Ойдың тілі сөз

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны.

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3

I-тарау. Тілді дамытудың мақсаты мен оған қойылатын
талаптар және негізгі
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 5

1.1.Тілді дамыту салалары, тіл психологиясы саласындағы зерттеулер
( Л. С. Выготскийдің, М. Мұқановтың тіл психологиясы саласындағы

зерттеулері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 9

1.2.Тілді дамытудың негізі- танымдық үрдістердің, зейіннің, ойлауды
дамытудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 10

II-тарау. Тілді дамытудың әдіснамалық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . . 15

2.1 Оқушылардың тілін дамытудағы ата-ананың, бала-бақшаның,
мектептің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .. 18

2.2. Қазақ тілі оқыту әдістемесінде тіл дамыту кезеңінде
қолданылатын оқу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
23

Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 28

Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 31

Кіріспе.

Қазіргі таңда ана тілін білу, үйренудің қажеттілігі жайлы орасан зор
жұмыстар жүргізілуде. Қазақстан Республикасының Тіл туралызаңы 1989ж 22-
қыркүйекте, Жоғары кеңестің сессиясында қабылданған. Еліміз өз
тәуелсіздігіне қол жеткізгеннен кейін, ана тіліміз қазақ тілі мемлекеттік
тіл деп бекітілді.
Қазақстан Республикасының Тіл туралы заңы күшіне енді. Ана тілінсіз іс
өрге баспақ емес. Болашағымызды баянды етер қаруымыз- тіліміз.
Тіл- ұлттың аса ұлы игілігі әрі оның өзіне тән ажырағысыз белгісі,
ұлттық мәдениеттің гүлденуі мен адамдардың тарихи қалыптасуын тұрақты
қауымдастығы ретінде ұлттың өзінің болашағы- тілдің дамуына, оның қоғамдық
қызыметінің кеңеюіне тығыз байланысты.
Тіл ана сүтімен бойымызға сіңіп, атадан балаға жетіп отырған ұлы күш. Ол
талай дәуірді, қоғамды, кезеңді, сынды басынан өткеріп келеді. Ана тілі
арқылы тараған халық мұраларын өзімізге өнеге етеміз.
Қазақ тілі әрі бай, әрі көркем тіл. Дүние жүзіндегі ең бай, бейнелі,
таза, өткір, терең, кең тіл.
Қазақ тілі- мемлекетімізді өркендетуге себепші болатын қуатты күш,
халқымыздың мәдени дәрежесін көтеретін құрал. Адамды мұратына жеткізетін-
ана тілі мен ата дәстүрі.
Тіл қай ұлтта болса да, қай елде болса да қастерлі, құдіретті. Ол әрбір
адамның бойында ана сүтімен бірге еніп қалыптасады. Тіл байлығы- әр елдің
мақтанышы. Ол атадан балаға мирас болып қалған баға жетпес мұра. Сондықтан
да әр адам ана-тілін қадірлеуге міндетті.
Оқушылардың өз тілін дұрыс меңгеріп ана тілінде сөйлеуін, өз тіліне
деген сүйіспеншілігін арттыру, ана тілін құрметтеуге, қадірлеуге үйрету
қажет.
Тілін білмеген адам қанатсыз құспен тең, сондықтан өз тіліңді дұрыс
меңгеріп, таза сөйлей білу керек.
Ана тілі- бұл атаңнын, анаңнын тілі, туған халқыңнын тілі. Ана тілін
біз кішкентай кезімізден әке-шешемізге, әжеміз бен атамызға, айналадағы
ересектерге еліктеп жүріп біле бастаймыз. Ананың ақ сүтіндей бойымызға
біртіндеп сіңіреміз. Өзіміз өскен сайын халықтан, мектептен, кітаптан,
газет-журналдан, радио-телидидар мен кино-театрдан үйреніп, ана тілін
тереңірек білуіміз керек. Ол біздің өмір бойы өзгелермен ұғынысатын негізгі
қатынас құралымыз.
Әр халықтың жер бетінде жасағаннан бергі басынан кешкен өмірі, ерлік
істері, аңыз-ертегілері, шығарған өлең-жырлары, жазған кітаптары, табиғат
пен қоғам құбылыстары атаулары, көрген-білген жалпы дүние жайындағы
ұғымдары, ойы, сезімі- бәрі-бәрі де ана тілінде сақталады, ана тілі арқылы
атадан балаға ауысып отырады . Жас ұрпақты ана тілінің қадір-қасиетін
түсіне білуге шақыру, олардың халқына деген, тіліне деген махаббатын
арттыру керек.
Туған тілдің абыройын асыру- әрбір Қазақстан азаматының борышы. Тіл- адам
қатынасының аса маңызды құралы. Тіл- адам ойын сыртқа шығарады, екінші
біреуге жеткізеді. өйткені адам ойы сөз арқылы, сөздерді тіркестіру
арқылы,сөйлемдер арқылы, яғни тіл арқылы құрастырылып, екінші біреуге
жеткізіледі. Сондықтан тіл- адамның ойын жарыққа шығаратын құрал.

I-тарау. Тілді дамытудың мақсаты мен оған қойылатын талаптар және негізгі
міндеттері.

Тілді дамыту жұмысы негізінен мынадай мақсаттарды көздейді:
1) Оқушылардың ойлау қабілеттері мен тілін, дүние танымын дамыту, әр
нәрсені салыстыра отырып, олардың арасындағы айырмашылықтар мен
ұқсастықтарды ажырата білу және оларды жинақтап, өз беттерімен
қорытынды жасай білу;
2) Оқушылар тіл нормасына сай өз сезімін, ойы дұрыс айтып және жазып
бере алатындай дәрежеге жетуі тиіс.
3) Тіл ғылымының зерттеу жұмыстарының негізінде оқушылардың жазу тілін
дамытуға, сөйлеу шеберліктерін жақсартуға септігі тиетін жұмыстарды,
әсіресе мазмұндама мен шығарма жазу жұмыстарының оңай да тиімді
жолдарын іріктеп ұсынып, оларды орындату;
4) Тіл дамыту жұмыстары арқылы балаларды өз Отанына шын берілген
патриот, бір-біріне достық, бауырластық сезімге белсенді еңбек етуге

тәрбиелеу;
5) Оқушыларды ана тілін сүюге, оның алатын орынын тамаша сырлы, көркем
де нәзік сөз байлығын қолдана білуге және оны сезініп құрметтей бі-
ілуге тәрбиелеу.
Тіл дамыту жұмысына байланысты қойылатын талаптар да балаларға білім
беру, іскерлікке үйрету және олардың білімін дамыту мақсаттарын
көздейді.
Осындай мақсаттарды жүзеге асыру барысында мұғалім белгілі бір
әдістемелік талаптарға сүйенеді.
Ол талаптарды негізгі бастылары мынадай:
1) Берілген тақырыптың мазмұнын ашып көрсете білу. Оқушы өзінің жинаған
материалын, берілген тақырыптағы негізгі ойды анықтайтындай етіп
іріктеу қажет;
2) Жазылған жұмыстың мазмұнды болуы. Жұмыстың мазмұнды болуы да
материалды жинап оның ішінде негізгілерін түсініп, іріктеп ала білуге
байланысты;
3) Оқушы түсінгенін ешбір қайшылықсыз, белгілі бір ретпен жүйелі түрде
баяндауға тиіс. Алдын ала синтездеу жұмысы дұрыс ұйымдастырылып,
саналы түрде өткізілуі қажет. Оқушы әуелі не жөнінде, одан кейін нені
айтатыны толық синтездеп, жоспар жобасын жасап алуға тиіс. Сөз, сөйлем
қалдырып кетіп, ойдың күрт үзіліп, байланыссыз қалуынан сақ болған
жөн;
4) Оқушылар сөзді, айтатын ойын дәлме-дәл анық білдіретіндей етіп
іріктеп, таңдап қолданғаны дұрыс.
Тіл дамыту жұмысы- күрделі де шығармашылық процесс. Бала тілін дамытуда
басты назар аударылатын олардың орындаған жаттығуларының мазмұндылығы,
жүйелілігі, анықтығы, тазалығы. Бұл күшті эмоцияны, сезімталдықты талап
етеді.
Тіл дамыту- ойдың жұмысына негізделіп, ойлауды іске асырады. Балалар
тілді үлкендермен және басқа балалармен қарым-қатынас жасау барысында,
сөйлеу
әрекеті арқылы меңгереді. Баламен сөйлесуде мұғалімдердің, ата-аналардың
тіл шеберлігі, бала тіліне үлкен ілтипатпен қараушылығы орасан зор роль
атқарады.
Сөйлеу арқылы бала тек басқа адамдармен қарым-қатынас жасап қана
қоймайды, сонымен бірге айналасын да таниды.
Тіл дамыту балаға тек жаттығулар мен мазмұндама шығарма жұмыстарын
орындау арқылы ғана емес сонымен қатар сөйлеу баланың өзін көрсететін
құралына айналып, оны қуантып көңілін шақыртатын болуға тиіс. Егер оқушы
сөйлеуге мұқтажданса, оны сөйлеуге немесе жазуға итермелейтін түрткі
туса, тіл дамыту жұмысын да ойдағыдай нәтижеге жеткіліксіз деп есептеуге
болады.
Балалардың сөзі шындыққа негізделуін, мазмұнды болуын мұғалім үнемі
қадағалап отырады.
Тіл дамытудың негізгі қайнар бұлағы- баланың өзін қоршаған ортасы,
өзінін басынан өтіп жатқан түрлі оқиғалар, өз тәжірибелері; оның ішінде
әсіресе белгілі бір мақсатты түрде әдейлеп қабылдаған, яғни бақылау
жүргізген бөлігі.
Сөйлеу-пікір алысу процесінде жеке адамның белгілі тілді пайдаланылуы.
Тіл- ішкі сырды сыртқа шығаратын құрал. Сөз өнернің сұлулығынан халықтың
жан сұлулығы туындайды. Тіл-ұлттың жаны. Тіл-идеяның, сезімнің, ойдың жанды
көрінісі. Сөз- ойдың көрінісі, ой бұлдыр болса, сөз де бұлдыр болады.
Адам өзінің өмір қажетін өтеуге байланысты басқа біреулермен
пікірлеседі, ой алмасады. Бұл үшін сол ұлттың, тілдің грамматикалық
ережелеріне сәйкес сөз тіркестерін пайдаланылады.
Адам баласының сана-сезімінің дамуында дыбысты тілдің пайда болуының
маңызы зор болды. Сөйлеудің пайда болуы нәтижесінде адам организімі
анатомиялық өзгерістерге түсіп, дыбыс артикуляциясына қабілеті бар сөйлеу
аппараты жасалады. Осының арқасында адам жеке дыбыстарды ғана емес, түрлі
дыбыс тіркестерін, тиісті мән-мағынасы бар сөздерді айта алатын қабілетке
ие болады. Сөйлеу адам санасының басты белгісі. Ол бізді жануарлар
дүниесінен ерекшелендіріп тұратын негізгі жан қуаты.
Тіл, сөйлеу ежелден бері жеке адамның да, қоғамдық ой-санасын дамытып
жетілдіруде аса маңызды роль атқарады. Сөз ойлы да, мәнерлі болуы тиіс.
Әйтпесе, ол көздеген мақсатына жете алмайды. Тіл арқылы жеке адамның
тәжірибесі, санасы ұжымның басқа мүшелерінің игілігіне айналады.
Тіл-дегеніміз сөздік белгілердің жүйесі. Ал белгі-шындық пен болмысты
біл-діретін бөлшек. Осы белгінің қасиеттеріне орай әр алуан іс-әрекеттер
орындалып, жүзеге асады. Белгілердің немесе тілдің екі түрлі мәні бар.
Жалпы тілдік белгілерді психологиялық фактор әрі құрал деуге болады. Тілдік
белгінің бірінші мәні- оның қоғамдық-әлеуметтік мәні. Адамзат тарихында бұл
белгілер қоғам арқылы қабылданып, әртүрлі нәрселердің мән-жайын
түсіндіреді. Мысалы, көшелерде жүріп-тұру мен жол белгілері. Бұл белгі, ал
сөз- қару. Тілдік белгілердің екінші мәні-олар арқылы адамдар бір-бірімен
қарым-қатынас жасап,
пікір алысатындығы. Соған орай дара адам үшін әрбір белгінің мәні бар, олар
оның саналы түрдегі іс-әрекетіне әсер етеді.
Тіл үш түрлі қызымет атқарады:
1. Адамзаттың қоғамдық тәжірибесі. Бұл қызымет адамның тіл арқылы білімді
меңгеріп, дүниені танып білуін қамтамасыз етеді.
2. Тілдік қатынас нәтижесінде адамдар тілдесіп, бір-бірімен түсініседі.
Тілдің мұндай қызыметін ғылыми атауларда коммуникативті қызымет деп атайды.
3. Әрбір адамның өз мінез-құлықтары мен іс-әрекетіндегі даралық тәжірибе-
лерді күнделікті тіршілікте қолданып отыруы, сөйтіп сыртқы жағдайлардың
өзгеруіне бейімделуі. Адам өзінің ғана емес, өзгелердің де тәжірибелерін
қол-
данады, алға қойған мақсат-міндеттерін шешеді. Мұндай әрекеттер адамның
ақыл-ойымен байланысты.
Ақыл-ой не интеллекті әрекет ең алдымен, іс-әректтер жоспарлайды,
екіншіден, оны жүзеге асыруды көздейді, үшіншіден орындалған іс-
әрекеттердің жемісін алға
қойылған мақсат-мүдделерімен салыстырады. Осындай ақыл-ой нәтижесінде әр
адамның мінез-құлқындағы даралық ерекшеліктері қалыптасады. Және әрбір
адамның тәжірибесі, оның іс-әрекет түрлері, өзгелердің ісі қоғамдық
тәжірибелер арқылы байып, жаңа сипаттарға ие болып отырады.
Адам өзінің іс-әрекеттерін жоспарлайды, ойлау арқылы оларды тиісті
міндеттерді шешуге қолданудың жолдарын іздестіреді, жүзеге асыру тәсілдерін
қарастырады. Мұның бәрі де тіл, сөйлеу әрекеті арқылы дамиды. Тіл адамның
ақыл-ой әрекетіндегі қатынас құралы.
Адамдар өзара қарым-қатынас жасау нәтижесінде болмыс пен оқиғалар туралы
жаңа мағлұматтарды меңгереді, білімін өсіреді, өздерінің әлеуметтік-тарихи
тәжірибелерін дамытады.
Адамның қарым-қатынастарында субьектіні (сөйлеуші адам) және
обьектіні(басқа адамдар, ал оның мәнін білдіретін құрал-тіл) ажыратып
қараймыз.
Қатынас әрекетіндегі обьект- өзге адамдар және олардың санасы мен ниет-
тілектері, сезім күйлері мен эмоциясы. Қатынас жасаудағы негізгі әрекет
түрлері ең алдымен, білулік маңызы бар жаңа хабарларды алмасу болса,
екіншіден, сол қарым-қатынас жасау нәтижесінде адамдардың ниет-тілектерінің
бағалы болуы, үшіншіден, белгілі іс-әрекеттер жасауға түрткі болып
себептер. Қарым-қатынас жасауда бұл жайттардың бәрі психологиялық жағынан
түрліше мазмұнда болуы мүмкін.
Тіл арқылы адамдардың қарым-қатынас жасауы жеке адамдар (3-4 адам)
арасында, не көптеген адамдар тобымен де болып отырады. Мұндай қатынас
қоғамдық қатынас деп аталады. Бұлардан өзге топтар арасында қатынастар
болады.
Қарым-қатынас сөйлеу әрекеті арқылы жүзеге асып отырады. Бұл ретте сөйлеу
әрекетінің бірнеше сатылардан тұратын заңдылығы бар. Мұны сөйлеудің
фазалары не сөйлеу әрекетінің сатылары деп атайды.
Бұлар-
а) Сөйлеуге даярлық;
ә) Жоспарлау;
б) Жүзеге асыру;
в) Бақылау сатылары.
Сөйлеудің көптеген сипаттары ойлау әрекетіне ұқсас. Ойлау әрекеті адамның
танып білу мақсатын көздейтін болса, ал сөйлеу әрекеті арқылы қатынас жасау
(коммуникация) мақсаты көзделеді.
Ерте замандардан бері адамдар арасындағы қарым-қатынастың кең тараған
түрінің бірі- зат алмасу қатынасы болып саналады. Этно психологияда әрбір
тайпаның, халықтың ұлттық дәстүрге байланысты әдет-ғұрпы, мысалы, абысын-
ажын арасында ер-тоқым алмасу, сәлемдеме жолдау тәрізді қарым-қатынастың
басқа да сан алуан түрлері болған. Сол сияқты, ізет, құрмет,сыйластық
сезімдері де адамдар арасындағы қарым-қатыныстың бір түрі болып саналады.
Қатынас жасаудың ым-ишара білдіру, бет құбылысы мен көзқарас арқылы
түсінісу сияқты түрлері де бар. Сонымен, қатынас-дегеніміз белгілі мәні
бар, айтылатын ой-пікірді, сезім күйімен эмоцияны басқа адамдарға
білдірудің тәсілі болып саналады.
Сөйлеу арқылы іс-әрекет пен қарым-қатынас жасау тілді құрал етіп пайдалану
нәтижесінде жүзеге асады. Сөйлесу арқылы әрқилы істер мен мәселелердің
түйіні
шешіледі. Адамдардың тіл арқылы сөйлесуі, тілдік құрал етіп пайдалану
әрекеті күрделі психологиялық процесс. Мұндай жағдай сөйлесу әрекетін тек
психология ғылымы тіл білімінен ерекшеленіп, оның түрлі жағдайда қолданылуы
мен атқаратын қызыметін, адамның мінез-құлық бағытын белгілейді. Соңғы 30-
35 жыл ішінде тіл білімі мен психологияның түйісуінен психолингвистика (тіл
психологиясы) деп аталатын ғылым саласы пайда болды.
Сөйлеу әрекеті психология ғылымындағы өзекті мәселелер қатарына жатады.
Соған орай сөйлеу әрекетінің атқаратын қызыметтері ғылыми тұрғыдан мынадай
3-түрлі салаға топтастырылып қарастырылады:
1. Сөйлеудің коммуникативтік қызыметі;
2. Сөйлеудің сигнификатциялық қызыметі. (латын сөзі- белгі, таңба).
Сигнификативтік қызымет бойынша сөйлеуде адамдар бір-бірін белгілер мен
таңбалар арқылы түсінетін болады. Мәселен, қауіпті жағдай туғанда берілетін

белгі, адамдардың түрлі қимыл-қозғалыстары мен ым-ишаралары, зат алма-
сулары арқылы қарым-қатынас жасау- сөйлеудің сигнификативті қызыметін
білдіреді.
3. Сөйлеудің экспрессивтік қызыметі- әр алуан хабарлар мен жай-жапсарлар-
дың мәнерлі сөзбен, құлаққа жағымды үнмен дауыс ырғағымен адамның жан
дүниесін тебірентіп, өзгелерге жеткізу тәсілі. Экспрессивті сөйлеуде әрбір
сөзбен сөйлем адамның сезіміне әсер етіп, тұла бойын шымырлатып жібере-
ді. Сондықтан сөйлеу әрекетінің бұл түрі сөздерді нақыштап айту мен ой
жүйесінің қисынды болуын талап етеді. Сөйлеген сөз, айтылған ой- адам пси-
хикасына күшті әсер ететін тітіркендіргіш.
Тіл- дүниеде адамзатқа ғана тән баға жетпес қасиет, ұлттың ең бірінші, ең
қа-
сиетті сипаты, халықтың ғасырлар бойы жинаған руханы қазынасының жиынтығы,
рухани байлығын сақтайтын қоймасы.

1.1. Тілді дамыту салалары, тіл психологиясы саласындағы зерттеулер ( Л.
Выготский, М. Мұқановтың тіл психологиясы саласындағы зерттеулері).

Л. Выготский баланың психикалық дамуының негізі оның жан дүниесінде
емес, ересек адамдармен қарым-қатынасында деп көрсетуі психология ғылымы
үшін маңызды және де бірегей идеяларының бірі болды.
Баланың психикалық дамуындағы ересек адамдардың ролін батыс және отандық
психологтардың басым бөлігі мойындаған. Алайда ересек адамдармен қарым-
қатынас психикалық дамудың бастауы емес, оған әсер ететін сыртқы фактор
болып есептеледі. Ересек адамның (оның сезімталдығы, ашық жарқындығы, бірге
болуы, т.б.) баламен қарым-қатынасы әлеуметтік әсер етуші факторларға
бағынуды үйретеді. Мұнда психикалық даму процесі біртіндеп әлеуметтену
процесі ретінде қарастырылады. Яғни, бала оған сырттан келетін әлеуметтік
әсер етуші факторларға бағынуды үйретеді. Мұнда психикалық даму процесі
біртіндеп әлеуметтену процесі ретінде қарастырылады. Яғни, бала оған
сырттан келетін әлеуметтік шарттарға жүре-келе үйренеді. Адаптация процесін
жүру механизімі де әр түрлі болады. Бұл туа біткен инстинктік қабілеттерін
жеңу (психоанализдегідей) немесе әлеуметтік қажет тудыратын тәртіті
негіздеу, кейде тіпті баланың эгоцентристік, ассоциалдық ағымдарын
бағындыратын когнитивті құрылымдарының қалыптасып жетілуі. Бірақ барлық
жағдайларда әлеуметтану және адаптация нәтижесінде баланың жеке табиғаты,
болмысы өзгеріске ұшырайды, қоғамға орайласады.
Л. Выготскийдің ұстанымы бойынша, әлеуметтік орта мен айналасындағы
ересек адамдар баланың табиғи болмысын түпкілікті өзгертпейді, кері әсер
тигізбейді, бірақ адманың жетілуіне қажетті басты шарт болып табылады. Бала
қоғамнан тыс өмір сүре алмайды, ол басынан бастап қоғамдық қатынастарға
түседі және де кішкентай күнінен бастап қоғамның мүшесі болып табылады.
Баланың психикалық дамуындағы проблемалық мәселені түсіну үшін ең
алдымен ересек адаммен қарым-қатынасын қарастыру қажет. Балаға мәдениетті
жеткізуші- оның ең жақын адамы. Л. Выготский және оның із басарлары
интероризация процесін қарастырғанда қарым-қатынас түріне және де ересек
адамның балаға әсеріне тәуелсіз етіп көрсетеді. Онда ересек адам белгілері,
сенсорлық эталлондарды, интеллектуалдық операцияларды, тәртіп ережелерін
абстрактілі және формальді тасушы ретінде қарастырылады. Яғни, ол түрлі жан
болып есептелмейді. Ересек адамның психикасының дамуындағы әсері
мойындалмағанмен, процестің өзі мәдени-тарихи салада зерттелмеген.
Қазақстанда ұзақ жылдар бойы жоғары оқу орындарында дәріс беріп, ғылыми
мамандар даярлауда айтарлықтай еңбек етіп, психология ғылымы саласында
үздіксіз зерттеу жүргізіп, мол мұра қалдырған ғалым Мұқанов Мәжит Мұқанұлы
елімізде психология ғылымының докторы болған тұңғыш тұлға еді.
Тіл психологиясы саласында профессор М. Мұқанов зерттеулері 1926- жылы
жарық көрген Психолгия очерктері деген еңбегінен бастау алып, мектеп
оқушыларының тіл пәнін меңгеру үрдісінде ақыл-ойы мен білімін дамытудың
психологиялық негізін арнайы жүргізген зерттеулері арқылы тұжырымдайды.

1.2.Тілді дамытудың негізі- танымдық үрдістердің, зейіннің, ойлауды
дамытудың жолдары.

Тіл мен сананың, сөйлеу мен ойлаудың бірлігі әр адамның жеке басы қасиеті
мен қабілетінің даралығын танытатын белгі.
Тілді өз алдына жеке емес, керісінше адам әрекетінің бір түрі ретінде
қарастырылады. Тіл-тұйықталған әрекет актісі және оның өзінің аралық
мақсаты бар, іс-әрекет мақсатына тәуелді тілдік әрекеттердің жиынтығы.
Тілдің қызымет етуін күрденлендіретін, сөз мағынасының өзгеруіне, жаңа
мағына, жаңа сөз тудыруға мәжбүр ететін тіл мен мәтін арасындағы адам
әрекетінің психикалық, әлеуметтік факторы бар. Тілдік белгінің өзінде
мәтінде эмоция туғызатын қуаты болады. Сөз дыбыстық тізбектен, оның
мағына белгісі ретіндегі адамның сезіміне әсер ететін психикалық бейнесі
мен заттардың сипаты шындық әрекетінің белгісі ретінде білдіретін
ұғымынан тұрады. Өте күшті эмоция адамгершілік сезісдерін тудырады және
олар ақыл-ой әрекетінде пайда болады әрі ол әдемілікті түсінуге
жетелейді.
Тіл арқылы ойымызды басқа біреуге жеткізуді сөйлеу деп атайды. Сөйлеу-
пікір алысу праоцесінде жеке адамның белгілі тілді пайдалануы. Бір тілдің
өзінде сөйлеудің сан алуан формалары болуы мүмкін. Сөйлеу жеке адамдардың
арасындағы өзара түсінісуді реттестіру үшін, пікір алысу үшін қызымет
етеді. Сөйлесу процесі арқылы адам өзінің білімін, практикалық
тәжірибесін байытып қана қоймай, сонымен қатар ғасырлар бойы жинақталған
қоғамдық тәжірибені меңгеруге де мүмкіндік алады. Ойдың тілі сөз. Біз сөз
арқылығана неше түрлі ойымызды сыртқа білдіре аламыз.
Сөзді қабылдау және оны ұғыну бір-бірімен тығыз байланысты. Сөзді дұрыс
қабылдамай тұрып, оны ұғынуға болмайды. Жеке сөздерді қабылдаудың өзі оны
ұғынуды қажет етеді. Интонацияны қабылдау сөйлеу сөйлеу аппаратында,
адамның мәнерлі қозғалыстарында түрліше реакция тудырады. Мәселен, бұйрық
интонациясы бойынша іс орындалса, тілек интонациясына келісе немесе
келіспеушілік білдіреді. Адамға тән сөйлеу әрекетінде екі сипат болуы
шарт. Бұларсыз сөйлеу өзінің қызыметін дұрыстап атқара алмайды. Мұның
біріншісі-сөйлеудің мазмұндылығы, екіншісі- оның мәнерлілігі.
Сөйлейтін сөзде мазмұн болмаса, ол өзіндік сөздік мәнін жояды. Сөздің
мазмұндылығы дегеніміз екінші біреугі жеткізілетін ойдың айқындығы. Ойы
таяз кісі бос сөзді болады, оның сөзі де айқын, таза болмайды.
Сөздің мәнерлігі дегеніміз- адамның сөйлеу кезіндегі эмоциялық қалпын
білдіре алуы, яғни әрбір сөйлемді өзінің сазымен айта алуы. Халық жақсы
сөйлейтін адамдарды сөзі мірдің оғындай екенін дейді.
Сөйлеу әрекеті тиісті анатомиялық аппараттардың ( тіл, ерін, таңдай, ауыз
қуысының бұлшық еттері т.б.) дұрыс қызымет істеуін қажет етеді.
Сөйлеу әрекеті үлкен ми сыңарларының анализдік, синтездік қызыметінің
нәтижесі. Бұл, біріншіден сөйлеу органдарындағы қозғалыстарды, жазылған
әріптердің түрлерін, тілдегі дыбыстарды нәзік талдаудан; екіншіден,
сөздік сигналдардың бөлшектенген элементтерін байланыстырудан көрінеді.

Физиологиялық тұрғыдан сөздің мәнін И. П. Павловтың айтуынша: Егер
айналадағы дүниеден алынатын біздің түйсіктеріміз бен елестеріміз
шындықтың бірінші сигналдары болып табылатын болса, онда тіл ең әуелі
сөйлеу органдарынан ми қабығына баратын кинестезиялық тітіркенулер,
екінші сигналдар- сигналдардың сигналы болып табылады. Олар шындықтан
дерексіздену болып табылады да, жалпылауға мүмкіншілік береді, ал бұл
соңғы бізге ғана тән ең жоғары ойлайды құрайды.
Тіл ұғымының ауқымы кең, ол көбінесе қоғамдық ғалымдарда жиі
қолданылады. Тіл жеке адамның еншісі ғана емес, ол бүкіл адамзатқа ортақ
қоғамдық құбылыс. Тіл арқылы әр қоғамның ғасырлар бойына жинақтаған
рухани мұрасы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіліп отырылады.
Сөз, тіл ойлаумен тығыз байланысты. Тілсіз ойлау мүмкін емес, тіл мен
ойлау ажырамас бірлікте. Тіл ойдың материаландырған түрі. Тілсіз ой
(сана), ойсыз тіл де жоқ. Тіл ойдың мазмұны, тікелей шындығы. Сөздің мәні
ойдан көрінеді. Ой тіл арқылы жеткізіледі, айтылады, сөз арқылы
безендіріледі. Әрбір ой міндетті түрде белгілі сөздік материалда пайда
болады. Сөз- материалдық болмыстың баламасы. Ой пайда болса, ол белгілі,
нақты сөздік формада білінеді. Тіл мен ойлау- адам миының үлкен жарты
шарларының қабағында үздіксіз өтіп жататын анализдеу және синтездеу
әрекеті. Сойлеу мен тілдің дамуы танымдық іс-әрекет негізі.
Тілдік дамуда үлкен өзгерістер болады. Бұл кезеңде балалардың тілдік
дамуында белсенділік байқалады. Мектепке дейінгі балалардыфң тілді
үйренуі тілге деген ерекше белсенділіктерімен анықталады.Бұл
белсенділіктер жоғарғы жүйке жүйесінің қызыметімен тығыз байланысты сөз
рефлекстері негізінде қалыптасады. Сөз, тіл- бас ми сыңарларының жоғарғы
функциясы. Сөз, тіл ойлаумен тығыз байланысты. Тілсіз ойлау мүмкін емес,
тіл мен ойлау ажырамас бірлікте. Тіл ойдың мате,риаландырылған түрі. Ой
тіл арқылы жеткізіледі, айтылады, сөз арқылы безендіріледі. Әрбір ой
міндетті түрде белгілі сөздік материалда пайда болады. Тіл мен ойлау-
адам миының үлкен жарты шарларының қабығында үздіксіз өтіп жататын
анализдеу мен синтездеу әрекеті. Сөйлеу мен тілдің дамуы танымдық іс-
әрекет негізі.
Мәдени әлеуметтік жүйені толықтырылатын қазіргі уақыт шарттарына
тіл өнері мол ынтаны қажет етуде. Тіл ешбір уақытта өзге нәрселерге бас
имеске тиіс. Тіл- айна, онығ ішінде бүтін халықтың барлық тұрмысы түсіп
тұрады. Ана құрсағынан ана тілі мен ауызданған бала өскен соң тілді
жарыққа шығаруға, өрішітуге борышты. Сондықтан да тіл мәдениеттің негізгі
элементтеріне жатқызылады. Ол- адамзат тәжірибесін сақтау мен болашақ
ұрпаққа берудің обьективтік формасы. Демек, тіл адамдардың қатынас
құралы, ойлаудың тікелей шындығы бола отырып, олар туралы мәлімет берудің
құралы болып табылады.
Тілді үйренудің заңдылығы танымдық қабілеттердің даму үрдісінде
ішкі сезім арқылы жүзеге асырылады. Сезім арқылы қабылдау ақыл-ой және
адамгершілік дамудың негізі. Сезінетін материалда бала өз бетімен өзі

жаттығады, ол өзін-өзі тәрбиелеу серпінің тудырады, осыдан
келіп сезіндіретін
материал маңыздылығы туындайды.
Алдымен сезінуін еркін дамытып, содан кейін ғана жаттықтырады. Баланың
сезінуін еркін дамытып жан дүниесін оятып дүниетанымын қалыптастыруда
тілін дамыту өте маңызды. Балалар тілін дамыту жұмысының негізгі мазмұны-
сөздің жалпы ұғым беретін жағын меңгеруге көңіл бөліну, ойлау
қабілеттерінің дамыту, өз ойын еркін жеткізуін, қоршаған орта мен
айналасындағы адамдармен еркін қарым-қатынасқа түсіп, сөйлеу қабілеттерінің
қалыптастыру. Сұлулық туралы түсінігі жоқ бала мейірімді бола алмайды,
мейірімділік қасиеті жоқ адам әдемілікті де елемейді. Белгілі бір нәрсеге
әсерлену сезімінен балада әуестік, қызығу туындайды. Баланың шығармашылық
қиял қабілеттерін, эстетикалық сезімін, талғамы мен көзқарасын, мәдениетін,
ой-өрісін кеңейтіп, қоршаған орта өміріндегі әсемдік пен сұлулықты сезініп
бойына сіңре білуге тәрбиелеудің алғашқы сатысы- тілін дамыту. Сөздің
сезімдік негізін ( сезіс арқылы танып білу баланың эмоционалдық сезімдерін
дамытады ) меңгерген соң жалпылау маңызын түсінуі дамиды. Көркем
шығармаларды, ертегілерді, әңгімерді, тақпақтарды сахналандыру арқылы
балалардың еркін сөйлеу тілі жетіледі. Қаратпр сөзді, көтеріңкі біріңғай
сөздерді сахналап айту арқылы сөздің интонациясын меңереді, сөздік қоры
байи түседі, кейіпкердің басына түскен күйініш, сүйініш дауыс әуенімен
жеткізуге тырысады.
Тілдік этика талаптарына сай сөйлеу мәдениеті мынаған саяды:
- сөздегі дыбыстарды дұрыс айту;
- сөз үйлесімін дұрыс құруға көңіл аудару;
- сөздерді дұрыс мағынасында қолдану;
- сөзді грамматикалық формаларды интонацияларды орынды қолдануы.
Күнделікті өмірде, үйде, мектепте, балабақшада қарым-қатынасқа
түсе отырып, балалардың жүріс-тұрыс, сөйлеу әдемілігін талап
ету балаларды мейірімділікке, сыпайлылыққа тәрбиелейді,
Әңгімелесу барысында әңгімелерін аяғына жеткізіп, әңгімеден не
ұққанын, ол үшін не істеу керек екендігін түсіндіре білген бала
қисынды қорытынды жасауды үйренеді.
Мәдени тілдік ортада қарым-қатынасқа түсе отырып баланың сана-сезімі,
ақыл-ойы дамиды. Күннен-күнге сөздік қоры молайып, сөйлеу мәдениеті
қалыптасады. Әдемі, көркем терең мағыналы сөздерді қолдана отырып сөздердің
мағыналық- мазмұндылық жағын жақсы мегереді.
Адамдардың ойлану әрекеті тікелей сезімдік таным процестерімен ғана емес,
тілмен де, сөйлеумен де тығыз байланысты. Міне, осындай ерекшелік адам
психикасының жануарлар психикасынан сапалық өзгешелігін көрсетеді.
Жануарлардың қарапайым ойы нақтылы әрекетке байланысты, ол жанама,
абстрактылы ой бола алмайды.
Адам сөйлеу, дыбысты тіл нәтижесінде нәрселермен құбылыстардың мәні,
тұрақты белгілерін ой арқылы бейнелей алады. Тіл, адам ойының заттық
қабыршағы болып табылады. Адамдардың ойы әрбір нәрсенің сипаты қасиетіне
сөз арқылы ажыратып көрсете алады. Сөйтіп, заттар мен құбылыстарды
әртарапты танып білуге мүмкіндік туады.
Адам тілдік материалдар негізінде ойланады. Өз ой-пікірлерінің жүйесін,
нәрселер жайындағы нақты түсініктерін жасайды. Әрбір ойдың ақиқаттығы ой
талқысы арқылы қарастырады. Адам ойының жүйелі болып, оның нәрселердің
мәнін түсініп білуі сөйлеу арқылы жүзеге асып, өзгелерге жеткізіледі.
Адамдардың ойы тілімен, анық сөйлеумен тығыз байланысты және ойлау осы
тілдік материал арқылы өзінің шындығы мен ақиқаттылығын бейнелей алады.
Тіл дамыту жұмыстары- оқулықтардағы тілдік материалдар негізінде
оқушщылардың психологиялық ерекшеліктеріне қарай, педагогикалық
принцптерімен тығыз байланыста жүргізілетін практикалық жұмыстар. Оқушының
ой өрісін кеңейту, дүниетанымын, көз-қарасын қалыптастыру, сөздің
мағынасын дұрыс түсініп, орынды қолдана білуге тәрбиелеу, сөйлеу, жазу
дағдыларын жетілдіру жұмыстарының бәрінде тіл дамыту мәселесі.
Сөйлеу мен ойлаудың дамуы, әсіресе балалық шақтағы ойлаудың жоғары
формаларының дамуы- қиын да күрделі мәселе.
Мектепке дейінгі балалар суретті сипаттағанда жеке заттарды атайды,
соған байланысты: мектепке дейінгі әлемді жеке нәрселер мен заттар жүйесі
деп ойлайды. Оқушы көрсетілген заттар мен адамдардың қарапайым әрекеттерін
атайды, осыдан оқушы әлемді әрекеттесетін заттар мен адамдар жүйесі деп
ойлайды деген қорытынды жасалады. Ересектеу оқушы алдымен белгілер
кезеңіне, сонан соң қатынастар кезеңіне өтеді, сонымен жеке заттар
арасындағы күрделі қатынастарды қабылдайды. Осыдан: ересектеу оқушы әлемді
адамдар мен заттар күрделі қатынастарының жүйесі деп қабылдайды. Ойлау
психологиясы үшін негізі маңызы бар түйінді факт жаңа ғана көрсетілген
жағдайларда қайта қарау болып табылады. Суреттер бойынша әңгіме
тәжірибесінен алынған мәліметтердің дұрыстығына шүбә келтіру бұрыннан
басталды, міне, мәселеге тым қарапайым қарайтындарға осы сенімсіздікті
тудыру қажет еді. Шын мәнінде алдымен бала заттарды, сосын әрекеттерді,
сонан соң қатынастарды, яғни заттардың байланысын қабылдайды. Ол тек заттар
мен нәрселерді ғана емес заттардың ең майда қасиеттері мен сапаларын да
қабылдауы тиіс, өйткені заттың өзі- жекелеген белгілер мен қатынастардың
күрделі байланысы.
Бала туралы білетініміздің бәрі: сәбилік шақ пен мектепке дейінгі бала
заттарды
олардың аса нақты байланыстылығында болмыстың кесіндісі ретінде қабылдайды.
Суретпен жасалған тәжірибе негізіндегі жеке заттарды бастапқы қабылдауы,
шын мәнінде- кейінгі, баланың кейінірек дамуындағы кезең. Ал ерте кезеңдегі
баланың ойлауының дамуы туралы білетініміздің бәрі де осы тәжірибені
жалғастыра берсек мүлдем басқаша көрініске, яғни бала ойлауының дамуындағы
кері процеске әкелетінін көрсетеді.
Бала алдымен байланысқан тұтастық ретінде ойлайды. Бұл кезең синкретизм
деп аталады. Синкретизм- оны жіктемей және бір затты екіншісінен бөлмей,
баланың тұтастай ойлауына мүмкіндік беретін бала ойлауының ерекшелігі. Бала
ойлауының синкреттік сипаты, яғни тұтастай жағдаяттар мен, тұтастай
байланысты бөліктерімен ойлауы соншалықты күште, ол тіпті оқушының сөз
арқылы ойлауында да жалғаса береді және де мектепке дейінгі баланың ойлауын
түрлендіретін формасы болып табылады.

2. Тілді дамытудың әдіснамалық негізі.

Жаңа туған балада дыбысқа ұқсас реакциялар (жылау, іңгәллау т.б)
байқалғанымен, бұларда дыбыстық сипат болмайды. Жеке дыбыстардың көрінуі үш
айдан былай қарай байқалады. Мұны баланың уілдеуінен (дауысты, дауыссыз
дыбыстардың қосылуынан пайда болатын реакциялар) жақсы көруге болады.
Уілдеудің өзі оның үлкендерден естіген сөздеріне, дыбыстарына орайлас
жасалатын реакциялар. Мәселен, үш-төрт айлық бала мә, ға, ге секілді
жеке буындарды, бес-алты айдан былай қарай ма-ма, па-па деген екі
буыннан келетін жеке сөздерді айтатын күйге жетеді. Сегіз айлық бала сөздің
интонациясын, дауыстың ырғағын аңғара алады. Бірақ жеке сөздердің
айырмашылықтарын, олардың мәнін әлі толық ұға алмайды. Бір жарым жастан
былай қарай бала жеке сөздерді айтуға үйренеді. Оның алғашқы сөздері
мама, папа, әже, аға деген сөздерден басталады. Алғашқыда шағын
сөздерді ғана айта алады. Үш-төрт буыннан тұратын күрделі сөздерді айтуға
шамасы келмейді. Бала алдымен дауысты дыбыстарды, кейінірек дауыссыз және
сонор дыбыстарды, соңынан дауыссыздардың қатаң, ұяң түрлерін меңгереді.
Балаға ызың дауыссыздар мен (ж,ш) ысылдап шығатын дауыссыздарды ұғыну
қиынырақ болады, л, р дыбыстарын төрт-бес жасқа дейін дұрыс айта
алмайды. Екіден былай қарай баланың сөздік қоры қауырт өседі. Мәселен, жас
жарымдағы балада он-онбес сөз болса, екіге келгенде үшжүз, үш жаста мыңға
жуық сөзі болады. Үш жастан былай қарай ана тілінің заңдылықтарын стихиялы
түрде үйренуге кіріседі. Баланың алғашқы сөздері бір не екі сөзден
құралады, ол бір сөзбен- ақ айтайын дегенін аңғартатады. Мәселен, әже су
дегені, әже маған су бер деген мағынаны білдіреді. Кейде осындай
сөздерді ым-ишараларымен жеткізеді. Сөз нақтылы сигналы ретінде көрініп,
белгілі нәрсеге меңзеліп айтылады. Бала үлкендермен сөз арқылы байланысқысы
келеді. Осындай сөздер оның практикалық әрекеті мен нақтылы қажетін өтеуге
байланысты туып отырады. Баланың алғашқы кездегі сөзінде зат есімдер көп
болады, бұл сөздер айналасындағы заттармен, адамдармен қатынасында елеулі
роль атқарады.
Мектепке дейінгі кезеңде бала тіліннің қалыптасуына ересек адамдардың
сөзінің әсері өте күшті болады. Бала оларға үнемі еліктеп, өз бетімен сөз
шығаруға талпына бастайды, ол басқа балалардың, тіпті үлкендердің сөзінде
байқалған қателіктерді көргіш келеді, яғни баланың тіл сезімі күшті болады.
Отбасында баланың сөйлеу әрекетінің дұрыс қалыптасуына жеткілікті
көңіл бөлінсе, мектепке келгенде оңай хат танып, сабақты жақсы үлгеріп
кетеді. Осындай балалардың ана тіліндегі сөз қоры 4000-ға дейін жетіп
отырады.
Балалардың сөйлей бастаған кездерінен бастап олардың дұрыс, анық, дәл
сөйлей алуына ерекше көңіл бөлу қажет. Мектеп жасына дейінгі балалардың
сөйлеуін тәрбиелеу ( бұл – балалар психологиясының негізгі мәселелелерінің
бірі) ата-аналар мен тәрбиешілердің ерекше көңіл бөлетін мәселесі.
Баланың сөйлеуі мектепке дейін тек қарым-қатынас ролін атқарса,
мектепте жүргенде білім жүйелерін меңгерудің негізгі құралы қызметін
атқарады.
Мектепке түсу бала тілінің жоспарлы түрде дамуына өте қолайлы жағдай
туғызады. Сауат ашу, оқып, жаза алуға үйрену, мектепке дейін өз бетінше
меңгерген ана тілін енді арнаулы пән ретінде ( фонетикалық, лексикалық,
граматикалық тұрғыдан) оқып –үйрену бала тілінің дамуына бұрын-сонды болып
көрмеген үлкен өзгерістер енгізеді. Тілді меңгеру барысында баланың сөйлеу
ерекшеліктері онан сайын жетіле, дами түседі.
Жазбаша сөйлеу- баланың тіл мәдениетінің дамуына ерекше ықпал жасайтын
қуатты фактор. Жазбаша сөйлеуді меңгеруге бала мектеп есігін аттағаннан
бастап белсенді кріседі. Баланы жазу сөзіне үйрету- бастауыш мектептегі
оқуды процентке шаққанда жартысына жуығын алады. Өйткені жазу техникасын
меңгеру- психологиялық тұрғыдан өте күрделі процесс. Бастауыш мектеп
оқушыларының ауызекі сөзі мен жазбаша сөзін салыстыра зерттеу- көптен қолға
алынып жатқан жұмыс.
Оқу дағдысының бірінші кезеңін психологияда анализдік ( талдау) кезеңі
деп атайды.
Екінші кезеңде оқушы сөздің элеметтерін онша қинамай –ақ бір-біріне
жеңіл қоса алатын болады. Әрине, мұнда ол қате жібереді. Бала тұтас сөзді
тезірек оқуға асығады да оның жеке бөліктерін ежіктеп жатпай долбарлап
қабылдайды. Қатенің көбі осындайдан шығады. Әсіресе бала оқыған сөздер сырт
жағынан бір-біріне өте ұқсас болса (көру-кіру, аю-ою, жазу-жағу т.б)
қателер көбірек кетеді. Оқу дағдысын меңгерудің екінші кезеңін синтездік (
жинақтау, топтастыру) кезең дейді.
Үшінші кезеңде бала әріптерді тез танып бір-біріне қосып оқи алады.
Осы әдіспен оқытылған бала ұзамай хат танып кетеді, енді ежіктеуді қойып,
бір- қалыппен оқитын болады. Шапшаң оқу баланың сыныбы жоғарылаған сайын
арта түседі. Мәселен, әліппені бітірген бірінші сынып оқушысы кітапты
дауыстап оқығанда, төртінші сынып баласынан үш есе жай оқиды. Сөздің
мағынасына түсініп, ойланып оқу күрделі ой процестері (салыстыру, жалпылау,
нақтылау, жүйелеу т.б.) жүйесінің болуын қажет етеді. Өйткені ойдың осы
тәсілдері балада бір сыдырғы дамыған болса, оқыған кітабының мазмұнын дұрыс
аңғара бастайды, ондағы негізгі, басты ойларды түсінуде көп қиналмайтын
болады.
Мектепалды даярлық тобы балаларының жан-жақты әрі үйлесімді дамып
қалыптасуы қазіргі әлемдік білім беру ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.