Шығыс Европа елдерінің одан әрі дамуы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Ш.Ш.УӘЛДИХАНОВ
атындағы КӨКШЕТАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ

Жалпы тарих және ПОӘ кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Шығыс Европа елдеріндегі реформалар және олардың
Ортақ рынок қауымдастығына
интеграциялануы.

Орындаған: Ахметова Г.К.
Тексерген: Шаймерденова Ж.К.

КОКШЕТАУ –2008

Мазмұны

І. Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3

І бөлім ОШЕ елдері саяси.- экономикалық реформалар қарсаңында ... . 5

1.1. ОШЕ елдері саяси.- экономикалық реформалар қарсаңында ... ... ... 5

1.2. ОШЕ елдерін реформалаудың жоспарлары мен перспективалары.. 12

ІІ бөлім ОШЕ елдеріндегі реформаның сипаты мен барысы ... ... ... ... ...
16

2.1. ОШЕ елдеріндегі реформаның сипаты мен барысы ... ... ... ... ... ...
16

2. . Польша, Венгрия, Чехославакия
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18

3. Шығыс Германияның Федеративті Германияға
Интеграцияалануының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 24

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... . 28

Қолдалынған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 30

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі

Шығыс Европа елдері соғыстан кейінгі қырық жылдан астам уақыт бойына
Кеңес Одағының ықпалында шын мәнісінде оның тікелей үстемдігінде болып
келді. Бұл елдердегі соғыстан кейінгі социалистік қайта құрулар Кремльдің
тікелй нұсқауымен жасалынды. Елдердің саяси басшылығы өткен ғасырдың
сексенінші жылдарының аяғына дейін өз беттерімен ішкі сыртқы саясатта шешім
қабылдай алмады, кез келген өзіндік іс - әрекет Кеңестер тарапынан қатаң
тиылып тасталынып отырды. Мәселен 1956 жылғы Венгрияда, 1968 жылы Прагага
кеңес танкілерінің басып кіріп тәртіп орнатуы соның дәлелі.Кеңес Одағы
Шығыс Европа елдерінде өз әскерлерін орналастыру арқылы толық өз бақылауын
қамтамасыз еткен болатын. Мысалы Шығыс Германияда 270мыңдық кеңестік әскери
топ ұсталынды. Шығыс Европа елдерінің саяси -әлеуметтік құрлымы
экономикалық жүйесі кеңестік үлгі- тәжиірбені белгілі бір дәрежеде, аздаған
өзгешеліктермен қайталады.Сол себепті де бұл елдердегі реформалар мен
Европа қауымдастығына интеграциялану тәжірибесінің Қазақстан үшін
практикалық маңызы зор.Бұл елдер өздерінің экономикалық өсу деңгейін,
халқының әлеуметтік тұрмыс дәрежесін, елдерінің ішкі, сыртқы қауіпсіздігі
мәселесін оңтайлы түрде тез арада шешіп алуға қол жеткізді
Тарихнамасы, зерттелу деңгейі
Аталған тақырыпты қарастыру барысында монографиялық зерттеулер Кудров
В.М. Богомолов О.Т. Реформы в зеркале международных сравнений, Кишш Т.
Экономическое Экономическое сотрудничество социалистических стран 1963 г.
История стран Центральной и Юго Восточной Европы ХХ века Государства Европы
пути их развития, журналдар Вопросы экономики , Международная
жизнь.Вестник Российской Академии наук қолданылды.
Негізгі материалдар ғылыми конференциялар дың материалдарынан
алынды.
Қарастырылып отырған тақырыпқа байланысты қазақ тілінде матриалдар
тапшы сондықтан орыс тілінен аударылған материалдар негізінен
пайдаланылды.Дегенмен зерделеніп отырған тақырып аясында біршама еңбектер
Батыс Европа мен Шығыс Европада, Ресейде жүйелі түрде зерттеліп келеді.
Қазақстанда бұл тың тақырып блып табылады елімізде қабылданған Европаға жол
бағдарламасының бір саласы Европаны өзіміздің көзімізбен тану мәселесі боп
табылады. Әсіресе Шығыс Европаның жүріп өткен жолы біз үшін интеграциялану
тәжірибесінің маңызы өте зор.
Зерттеу әдісі: Тарихшылдық, шынайылылық, салыстырмалы аналитикалық
талдау, жинақтау , жүйелеу әдістері қолданылды.
Зерттеу мақсаты: ОШЕ елдерінің реформалық өзгерістері, нәтижелік
пайдалы экономикалық - әлеуметтік қортындылары, ортақ рынок нарығына
интеграциясы эконмикалық жаңғыру мен жаңаруларды бастан кешіп жатқан
Орталық Азия мен Қазақстан үшін олардың тәжирбесін зерттеу өте маңызды
болып табылады
Тәжирбелік маңызы: Жұмыстың нәтижежелерін мектепте, оқу
орындарындарында экономикалық тақырыптарға дәрістер жүргізгенде, сондай –ақ
студент оқушы қауымға семинар сабақтарына дайындалғанда қолдануға болады.

І бөлім. ОШЕ елдері саяси.- экономикалық реформалар қарсаңында.
1.1.ОШЕ елдері саяси.- экономикалық реформалар қарсаңында.

Соғыстан кейін Орталық, Шығыс Европа елдері мен Ресей арасындағы
байланыстарға партноменклуатура жаңа дәреже мен сипат берді әрі оны
социалистік елдер достастығы ретінде дамытуға тырысты. Соғыстан кейінгі ОШЕ
елдерінің экономикалық дамуын ІҮ кезеңге бөліп қарастыруға болады. ІІ-ші
дүниежүзілік соғыстан кейін жеңімпаз елдердің келісімімен бұл аймақ
Кеңестер одағының ерекше ықпал ету аймағына айналып, жүйелі қатаң
транформацияға, анығында комунизацияға ұшырады. Іс жүзінде бүкіл аймақ
елдері кеңестік үлгідегі орталықтандырылған жоғарыдан басқарылатын
экономикалық модель-нұсқаны қабылдауға мәжүбір етілді. Бұл жүйе 1980 ж.
орта тұсына дейін өмір сүріп келді.
ОШЕ елдерінің І-ші даму кезеңі ХХ ғ. 50-60 жж. Қамтиды. Бұл
кезеңге тән даму сипаты экстенсивті түрдегі жедел экономикалық даму және
индустриализация.
ОШЕ елдерінің ІІ-ші даму кезеңі ХХ ғ. 70 ж. қамтиды. Елдер осы 10
жылдықта өздерінің экстенсивті даму мүмкіндіктерін толық сарқып бөлумен
ерекшеленеді. Социалистік экономиканың даму шырқауының шегімен соңы
құлдырау бастамасы еді.
ОШЕ елдерінің ІІІ-ші кезеңі 80 ж. экономиканың стагнациясы.
Социалистік қоғамдық жүйені біржола күйреуі. ОШЕ елдерінің ІҮ-ші кезеңі ХХ
ғ. 90 ж. басына дейін бұл кезеңде социалистік экономикалық жүйе жойылды.
ОШЕ елдері нарықтық демократиялық даму жолына түсіп бірқатары Евро одаққа
мүше болып енді. Бұл үрдіс бүгінде жалғасуда. Оған дәлел 1985 ж. Евро одақ
ішіндегі шекараның ашықтығы жөніндегі Шенген келісіміне 2007 ж.
желтоқсанның 21-де 9 елдің: Словакия, Слования, Венгрия, Польша, Латвия,
Литваның және т.б. дәлел бола алатын. Бұл ортақ экономикалық нарықтың
кеңістіктің кеңейюімен өзара қатынастардың либерализациялануын көрсетеді.
Соғыстан кейінгі ОШЕ елдерінің дамуына талдау жасау үшін бұл
елдердің соғысқа дейінгі жағдайының сипатына назар аударсақ. Бұл елдердің
ішінде Чехославакия өндірістік дамуы біршама еді. Егер де Батыс Европа
елдерінің сауатсыз халықтың көрсеткіші 0,7% болса Чехославакияда 3%,
Венгрияда 7%, Польшада 18,5%, Болгарияда 31%, Югославияда 39% еді. ОШЕ
елдерімен КСРО-ң статистикалық орындары соғыстан кейінгі дамуға байланысты
мәліметтерді өсіріп, көрсетуге тырысты. (1)
Социалистік жетістіктер мен артықшылықтарды көрсету мақсатында,
сондықтан бұл мәліметтерге сақтықпен қарауымыз керек. Европалық
статистикалық институттардың мәліметтері экономикалық даму қарқынының ресми
мәліметтерге қарағандағы көрсеткіші 1,1-2,13 есе төмен екендігін көрсетеді.
Әсіресе көп өсіріп көрсету Болгаррия мен Румынияға тән болса, Венгрия мен
Чехославакия елдерінде төмен болды.
ОШЕ елдерінің барлығында соғыстан кейін экономикалық өсімнің жоғары
деңгейі байқалды. Бұл өсім дерективалы жоспарлы тапсырмалар арасында
жасанды түрде жеделдетілді. Мақсат: аймақтағы елдердің қамытуды нығайту,
капиталистік қоршаудағы Кеңестер Одағы үшін берік плацдарм жасап, оны
кеңес одағының сенімді одақтасына айналдыру жүзеге асырылды.
Кеңестік үлгідегі жедел индустриализация және өндірістің А-тобын
дамытуға бағыт алу, қорланудың қатаң режимі капитал салудың көлемін ұлғайту
әрекеттері экономикалық (дамудың) құрылымының дамуына кері әсер тигізді.
Капитал қорланды. Ұлттық табыстың 25-30% құраса да бұл товарлардың риалді
бағасынан төмен қою нәтижесінде мүмкін болды. 1949-1953 жж. Социализмге
көшу кезеңінде халықтың тұрмыс деңгейі елеулі түрде төмендеді. Содан кейін
біртіндеп өсу тенденциясына ие болды. Түрлі тауарларға дефицит жағдайында
қоғамдық тұтыну қорларының көлемі артты. Олар денсаулық сақтауға, білім
алуға, балалар мекемелерін ашуға, баспана салуға бағытталды.
Еңбек мәдениеті төмен жұмысшылардың, еңбек етуінің ынтасы төмен
жағдайда бүкіл халықтың жұмыспен қамтылу феномені пайда болды. 1950-1960 ж.
ОШЕ елдерінде ұлттық табыстың өсуі 7%-11%, ал салу 9%-16% құрады. Бұрынғы
кезде аграрлы болып келген елдерде ауыр индустрия нысандары салынды,
олардың құрымдылық жүйесі кеңестер одағының жүйесіне ұқсас құрылды.
Чехославакиядағы өндірісінң құрылымында машина жасау саласы 21-34%-ке дейін
өсті. Польшада 9%-22%, Румынияда 13%-7%, Болгарияда 3%-6% дейін көтерілді.
А-тобына жататын өндіріс салаларының үлесі 50-60% дейін көтерілді. Бұл
елдердің бір шаруашылық салаларының мамандануы нашар жүрді. Өйткені олардың
әрқайсысы кеңестік үлгідегі кешенді экономиканы дамытуға тырысып, сыртқы
саудаға аса маңыз бермеді.
ОШЕ елдері кең көлемде төмен технологиялық деңгейде сапасы төмен
бәсекеге қабілетсіз тауарларды шығарды. Бұл өнімдер социалистік нарыққа,
оның ішінде кеңес одағына сатуға шығарылды. ОШЕ елдерінің ішкі даму
резервтерімен (Капитал қоры ауылдан қалаға арзан жұмыс күшінің келуі,
орталықтандырылған жоспарлы экономика) қатар оның экономикасының жедел
дамуына әсер еткен фактор ол кеңес одағының жасаған экономикалық көмегі.
Бауырлас елдерге өзіне де керекті материалдың финанстық ресурстарын үнемі
бөліп отырды. Мысалы, 1950-60 жж. КСРО, Польша, ГДР, Венгрия және Албанияға
ескі ақшамен 17-18 млд сом көлемінде несие бөлді. ОШЕ елдеріне келетін
шикізат импортымен өндіріс жабдықтарының импорты бүтіндей КСРО-дан тасылды.
Бұл операциялар әлемдік бағамен емес, социалистік төмендетілген бағамен
жүргізілді.
Аталған кезеңде Кеңес Одағы кең көлемді ғылыми-техникалық көмек
жасап отырды. Он жыл ішінде 500-ірі кәсіпорын салынды, 22-мың өндіріс
нысанымен құрлыстарға тегін техникалық құжаттар берілді. Іс жүзінде ғылыми
қолданбалы зерттеулердің көпшілігі кеңес одағында жасалып, жеңілдіктермен
ОШЕ-ға беріліп отырды. Өзара экономикалық қызметтіктерді интеграциялық
процестерді реттеу үшін 1949 ж. социалистік аймақта өзара экономикалық
кеңес құрылды. (СЭВ) өзара экономиканың кеңесі нарықтық емес интеграцияны
жүргізді. Мұнда ешқандай нарықтық экономикалық механизмдер қолдалынылмады.
Іс жүзінде ол әкімшіл-әміршіл бюрократиялық жолмен жүргізілді. Мысалы кеңес
социалистік елдердің сыртқы саудасын үйлестіріп отырды.
Мұнда өндіруші мен тұтынушы арасында сауда саттық қатынастары
болған жоқ. Бұл мемлекеттік сауда болатын. Оған біріңғай валюта, ақша қажет
емес еді. Оның орнына көп жақты клиринг енгізілді. Аудармалы рубльді
негізге ала тұра өзара есеп айырысу бірлігі бекітілді. Бұның барлығы Батыс
Европа риальді интеграциядан түбегейлі өзгеше еді.
ОШЕ елдерінің ауыл шаруашылығында маңызды өзгерістер орын алды..
Жер реформасы нәтижесінде мұндағы ұсақ шаруа шаруашылықтары жойылып, кеңес
одағының үлгісімен жаппай ұжымдастыру жүргізілді. Тек қана ұжымдастыру
Польшада, Венгрияда, Югославияда, кең көлемді жүргізілмеді. Бұл елдерде
орта ұсақ шаруа – шаруашылықтары сақталынды. Ал қалған елдерде бұл науқан
1961 ж. толық аяқталды. Жеделдетілген индистриализациялау тиімсіз, әміршіл,
әкімшіл жүйе жағдайында көптеген экономикалық мәселелерде қиындықтар
туғызды. Оның негізгілері мынандай еді:
1. Шектен тыс қарқынды индиструализациялау
2. Құрылымдық дамудағы дизбаланспен ауытқушылықтар (ауыл шаруашылығының
артта қалуы)
3. Күрделі қаржы салымдарының шарықтауы
4. Аяқталмаған құрылыс көлемінің ұлғаю
5. Әр ел өзінде кешенді экономикалық жүйе құруға тырысты
Болгария одақтас республика ретінде Кеңес одағының құрылымына кіруге
тілек білдірді. Экономикалық мәселелер саяси мәселелермен астасып жатты.
Демократиялық нормалардан біржола қол үзіп, қарапайым адамдар
орындаушыларына айналды. Ал аймақ елдері кеңес одағының саттельмиттеріне
айналып шыға келді.
ОШЕ барлығында 1960 ж. соңына қарай орталықтанған тапшылық
сипаттағы жоспарлы экономикалық құрылым құрды. Көтерме сауда мемлекеттік
материалды-техниканы жабдықтау жүйесімен алмастырылды. Жоспар негізінде
жалпы өнімнің сандық көрсеткіші алынды. Экономикалық өсімнің басты критериі
ретінде өндірістің даму қарқыны алынып, ол өндіріс саласының бүтіндей елдің
даму көрсеткіші ретінде пайдаланылды. Шын мәніндегі риальді тұтыну
қажеттіліктерін өтеуде өндірілген өнімнің түрі мен сапасын көтеру (нарықтық
эконоикадағыдай) іс жүзінде ойламады.
ОШЕ елдеріндегі бұл кезеңдегі көрнекті табыстарға қарамастан
Польшада, Берлинде, Венгрияда, Чехославакияда тоталитарлық режимнің
орнауына қарсы бағытталған көтерілістер мен қозғалыстар орын алып, үлкен
халықаралық резонанс тудырды.
Соғыстан кейін дамудың 1-ші және 2-ші кезеңінде де ОШЕ елдеріндегі
социалистік экономикалық модельдің тиімділігі төмен екендігі айқын
байқалды. Дамудың экстенсивті бағыты ресурстардың барлық түрлерін қисапсыз
пайдалануға әкеп соқты. Өнеркәсіптің түрлі материалдармен қорларды орасан
зор көлемде пайдаланғанымен оның рентабельдігі өте төмен еді. Батыс
елдеріне экспорт көлемін ұлғайту әрекеттері әрқашанда сәтті бола бермейді.
Батыс социалисті экономикалық жүйесіз өмір сүре алатындығын көрсетті.
Барған сайын байқалған дағдарыстың макроэкономикалық көрсеткіштерімен қатар
экономикалық саясатта дағдарыстың белгілері байқалды.
ОШЕ елдерінің басшылары 1960 ж, басында-ақ басқарудың стратегиясы
мен тактикасынан өзгертулер мен түзетулер мәжүбір болды. Мәселен олар қатаң
орталықтандырылған жоспарлардан жедел индустриализациялардан бас тартып,
ауыл шаруашылығының дамуына халықтың өмір сүру деңгейін көтеруге
бағытталған бірқатар іс-шаралар қабылдады. Мысалы шаруаларға салынатын
салықтың төмендеуі. Ауыл шаруашылығының өнім өткізу көлемі әуелі
қысқартылып, кейін біржола жойылды. Усадьбалар мен бау-бақшалар ұстауға үй
салуға шектеулер алынып тасталды.
Мұндай өзгерістер әсіресе Венгрияда көрініс тапты. 1960-1970 жж. Бұл
елдерде әлеуметтік экономика өзгерді, халықтың тұрмыс деңгейі көтерілді,
кооперативті және жекеменшік құрылыс кеңейді, нарықтық сапалы тауарлармен
толықты. Әрине бұл өзгерістер 1956 ж. трагедиялық уақиғаларға жауап ретінде
болды. Бүтіндей алғанда Венгрия Нарықтық социализм жолымен жүрді. Аса
маңызды оқиғалар Чехославакияда орын алды. Мұнда да Венгрияда Социалистік
құндылықтардан ашықтан-ашық бас тартуға, шаруашылықтар жүргізудің
социалистік моделінен принципиальді түрде безінген көңіл күйлер пайда
болды.
1965 ж. КПЧ-ң пленумында мынандай тұжырымдама жасалынды. ХІІ съездің
шешімдерін орындау үшін біз өзін-өзі ақтамаған ескі экстенсивті даму мен
жоспарлаудан бас тартуымыз керек. Бірінші кезекке өндірістің тиімділігімен
өндірілген өнімнің сапасын қоюмыз крек, сонда ғана біз экономиканың
прогрессивті дамуын салынған күрделі қаржының қатарын қамтамасыз етеміз.
Сол себепті де 1968 ж. Чехославакиядағы қанды уақиғада реформаның бұл
бағытына, дамуына мүмкіндік бермеді. Венгриядан өзгешелігі ел қайтадан
казармалық бағыттағы риальді социализмге оралуға мәжүбір болды.
1970 ж. бастап Орталық Шығыс Европа елдерінің мысалында социалистік
экономикалық модельдің тұйыққа апаратындығы мәлім болды. 1970 ж. соңына
қарай аймақтағы елдердің экономикасының даму қарқыны одан әрі баяулай
түсті. Қалыптасқан жағдайдан шығуға Кеңес одағынан көрсетілген шикізат,
ақша, қаражат, несие түріндегі көрсетілген жәрдемі де көмектесе алмады.
1970 ж. басы ол Батыс елдерінің ғылыми техникалық революцияның (FTP) жаңа
дәуіріне өткен уақыты еді. Бұл кезде жаппай жаңа техниканың түрлерін игеру,
жаңа техникалық құрылымдарды қалыптастыру жүріп жатқан болатын. Осындай
новациялық – жаңашыл өзгерістер социалистік экономиканың құлдырау кезеңінде
жүзеге асудың символьдық мәні болды.
ОШЕ елдерінің экономикалық дамуының 3-ші кезеңдегі сипаты. Ол
біріншіден экономикалық даму қарқынының одан әрі баяулауы және экономикалық
өсімнің станцияға ұшырап социализмнің қоғамдық, экономикалық жүйе ретінде
өзінің жарамсыздығын күйреу жағдайына барып тірелгендігін байқатты. ОШЕ
елдерінде 1980 ж. 1-ші жартысында өндірілген ұлттық табыстың орташа жылдық
даму қарқыны 2,2%, өнеркәсіп өндірісі 2,8% күрделі қаржы салу 0,7%
қысқарды. Аймақтың ең осал елі Польша болып шықты, мұнда күрделі капитал
салумен қатар өнеркәсіп өндіріс де күрт қысқарды. 1980 ж. ІІ-ші жартысына
қарай өндірістің абсолютті көлемі одан әрі қысқарып, 1990 ж. басында терең
экономикалық дағдарысқа айналды.
ОШЕ елдерінің дамуының 4-ші кезеңі 1970 ж. Батыс елдері ғылыми
техникалық революция кезеңінен өтті. Технологиялардың үздік үлгілеріне
көшіп, социалистік елдерден әлде – қайда алға кеткен болатын Социалистік
принципке құрылған экономикалық жүйе өзі ақтамайтын болды. Сондықтан 1980
ж. Орталық Европа елдері жаппай дағдарысқа ұшырады. Өнеркәсіп Орталық
Европа елдерінде 2,2 %-ке капитал салымы 0,7% -ке қысқарды.
1992 ж. ИТАР – ТАСС корреспондентіне берген сұхбатында : Венгрияның
сыртқы экономикалық байланыстар министрі Б.Кадар шығысевропалық рынокты
Хрущев, Брежнев немесе Сталин жасаған жоқ ол экономикалық сауда
аймағының,өзіндік тарихы мен дәстүрлері тіпті технологиялық сабақтастығы
енді келіп оны бірден шорт үзу, аса пайдалы іс деп айта алмаймын. деген
болатын.
Алайда онан кейінгі 1989-1991 оқиғалар революциолық-демократилық
сипат алып, бұл байланыстар тез арада үзілді Шығысевропалықтардың жаңа
радикалды басшылығы бұл коммунизм мұрасы саналған мұрадан жедел бас тартты.
ӨКК – нің тарауы бұл бағыттағы ең ірі оқиға еді.
Орталық және Шығыс Европа елдерінде болған соңғы 20 жылдағы
өзгерістер қазіргі заманғы Европа континентіндегі ситуацияны түбірінен
өзгертіп жаңа жағдайды қалыптастырды. Бұл 7 ел Польша, Венгрия, ГДР бұрынғы
Чехославакия, Болгария, Румыния және Югославияда 140 миллион халқы бар
аймақты қамтып, 1989-1999 жылдардағы бұл елдердің:
1) біріншіден Кеңес одағының ықпалынан кетуі
2) Коммунистік режимнің құлауы, реформашыл, батысшыл саяси күштердің
билікке келуі мүлде жаңа саяси қалып тудырды.
Аталған елдердің Батыс Европалық елдермен интеграциялануынан
социалистік экономикалық жүйенің тез арада демонтаж жасауға ықпал етті.
Реформаларға дейінгі Шығыс Европа Кеңес одағымен бірге әлемдік экономикалық
құрылымының 2-ші реттегі әлсіз оқшауланған бөлегі боп қалған еді.
Тақырыптың өзектілігі бұрынғы посткеңестік республикалардан қаншалықты
реформалар тез әрі көшенді түрде жүрді. Бұл елдердің ортақ нарық
экономикасы қаржы финанс құрылымдарының қандай позитивті маңызы бар. Оларға
қандай преференциямен жеңілдіктермен артықшылықтар жасалды.
Шығыс Европа елдері 1990 ж. ортасына дейін өздерінің экономикасын
нарықтық талаптарға сай құру жұмыстарын аяқтауы батыстың жетекші
мемлекеттері халықаралық экономикалық институттары Шығыс Европа елдерінің
экономикасын нарықтық дәрежеге жетті деп таныды. Шығыс Европа елдерінің
одан әрі дамуы.
Орталық Европа ортақ нарық елдеріне интеграцияалану бағытында
жүрді. Ортақ нарық елдерінің тәжірибелері экономика саласындағы Шығыс
Европа елдері үшін зор қолайлы жағдай жасалды. Олар: нарық заңдарының
қолданыс табуы, капитал – инвестиция тарту еркіндігі, жұмыс күшінің
қозғалысының еркіндігі, біріңғай кедендік тариф, біріңғай еуровалют
финанстік жүйелерді пайдалану. Кеңес одағы Республикасынан ерекшелігі; бұл
елдердің Батыс Европа тарихы географиялық жақындығы біріңғайлы шешуші ықпал
етіп , Шығыс Европа елдері 2005 ж. күрт дамып, тұрмыс деңгейі көтерілген
елдер қатарына қосылды.
ОШЕ елдері дәстүрлі түрде сыртқы нарықпен байланысы кең көлемде
еді. ЖЧӨ экспорттық квота 20-40% құрады. Алайда жемдік экспортта ОШЕ үлесі
1996 ж. экспортта 1,5% импортта 2% құрады. Социалистік мәндегі өзара
экономикалық кеңес кезеңінде ОШЕ елдерінің қатынастары көбіне КСРО-ға
бағытталды. Одан кейін Шығыс Европа елдерімен байланыста болды.
Экономиканың ұжымдық автаркиялық жағдайы бұл елдердің артта қалуынан
себепші еді.
Батыс Европа елдеріне қарағанда олардың техника мен технологиясы
тауарлардың бәсекеге жарамсыздығы өндіргіш күштердің төмен деңгейі тән
болды. КСРО-ға ОШЕ елдері көбіне машина жасау өнеркәсібінің және оның
жабдықтарының өнімдерін көбіне төмен сапалы өнімдер экспорттап отырды. ОШЕ
елдерінің технологиялық ғылыми техникалық сыртта қалушылығы 70-80 жж.
мөлшерінде еді.
"Орталық Европа" термині бүгінгі күні тарихи -географиялық метафорадан
геосаяси ұғымға айналып, өз ауқымына Балтық бойынан Адриатикаға дейінгі
белдеуді қамтып отыр, "Орталық Европа" геосаяси құрлым ретінде бір жағынан
Европалық Одақпен екінші жағынан Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
елдерімен шектескен аймақ жаңа бірыңғайлық идентетті бірлестік боп
табылады. Осы ауқымға кіретін халықтардың өзіндік санасы, даму деңгейлері
бір – бірімен деңгейлестігі осыны айғақтайды.Осындай анықтамалық тұжырымға
соңғы шыққан ғылыми мақалаларда беріліп отыр.( 1)
Британияның экс-премьер министрі, Э.Блейр жаңасолшыл бағыттағы
Европа ұғымын қолданып, оған бұрынғы Кеңе с Одағына енген Ресей Украина,
Белорусь және Балтық бойы елдерін айтады.(2) Алайда соңғы тұжырымның
асығыс жасалғандығын тарихи ағымдағы уақыт дәлелдеп отыр, геосаяси сыну
сызығы Украина арқылы өтіп Ресейдің саяси даму ориентирі басқа бағытқа
ауысып отрғандығы белгілі.
1989-1991 ж.ж Революциялық қайта құрулар экономикалық , қоғамдық
саладағы интернационализациялануды тоқтатқан жоқ бұл үрдістер Батыс пен
Шығыста, Орталық Европада әртүрлі жүруде.Ең бір таңқаларлығы егерде Батыста
тығыз интеграция жүріп жатқанда(бірыңғай валюта евроны енгізу,
европарламент) Шығыс, Орталық Европа елдерінде дезинтеграция үрдісі кең
өріс алды .
"Бұл екі две диаметральды даму тенденциялары Европа Кеңесі бас хатшысы
К. Лалюмьердің айтуынша ол өткен тарихи дамудың мұрасы боп табылады.Батыс
Европадағы 50 жылдық тұрақты даму нәтижесінде ол елдер ұлт – мемлекетін
моделінен кең ауқымды қауымдастыққа шығуға мүмкіндік бергенде, Шығыста
бірнеше ай ішінде құлатылған диктатурадан кейін мемлекеттерде ұлттық,
этникалық мәселелердің алға шығуы тән.. Поляк Батыс Институты (Познань)
профессоры А. Вольф-Повенска, пікірінше "Ұлттық сана экономикада шешуші
жеңістерге ие бола қоймаған посткоммунистік Европадағы демократияны
заңдастырудың бірден бір тірегіне айналды.(3) Батыс зерттеушілерінің
пікірінше Европалық Одаққа толыққанды мүшелікке ұмтылған елдерге олардық
ұлттық, территориялық қалыбы тарихи дамудың дайын жемісі болғанда,
демократиялық қоғам, мемлекет құру олардың өз міндеттері боп табылады..
Көрнекті герман әлеумет танушысы Ю. Хабермас (ФРГ) пікірінше
демократиялық табыстар сол жағдайда мүмкін болуы мүмкін егерде азаматтық
ұлттық идеялар басымдыққа ие болып, жалпылама бір территориядағы халық
ұғымынан кететін жоғары қоғамдық сана төкерісі іске асырылса ғана мүмкін.
Словак Республикасының мемлекттік хатшысы Й. Шестак 1996 ж қаңтарында
өз елінің алғашқы жылдардағы сыртқы байланыс саясаты туралы былай деген
болатын . Өткен кезеңде біздер өзіміздің сыртқы экономикалық
қатынастарымызды бүтіндей Батысқа бағыттауымыз ресейлік, украиналық
нарықтан айырлып қалуымызға әкеліп соқты бұл біздің қателігіміз болатын
дегенді.(3)
ӨКК тарқағананнан кейін елдің кәсіпорындарының 85 пайзы өкізу нарығын
жоғалтып қаңтарылып қалған болатын.Ресей нарығындағы Шығыс Европа елдрінің
орнын Финляндия, Швеция, Оңтүстік Корея, Жапония, Қытай сияқты елдер басып
әсіре саясатшылдық экономикасын нарыққа енді бұрған елдерге зиян боп тиді
деген тұжырым жасауға болады.Мәселен Польша өз байланыс көлемін 1988 жылдан
1995жылға дейін 13% төменденткенде Батыспен байланыс деңгейі 75% -өсікен ал
Болгар- Ресей саудасы 8 есе төмендеген.
Ресей зерттеушілері А. Миллер, И. Орликтердің пікірінше Европадағы
екіблокты жүйенің құлауы салдарынан біз өз кезегімізде көп дүниеден
айырылдық деп санайды егер де 1991жылғы тамыз төңкерісі Шығыс Европа
жұртшылығы алдында Мәскеу жау деген ұғымның қыйрай бастауына себеп
болғанымен онан кейінгі Ресей саясатының Шығыс Европа мүмкіндіктерін толық
бағаламауы үлкен қателік болды деп мойындайды.
“Барқыт революциясынан” кейін Чехияның басшысы өзінің алғашқы
сапарларын Вашингтон, Лондон, Париж немесе Мәскеуге емес Будапешт, Варшава,
Франкфурт, Дрезден и Венаға жасады сөйтіп олар әуелі өз ішіндегі
интеграцияға баса назар аударғанын көреміз. Демек орталықевропадағы
саясаттың басты бағыттың бірі аймақтық қызметтестікке негізделгенін
байқаймыз, алғашқы онжылдықтың жартысында бұрынғы Шығыс блокка енген елдер
америка экономисі Р. Френктің айтуынша: олар өзара байланыстар кілт үзіп
бейне Сталиннің мүсінін қыйрата сала Батыспен іскерлік байланысқа ден
қойғандай еді алайда уақыт өте келе қайтадан ескі байланыстардың жаңа
негіздегі маңызы артқанын көріп отырмыз себебі Батыс Европаға ену ондағы
қатаң бәсекелестік пен сылбыр экономикалық ахуалдан беті қайтқан болса,
шығыс европаның тұрақты пайдалы нарығы өзінің анағұрлым тиімділігін
көрсеткен еді.
Осы жағдайды Шығыс европа елдерінің жетекші саясаткерлері де
мойындайды мәселен Румынияның басшысы И.Илиску былай деген едіБарлығы да
біздің Батысқа интегациямыз туралы айтады алайда іс жүзінде Европа біздің
ЕО- ға интеграциялануын аса қалай қоймады өйткені олар байлардың жабық
клубыретінде келіссөздер жүргізеді .(4)Демек интеграциялық мәселелер
бірқатар идеологиялық мәселелермен қатар эконмикалық дамудағы
айырмашылықтрға байланысты да кедергілерге ұшырап отырды.Кеңестер
Одағындағы қайта “құру саясаты”мен “жаңаша ойлау”саясаты олардың ішкі
істеріне араласудан бас тарту ол елдердегі кеңес үкіметінің әскери – саяси
қолдауына сүйеніп отырған режимдердің жедел құлауына алып
келді.Чехословакияда, ГДР – де, Венгрияда, Болгарияда, бейбіт сипаттағы
“барқыт”революциялар сипатында өтсе, Польшада Румынияда ол шиелініскен
жағдайда кейде қарулы қақтығыс шегіне дейін жетіп отырды ал Югославияда
коммунистік жүйенің ыдырауы аймақтық, ұлтаралық қақтығысқа ұласып, бұл
елдің біржола ыдырап кетуіне жол ашқаны белгілі. Постсоциалистік
кеңістіктегі оқиғалар интеграциялық процестер мен қатар дезинтеграциялық
процестер орын алғанын көреміз. Ресейдің бұл аймақта әлсіреуі сөзсіз бұл
елдер үшін таңдау мүмкіндігін берген сыртқы қолайлы фактор болды.
Керсінші болашақта бұл аймақтың геосаяси жағынан Батыспен бірігуіне
әкеліп, НАТО блогына енуі олардың болашағының қауіпсіздігіне сенімді
кепілдік беріп отыр.Шығыс Европа өзінің таңдауын Батыс өркениетінің
пайдасына қарай жасды бұл өз кезегінде Европалық өркениттің адами
экономикалық ресурсын арттырды Батыс пен Ресей арасында буферлік қызмет
атқаратын мемлекеттердің тізбегін жасады.
Берлин қабырғасының құлауы Европаны екі дүниеге бөліп тұрған
теміршымылдықтың сырылып Шығыс блокка жатқан елдерді дүр сілкіндірді,
жалғыз Германияны ғана емес бүкіл Европаны біріктіруге ортақ экономикалық
саяси кеңістік жасауға жол ашты.

1.2. ОШЕ елдерін реформалаудың жоспарлары мен перспективалары.
Болашақ реформа жасалатын елдердің бастапқы мүмкіндіктері мен ішкі
саяси жағдайлары тіпті экономикалық бітімдері де бір – бірінен өзгеше еді.
Мәселен Польшаны алатын болсақ бұл елдегі ішкі экономикалық – саяси
жағдай ХХ ғасырдың 80 – ші жылдарының бірінші жартысынан бастап терең
дағдарысқа түскен болатын оның батыспен сауда көлемі де басқа елдерге
қарағанда зор еді , сондай- ақ ауылшаруашылығы жеке меншікке негізделді.
Нарықтық институттарда ОШЕ елдерінде жасау қалыптастыру эволюционистік
(Градуалистік), және радикальды (Шок) варианттарды араластыра пайдалану
арқылы іске асты. Басым түрде эвалюциялық (түр) сипатттылығы реформалар
Болгарияда, Венгрияда, Словакияда, Словенияға, Хорватияға тән. Радикальды
реформа әдістері көп мөлшерде Польшада кіші фактор көлемінде Чехияда
қолдалынды.
Венгрияда ауылшаруашылығында жеке меншік пен коперациялар үстемдік
етті.
Саяси және экономикалық себептерге байланысты өзара көмек кеңесі
ыдырағаннан кейін ОШЕ елдері Батыс Европа интеграциялық жүйеге ену
стратегиясын қабылдады. Оның бірінші нәтижелі (саласы) шарасы сыртқы
экономикалық байланыстарды Ресейдің Батыс Европа елдеріне ауыстырды.
Қазіргі кезеңде сауда айналымының 1 бөлігі евро одақ елдерінің үлесіне
тиді. Ал, Ресейдің үлесі 8%-10% мөлшеріне дейін қысқарды Осы шараның
нәтижесінде 1991 ж. Венгрия, Польша, Словакия, Чехия, 1993 ж. Болгария
Румыния ассоцияланған мүшелікке қабылданды.
Ал, қазіргі күнде аталған елдер Евро одақтың толық мүшесі болып
табылады. 1993 ж. Венгрия, Польша, Словакия, Чехия өздерінің іс қимылдарын
үйлестіру үшін еркін сауда ассоцияциясын құрды. Тауарлардың 90% кедендік
салықтан босатылды. Сыртқы экономикалық байланыстарды қайта құру экспорт
операцияларын қиындатты. Кейбір тауарларға сұраныс болмады басты экспорттық
өнімдер: ауыл шаруашылық өнімдері, халық тұтынатын тауарлар, шикізат, қара
металл, химия өнімдері. Тек қана Польша мен Чехия ғана өзінің сыртқы
экспортында дайын өнім мен машиналар көлемін 25%-ға жеткізді. Евро одақ
елдері бірнеше рет ОШЕ елдерінен келетін бәсекелес тауарларға шектеулер
қойды(5)
ОШЕ елдерінде нарықтық реформаның бастапқы кезеңінде-ақ сыртқы
экономикалық сауда жасауда барлық меншік түрлерінің субъектілеріне рұқсат
берді. Нәтижесінде сыртқы экономика қайта байланысқа қатысушылардың саны
көбейді. Ашық экономика жүргізу үшін мемлекеттің валютаға монополиясы
жойылды. Импортерлер шетел валютасын банктерден алуға мүмкіндігі болды, ал
экспортерлер валюта түсімін осы банктерге сата алды. Валютаның шектеулерді
жою кезең-кезең мен жүргізілді. Міндетті түрде банклерге экспорттан түсетін
валюта түсімін 100%-н сатуға тиісті болды.
Ал, бұл түсім ұлттық валютадан кәсіпорындарының есеп шотына
салынды. Алғашқы кезде заңды тұлғаларға өзіндік валюта қорын иеленуіне
рұқсат берілмеді. Венгрияда валюталық жағдайы нығайғанға қарамастан әлі де
бұл заң өз күшінде, ал Чехия мен Словакияда өз кәсіпорындарына валюта есеп
шотына ашуға рұқсат берілді. Импортерлердің шетел валютасын ұлттық валютаға
сатып алу мүмкіндігі бірқатар шектеулермен байланысты. 1990 ж. соңына қарай
Чехия, Венгрия, Словакия валюта қатынастарының жыл сайын еркін айналуына
кепілдік бере алды. Соған қарамастан әлі күнге дейін капитал экспортына
қатаң тиым салынған.
ОШЕ елдерінде валюта операцияларымен қатар шетелден жылжымайтын
мүлік сатып алуға тура инвестицияларға шектеулер қойылған. Әуелгі кезде
Евро одақ 7 ел үміткер болды, олар екі топқа бөлінді:
1. ОШЕ елдерінің біршама елдері: Венгрия, Польша, Словакия кірді.
2. ОШЕ елдері: Болгария, Румыния, Славакия кірді.
Ал 2000 ж. бастап Албания, Хорватия, Македония, Босня, Герцоговина және
Балтық елдері. Келіс сөздерді жүргізді. Шығыс Европа елдерінің ауыл
шаруашылық өнімдеріне қолайлы нарық ашылды. Жаңа бәсекенің салдарынан елдер
арасында жаңа мамандану қалыптасады. Аймақтағы елдер өз өнеркәсібін қайта
құру үшін 75 млд (дол) евра көлемінде қаржылай көмек алды. Евро одаққа
кіргеннен кейін кейбір елдердегі шаруашылықтар қысқарылуы мүмкін. Мәселен
Польшада 1,5 млн. Шаруа-шаруашылықтар 500 мыңдайы ғана қалуы мүмкін. 1989-
1997 жж. ОШЕ елдеріне 40 млд. дол.инвестициялар келді. Оның көпшілігі
әсіресе Венгрия, Польша, Чехияға, ОШЕ елдерінде шетел инвесторларына
меншіктелді (сату) шетелдіктерге сату бюджетке қаржы (сату) түсіруге қатар
кәсіпорындарды техникалық жағынан модификациялау жаңа өндірістік және
басқару технологияларын енгізуге тәжірибелі менеджерлерді пайдалануға
мүмкіндік берді.
Қазақстаннан айырмашылығы шетел инвестициялары автомобиль,
электротехника, химия, қағаз, тамақ өнеркәсібіне бағытталды. Сол себепті де
ОШЕ елдері бәсекеге лайықты өнімдерді көптеп шығарды. Шетел инвестициясының
келуіне олардың капитал салуға ынталылығы мынандай факторларға байланысты:
1) білікті арзан жұмысшы күші
2) қолайлы географиялық орналасуы (Батыс Европа мен Ресей аралығында)
3) ішкі сұраныстың артуы, орта таптың қалыптасуы және либералды
заңнаманың болуы
Курстық жұмыста ОШЕ елдеріндегі реформалардың саяси алғы шарттары
оны іске асырудың кезеңдері қарастырылды. Әр кезеңнің ерекшеліктері бойынша
айырмашылықтары көрсетіледі. Салыстыру ретінде Қытай және Қазақстандағы
реформалар нәтижелері пайдаланылды. ОШЕ елдеріндегі реформалардың оңтайлы
нәтижелері біздің елімізде пайдалы тұстарына назар аударылды. Сонымен, ОШЕ
елдеріндегі реформалардың тарихи маңызы зор. Бұл өзгерістер Европадағы
жағдайды толығымен өзгертіп жаңа ситуацияны қалыптастырды. Батыс пен Шығыс
Европа қосылу нәтижесінде жаңа Европаның географиялық кеңеюі мен бірге
тұрақты бірыңғай экономикалық , саяси кеңестік қалыптасуда

ІІ бөлім ОШЕ елдеріндегі реформаның сипаты мен барысы.

2.1. ОШЕ елдеріндегі реформаның сипаты мен барысы

Орталық Шығыс Европа елдеріндегі жүйелік реформалардың жалпы сипаты
мен айырмашылықтарына келетін болсақ ол реформалар бұл реформалардың барысы
сол елдердің адам, білім, табиғи ресурстары мен экономикалық бітім-қалыбына
қарай жүргізілгенін байқаймыз.
ОШЕ (аймағына кіретін) елдері: Албания, Болгария, Босния,
Герцоговина, Венгрия, Македония, Польша, Румыния, Словакия, Словения,
Хорватия, Чехия, Югославия. Кейде бұл аймаққа Балтық бойы елдері Латвия,
Литва, Эстонияны қосады. 1997 ж. бұл елдерде 118,8 млн. Адам тұрады. ЖЧӨ
көлемі 636 млд. дол. бағаланады.
Әлеуметтік экономикалық даму деңгейі жағынан ОШЕ елдері орташа
дамыған елдерге жатады. Осы елдердің ішінде Албания жаңа дамушы елдер
қатарына жатады. Аймақтағы елдердің экономикалық құрылымы жөнінен
индустриялды және индустриалды аграрлы елдері боп табылады. ОШЕ елдері ЖЧӨ
көлемі жөнінен Батыс Европа елдерінің екі-үш есе төмен шамамен Латын
Америкасы елдерімен бір деңгейде. ІІ-ші дүние жүзілік соғыстан кейін ОШЕ-
елдерінде әміршіл-әкімшіл жүйе орнатылды. Бірақ біртіндеп алғашқы кеңестік
модельді ұлттық модельдер ауыстырды (Югослав, Венгер, Поляк) ауыстырды.
Мұнда белгілі мөлшерде нарықтық экономиканың (дамуы) элементтерінің дамуына
мүмкіндіктер болды. Олар: жеке-шаруашылықтары ұсақ өндіріспен бөлшек
саудада жеке сектордың және дамуы. Сыртқы экономикалық байланыстарда
тауарлармен қатар шетел инвестициясына дейін тартылған еді. Сонымен қатар
кейбір елдерде Албания мен Румынияда шаруашылық (моделі) механизмі
Сталиндік моделі еді.
ОШЕ елдерінің барлығы өтпелі елдерге жатады. 1989-1991 жж.
Оқиғалардан кейін әміршіл-әкімшіл жүйеден нарықтық жүйеге көшу басталды.
Мұнда аса маңызды мазмұнға ие болған жағдайда: экономикалық даму деңгейі
нарықтық экономикалық элементтерінің болуы халықтың ментальдік ерекшелігі,
экономиканың Батыс Европа елдеріне қатысты ашықтығы. Чехия мен Словакияда
ЖЧӨ көрсеткіші соғысқа дейін нарықтық экономикада өмір сүрген. Қазіргі
кезде Греция мен Португалияның деңгейімен шамалас. Болгария мен Румынияға
қарағанда нарыққа көшуде әлде қайда зор табысқа жетті.
Нарықтық институттарда ОШЕ елдерінде жасау қалыптастыру
эволюционистік (Градуалистік), және радикальды (Шок) варианттарды
араластыра пайдалану арқылы іске асты. Басым түрде эвалюциялық (түр)
сипатттылығы реформалар Болгарияда, Венгрияда, Словакияда, Словенияға,
Хорватияға тән. Радикальды реформа әдістері көп мөлшерде Польшада кіші
фактор көлемінде Чехияда қолдалынды.(6)
Нарықтық экономиканың негіздерін қалауда неғұрлым нәтижелі
жетістерге 1990 ж. соңында Венгрияда, Польшада, Словенияда, Чехияда жетті.
Бұларға қарағанда әлде қайда баяу үлкен қиындықтармен нарыққа өту Балқан
елдерінде Албания, Болгарияда, Румынияда және бұрынғы Югослав
республикаларында жүзеге асты. Осы айырмашылықтарға қарамастан ОШЕ
елдерінде нарықтық экономиканың негіздері жасалынды: орталықтандырылған
жоспарлау жойылды, бағаларды либерализациялау, ұлттық валютаның
конвертациялануы енгізілді. Ашық нарық арқылы товарлар тапшылық дифициті
жойылды. 1990 ж. нарықтық реформалау барысында үш басты бағыт қолдалынды:
Либерализация, Финанс-қаржылық, Тұрақтандыру және Приватизация-
жекешелендіру.
ОШЕ елдерінде 1980 ж. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.