Дарынды балалардың шығармашылық белсенділігін дамыту

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

І. Кіріспе

1. Оқушылардың дарындылығымен қабілеттілігі туралы жалпы
түсінік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2

ІІ. Негзігі бөлім

2.1. Дарынды оқушылармен жүйелі жұмыстың маңызы
... ... ... ... ... ... ... 7

2.2. Дарынды балаларды тәрбиелеудегі кейбір ерекшеліктер
... ... ... ... ... 9

2.3. Дарынды оқушыларды айқындаудың ең тиімді жолдары

мен зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 11

2.4. Дарынды балалардың шығармашылық белсенділігін дамыту ... ... ...
15

2.5. Дарындылықты дамытудағы мұғалімнің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 19
2.6. Оқушылардың ойлау қабілетін логикалық есептер арқылы дамыту.. 22
2.7. Оқушылардың жеке дара қабілеттерін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 24

ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... . 27
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
29

Адам өмірге өзіндік табиғи қасиеттерімен,
қабілеттерімен келеді. Ал бала бойындағы тура
біткен қасиетті дамытатын- оқыту мен тәрбие.
Ж. Аймауытов

1. Оқушылардың дарындылығымен қабілеттілігі туралы жалпы түсінік

Қазіргі кезде дарынды блалар мәселесін зерттеуге қатысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерде маңызды ой- пікірлер
жинақталған. Бұл мәселенің түп тамыры ғасырлар тереңінде жатыр. Адамның
психологиялық еркшеліктері жөніндегі идеялар, оның ішінде қабілеттілік
туралы ойлар сонау ертедегі грек философтарының еңбектерінде, қайта өрлеу
дәуірі ғалымдарының және алдыңғы қатарлы әр елдің озық ойлы педагогтерінің
еңбектерінде көрініс тапқан.
Ертеде адам психикасы танымдық құбылыстың ішіндегі танып білуге,
ұғынуға өте қиын мәселелердің бірі болғандықтан, жетелеген адамдардың
табиғи ерекшелігімен оларда ерекше табиғи қабілеттіліктің болуы құдіреті
күшті құдайдың жаратқаны деп есептелген. Платонның пікірінше, ақын
туындылары өзінің өнерлігімен білімінен емес, құдайдың құдіретінен, оның
белгілеуінен . Платонның еңбектерінде ... Поэт творит не от искусства и
знания, а божественного предопределения и одержимости деп жазады. Бұл
пікірді Демокрит те қолдаған.
Дарындылық жайында айтылған пікірлер өзіндік ерекшеліктеріне
қарамастан, бұл феноменнің негізінде адамға іс-әрекеттің бір немесе бірнеше
түрінде жоғары нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін қабілеттер жатыр.
Дарындылықтың танылуына байланысты екі көзқарас бар: 1. Барлық бала
дарынды болып табылады; 2. Дарынды балалар өте сирек кездеседі. Бұл мәселе
туралы психологтер мынадай тұжырым жасайды: әлеуетті дарындылық іс-
әрекеттің бірнеше түрімен айналысатын балаларға тән, ондай балалар аз емес.

Балалар өздерінің дарындылықтарын іс-әрекеттің әр-түрлі түрінде
көрсете алады. Сонымен қатар, іс-әрекеттің бір түрінде дарындылықтың
әртүрлі аспектілері көрінуі мүмкін. Дарыныдылықтың бірнеше түрі және
формалары бар, баланың психологиялық мүмкіндігі оның дамуының әртүрлі
кезеңдерінде өте күшті болып келеді және де ол баланың қандай ортада
өсетіндігіне бйланысты болады. Балалар ерте кезден бастап белгілі бір іс-
әрекетке қабілеттілік байқатады (суре салады, билейді, өлң айтады, белгілі
бір музыкалық құралда ойнайды, мүсім салады.). Бірақ бұл қабілеттілікті
қалыптастырып жүйелі дамытып отырмаса, ол қасиет жас өскен сайын бірте-
бірте жойыла бастайды, жас жеткіншектің болашақ кәсіби өміріне бағыт
-бағдар бере алмайды.
Қабілеттілік- адамның жеке басына тән белгілі бір іс-әрекетті
орындауда жетекші рөл атқаратын ерекшелік, белгілі бір тәсілді шешудегі
шапшаңдықтың, тереңдіктің және тұрақтылықтың көрініс беруі. Сонымен қатар,
әркімнің қолынан жаңаны жасау мүмкіндігі, оның белгілі істерді үлгеруге
бейімделген психикалық қасиетінің ерекшелігі.
Дарындылық ұғымының мәнін түсінуде маңызды болып табылатын қабілет
түсінігінің бүгінгі ғылым қабылдап отырған үш негізгі көрсеткішін айтайық:
1. Қабілет – бір адамды екіншісінен ажырататын дара психологиялық
ерекшелік. Баршаға бірдей тән қасиеттері қабілет бола алмайды. 2. Қабілет –
барша тұлғаға тән болған ортақ сапа емес, кей адамға ғана дарыған қандай да
бір не бірнеше іс-әрекетті табысты орындауға жарайтын өзара ептілік. 3.
Қабілет - нақты адамға топталған білім, екпілік және дарындылардан оқшау,
қажет әркетті игеру желісінде ғана көрінеді.
Дарындылықтың анықтамасын оқушыларға қатысты қолданған кезде біз әр
балаға байланысты әлеует мүмкіндіктердің дамуының белгілі бір деңгейі
жөнінде айтылатын жеке тұлғаның әлеуетін қарастырамыз. Дарындылық
әлеуеттің негізгі сипаты деп іс-әрекет үрдісі кезеңінде пайда болатын және
дамитын мүмкіндіктерді айтамыз. Барлық арнайы қабілеттер іс-тәжірибе
барысындаға нақты шарттардың әсереінен дамиды.
Дарынды балалардың есте сақтау қабілеті, зейіні күшті болып келеді.
Оқыту үрдісінде ерікті және еркісіз есте сақтау әдістері оқыту материалының
екі түріне : сөз жүзіндегі және көрнекі түрінде дұрыс қалыптасқан.
Психологтер дарындылықтың белгілерін екі аспектіге бөліп қарауды
ұсынады: Инструменталды және мотивациялы. Біріншісі, қызметтің тәсілін
білдірді, екіншісі, бала шындықтың және өзінің іс-әрекетінің түрлі қырына
қандай көз қараспен қарайды, оларға деген қарым-қатынасының қандай екенін
білдіреді. Американдық ғалымдар дарынды бала мәселесі жөніндегі тәжірибелік
бақылауға сүйене отырып, өзара байланысты үш белгіге ерекше көңіл аударады:
танымның жоғары деңгейде дамуы, психикалық дамуы, физикалық мәліметтер.
Дарынды бала жайында жоғарыда айтылған сипаттамаларды байланыстыра
келе, дарынды баланың қарапайым балалардан ерекше болып келетін белгілерін
қарастырамыз. Дарындылықтың сыртқы көріністері әртүрлі интеллектуалдық және
жеке тұлғалық қабілеттіліктерінде түрліше көрінеді.
Мұғалім баланың теориялық пайымдауларының алғашқы көріністерін дөп
басып, ал одан кейін жетілдіруге тиіс және оған айналасындағы көптеген
заттардың болу себептері мен шарттарын тиісті дәрежеде түсіндірулері керек.
Осы арқылы нақты бейнелі ойлаумен бірге бастауыш мектеп оқушыларында
біртіндеп дерексіз заттармен құбылыстардың себептері мен негіздерін
іздейтін, оларды түсіндіруді талап ететін ойлаудың ең қарапайым әдістері
қалыптаса бастайды.
Мектептегі оқу үрдісі және интеллектуалдық қабілетін, білімдік
дағдылы қалыптастыру білімнің күрделі жүйесін ұғындыру үшін емес, сонымен
бірге таным үрдістерін дамыту үшін қажет.
Оқу материалын меңгерту үшін әрбір өтпелі кезеңде таным үрдістері
жүйесін дұрыс дамыта білу қажет. Бұл – жаңғы зейін аудару, түсіну әрі оқу
материалын есте сақтау. Психология ғылымында және педагогикалық тәжірибеде
қалыптасып кеткен таным үрдістерін бөліп қарау мұғалімнің баланы оқытуда
барлық интеллектуалдық жүйесін дамыту жұмысын қиындатады. Ал негізінде
үрдісі ғана емес, жалпы интеллектуалдық жүйені дамыту қажет.
Дарынды балаларға берілетін білімнің теориялық жақтары, құбылыстарды
түсіндіру, байланыстарды анықтау (оларды жалпылау) едәуір тереңдетілген
және кеңейтілген түрде берілуі тиіс. Абстрактілі теориялық материалдарды
және істі меңгере алатындай етіп, әрбір баланың ақыл-ойын пайдаланатындай
жан-жақты дамуы үшін белсенді оқуды ұйымдстырған жөн. Бұл өз кезегінде
бастауыш мектеп оқушыларының логикалық пайымдауларының, дерексіз ойлауының
қарапайым, бірақ маңызды тәсілдерін игеруге тәрбиелейді.
Оқу материалын жақсы меңгеру және шығармашылық қабілет- дарындылықтың
айқын белгілері. Сұрақ қоя білу, тапқырлық, кітаппен жұмыс, құбылысты
бақылау, талдау, болжам құруға талпыну сияқты біліктері қалыптасады,
пікірін ерекше етіп айту ерекшеліктері шығармашылықпен тығыз байланысты
болып келеді.
Дарынды балаларға тән тағы бір еркешелік- ойдың айқындығы, яғни,
күрделі мәселелерді айқын сөздермен, оны бір-бірінен шығатын етіп тиісті
жүйелермен көрсете білуі (1-кесте).
Табындылық -бұл адамның ұдайы, шалт әркеттерін төмендетпей көрінген
қиыншылықтарға төзе білуі. Өз табандылығынан адам қоршаған жағдайлар ішінен
қажетін табуға шебер. Сәтсіздікте мүдіру, күмәнға берілу- табанды адамға
жат қасиеттер, басқалардың қарсылығын, мінеп- шенегенін бұл өткір мінезді
тұлғалар елей бермейді.
Табандылық әртүрлі деңгейде көрініс береді. Мысалы, дарынды бала өз
шешімін қорғай алмай, алғашқы кедергіден- ақ сескеніп, оны жеңудің амалына
көзін жеткізе алмай, жалғастырайын десе, ерік күші жетпей, істен бас
тартатыны да болады. Бұл жағдайда балада қара басының тәндік мүддесі
басымдау болып, ақыл, оймен сыртқы жағдай талаптары сыртта қалады.
Бұлақ көрсең көзін аш деген ұлағат сөзге сүйеніп, бар мүмкіндікті
пайдаланып, баланың қабілетін дарынын ашу – мұғалім міндеті.
Оның үстіне бала бойындағы ерекшелікті, қабілетті мұғалім танып,
соған бағыттап білім мен тәрбие берсе, баланың болашағының ірге тасы дұрыс
қаланатыны сөзсіз.
Дарынды балалардың табиғатын танудың психо- әлеуметтік аспектілерін
ғылымда былайша сипаттау қалыптасқан: күшті дамыған шыншылдық сезімі
болады, ой –арманы, қиялы күшті әрі кең өрісті болады.
Сонымен, дарынды бала ойлау дербестігіне ие, ол жаңа мәселелер мен
проблемаларды қоя біліп, оларды тың әдістермен шеше біледі. Ал бұл қабілет
өз кезегінде ойлаудың белсенділігімен кезіккен міндеттермен мәселелерді өз
бетінше шешуге ұмтылыс жасайды.
Дарынды бала қойылған проблеманы тұтастай көре біліп, оған байланысты
болмыс сырларын көптеп шешуге, белгісіз нәрселерге зер салып, қызығады,
түсініксіз нәрсені білуге ынтазарлық, түрлі сұрақтарға жауап іздеп, ой
әрекетімен шұғылдануға бейім келеді.
Сондықтан мектеп оқушыларының дарындылығын дамыту жұмыстарын жүйелі
ұйымдастыру басты мақсат, ғылыми проблема болып табылады.
Анықтаманың мазмұны бізге қазіргі ауыл мектептері оқушыларының
дарындылығын дамытудың моделін жасауға мүмкіндік береді (2 -кесте).
Ғылыми – педагогикалық, оқу - әдістемелік әдебиеттерді талдау
бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық дарындылығын дамытудың деңгейлерін
анықтауға мүмкіндік берді. Зерттеу нәтижелері оқушылардың шығармашылық
дарындылығының 3 деңгейін көрсетті: Креативті деңгей, интегративті деңгей,
когнитивті деңгей.
Сонымен, ұсынылып отырған шығармашылық дарындылықты дамытудың құрылымдық –
мазмұндық моделі оқушылардың танымдық және тұлғалық дамуы мен олардың
даралық ерекшеліктерін, айқын қабілеттерін, креативтілігін арттырып,
шығармашыл дарынды тұлғаның қалыптасуына негіз болады деп есептейміз.
Дарындылықты дамыту мәселесі бойынша жасалған теориялық талдаулар
негізінде мына тұжырымға келдік.
1. ХХІ ғасырдың әлеуметтік – экономикалық көзқарасы- шығармашылық тұлғаның
қалыптастыру мәселелерін қоғамдық басымдылыққа айналдыру. Шығармашылық
тұрғыда ойланатын, интеллектуалдық сипатта әрекет ететін жас адамдардың
тәрбиеленуі, оқуы және ой- өрісінің дамуы мемлекеттік сипат және әлеуметтік
мән – мазмұнға ие болуда.
2. Шығармашыл дарынды тұлғаны дамыту бойынша жұмысты ұйымдастыру оқушының
тұлғалық бағытын белсенді позициясына бағыттауға мүмкіндік беретін оқу
еңбегінің шығармашыл, вариативті құрылымын талап етеді.
3. Дарынды феноменің зерттейтін ғылыми ойдың дамуына өткенді шолу көзқарасы
негізінде оны әлеуметтік мәселе ретінде оқыту қоғам дамуындағы
постиндустриалды фазаның басталуының ерекшеленетінің бүгінгі күні бүкіл
әлемдік ғылымда осы феноменнің табиғаты жөнінде терең білімнің қажеттігін
көрсетеді. Дарындылықтың мазмұнды интерпретациясы диагностиканың
психологиялық – педагогикалық көптеген тұжырымдамаларының, оқушы әлеуетінің
танымдық – шығармашылық дамуының биік тұғыры болып табылады.
4. Шығармашылық дарындылық мәселелері жөніндегі ғылыми ақпарат көздерін
зерделеу берілген феноменнің анықтамасымен салыстырғанда бірізділіктің
жоқтығы, әртүрлі пікірлердің көп екендігі байқалады.
Шығармашылық дарындылық ақыл –ой және мотевациялық факторлар
ықпалдастығында осы құбылыстың түсінігін тұтастай ашып көрсететін жаңа
бағдар ретінде қарастырылады. Дарынды тұлғаның сапалық сипаты өзіндік
жауапкершілікке, тұғырлы нәтижеге, бағытқа жеткізетін, шығармашыл іс -
әрекетке қабілеттілік, креативтілік, танымдық – интелллектуалдық
қызығушылығының кеңжігімен және барлық жаңалыққа ашықтықпен анықталады.
5. Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді талдау, мектеп тәжірибесінің зерделеу
– дарындылықты дамытуда шығармашылық ойлаудың дамуына септігін тигізетін
функционалдық мүмкіндіктері, тұғырлы идеяларды генерациялау дағдысы,
ойлаудың дәстүрлі түрінен бас тартуы, өзекті мәселелерді жүйелі шешуі
бастауыш сыныптағы танымдық іс-әрекет үрдісінде шығармашыл тұлға ретінде
қалыптасуының факторы болып табылады.
6. Танымдық іс-әрекет үрдісінде оқушыны көркем бейнелер әлеміне тарту
оқушылардың дарынды тұлғасын қаыптастырудың тиімді жолдарының бірі болып
табылады.
Сонымен қазіргі кездегі білім беру жүйесінің қайта жаңартылуы баланың
шығармашылық дарындылығын тануға және болжам жасауға жаңа көзқарасты талап
етуде. Дарында балаларды тану- нақтылы бір баланың дамуын талдау мен
байланысты ұзақ үрдіс. Қайсы бір әдістің көмегімен зеректіліктің айқындалуы
мүмкін емес. Шығармашыл оқушылардың дарындылығын анықтау кезінде кешенді
көзқарас танытқан маңызды болып табылады.

2.1. Дарынды оқушылармен жүйелі жұмыстың маңызы

Елбасымыздың Қазақстан халқына жолдауында: Ғасырдағы экономикалық
және әлеуметтік ұмтылыстағы негізгі жетекші күш- адамдар, олардың еркі,
жігері, табандылығы, білімі деген өзекті пікіріне сай оқушы жастардың
шығармашылық әлеуетін өсіруге ден қою қажеттілігі туындап, ҚР-ның Білім
туралы заңында ең алғаш әр баланың жеке қабілетне қарай интеллектуалдық
дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту сияқты өзекті мәселелер енгізілді.
Дарынды тұлғаны дамытуды негізгі мақсаттың бірі етіп, дарындылық
қабілетін өшірмей, өсірсек, болашақ талантты маман болып қалыптасады да
іске бейімділігімен, шығармашылық тапқырлығымен жігерлі еңбек етіп, қоғамға
орасан зор пайда келтіреді.
Кез-келег пән мұғалімі өз пәнімен сыныбындағы қабілетті, зерек,
талантты баланы жіті бақылай жүріп анықтап, сонымен жұмыс жүргізу жоспарын
құрып, дарынды оқушылармен үнемі жұмыс жасау керек.
Бала бойындағы ерекше қасиет пен қабілетті, дарындылықты тани білу,
оның ары қарай дамуына бағдар беру оңай шаруа емес. Әйтсе де, әр баланың
жеке қабілетін анықтап, алға жетелеу, заман талабына сай, өз бойындағы озық
өнегесін шәкіртінің санасына сіңіру, шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту-
бүгінгі ұстаздардың парызы.
Дарынды балаларды анықтау, дамыту, оларға қолдау көрсету қазіргі
уақытта білім жүйесіндегі қолға алынып жатқан өзекті мәселе десек те,
жоғары оқу орындарында дарынды оқушылармен жұмыс жасайтын арнайы маман
даярланбайтыны баршамызға аян. Жоғарыда атап өткендей, дарынды оқушы
мұғаліммен психологтардың көмегімен анқталады әрі олар дарынды тұлғаның
шығрмашылық дамуына бағыт-бағдар беріп, даму әрекетіне зерттеу-талдау
жұмыстарын жасайды.
Дарынды баланы анықтаудағы мақсат:
1) дарынды оқушыны дамытуға ерекше назар аударып, сол бағытта талмай
жұмыс жасау;
2) дарынды оқушыға қосымша тереңдетілген тапсырмалар, бағдарламалар
жасап, өздігінен жұмыс істеуін қадағалап, шығармашылық ізденісіне
кеңестер беру;
3) дарынды оқушымен жұмыс жоспарын жүйелі құрып, нақты талап қою, тиімді
әдіс-тәсілдермен қажетті материалдарға сілтеме жасау;
4) түрлі диагностикалық жұмыс жүргізіп, бірімен- бірін байланыстырып
отыру;
5) зерттеу жұмысымен айналысуна көмектесе отырып, шыңдалу мақсатында
түрлі байқаулармен сайыстарға қатысуын ықпал ету;
6) дарынды тұлғаның дамуына бірден-бір әсер ететін: ата-анасы, мектеп пен
мұғалімдерімен қатар жалпы жұртшылық пен, БАҚ-пен тығыз байланыста
болуын қаматамасыз ету.
Әр мұғалім дарынды оқушымен жұмыс жасау үшін ең алдымен мына сұрақтарға
жауап іздегені дұрыс:
- дарындылық, қабілеттілік дегеніміз не?
- дарындылықтың пайда болуына не себеп болады? (қоршаған орта ма, тұқым
қуалаушылық па, әлде тәрбие ме?)
- оқушы дарындылығын, оның дарындылық әлеуетін қалай анықтауға болады?
- дарынды оқушыны анықтайтын психодиогностикалық әдістемелердің қайсысы
тиімдірек?
- неліктен кей адамдардың дарындылығы, қабілеттілігі ерте байқалған?
(Поскаль, Моцарт, Гаус, Гете, Архимед )
- Неліктен кей адамдардың дарындлығы, қабілеттілігі ересек жастар пайда
болған? (Ньютон, Гегель, Дарвин, Менделеев, Декарт)
Осы сұрақтарға талмай жауап іздеп, соны таба білген мұғалім ғана
дарынды оқушымен нәтижелі жұмыс жасай алады.
Ғалым Ожегов Дарындылық – табиғаттан берілген ерекше қасиет деп
түсіндірсе, енді бір ғалымдар ерекше қасиет ана құрсағында жатқанда пайда
болады, бұл - анатомиялық нышан дегенге саяды.
Бала бойында ертелі-кеш байқлатын бұл ерекеше қасиетті, яғни
дарындылықты анықтау, онымен жүйелі жұмыс жасау дарынды тұлғаның
интеллектуалдық жағынан дамуымен кемелденуіне ықпал етеді.
Дарынды оқушылармен жұмыс жасайтын мұғалімдер мен жүргізген
зерттеулерінің негізінде, ағылшын психологі П.Торранс мұғалімдер арасында
көбіне Дарынды оқушы – бұл жақсы оқитын оқушы деген қате пайымдаулардың
жүйе орын алғандығын айта келе, оның орташа тіпті нашар оқитын оқушылардың
арасында болуыда әбден мүмкін екендігін ескертеді. Осы орайда, қазақ
халқынан шыққан тұңғыш психологтардың бірі Ж. Аймауытовтың : Адам өмірге
өзіндік табиғи қасиеттерімен, қабілеттерімен келеді. Ал бала бойындағы туа
біткен қасиетті дамытатын – оқыту мен тәрбие деген пікірі еске түседі.
Американдық зерттеуші – ғалымдар: неғұрлым баланың қабілеті мен
талантын дамытуға ертерек көңіл бөлінсе, соғұрлым оны толық ашуға болады..
Бала бойындағы ерекеше қасиеттерді оған жақын жасы үлкендер дұрыс,
жеткіліксіз бағаламаса, оның өзгелер сияқты болып, қалып қою мүмкін. ,
- дейді.
Міне, осындай кереңсіздікутерге жол бермеу үшін де білім саласында
дарынды тұлғаны дамыту- басты мақсаттың бірі болып отыр. Олай болса, жаңа
ғасырдың зерек шәкірттерін тәрбиелеуші әр мұғалім – дарынды оқумен жұмыс
жасауға міндетті әрі жұмыс жасау барысында өзінің бағыт-бағдарына,
біліміне, қабілетіне қойылатын талаптарды негізге ала жұмыс жасаса, ол
дайындаған дарынды оқушы- кез-келген ортаға тез бейімделгіш, жан-жақты
дамыған жеке тұлға болып қалыптасары сөзсіз.
Дарынды оқушылармен жүйелі жұмыс жасауда пән мұғалімдері төмендегі
талаптарды назардан тыс қалдырмағаны дұрыс:
1. Мұғалімнің бағыт-бағдарына қойылатын талаптар:
- дарынды оқушымен жұмыс жасаудың әлеуметтік қажеттілігін сезіну;
- қабілеті жоғары оқушыларға ерекше ықыласпен қарап, жақсы қарым-
қатынаста болу;
- дарынды оқушымен жұмыс жасауға қызығушылық таныту әрі нәтижелі әдіс-
тәсілдерді талмай іздену;
- дарынды оқушы ата-анасымен тығыз байланыс орнату;
- дарынды оқушымен жұмыс кезінде жоғары нәтижеге қол жеткізуге ұмтылу;
2. Мұғалімнің біліміне қойылатын талаптар:
- өзінің сабақ беретін пәнін мемлекеттік стандарт дейгейінен жоғары
деңгейде білу;
- қызмет нысанын, яғни біріңғай педагогикалық үрдісті білу;
- оқушы даярлығының моделін білу;
- жеке тұлға қалыптастырудың әдіс-тәсілін білу;
- дарынды оқушыны анықтаудың психодиагностикалық әдіс-тәсілін білу;
- дарынды оқушының дамытуда үлгерімге ғана көңіл бөлмей, оның басқа да
көрсеткіштеріне көңіл бөлу;
- қазіргі заманға сай оқытудың жаңа технологияларын білу;
- дарынды оқушының еркешелігін ескере отырып, шығармашылық пен жұмыс
жасайтындай тапсырмалар дайындай білу;
3. Мұғалім іскерлігіне қойылатын талаптар:
- дарынды оқушына анықтау әдіс-тәсілдерімен жұмыс жасай алуы;
- дарынды оқушылармен жұмыс жасауғ арналған жоспар құрып, онымен
тұрақты жұмыс жасау;
- оқушы дарындылығын дамытуға қажетті зерттеу жұмыстарын жүргізу;
- оқытудың инновациялық технологияларын қолдана білуі;
- дарынды оқушыны зерттеуге психодиагностиклық күнделік жүргізу;
- оқушымен қарым-қатынасты психологиялық тұрғыдан сауатты орнату ;
- дарынды оқушымен жұмыстың нәтижесін нақты бағалай білу;
- дарынды оқушының ғылыми-ізденіс жұмыстарымен айналысуына жекешілік
ету;
- дарынды оқушымен олимпиадаларда, сайыстармен байқауларда жетістікке
қол жеткізе алатындай деңгейде жұмыс жасау;
- дарынды оқушы ата-анасына түрлі педагогикалық- психологиялық
кеңестер беру.
Осындай талаптарды басшылыққа ала отырып, жұмыс жүргізетін әр
мұғалімнің дарынды оқушысы болшақ еліміздің гүлденуіне үлес қосарына еш
күмән келтірмейді.

2.2. Дарынды балаларды тәрбиелеудегі кейбір ерекшеліктер

Бүгінгі тәуелсіз еліміздің дамып, одан әрі өсіп-өркендеуімен
Елбасымыздың атап айтқандай бәсекеге барынша қабілетті болуы ең алдымен осы
мемлекеттік ірге тасын құрайтын жастардың білімділігі, мәдениеттілігі,
саяси саналығымен өмірге бейімділігіне байланысты болса керек. Бүгінде
қоғамда болып жатқан әлеуметтік, экономикалық, саяси құбылыстар жас ұрпақты
тәрбиелеу ісінде жаңа өзгерістер енгізуді талап етуде. Бұл ретте ұлттық
және жалпы адамзаттық құндылықтарды бойына сіңіре білген рухани бай,
сауатты өмір салтын ұстанатын әрі өз отанының нағыз ұлтжанды азаматын
тәрбиелеу- өзекті мәселе. Сол себепті де жеке адамның дамуымен оны дұрыс
тәрбиелеу, педагогикалық және психологиялық бағыт-бағдарға тікелкй
байланысты. Бұл ретте балаға тәлім-тәрбие беріп, оны білім-ғылымға баулитын
ұстаздарымен тәрбиешілерінің міндетті түрде білікті, көрегенді әрі өнегелі
болғаны абзал. Білімдіден шыққан сөз, талаптыға болсын кез деп хәкім Абай
айтқандай ақыл-ой тәрбиесінде пікірлесі, пікір талас арқылы ой дамыту оқушы
тұлғасының өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес оның дарынын дамытуға,
интеллектісін арттыруға ат салысатын адамның өзі осыған сай болғаны дұрыс.
Тәрбие- тұлғаны қоғамдық, мәдени және өндірістік өмірге белсене
қатыстыруды мақсат ететін дайындау үдерісі. Осы орайда ғалым-ұстаз Әдібай
Табылды Жеке тұлғаны өмірге бейімдеп, жан-жақты дамыта даярлау үшін бұл
қасиетті әрекетке адам, ұжым, топ жалпы әлеуметтік жауапкершілікпен
қатысады дегенді алға тартады. Осыны ескере отырып Әбу Досмұхамбетов
атындағы облыстық дарынды балаларға мамандандырылған гимназия-интернатында
тәрбие жұмыстары мына бағыттарда жүргізіледі:
1. оқушылардың жоғары интеллектуалды деңгейіне жете көңіл бөлінуі;
2. шығармашылық пен айналысу мүмкіндігі;
3. өздері ұнататын бір пәнді тереңдетіп оқуы.
Біздің мектеп-интернатта тәрбие жұмыстары ата-аналармен, ұстаздармен
және әр сыныптың топ басшыларымен бірлесіп, жоспарлы түрде жүзеге
асырылады. Сол себепті де балалардың өзіндік дамуына жете көңіл бөлінеді
деуге толық негіз бар. Бүгінгі кез-келген оқушы болашақ маман деп қарасырар
болсақ, қазірден бастап олардың өмңр жолының бағыт-бағдарын айқындауына
мектеп бітірісімен өз қалауларымен қабілет – қарымына қарай мамандық
таңдауы үшін сол бейіміне орай оған жан-жақты көмектесу, әр дайым рухани
жетілдіріп отыру қажеттігі қаперден шығарылмайды.
Бұл ретте оқушылардың:
1. Қоғам алдындағы азаматтық парызымен әлеуметтік жауапкершілігін
түсінуіне ;
2. Өз потенциялын толық пайдалануға үйренуіне ;
3. Белсенді өмір көзқарасына дағдылануына;
4. Өзін-өзі тәрбиелеу, қалыптастыру және өз-өзіне бақылау жасау;
5. Жеке құндылық сезімін тәрбиелеуге;
6. Рухани және адамгершілік қабілетін қалыптастыруға;
7. Дене шынықтыру жағынан жетілдіруге;
8. Жан-жақты сауаттылыққа талпыныстары ұстаздармен тәрбиешілер
тарапынан жоғары қолдау табады.
Бір ескерерлік жайт: интернат тәрбиесіндегі оқушы қауымының білімдік,
ой -саналық дамуына оның тегімен бүгінде қоршаған ортасы тікелей әсер
етеді. Жеке тұлғаның дамуындағы кейбір қайшылықтарда көп ретте осыңған
байлнысты өрбейді. Біз тәрбиеде балалардың бойындағы ерекше қасиеттерін
айқандап, тәрбие мақсаттарына қайшы келетін оның іс-әрекетіндегі, мінез-
құлқындағы кейбір келеңсіздіктерге қарсы тәлім-тәрбиелік тәсілдерді
қолданамыз. Атап айтар болсақ, мектеп – интернат жүйесінде қызмет атқаратын
тәрбиешілер оқушыларды зерттеуді диагностикалық карта, сауалнама жүргізу,
арнайы әңгімелесу, түрлі дөңгелек үстелдер өткізу мен сабақтан тыс
үйірмелер арқылы жүзеге асырады. Кейін бұл іс-шаралар тәрбиешілердің
бірлестік отырыстарында қаралып, жан-жақты талданады. Мысалы, тәрбие
негізі – ұлттық тәрбие тақырыбында дөңгелек үстел өткізіліп, шәкірттердің
тәрбиені қаншалықты бойына сіңіре білгені анықталып, тәрбиешілер тарапынан
жан-жақты талқыланады. Сондай-ақ жыл бойына жоғары деңгейде өткізілген
түрлі тәрбие шараларының қорытындысы бойынша байқау ұйымдастырылып, үздік
деп табылғандары Жыл тәрбиешісі, Жыл сынып жетекшісі аталымдарында
арнайы марапатталады.

2.3. Дарынды оқушыларды айқындаудың ең тиімді жолдары мен зерттеу
әдістері

Дарынды баланы анықтау үшін ең тиімді іс-әрекет негізінде оқушының
қабілетін анықтау қажет. Жас тұлғаны дамыту үшін өзіндік сана-сезімін ояту
қажет. Дарындылық қабілет адам бойындғы кейбір өзгерістерге,
мүмкіншілігіне, даму тенденцияларына байланысты. Дарындылық қыділет
оқушының жыл бойы шығармашылық, ізденіс құлшыныстарына өз әсерін тигізеді.
Баланың бойындағы жеке дара қасиетін ояту мақсатында іс-әрекетке итермелеу
күш-жігерін дамыту қажет. Сол дарындылықты анықтау үшін мектеп психологтары
лонгитюд әдісі арқылы әр оқушыны сырттан бақылап, бойындағы жеке дара
қасиеттерін анықтауына себебін тигізу қажет деп ойлаймын. Айқындаудың
бірден-бір белгісі: дарынды баланы күнделікті өмірінде болып жатқан түрлі
іс-әрекеттің ерекшелігін педагогикалық бақылау әдісін қолдану арқылы
анықталады. Дарынды бала- даналықтың, ғұламалықтың, құдіреттіліктің,
адамгершіліктің кәусар тамшысы, ағымды тасқыны, дария көлі, мұхиты.
Біз ойлаймыз дарындылық оқушының тәуелді мүмкіндіктері десек нағыз
дарынды оқушыны анықтау аның жан-дүниесіне, ойлау қабілетімен шығармашылық
ізденіс күшін анықтасақ, дарынды оқушы ол өзінің іс-әрекетіне тиімсіз жеке
бойындағы ізденіс қасиетіне бір пәнге деген қызығушылығы немесе кейбір
шебер, қол өнер, көркем өнерпаз үйірмелері арқылы дамуына өз ықпалы туады.
Әр адамның әркетінің бір түріне жарамдылығын көрсететін дара ерекшелік
болады. Қандайда болсын бір нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Егер
адамның туысында сол қабілет табылып, ол тәрбиеленсе, оның қабілет
дамымайды. Дарындылықтың негізі – ізденіс пен белсенділік. Ізденіс
оқушылар ғылыми қоғамның жұмысы. Оқушылрдың ғылыми қоғамның секция жұмысы
және оқушының ғылыми қоғамның бұқаралық жұмысы байқалады. Жалпы жиналыс
конференциялар, байқаулар, олимпиадалар, көрсетулер, ғалымдармен
кездесулеп, тақырыптық кештер ұйымдастыру, көрмелер, ғылыми және жоғары оқу
орындарының лабораториясына бару. Ғылым, техника апталықтарына, басқа да
бұқаралық шығармашылық істерге қатысу; Түрлі байқауларды қою мен өткізу
референттік жұмыстарды талдау, ғылыми зерттеу іздеу. Өнертапқыштық
жұмыстарды қорғау, сараптамалық лабораториялардың әдіс-тәсілін тереңдетіп
көрсету.
Түлектермен қосымша әдебиетпен өз бетінше жұмыс жасау, орындалған
жұмыспен ғылыми зерттеу жұмыстарының тақырыбымен жұмыс жасау. Дарынды
оқушымен жұмыс жасағанда, оқушы жанындағы психологиялық-педагогикалық және
әлеуметтік жағдайына назар аудару керек. Балаға әсер етені орталар: ата-
ана, мұғалім, қоршаған ортадағы жолдастары. Баланың жанын түсініп, ерік күш
– жігерін оятқан кезінде ізденушілікке көңіл бөлі қажет. Оқушының
дарындылығын психодиагностикалық әдістемелер жинағы арқылы анықтап,
бақылау, әңгімелеу жоспарланған сұрақтар арқылы оқушының сөзді есте сақтау,
өз пікірін дұрыс шешім тауып сөйлемге толық мән беріп жеткізуін байқауға
болады. Дарынды оқушыны анықтап болған соң, оларды дамыту жұмыстары
басталады. Яғни баланың мүмкіндігін толықтыру, жүйелеу ғылими жоба ретінде
көмек беруін мұғалім таратынан көмек көрсетіледі. Дарынды оқушылармен жұмыс
барысында мұғалім үшін қалыптасқан тұлғаны дамытуға ең тиімді жолмен кеңес
серияларын ұйымдастыруға себеп туғызады. Дарынды оқушының жүрегіне жол
тапқан ұстаз педагогикаылқ тұрғыдан шеберліктің қайнар көзіне айналады.
Дарындылық табиғаттан берілген ерекше қабілет деп түсінуге болады. Мысалы:
жоғарыда аты аталған дарындылықтың мынандай түрлері бар. Интеллектуалдық,
академиялық, көркемдік, шығармашылық, лидерлік және спорттық. Мектеп
психологы болғандықтан осы аталған топтың ішінен психодиагностикалық
тестермен сырттан бақылау арқылы мектепте дарынды оқушылардың қабілеті
шығармашылықпен лидерлік топқа жататындығын анықтап байқадым. Ақыл-ой
дарындылығы едәуір басым оқушыларды ойлауды бағалау диагностикасын жүргізу
арқылы анықтауға болады. Диагностика арқылы оқушының ақыл-ой дамуы,
танымдық әркетіндегі тұлғалық ерекшеліктері туралы толық мағлұмат алуға
болады. Сараптама жүзінде логикалық ойлауын жеткізуді анықтау әдістемесі
алынды.
Мақсаты: Артық сөзді алып тастау әдістемесі ұсынылады. Ол баланың
маңызды бөліктерін бөліп көрсетуін, жалпылай білім дағдысын көрсетеді.
Әдістеме төрт сөзден тұратын онбес сериядан құралған. Мұғалімде секундомер
мен хаттамасы болуы керек. Артық сөзді алып тастау әдістемесінің бланкісі
1. Кітап, портфель, чемодан, әмиян.
2. Пеш, керсин, шырақ, электроплиткасы.
3. Сағат, көзілдірік, таразы, термометр.
4. Қайық, қол арба, мотоцикл, велосипед.
5. Ұшақ, шеге, ара, желдеткіш.
6. Көбелек, штанггенциркуль, таразы, қайшы.
7. Ағаш, этажерка, сыпырғыш, айыр
8. Ата, мұғалім, ана, әке.
9. Қырау, шаң, жаңбыр, шық.
10. Су, жел, көмір, шөп
11. Алма, кітап, тон, раушан.
12. Сүт, қаймақ, ірімшік, нан
13. Қайың, қарағай, жеміс, емен.
14. Минут, сағат, секнд, кеш
15. Ақерке, Айдын, Зульфина, Баубековна.
Зерттеу дербес жүргізілді.
Нұсқау : берілген төрт сөздің ішінен үш сөз орта белгілеріне
байланысты бір ұғымға біріктіріледі. Ал бір сөз бұларға қосылмайды, сол
артық сөзді алып тастау керек. Мағынасы қарай сай келмейтін сөзді қатардан
тапта сызып таста. Тапсырманы тез әрі қатесіз орындау керек. Бала берілген
нұсқауды ұқпаса, бір екі мысал келтіріліп түсіндіріледі, ондада түсінбесе
мұғалім баламен бірлесе отырып жұмыс істейді. Балағы жұмыс істеу мүмкіндігі
беріледі. Психолог уақыты және тапсырманы қаншалықты дұрыс орындағанын
хаттмаға түсіріп отырады. Тапсырма балдық жүйемен бағаланады. Дұрыс жауап
екі ұпай, қате жауап нөл ұпай.
Зерттелген әдістеменің көмегі арқылы оқушылардың ісденіс талаптарын ашу
мақсатында оқушылармен мұғалімнің арасындағы байланысты одан әрі көтеруге
мүмкіншілік туды. Сараптаманың жауап парағына сүйенетін балсақ.
1. Кітап, 2. Шырақ. 3. Көзілдірік, 4. Қайық 5. Ара, 6 Көбелек, 8. Ағаш,
9. Шаң, 10. Жел 11. Алма 12. Ана 13. Жеміс 14. Кеш 15 Баубекова.
Осындай әдістемелер арқылы оқушының қабілетін, дарындылығын,
ізденушілігін анықтауға болады. Болашақ дарынды бала өз қатарынан әлдеқайда
дамыған, ерекше зейіні бар, белгілі іс-әрекет бойынша асқан қабілеттілік
танытып, жоғары жетістіктермен танылатын баланы тәрбиелеу – аса маңызды
талап дейміз.
Дарындылық- жеке тұлғаның өте күрделі, көп аспектілі қыры. Олар әр-
түрлі, бір-біріне ұқсамайды. Дарынды баланы байқамау мүмкін
емес,көпшіліктің ортасында ол өзінің іс-әрекетімен, бейімділігімен,
қабілеттілігімен ерекше көзге түседі. Баланың бойындағы туа біткен
қасиеттерді дамытатын – оқумен тәрбие. Оқушыны пәнге қызықтыруда назар
аударатын негізгімәселенің бірі: баланың таным белсенділігін арттыру болып
табылады. Дарынды балалармен жұмыс жүргізетін мұғалім жан-жақтылығымен
бірге кәсіптік қабілеті жоғары, түпкі нәтижеге жету үшін білімі мен
тәжірибесін ұштастыра білу керек. Әрбір оқушының көңіл-күйін жүрегімен сезе
біліп, білімдерін жан-жақты бағалап, пәнге деген қызығушылығын оятып, дұрыс
бағыт-бағдар беруі шарт. Осыған орай Қазақстан Республикасының Президенті
Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында ... Бізге экономикалық
қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманға білім беру жүйесі
қажет делінген.
Оқыту мен дамыту бағдарламалары баланың шығармашылық қабілеттерінің
дамуымен білімді меңгеру бағыттарын бірдей дамытатын бағдарламалар болуы
қажет. Бұл тәсілдердің оқыту үрдісіне енгізілуін Д. Эльконин, В. Давыдовтың
дамыта оқыту теориялары негізінде жасалған бағдарламалардан көруге болады.
Мектеп дарынды балаларды оқыту, дамыту ортасы болу үшін оқыту үрдісі
осындай бағдарламалар талаптары негізінде құрылуы тиіс:
1) пән мұғалімінің бақылауы;
2) сынып жетекшісінің бақылауы;
3) логикалық ойлау қабілетін (тит) топтық интеллектік тест арқылы
анықтау тәсілін қолдану.
Тит мынадай бөлімнен құрылады:
- Инструкция;
- Арефметика;
- Сөйлемдер;
- Ұқсастық;
- Сандық қатарлар;
- Аналогиялық тапсырмалар;
- Символдар.
Осы тест арқылы әр сыныптағы оқушыларды анықтап ары қарай бақылауға алуға
болады.
Алынатын тесттік тапсырмалардың үлгілері:
№ 1 тапсырмалар жинағының түсініктемесі мен мысалдары
Сізге екі сөз беріледі. Олардың арасындағы ортақ түсінікті табу
керек.
Екі сөзге лайықты жалпы қасиетті әр жағдайда іздеу керек. Жауабыңызды
берілген қос сөздің қасына жазыңыз.
Мысалы:
Шырша –қарағай
Дұрыс жауабы- Қылқан жапырақтар.
Келесі мысалы:
Жаңбыр –бұршақ.
Дұрыс жауабы –Жауын -шашын. Бұл сөзді жазу керек.
№ 1 А тапсырмалар жинағы
1. Азия –Африка
2. Өсімдіктану – жануартану
3. Феодализм –капитализм
4. Ертегі –жырау
5. Газ –сұйықтық
6. Жүрек –күре жол
7. Копенгагин – Манагуа
8. Атом –молекула
9. Майлар –Белоктар
10. Ғылым -өнер
№ 2 тапсырмалар жинағының түсініктемесі және мысалдары:
Бланкінің сол шетіндегі сөзге беріген төрт сөздің біреуінен мағынасы
жағынан бірдей, яғни, синоним сөзді табу керек. Сол сөзді белгілеу керек.
Бір ғана сөзді таңдауға болады.
Мысалы:
Ғасыр –а) тарих, ә) жүз жылдық, б) оқиға, в) прогресс. Дұрыс жауап –жүз
жылдық. Сондықтан осы сөз белгіленеді.
Келесі мысал:
Болжау –а) ауа райы, ә) хабарлама, б) алдын ала айту, в) себеп.
Бұл жердегі дұрыс алдын ала айту. Сондықтан жауап белгілену керек.
№ 2 А тапсырмалар жинағы
1. Прогресшіл – а) интеллектілік (білікті ); ә)алдыңғы; б)оңтайлы;
в)артта қалған.
2. Жою – а)қол қою; ә) алып тастау; б)хабар; в) кейінге қалдыру.
3. Идеал – а) қиял: ә) келекшек б) хабар; в) кейінге қалдыру
4. Аргумент – а) дәлел ә) келісушілік б) талас в) фраза
5. Миф - а) ескілік ә) шығармашылық; б) аңыз в) ғылым
6. Бейморалдық – а) тұрақты ә) қиын б) жағымсыз в)
азғын(адамгершіліксіз).
7. Талдау - а) фактілер ә) талқылау б)сын в) ептілік
8. Эталон – а) көшірме ә) форма б) негіз в) үлгі
9. Сфералық – а) сопақша; ә) шар тәрізді б) бос в) көлемді
10. Әлеуметтік - а) сүйкімді; ә) ерікті б) жоспарланған в) қоғамдық

2.4. Дарынды балалардың шығармашылық белсенділігін дамыту

Қазіргі кезде мектеп оқушыларының әсіресе, дарынды балалар мекеп
оқушыларының шығармашылық белсенділігін дамыту педагогика іліміндені
көкейкесті мәселе болып табылады. Бүгінгі таңда оқу – тәрбие үрдісіне және
педагогикалық технологияларды енгізу арқылы оқушылардың білім сапасын
арттыру, шығармашылық белсенділігін дамыту өзекті мәселе екені белгілі. Осы
мақсатты жүзеге асыруда мектеп мұғалімдеріның кәсіби шеберлігі, біліктілігі
мен ізденісі дарынды балалардың шығармашылығын дамытуға бағытталуы тиіс.
Туа біткен бейімділіктер – жеке психологиялық ерекшеліктердің
қалыптасуының күрделі үрдісінің бір шарты ғана, оның бәрі қоршаған ортаға,
іс-әрекеттің сипаты өте байланысты. Балада ерекше қабілеттер болуының
нышандары оның жасынан ажырағысыз:олар көбінесе кемелдену қарқынына және
жастық өзгерістерге байланысты болып келеді.
Жалпы адам баласы табиғатында қабілеттсіз болмайды.Біреулердің қабілеті
жоғары, екінші біреулердің қабілеті орташа, төмен болады. Өз қабілетіне сай
маман иелері өмірде көздеген мақсаттарына қол жеткізе алады. Дарын иесінің
өз қабілеті арқылы жасаған жұмысы көпшілік тарапынан өте жоғары, орташа
немесе төмен қабылдануы мүмкін. Бірақ адам жасаған жұмысы арқылы өзін
көрсетеді.
Дарындылық ұғымының мәні мен мазмұнын анықтауда интеллектуалдық,
шығармашылық, талант, данышпандық, танымдық белсенділік ұғымдары маңызды
болып табылады.
Талант-қабілеттіліктің жоғары деңгейі. Ол суретшінің, өнертапқыштың,
ғалымның және кез-келген істі шығармашылық пен шешуді талап ететін өзге де
мамандық иелерінің өзгешелігімен, түп нұсқалылығымен ерекшеленетін
еңбектерінің болуымен сипатталады.
Данышпандық- қоғам өміріне тарихи маңызы бар, шығармашылық пен
сипатталатын дарындылықтың жоғары деңгейі. Данышпан адам өз ісінің аумғында
жаңа ғасыр тудырады. Әрине, бұл ұ,ғымдар жеке адамдық қасиеттер өзара бір-
бірімен тығыз байлныста пайдаланылады.
Дарынды оқушымен жұмыстың негізгі мақсаты- олардың шығармашылық
жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру, ал мақсатқа
жету оқу бағдарламасын тереңдетіп оқыту және оқушының танымдық
белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады.
Оқушының шығармашылық белсенділігін тиімді әдіс-тәсілдермен дамыту
мұғалімнің шеберлігімен біліктілігіне байланысты. Мұғалім оқу мазмұнын
түсіндіруде оқушы санасына ұғыну, ой операцияларын меңгертеді және
оқушыны танымдық белсенділігі мен өздігінен білім алу жолдарына
қалыптастырып, оларға бағыт беріп жолдарын көрсетуі керек. Қарама-қарсы
нәрсені салыстыра алушылық, түсініксіз жағдайда таба білушілікпен өз
бетімен жұмыс істеуге оқушы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.