары жүйе құру көзделіп отыр.
Жаңа жүйе адам өмірдежүйелердің, міндетті және ерікті соңталдырудың
элементтерін қамтытын аралас жүйе болады.
Әлеуметтік қатерлер негізінде қорғаудың мынадай элементтерін қамтытын
әлеуметтік қорғау жүйесін ұйымдастыру көзделіп отыр [5].
-Барлық азаматтарға әлеуметтік қатерлерге қарай бюджет қаражатының
есебінен бірдей деңгейдегі мемлекеттік төлемдер беру;
-Алғашқы кезеңде міндетті әлеуметтік соңтандыруды жұмыс берушілер
есебінен жүргізу.
-Жинақтаушы зейнет ақы жүйесі.
-Әлеуметтік көмек және белгілі бір санаттағы азаматтарды бюджеттің
қаражаты есебінен қолданудың арнаулы мемлекеттік бағдарламалары. Бұдан
басқа, азаматтардың әлеуметтік қатерлерден өздерін ерікті соқтандыруды
жүзеге асыруы көтермеленеді

2 ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУ САЛАСЫНЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҢ
МӘРТЕБЕСІ

1 2.1 Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы субъектілерін жіктеу

Жалпы халықты әлеуметтік қорғау саласының субъектілерін анықтау үшін
ең алдымен осы әлеуметтік қорғау жүйесін қамтытын негізгі элементтерін
немесе осы жүйенің еліміздегі негізгі бағыттарын айқындап алуының қажет.
Және сол бағыттарды М: мемлетектік жәрдемақылар, міндетті әлеуметтік
сақтандыру. Жинақтаушы зейнет ақымен қамсыздандыру, әлеуметтік көмектерді
ұйымдастыруды реттейтін арнайы заңдармен танысып, сол әр саланың өзінің
қамтитын субъектілерін анықтауымыз керек.
Олай болса әлеуметтік қорғаудың негізгі бір саласы жинақтаушы зейнет
ақымен қамсыздандырудың өзінің субъектілерін анықтап олардың құқықтың
мәртебесін анықтап алайық.
Қазақстан Республикасының “Қазақстан Республикасында зейнет ақымен
қамсыздандыру туралы” заңы бойынша, жинақтаушы зейнет ақымен
қамсыздандырудың негізгі субъектілері олар: зейнет ақы төлемдерін алушы
және салымшылар. Мұнда зейнет ақы төлемдерін алушы дегеніміз пайдасына
жинақтаушы зейнет ақы қорларынан зейнет ақы жарналары төленетін және немесе
зейнет ақы төлемдерін жүзеге асырылатын және немесе орталықтан зейнет ақы
төлемдері тағайындалған жеке адам.
Жоғарыда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.