Құқықбұзушылық, онымен күрес

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А. Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті
Мемлекеттік-құқықтық пәндер кафедрасы

Курстық жұмыс

Тақырыбы: Құқықбұзушылық, онымен күрес
Пән: Мемлекет және құқық теориясы
Мамандығы: 5B030100 - Құқықтану

Орындаған Хамитова Д., 15-400-11 топ студенті

Ғылыми жетекшісі Мукашева Г.К., аға оқытушы, з.ғ.м.
__________________________

Курстық жұмыс
__ ________201_ж. қорғалды
Бағасы__________

Қостанай 2015
Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3

1 Құқықбұзушылықтың жалпы түсінігі және заңды құрамы ... ... ... ... ... 5

2 Құқықбұзушылық түрлерінің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
2.1 Тәртіптік
құқықбұзушылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . 15
2.2 Әкімшілік
құқықбұзушылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 17
2.3 Азаматтық
құқықбұзушылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 19
2.4 Қылмыстық
құқықбұзушылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
. 21

3 Мемлекеттің құқықбұзушылықпен күресі: мақсаты, міндеттері,
субъектілері,
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 23

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 27

Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29

Кіріспе

Зерттеудің өзектілігін бұл тақырыптың мемлекет және құқық теориясы
ғылымындағы ерекше орын алатындығы айқындайды. Өйткені, құқықбұзушылық
мәселесі көптеген салалар ішіндегі мамандарды, соның ішінде философтар,
биологтар, антропологтар, әлеуметтанушылар және әрине, заңгер ғалымдарын да
бұрынғы заманнан бастап, осы күнге дейін толғандырып келгені сөзсіз. Олар
құқықбұзушылық табиғатының жан-жақты қырларын зерттеп қана қоймай, олардың
алдын алуының тиімді жолдарын іздеумен айналысып келді.
Құқықбұзушылық деген түсінік бүгінгі таңда кез келген адамға таныс
ұғым болып табылады, өйткені, құқықбұзушылық кез келген қоғамның өміріне
тән дерт және объективтік құбылыс болып табылады. Дегенмен, бұл құбылыс
әрқашанда қоғам үшін жағымсыз болып табылатыны ешкімге күмән келтірмейді.
Сондықтан да, әр мемлекет оларды жоюға тырысады. Жалпы,
құқықбұзушылықтармен тиімді түрде күресу үшін, ең алдымен олардың пайда
болу себептерін айқындау қажет.
Құқықбұзушылықтар өз табиғаты ішінде сан алуан болып келсе де, оларды
біріктіретін жалпы құқықтық - теориялық белгілері бар. Осыған орай, жалпы
құқық теориясы тұрғысынан құқықтық реттеу механизмінде құқықбұзушылық жаңа
қатынасты тудырып өзгертіп, тоқтататын заңды себептің рөлін атқарады. Бұл
жағдайда құқықбұзушы мен мемлекет арасында әрекет жасалғаннан бастап
қорғаушы құқық қатынасы орын алады. Бұл құқық қатынасының заңды мазмұны
оның катысушыларының субъективтік құқықтары мен міндеттерін құрайды.
Мемлекет өз шегінде, құқықбұзушылық фактісін бекіткеннен кейін, кінәліге
күштеу қолдануға құқылы.
Осылайша, құқықбұзушылық деп біз заңды, құқықтық нормалармен жүктелген
міндеттерді бұзу, сондай-ақ тыйым салынған әрекеттерді жасау деп танимыз.
Демек, құқықбұзушылықтар қоғамға қауіпті деп бағалануы мүмкін, өйткені олар
өз жиынтығында қоғамның қалыпты өмір сүру жағдайын, қоғамдық құрылыстың
реттілігі мен тәртібін бұзады, сондықтан да құқық бұзушылықпен күресу
мемлекет тарпынан ұйымдасқан қызметті қажет етеді.
Бүгінгі таңда, құқықбұзушылықпен күресу Қазақстан Республикасы
Президентінің Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа
саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында да мемлекетіміздің негізгі
мақсаттарының бірі болып табылады [1], Республикамызда кез келген саладағы
құқықбұзушылықтың алдын алу үшін көптеген іс-шаралар өткізілуде, соның
ішінде, халықтың әл-ауқатын арттыру үшін біршама мемлекеттік бағдарламалар
жүзеге асумен қатар, ұлттық заңнаманың негізгі салаларының (конституциялық,
әкімшілік, азаматтық, банктік, салық, қаржы, кеден, экологиялық, қылмыстық,
қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық-атқарушылық заңнама) айтарлықтай жаңарып
келе жатқанын байқаймыз.
Осының барлығы аталмыш тақырыптың өзектілігін айқындайтыны сөзсіз.
Зерттеудің объектісі болып құқықбұзушылық институтынан пайда болатын
қоғамдық қатынастар болып табылады.
Зерттеудің пәні болып құқықбұзушылық институты жайлы қалыптасқан
теориялық тұжырымдар мен оған сәйкес қоғамдық қатынастарды реттейтін
қолданыстағы заңнама нормалары болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты - құқықбұзушылық түсінігі мен онымен күресу
жолдарын зерттеу.
Аталмыш мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- құқықбұзушылықтың жалпы түсінігін ашып, оның заңды құрамын анықтау;
құқықбұзушылықтардың тәртіптік, әкімшілік, азаматтық және
қылмыстық түрлеріне жалпы сипаттама беру,
- мемлекеттің құқықбұзушылықпен күресудегі мақсатын, міндетін,
шараларын және оны жүзеге асыратын субъектілерді айқындап қарастыру.
Зерттеудің әдістемелік негізін тарихи және жүйелі саралау секілді
ғылыми әдістер құрады.
Зерттеудің теориялық және нормативтік негізін осы тақырып бойынша
қазақстандық және ресейлік зерттеушілер мен заңгерлердің еңбектері,
мерзімді басылымдар мен қолданыстағы ұлттық заңнама құрады.
Курстың жұмыс құрылымы жағынан, әдеттегідей кіріспеден, негізгі
бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Курстық жұмыс Ахмет Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік
университетінің Мемлекеттік-құқықтық пәндер кафедрасында дайындалған.

1 Құқықбұзушылықтың жалпы түсінігі және заңды құрамы

Құқықбұзушылық - қоғам өміріне тән дерт. Адам баласы өмір сүрген
ортада құқықбұзушылық әрқашан орын алып келеді. Бұл объективтік құбылыс.
Қоғам әрқашан тәртіпке негізделіп, арқа сүйеп қалыптасып, тіршілік етеді.
Қоғамда тәртіп болмаса, ол құлдырайды, яғни, келешегі болмайды. Мұны
адамдар ежелден-ақ жақсы түсінген. Сондықтан да қоғамда тәртіп орнатудың
жолдарын қарастырған. Дегенмен, керісінше қоғамдық тәртіпті бұзуға бейім
азаматтар да аз болмаған. Осыдан келіп - құқық бұзушылық орын ала бастады.
Құқық бұзушылық - қоғам өміріне тән дерт. Адам баласы өмір сүрген ортада ол
да әрқашан орын алады. Бұл объективтік құбылыс.
Құқық бұзушылық адамдардың іс-әрекеті, қылығы, мінезі немесе
әрекетсіздігімен сипатталатын заңды, оның қағидаларын және құқықтық
нормалармен жүктелген міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді жасау
болып табылады. Адам өзінің іс-әрекеті, қылығы арқылы басқа адамдармен,
қоғаммен, мемлекетпен қарым-қатынасқа түседі. Заң бұзушылық адамның мінез-
құлқы арқылы байқалады. Адамның ой-желісі заңмен реттелмейді. Бірақ қандай
да болсын іс-әрекет, мінез-құлық, ойдың, сана-сезімнің қатынасуынсыз
жасалмайды. Олар ойдың елегінен өтіп, бақылауында болады. Ақылы дұрыс
адамның іс-әрекеті ерік пен ойдың арқасында жүзеге асырылады. Демек заңды
бұзушылық қоғам мен жеке тұлғаларға зиян келтіретін және құқықтық
нормаларға қарсы әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады. Әрекет - бұл
құқық нормаларының іс-қимыл жасай отырып жүзеге асуы, ал әрекетсіздік құқық
нормаларының талаптарын ешқандай іс-қимыл орындалмаса да бұзу арқылы орын
алады [2, 190 б.].
Құқық бұзушылық құқықтық нормалар қорғайтын мүддеге нұқсан келтіріп
қоғамның, жеке адамның мүддесіне зиянын тигізеді, белгіленген құқықтық
тәртіпті бұзады, құқықтық нормалардың талаптарын орындамау нәтижесінде
тәртіп бұзылады, қоғамдық қатынастарға нұсқан келеді, белгілі бір игілік,
құнды зат жоғалады, адамның өміріне, денсаулығына, рухани сезіміне зиян
келтіреді. Азамат өзіне жүктелген міндеттерді орындаса немесе құқықтары мен
бостандықтарын пайдалана алса, мұндай іс-әрекет азаматқа да, қоғамға да
пайдасын тигізетіні сөзсіз. Азаматтар заңда белгіленген міндеттерін
бұлжытпай орындаса, қоғамда заңдылық орнап, құқықтық тәртіп сақталады.
Азаматтар өз құқықтары мен бостандықтарын тиімді пайдалана алса қоғамның
жан-жақты дамуына, адамдардың тұрмыс жағдайларының жақсаруына, халық
мәдениетінің өркендеуіне тиісті жағдай туады.
Құқық бұзушылықтың мәні - оның субъектісінің өзіне ғана тән
ерекшеліктерінен тұрады. Ең алдымен барлық құқық бұзушылықтың мәні қоғамдық
құрылыстың, қоғамдық қатынастар жүйесіне келтіретін қауіптілігі,
зияндылығы. Яғни, тек бір ғана әрекеттің қоғамға қауіптілігі мен зияндылығы
емес, оның таралуы қоғамдық қатынастарға айтарлықтай залал келтіретін адам
әрекетінің белгілі бір түрі ескеріледі. Ал жекелеген әрекет - әрекетсіздік
қоғамдық өмірдің бекітілген тәртібін, олар қоғамда кең таралған жағдайда
ғана қоғамдық тәртіптің қаупіне айналады. Тиісінше, жекелеген әрекет -
әрекетсіздік қоғамға қауіпті деп бағалануы мүмкін. Ол және өзі зиян
келтіретіндіктен емес, өзі тектес әрекет - әрекетсіздіктің көптеп орын
алуына байланысты. Олар өз жиынтығында қоғамның қалыпты өмір сүру жағдайын,
қоғамдық құрылыстың реттілігі мен тәртібін бұзады, сондықтан да құқық
бұзушылықпен күресудің мемлекеттік ұйымдасқан қызметін қажет етеді.
Құқық бұзушылықты сипаттайтын белгілерге мыналарды жатқызамыз. Құқық
бұзушылық құқықты, оның қағидаларын, құқық жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым
салынған әрекеттерді жасау. Яғни бұл адамдардың іс-әрекеті, қылығы немесе
әрекетсіздігі. Адам өзінің іс-әрекеті, қылығы арқылы басқа адамдармен,
қоғамымен, мемлекетпен қарым-қатынасқа түседі. Демек, құқық бұзушылық
адамның мінез-құлқы арқылы байқалады. Мінез-құлқы, іс-әрекеті арқылы
көрінбеген адамның ой-тұлғасы, сезімдері құқық бұзушылық болып табылмайды.
Мәселен, адам өзінің ойын, сенімін күнделікке, таспаға жазып, суретке
түсіруі мүмкін. Адамның ой желісі заңмен реттелмейді. Бірақ қандай да
болсын іс-әрекет, мінез-құлық, ойдың, сана-сезімнің қатысуынсыз жасалмайды.
Олар қашан да ойдың елегінен өтіп, бақылауында болады. Бұл дегеніміз, ақыл-
есі дұрыс адамның іс-әрекеті ерік пен ойдың арқасында жүзеге асырылады
деген сөз. Яғни құқық бұзушылық саналы түрде жасалатын ерікті іс-әрекет
немесе әрекетсіздік болып табылады [2, 192 б.].
Құқық бұзушылық құқық нормалары қорғайтын мүддеге нұқсан келтіріп,
қоғамның және адамның мүддесіне зиянын тигізеді, белгіленген құқықтық
тәртіпті бұзады. Құқық нормаларының талаптарын орындамау нәтижесінде
құқықтық тәртіп бұзылады, қоғамдық қатынастарға кесел келеді, белгілі бір
игілік, құнды зат жоғалады, адамның құқықтарына, өміріне, денсаулығына,
рухани сезіміне зиян келтіреді. Зиянның көлемі, мөлшері түрлі болуы мүмкін.
Коғамдық зиянды анықтаудың мынадай тәсілдері белгілі:
- Заңдылықты бұзудың объектісі адамдардың өміріне, денсаулығына,
қоғамдағы негізгі қарым-қатынасқа зиян келтіруді анықтау.
- Зиянның түрін, мөлшерін анықтау.
- Қылмысты жасаған әдісін, уақытын, орнын анықтау.
- Қылмысты жасаған адамның өзінен және осы іске тиісті материалды,
фактілерді жинастыру, толық мінездеме беру.
Қалай болса да заң бұзушылық қоғам үшін зиянды іс-әрекет, өйткені
жоғарыда айтылғандай жеке адамға (өміріне, денсаулығына, ар-намысына? бас
бостандығына), мүлікке, қоғамдық тәртіпке нұқсан келеді. Кейбір жағдайда
келтірілген зиянның орнын толтыру мүмкін болмайды. Мәселен, кісі өлтіру,
мүгедектікке душар ету, жазылмайтын ауруға соқтыру және т.б.
Құқық бұзушылық әрқашан да құқық нормаларының талаптарына қайшы
келеді. Сондықтан да оның құқық нормаларымен реттеліп және қорғалатын
қоғамдық қатынастарға қарсы бағытталғандықтан, құқыққа қайшы әрекет деуге
болады. Құқыққа келісті және ол рұқсат берген әрекет, ешқашан құқық
бұзушылық ретінде бағаланбайды. Заңның қорғауына алынған өзге тұлғалардың
мүддесіне.
Дегенмен адамның барлық мүддесі заңмен қорғала бермейді, сондықтан да
оларға нұқсан келтіру әр уақытта да құқыққа қайшы болып саналмайды,
тиісінше құқық бұзушылық ретінде бағаланбайды. Мәселен, бәсекелестік,
біреудің жеке экономикалық мүддесіне залал келтіруі мүмкін, бірақ бұл құқық
бұзушылыққа жатпайды. Яғни, құқық бұзушылықтың мәні мемлекет шығарған құқық
нормаларына қайшы әрекеттермен байланысты болады.
Құқық бұзушылық құқық субъектісінің кінәлі әрекеті арқылы ғана жүзеге
асады. Кінәлі деп танылу үшін заңды бұзған адамның ақыл-есі дұрыс болу
керек. Есі дұрыс емес немесе әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған адам
(әрекет қабілеттілігінің жоқтығы соттың шешімімен анықталады) құқық
нормаларының талаптарын қалай бұзса да жауапқа тартылмайды, себебі, ол өз
әрекетінің мәнін түсінбейді, одан басқаға зиян келетінін болжай алмайды.
Кінәлі болу үшін адамның есі дұрыс және әрекет қабілеттілігі шектелмеген
болуы шартты жағдай. Әрекет қабілеттілік деген адамның өз еркімен саналы
түрде іс-әрекет жасап, сол үшін жауап беру мүмкінділігінің болуы.
Кінә - құқық бұзушының өзінің құқыққа қайшы әрекетіне қатысты
психикалық қарым-қатынасы. Кінәнің екі түрі белгілі. Тікелей немесе жанама
ниетпен жасалған қасақаналық. Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің)
қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының
мүмкін екенін немесе болмай қоймайтынын алдын-ала білсе және осы
зардаптардың болуын тілесе, әрекет тікелей ниетпен жасалған қасақаналық деп
танылады. Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті
екенін ұғынып оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін алдын-
ала білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де оған саналы түрде жол берсе
не бұған немқұрайды қараса, әрекет жанама ниетпен жасалған деп танылады.
Абайсыздық. Ол менмендік және немқұрайдылықпен жасалады. Егер адам өз
іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін алдын-
ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз жеңілтектікпен
болғызбау мүмкіндігіне сенсе бұл менменшілдік деп танылады. Мәселен,
жүргізуші көлігінің техникалық ақаулықтарын біле отырып жолға шығады,
жеңілтектікпен жол апатын болдырмаймын деп ойлайды, ал нәтижесінде жол
апатына кезігеді. Егер адам қажетті ұқыптылықпен сақтық болғанда ол
зардаптарды болжап білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-
әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін
екенін болжап білмесе, әрекет немқұрайдылықпен сипатталады. Мәселен,
жүргізуші жолға шығар алдында көлігінің техникалық жағдайын тексермейді.
Ал, ол көліктің техникалық ақаулығы болған еді. Осының салдарынан жол апаты
орын алады [3, 95 б.].
Құқық бұзушылық өз жиынтығында қоғамның қалыпты өмір сүру жағдайын,
қоғамдық құрылыстың реттілігі мен тәртібін бұзатындықтан, оған мемлекет
атынан шара қолданылып, жауаптылық тағайындалады.
Құқықтық жауаптылық үш белгісімен сипатталады: мемлекеттік мәжбүрлеу,
құқық бұзушыны жауапқа тарту, құқық бұзушының өзіне жағымсыз жағдай тудыру.
Мәжбүрлеу шарасын мемлекет белгілейді. Құқық нормаларының қағидаларын бір
ауыздан қорғау қажет болған жағдайда олардың сақталуы мәжбүрлеу арқылы
қамтамасыз етіледі. Егер құқықтық норманың қағидалары бұзылатын болса,
мемлекет органдары тиісті шаралар қолдануға құқылы. Заң бұзушыны мемлекет
жауапқа тартады. Мемлекет органдары заңсыз әрекетті айқындап, әшкерелеу
үшін тиісті шаралар қолданады - тергеу жүргізеді, адамның кінәсі бары-жоғын
анықтайтын дәлелдер, құжаттар жинайды. Жиналған деректердің барлығын жан-
жақты тексеріп соның нәтижесінде шешім қабылдайды. Әркез құқық бұзушының
өзіне катысты жағымсыз жағдай жүзеге асырылады. Ол оның мүлкіне немесе өз
басының бостандығына келетін нұқсан. Яғни, кінәлі адам біреудің мүлкіне
келтіретін зиянды төлейді немесе оның орнын толтырады. Көп жағдайда шара
кінәлі адамның жеке басына қолданылады: оны бас бостандығынан айырады,
жүріп-тұру еркіндігін шектейді. Әрекет - әрекетсіздіктің қоғамға зияндылығы
және құқыққа қайшылығын анықтау оны құқыққа сай әрекеттен бөліп қарауға
негіз болады [3, 97 б.].
Алайда, бұл ерекшеліктер құқық бұзушылықты түсінуге мүмкіндік
бергенмен де, оның мазмұнды белгілерін нақтылау қажеттілігі туындайды. Осы
мақсатта заң ғылымында құқыққа қайшы әрекет - әрекетсіздікті құқық
бұзушылық ретінде саралауға негіз болатын элементтердің жиынтығы, яғни
құқық бұзушылықтың заңды құрамы болады: объективтік жағы, объект,
субъективтік жағы, субъект. Құқық бұзушылықтың объективтік жағының
элементіне әрекет - әрекетсіздікпен келтіретін зиянның арасындағы себепті
байланыс және келтірілген залал жатады. Заң теориясында себепті байланыс
дегеніміз келтірілген зиянның басты және тікелей себебі құқыққа қайшы
әрекет - әрекетсіздік болып табылатын, зиянды әрекет - әрекетсіздікпен
пайда болған нәтиже арасындағы объективтік байланыс болып табылады. Мұнда
зиян құқық бұзушылықтың теріс нәтижелерінің жиынтығы ретінде көрінеді.
Қандай да бір игіліктің немесе құндылықтың жойылуы, оларды пайдалануға шек
қою, азаматтардың бостандығына қол сұғу, олардың субъективті құқықтарын
бұзу және т.б. Зиян материалдық, физикалық басқа да қасиеттерге ие болады,
жеке мүддеге, сондай-ақ жалпы қоғамдық мүддеге де қауіп төндіреді. Іс-
әрекеттің сипаты және одан келген зиян қоғамға қауыпшіліктің деңгейін
анықтап, құқық бұзушылықты басқа құқық тәртібін бұзудан айырудың
объективтік негізін қалайды.
Объект - құқық нормалары қорғайтын бұзылған мүліктік немесе мүліктік
емес игілік. Яғни, құқықпен реттеліп және қорғалатын қоғамдық қатынастар.
Құқық бұзушылық өз іс-әрекетінде құқық тәртібіне қарсы бағытталып, қандай
да бір зиян келтіреді. Қоғамдық қатынастың, оның субъектілерінің құқықтары
мен мүдделері көптүрлі болуына сәйкес нақтылы құқық бұзушылықтың
объектілері де бірнеше болуы мүмкін.
Құқық бұзушылықтың субъективтік жағын адамның құқықбұзушылықты жасауға
жол берген әлеуметтік-психологиялық механизмін сипаттайтын, элементтерді
құрайды. Субъективтік жағынан алып қарағанда барлық құқық бұзушылық, ең
алдымен кінәнің болуымен байланысты болады. Бұл тұрғыдан қарағанда
құқықбұзушылық - құқық бұзушының еркі және санасы арқылы жол берген кінәлі
әрекет болып табылады [3, 98]. Дегенмен, мұнда құқық бұзушылыққа жол берген
психологиялық факторлар да ескеріледі. Барлық ерікті әрекет іштей реттелген
және белгілі бір мақсатты көздейді. Осыған байланысты құқық бұзушылықтың
субъективтік жағына әрекет - әрекетсіздіктің ниеті мен мақсаты да кіреді.
Субъект - әрекет қабілеттігі бар заңды бұзушы тұлға. Егерде субъект
құқық бұзушылық кезінде өзге құқыққа сай жолды таңдау мүмкіндігіне Адам
есінің кемдігі, жасының толмауы, физикалық немесе психикалық
жетіспеушілігінің салдарынан жол берсе, әрекет - әрекетсіздік зиянды
нәтижеге әкеліп соқса да құқық бұзушылық деп саналмайды. Құқыққа қарсы
әрекеттерді құқық бұзушылық деп тану үшін заң оның субъектісіне белгілі бір
талаптар қояды. Ең алдымен белгілі бір жасқа толу керек. Айталық, қылмыстық
жауапкершілік 16 жастан басталады, кейбір қылмыс түрлері үшін 14 жас,
әкімшілік жауапкершілік 16 жас, азаматтық жауапкершілік 15 жастан
есептеледі. Сонымен құқық бұзушылық - әрекет қабілеттілігі иеленуші
субъектінің заңды жауапкершілікке тартылатын қоғамға зиянды немесе қауіпті
құқыққа қайшы және кінәлі әрекет - әрекетсіздігі.
Құқық бұзушылықтың түрлері: Барлық құқық бұзушылық қоғамға
қауіптілігінің сипаты мен деңгейіне байланысты екі топқа бөлінеді: 1)
қылмыс; 2) теріс қылық. Объектінің құндылығы, құқыққа қайшы әрекеттің
мазмұны, жағдайы, уақыты, әдісі, келтірілген зиянның көлемі мен сипаты,
кінәнің нысаны құқыққа қайшы әрекеттің күшейе түскендігі, оның себебі,
құқық бұзушының жеке мінездемесі арқылы анықталатын қоғамға зияндылықтың
сипаты мен деңгейі негіз болады. Әрекет - әрекетсіздікті құқыққа қайшы деп
тануға ықпал етуші субъекті фактор негіз болады [3, 104 б.].
Қылмыс қоғамға қауіпті және заңмен жазалау қатерімен тыйым салынған
айыпты әрекет - әрекетсіздік. Ол қоғамның қалыпты өмір немесе мемлекеттік
құрылыс, шаруашылық жүйе, меншік және азаматтардың саяси, еңбектік,
мүліктік және басқа да құқықтары. Қылмыстың заңды сипаты - оларға қылмыстық
заңмен тыйым салу мен жазалау шараларын қолдану болып табылады. Қылмысты
заңда көрсетілген, қылмыстың барлық нысандық белгілерін иеленуші құқық
бұзушылық өзінің жеңіл мәнділігіне байланысты қоғамға қауіпті болмаса,
қылмыс болып саналмайды.
Теріс қылық дегеніміз - қылмыспен салыстырғанда қоғамға қауіптілігі
біршама төмен және қоғамдағы құқықтық тәртіптің жекелеген жақтарына нұқсан
келтіруші құқық бұзушылық. Теріс қылық қоғамға зиян келтіргендіктен,
әлеуметтік қауіпті болып табылады. Теріс қылық коғам өмірінің қай саласында
жасалуы, келтірген зиянының сипаты және тиісті құқықтық санкциясының
ерекшеліктеріне байланысты кеңінен осы үш түрге, яғни әкімшілік, тәртіптік,
азаматтық құқықбұзушылықтарға жіктелінеді.
Әкімшілік құқықбұзушылық - мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық
қатынастарға зиян келтіретін әкімшілік, қаржылық, жер және басқа құқық
салаларының нормаларымен реттелетін, әлеуметтік қауіпті әрекет
әрекетсіздік. Мұндай құқық бұзушылықтар атқару және билік етудің қалыпты
кызметіне кедергі келтіреді, жалпы қоғамдық тәртіпті бұзады (жол ережесін
бұзу, өндірістегі қауіпсіздік ережесін бұзу және т.б.), азаматтардың
құқықтары мен заңды мүдделеріне нұқсан келтіреді.
Әкімшілік құқық бұзушылықтар тек объектілерінің жалпы сипаты және
мемлекеттік басқарудың құқық тәртібіне қарсы бағытталғандығымен ғана емес,
жазалау сипатында қолданылатын санкциялармен де ерекшеленеді. Мәселен
ескерту, айыппұл, жүргізу куәлігін алып қою және т.б.
Тәртіптік құқықбұзушылық қызметтік қатынас саласында бағынушылық
тәртібін бұзуға бағытталатын, әлеуметтік қауіпті әрекет - әрекетсіздік. Ол
өндірістің қызметтік, әскери және оқу тәртібін бұзып, олардың алдында
тұрған шаруашылық, әлеуметтік-мәдени, басқару және де мақсаттар мен
міндеттерді орындауға кедергі болады. Бұл үшін мынадай санкциялар
қолданылуы мүмкін: ескеру, сөгіс, жұмыстан шығару, оку орнынан шығару және
т.б. [4, 212 б.]
Азаматтық құқықбұзушылық азаматтық құқық нормаларымен реттелетін
мүліктік және онымен байланысты жекелеген қатынастарға зиян келтіретін,
әлеуметтік қауіпті әрекет - әрекетсіздік. Ол шарттық және шартсыз деп екіге
бөлінеді. Шартты - азаматтық құқықтың шартқа катысушы субъектілердің,
әрекетінен туындаса, шартсыз азаматтық құқықтың нормаларының талаптарын
сақтамау және орындамаумен байланысты болады. Азаматтық құқықбұзушылықтың
қылмыстық әрекеттерден айырмашылығы олардың заңда тізімі берілмеген. Яғни,
азаматтық құқық бұзушылыққа тән ерекшелік оларға мүліктік және мүліктік
емес санкциялармен тыйым салынуы болып табылады. Мұнда және бұзылған
құқықтың қалпына келтірілуі көзге түседі: заңға қайшы келетін мәмілені
өзгерту, келтірілген мүліктік зиянның орнын толтыру және т.б. құқықты
қалпына келтіруші санкциялар азаматтық құқық бұзушылық келтірілген зиянды
салдарын бағалау және азаматтар мен ұйымдардың бұзылған құқықтары мен заңды
мүдделерінің қалпына келтіруін көздейді.
Бұдан бөтен, Т.В. Кашанинаның пікірі бойынша теріс қылықтар келесідей
жіктеледі: а) әкімшілік; ә) тәртіптік; б) материалдық; в) азаматтық; г)
қаржылық; ғ) отбасылық; д) процессуалдық [5, 79 б.].
Құқық бұзушылықтың себептері төңірегінде ежелден осы күнге дейін сан
түрлі пікірлер айтылуда. Айтылған ойларды тұжырымдасақ адамдардың құқықтық
нормаларды бұзуына, ең алдымен әлеуметтік және биологиялық жағдайлар эсер
ететінін байқаймыз.
Әлеуметтік жағдайлар - отбасы, мектеп, кызмет істейтін ұжым, жалпы
коғам өмірінің әсері. Бірақ бұлар әр адамға әртүрлі ықпал етеді. Тұрмысы
ауыр, киын жағдайда тәрбиеленіп, өмір сүретіндер де, сонымен біреуге
уайымсыз, тоқтықта өскендер де заңды бұзуы мүмкін. Бұл жағдайды бабаларымыз
ежелден-ақ байқаған. Жаманнан жақсы туар, адам айтса нанғысыз, жақсыдан
жаман туар, бір ауыз сөзге алғысыз [6, 54 б.] - деген мақал айғағы болса
керек.
Биологиялық жағдайлар. Бір отбасында дүниеге келіп, тәрбиеленіп, өскен
балалардың ой-өрісінің сапасы әртүрлі болатыны белгілі. Біреуі мейірімді,
салмақты, жігерлі болса, екіншісі қатыгез, жеңілтек, жігерсіз болуы мүмкін.
Әрине балалардың жаратылысынан әртүрлі болуы, бұзақылық, адамның
тегіне байланысты деген сөз емес. Бұзақылық тұқым қуаламайды, бірақ,
адамның жаратылысына тән жаман мінездерді өсіп-өнетін кезеңге тап болса,
адам әдепсіздік заң бұзушылық қылықтан тайынбайды [5, 82 б.] .
Маңызды мәселенің бірі заңдар туралы мәліметтердің жеткіліксіз болуы
да олардың талаптарын орындамауға себебін тигізетіні сөзсіз. Шынында да
мемлекетімізде жүздеген заңдар қабылданған. Оларда азаматтарға сан алуан
құқықтар беріліп, көптеген міндеттер жүктелген. Азаматтар ол заңдардың
бәрін біле бермейді. Әрине заңды білмей бұзғанмен, біле тұрып қасақана
немесе абайсызда бұзғанның салдары арасында өте үлкен айырмашылық бар.
Конституция бойынша қандай да болмасын қабылданған заңды құжаттар баспасөз
бетінде жариялануы қажет. Егер жарияланбаса, оның күші болмайды. Ондай
құжаттың талаптарын орындамаған адам жауапқа тартылмайды [7].
Құқық бұзушылықтың субъективтік себебі бұл, мемлекеттік идеологияға,
адами кұндылықтар мен қоғамдық мүддеге қарама-қайшы құқықтық сананың төмен
деңгейлігі.
Ал объективтік себебі - өмірдегі, экономикалық және әлеуметтік қатынас
саласындағы нақтылы қайшылықтар. Құқық бұзушылықты тудырушы объективтік
жағдайға оның субъективтік және объективтік себептерінің орын алуына жол
беретін, ұйымдастырушылық және техникалық тәртіптің жеткіліксіздігін айтуға
болады. Құқық бұзушылық қашан да жекелік сипатта болады. Жеке тұлғаның
қабылдаған және оның қажеттілік мақсаты арқылы анықталатын құқыққа қайшы
шешім, құқық бұзушылықтың тікелей себебі болып табылады. Бірақ құқық
бұзушылық себебін белгілі бір әлеуметтік құбылыс ретінде қарастыру
жеткіліксіз.
К. Маркс былай деген болатын: қоғам тек адамдардан ғана тұрмайды,
олардың ара байланысы мен қарым-қатынасын бейнелейді. Сондықтан да, құқық
бұзушылықтың себебін жекелеген құқыққа қайшы әрекеттер арқылы түсіну мүмкін
емес. Ғылыми зерттеу нәтижесі құқық бұзушылықтың себебі жеке адамның
қажеттіліктері мен оны қанағаттандырудың әлеуметтік мүмкіндігінің
арасындағы қайшылықта деп түсіндіреді. Яғни, бұл өз кезегінде қоғамдық
жағдайдың сипатына тәуелді болады [8, 474 с.].
Біздің ойымызша, бұл дегеніміз қоғамдық қатынастар жүйесінде өндіріс,
саясат, мәдениет, шаруашылық, тұтыну салаларында белгілі бір орынға ие
болу. Ал қалыпты өмір сүру жағдайында бұлар бір-бірімен сәйкес келіп отыруы
тиіс. Қоғамдық еңбек бөлінісі жүйесіндегі белгілі бір орынды иелену адамның
кәсіпқойлық дәрежесін, білімін және мәдени мәртебелігін айқындайды. Жеке
адамның әлеуметтік мәртебелерінің бір-біріне сәйкес келмеуі оны қоғамдық
тәртіпті бұзуға итермелейді. Яғни саяси-экономикалық үстемдікке әлеуметтік
саладағы жағдай сәйкес келмеуі, жеке адамдардың білім мәртебесіне
экономика, мәдениет саласында тиісті орынды қамтамасыз етпеген жағдайда,
олар заңсыз әрекеттерге барады. Кейбір саяси қызметкер өзінің жағдайын
мемлекеттегі рөлімен теңестіру үшін, билікті теріс мақсатта пайдаланады. Ең
арысы жалданбалы жұмысшы да, сатқын жұмыс күшінің ақысы оның қоғамдық
қажеттігін өтемесе қолайсыз мүмкіндіктерді пайдалануға бет бұрады.
Жоғарыда айтып өткен құқық бұзушылықтың негізгі себептерін тұжырымдай
келе байқайтынымыз заңды мінез-құлық, құқықтық сана, құқықтық мәдениеттің
бұл тұрғыда алатын орны ерекше. Заңды мінез-құлық құқық нормаларының
нұсқауларына сәйкес келетін жеке тұлғаның мінез-құлқы. Ол арқылы заң
орындалады, жүзеге асырылады. Егер адамдардың мінез-құлықтары құқық
нормаларының талаптарына сәйкес келсе, онда құқықтық тәртіп нығаяды.
Азаматтар құқық нормаларының талабын белсенділікпен немесе ен жарлықпен
орындайды. Соған сәйкес мінез-құлық екіге бөлінеді: Белсенді заңды мінез-
құлық лауазымды тұлғалардың, азаматтардың өз бастамасымен белгілі мақсатқа
бейімделген заңды әрекеттері оның түрлері сан алуан. Енжарлы мінез-құлықтың
көрінісі де сан алуан. Азамат өзіне жүктел^ен міндеттерді салақтықпен
сапалы орындамайды, өзінің құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруға
енжарлықпен, немқұрайлық - пен қарайды. Әрине мұндай мінез-құлық, құқық
нормаларына қайшы келмесе де адамның ең алдымен өзіне зиян келтіреді,
себебі адамның игілігі үшін берілетін заңды мүмкіндіктер іске аспай қалады.
Мұндай мінез-құлықтан қоғам да ештеңе ұтпайды. Демек, екі тарапта ұтылыста
болады. Мұндайда енжар мінез-құлық басым болса, мемлекетке зиян келеді.
Азаматтардың енжарлығын немқұрайлығын пайдаланып, теріс ниетті лауазымды
тұлғалар мемлекет органының қызметін халықтың бақылауынан тыс қоюға әрекет
жасауы мүмкін. Міне, осындай енжарлықты белсенділікке айналдыру қажет. Оның
негізгі шарты еңбекке баулу. Құқық нормаларын адал, ақ ниетпен іс жүзіне
асырған азаматтарға көтермелеу шараларын белгілесе, ол нормалар
белсенділікке негіз болары сөзсіз.
Құқықбұзушылық қоғамға зиян келтіретін және заң бойынша жазаланатын
қоғамға қарсы әрекет. Құқық бұзушылық: азаматтық (жеке басқа, азаматтың
немесе заңды тұлғаның мүлкіне зиян келтіру, азаматтың абыройы мен қадір-
қасиетін қаралайтын мәліметтерді тарқату және т.б.) әкімшілік (ұсақ
бұзақылық жол ережесі тәртібін бұзу), тәртіптік (жұмыстан кешігу, жұмысқа
бармау және т.б.) теріс қылық, сондай-ақ құқықбұзушылықтың барынша қауіпті
түрі қылмыс болып саналып, құқықбұзушылықтар үшін заңмен тиісінше
әкімшілік, азаматтық құқықтық, тәртіптік және қылмыстық жауапкершілік
қарастырылған.
Құқықбұзушылық - бұл қоғамның, мемлекеттің, тұлғаның мүдделеріне
нұқсан келтіруші, тұлғаның кінәлі, құқыққа қайшы, қоғамға қауіпті әрекеті.
Құқықбұзушылықтың белгілеріне әрекет немесе әрекетсіздік; кінә; құқыққа
қайшылығы; зиянды нәтиже; әрекет пен зиянды нәтиженің арасындағы себепті
байланыс және заңды жауапкершілік жатады.
Әлеуметтік қауіптілігіне қарай барлық құқықбұзушылықтар қылмыстарға
және теріс қылықтарға бөлінеді. Қылмыстар - бұл қоғамға ерекше
қауіптілікпен ерекшеленетін, әлеуметтік маңызды мүдделерге нұқсан
келтіретін, нұқсан келтірушіліктен қылмыстық заңнамамен қорғалатын
қылмыстық құқықбұзушылықтар. Құқықбұзушылықтардың басқа түрлеріне
қарағанда, қылмыстық заңмен аталған қылмыстық әрекеттердің тізімі нақты
анықталған және олар кеңейтілген түсінуге жатпайды. Қылмысты жасау
жазалауды көздейді.
Құқықбұзушылықтардың барлық түрлері үшін санкциялар көзделген.
Санкциялар құқықты қалпына келтіруші және айыппұлдық болып бөлінеді.
Құқықты қалпына келтіруші санкциялар міндетті мәжбүрлі түрде орындатуға,
бұзылған құқықты мәжбүрлі түрде қалпына келтіруге бағытталған, ал
айыппұлдық санкциялар құқық бұзушының белгілі бір құқықтарын шектеуді, оған
арнайы міндеттерді жүктеуді немесе оны ресми түрде сынға алуды көздейді.
Осылайша, құқықбұзушылықтың заңды құрамы дегеніміз, ол
құқықбұзушылықтың заңды жауапкершілікке тарту үшін қажетті ^не жеткілікті
белгілерінің жүйесі. Құқықбұзушылықтың заңды құрамына міндетті түрде
төмендегі элементтер кіреді:
1. Құқықбұзушылықтың субъектісі - бұл осы әрекетті немесе
әрекетсіздікті жасаған құқықтық әрекетке қабілетті жеке тұлға немесе
әлеуметтік ұйым.
2. Құқықбұзушылықтың объектісі - бұл осы құқықбұзушылықтың неге
бағытталғанын көрсетеді. Объектінің түрлік және тектік түрлерін бөліп
қарастырады. Тектік объект ретінде қоғамдық қатынастар орын алса, түрлік
объектіге өмір, денсаулық, абырой, мүлік және т.б. жатады.
3. Құқықбұзушылықтың субъективтік жағы - бұл тұлғаның өз әрекетіне
және оның салдарына деген субъективтік қатынасын сипаттайтын белгілердің
жиынтығы. Бұл жерде басты категория болып кінә табылады. Кінә дегеніміз
тұлғаның өзі жасаған құқыққа қайшы әрекетіне психологиялық қатынасы.
Кінәнің екі түрі болады: қасақаналық және абайсыздық. Қасақаналық
тікелей және жанама болып бөлінеді. Тікелей қасақаналықта тұлға өз
әрекеттерінің қоғамға қауіпті сипатын сезінеді, зиянды салдардың туу
мүмкіндігін түсінеді және осы салдардың тууын қалайды. Жанама қасақаналықта
тұлға өз әрекеттерінің қоғамға қауіпті сипатын сезінеді, зиянды салдардың
туу мүмкіндігін түсінеді және осы салдардың тууын қаламаса да, олардың
туындауына саналы түрде жол береді.
Абайсыздықтың да екі нысаны болады: менмендік және немқұрайдылық.
Менмендікте тұлға өз әрекеттерінің қоғамға қауіпті салдарын түсінеді,
алайда жеткілікті негізсіз олардың алдын алуға тырысады. Немқұрайдылықта
тұлға өз әрекеттерінің қоғамға қауіпті салдарын болжай алмайды, алайда
дұрыс зейін қойғанда оларды байқауы мүмкін әрі тиіс еді.
4. Құқықбұзушылықтың объективтік жағы - бұл осы құқықбұзушылықты
сипаттайтын сыртқы белгілердің жиынтығы, оларға мыналар жатады: а) әрекет
немесе әрекетсіздік; э) құқыққа қайшылық; б) зиянды нәтиже; в) әрекет
(әрекетсіздік) пен зиянды салдың арасындағы себепті байланыс.
Құқықбұзушылыққа қолданылатын заңды жауапкершілікті құқықбұзушылық
жасаған тұлғаларға заңнамамен көзделген мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын
белгілі бір іс жүргізушілік тәртіпте қолдану деп білеміз. Шаралар мынадай
сипатта болуы мүмкін: а) жеке сипаттағы шаралар (бас бостандығынан айыру);
э) мүліктік сипаттағы шаралар (айыппұл); б) ұйымдастырушылық сипаттағы
шаралар (жұмыстан босату). Заңды жауапкершіліктің белгілері: оны мемлекет
құқықтық нормаларды орнықтырады; мемлекеттік мәжбүрлеуге негізделеді;
арнайы өкілетті мемлекеттік органдар қолданады; жаңа қосымша міндетті
жүктеумен байланысты; жеке, мүліктік және ұйымдастырушылық сипаттағы
белгілі бір теріс салдардан көрініс табады; іс жүргізушілік нысанда
жүктеледі; тек жасалған құқықбұзушылық үшін ғана туындайды.
Заңды жауапкершіліктің түрлері. Заңды жауапкершіліктің төмендегідей
түрлері болады:
1) Қылмыстық - тек қылмыстар үшін қолданылады; ешкім дееот шешімінсіз
қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп танылмауы және қылмыстық жауаптылыққа
тартылмауы тиіс. Қылмыстық жазалау шаралары - кінәлінің тұлғасына
бағытталған мемлекеттік мәжбүрлеудің ең қатаң нысандары - бас бостандығынан
айыру, өлім жазасы және т.б.;
2) Әкімшілік теріс қылықтарды жасағаны үшін туындайды және айыппұл,
арнайы құқығынан айыру және т.б. сияқты шаралардан көрініс табады.
3) Азаматтық - мүліктік сипаттағы шарттық міндеттемелерді бұзу және
шарттан тыс мүліктік зиян келтіру үшін туындайды. Азаматтық-құқықтық
жауапкершіліктің негізгі қағидасы - зиянды толығымен өтеу.
4) Тәртіптік - еңбек, оқу, қызметтік, әскери тәртіпті бұзу үшін
қолданылады; тәртіптік жауапкершілік шаралары: сөгіс, қатаң сөгіс, жұмыстан
шығару және т.б.
5) Материалдық - қызметкерлер мен жұмысшылардың өз қызметтік
міндеттерін орындауы барысында кәсіпорынға, мекемеге, ұйымға келтірген
зияны үшін туындайды.

2 Құқықбұзушылық түрлерінің жалпы сипаттамасы.

2.1 Тәртіптік құқықбұзушылық

Тәртіптік құқықбұзушылықтар (теріс қылықтар) - мекемелердің,
кәсіпорындар мен басқа ұйымдардың ішкі қызмет тәртібіне қол сұғулар.
Жұмысқа кешігіп келу немесе жұмысқа келмеу ішкі еңбек тәртібі ережелерін
бұзу болып табылады. Әскери тәртіп жарғы ережелерін бұзу деп біз өз бетімен
әскери қызметшінің кетіп қалуын айтамыз. Оқу мекемесінде сабақтарды
себепсіз қалдыру да тәртіптік құқықбұзушылықтарға жатады.
Ішкі еңбек тәртібі ережелерін бұзған кінәліге Қазақстан
Республикасының 2007 жылғы 15 мамырдағы № 251 Еңбек кодексінің ережелері
қолданылады. Осы кодекстің 1 бабында былай делінген: Тәртіптік теріс қылық
- қызметкердің еңбек тәртібін бұзуы, сондай-ақ еңбек міндеттерін құқыққа
қайшы келетіндей кінәмен орындамауы немесе тиісінше орындамауы [9].
Демек, ішкі еңбек тәртібі ережелерін бұзған үшін тиісті тәртіптік жаза
қолданылады. Тәртіптік жаза - тәртіптік теріс қылық жасағаны үшін жұмыс
берушінің қызметкерге қолданатын тәртіптік эсер ету шарасы. Жұмыс беруші ҚР
ЕК көзделген жағдайларда қызметкерлерге тәртіптік жаза қолдануға құқылы.
Жұмыс берушінің бастамасы бойынша еңбек шартын бұзудың негіздеріне
тәртіптік жазасы бар қызметкер еңбек міндеттерін дәлелді себепсіз қайталап
орындамаған немесе қайталап тиісінше орындамаған жатады.
Тәртіптік жазаларды жұмыс беруші қызметкердің тәртіптік теріс қылық
жасағаны үшін қолданады. Олардың мынадай түрлері бар: 1) ескерту; 2) сөгіс;
3) қатаң сөгіс; 4) осы Кодексте белгіленген жағдайларда еңбек шартын жұмыс
берушінің бастамасы бойынша бұзу түріндегі тәртіптік жаза қолдануға құқылы
[9].
Жұмыс беруші өзінің актісін шығару арқылы тәртіптік жаза қолданады.
Жұмыс беруші тәртіптік жазаны қолданғанға дейін қызметкерден жазбаша
түсініктеме талап етуге міндетті. Қызметкердің жазбаша түсініктеме беруден
бас тартуы тәртіптік жаза қолдануға кедергі жасай алмайды. Қызметкер
аталған түсініктемені беруден бас тартқан жағдайда тиісті акт жасалады.
Жұмыс беруші тәртіптік жазаның ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.