Талап қою мерзімі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-7
I. ТАРАУ. ТАЛАП ҚОЮ МЕРЗІМІНІҢ ҰҒЫМЫ ... ... ... ... ... ... 8
1. Талап қою мерзімінің есептелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8-10
2. Мерзімді есептеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11-12
3. Мерзімнің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12-13

II. ТАРАУ. ТАЛАП АРЫЗЫ ЖӘНЕ ТАЛАП ТӘРТІБІ ... ... ... ... ... 14
2.1. Талап қоюды қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14-16
2.2. Құқықтар мен мүдделерді қорғауға талап тәсілдермен билік
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16-19
2.3. Талап қою мерзімі біткеннен кейінгі салдар ... ... ... ... ... . ... . 19-
24

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25-26

Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27

Кіріспе
Талап қою мерзімінің ұғымы. Талап қою мерзімі – адам құқығының
немесе заңмен қорғалатын мүдденің бұзылуынан туындайтын талаптың
қанағаттандырылуы мүмкін болатын уақт кезеңі. Сонымен, талап қою мерзімі
дегеніміз – бұл заңда белгіленген мерзім, яғни бұл мерзім өткеннен кейін
ақы талап ету құқығы жойылады, басқаша айтқанда, құқықты еріксіз жүзеге
асыру мүмкіндігі жойылады.
Талап қою мерзімін қолдану өте қажет, бұған бір сыпыра себептер бар –
бір жағынан, арада ұзақ уақыт өтіп кеткеннен кейін даулы құқықты анықтау
сот органдарына қиын жұмыс, екіншіден, іс жүзінде ұзақ уақыт бойы болып
келген қатынастарды бұзу шаруашылық жағдайына бірқатар іркіліс тудырып,
тиімсіз салдарға әкелуі ықтимал.
Талап қоюды реттеу нормалары өктем сипаты болады. Яғни тараптар талап
қоюшылықты келісіммен өзгерте алмайды, бекітілген талап қою мерзімі мен оны
есептеу тәртібін бұрмалауға жол берілмейді. Талап қою мерзімдері жалпы және
арнаулы болып бөліеді. Талап қоюдың жалпы мерзімі үш жыл болып белгіленеді.
Талаптардың жекелеген түрлері үшін заң құжаттарымен талап қоюдың жалпы
мерзіммен салыстырған қысқартылған немесе неғұрлым ұзақ арнаулы мерзімдері
белгіленуі мүмкін. Мысалы, арнайы мерзімдер көлік заңдарында қаралған.
Заңда талап мерзімдерінің арнаулы мерзімдері де қолданылады. Мысалы, АҚ-тің
159-бабының 9-10 –тармақтарында көзделген негіздер бойынша талап қою
мерзімі зорлық немесе қорқыту тоқтатылған күннен бастап не талап қоюшы
мәмілені жарамсыз деп тануға негіз болып табылатын өзге де мән-жайларды
білген тиіс болған күннен бастап бір жыл болады. Осы арада бір айта кететін
жай, шетелдерде талап қоюдың жалпы мерзімдері ұзақтау келеді.
Талап қою мерзімі қолданылмайтын талаптар. Талап қою мерзімі азаматтық
құқық қатынастарында заңда қаралған мынандай жағдайлардан басқасының
бәрінде қодланылады, яғни Азаматтық кодекстің 187-бабына сәйкес: 1) заң
құжаттаында көзделгеннен басқа реттерде материалдық емес игіліктер мен
мүліктік емес өзіндік құқықтарды қорғау туралы талаптарға; 2)
салымшылардың банкіге банктік салымдарды беру туралы талаптарына ; 3)
азаматтық өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру
талаптарға қолданолмайды. Алайда, талап қою мерзімі өтіп кеткеннен кейін
қойылған талаптар талап қойылған соң үш жылдан асырмай қанағаттандырылады;
4) егер меншік иесінің немесе өзге заң иеленушінің өз құқығының кез келген
бұзылуы иеліктен айыруға байланысты болмаса, олардың осы құқық бұзушылықты
жою туралы талабына; 5) заң құжаттарында белгіленген реттерде басқа
талаптарға да қолданылмайды.
Жоғарыда айтқанымыздай, талаптардың тізбесі үлгі ретінде келтіріп
отыр. Заң актілермен бұдан басқа да талаптарға талап қою мерзімі
қолданылмайтын жағдайлар тәртіптелуі мүмкін. Талап қою мерзімінің
есептелуі. Толап қою мерзімінің өтуі адам құқық бұзушылық туралы білген
немесе білуге тиіс болған күннен басталады. Тап осы сәттен бастап
жәбірленушінің әрі материалдық, әрі азаматтық іс жүргізу тұрғысынан талап-
арыз беру құқығы пайда болады. Материалдық тұрғыдан алғанда, талап ету
құқығы дегеніміз белгілі бір азаматтық құқықты еріксіз түрде, яғни
міндеткер жақтың ықтиярынан тыс орындату. Құқықты еріксіз түрде орындату –
тиістіні сот арқылы алу әдісімен жүзеге асырады. Әйткенмен, өзінің құқығын
сотқа арызданбай-ақ, еріксіз орындататын реттер болады. Сонымен бұзылған
құқықты еріксіз түрде қайта орындатуға заңның беретін мүмкіншілігі
материалдық талап ету құқығын құрады. Бұл мағынасындағы талап ету құқығын
сот арқылы қорғау құқығымен шатыстырмау керек. Талап қою мерзімі
материалдық талап ету құқығын жояды, бірақ азаматтық іс жүргізу құқығын жоя
алмайды. Талап ету мерзімі өтіп кетсе де сот азаматтық істі қарауына алуға
міндетті, бірақ оны қарау кезінде талап қою мерзімі өтіп кеткендігі
анықталған жағдайда ғана сот талапкердің талабын қанағаттандырудан бас
тартады.
Талап қою мерзімінің өтуін тоқтата тұру, үзіліс және қалпына келтіру.
Айталық, заңда көрсетілген белгілі бір жағдайға сәйкес талап қою мерзімінің
тоқтатылуы дегеніміз сол жағдайдың алатын мезгілін тең уақытқа талап
мерзімінің де созылуы болып табылады. Басқаша айтқанда, осы жағдайға кеткен
уақыт талап қою мерзімінің есебіне кірмейді. Осындай әсер ететін
жағдайларға АК-тің 182-бабы төмендегілерді жатқызады:
1) егер талап қоюға төтенше және бұл жағдайда болмай қоймайтын оқиға
кедергі жасаса;
2) міндеттемелердің бұл түрін орындау Қ.Р. Президентінің жариялауымен
кейінге қалдырылуына байланысты;
3) егер талапкер немесе жауапкер соғыс жағдайына көшірілген әскери
бөлімшелер құрамында болса;
4) егер әрекет қабілеттілігі жоқ адамның заңды өкілі болмаса;
5) тиісті қатынасты реттейтін заңдарды қолданылуын тоқтатуға
байланысты тоқтатыла тұрады.
Азаматтық өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянның орнын
толтыру туралы талаптар бойынша талап қою мерзімнің өтуі азаматтың
зейнетақысы төлемдерін тағайындау немесе жүзеге асыру туралы немесе
жәрдемақы тағайындау туралы тиісті ұйымдарға жолдануына байланысты
зейнетақы төлемдері тағайындалғанға немесе жүзеге асырылғанға немесе
жәрдемақы тағайындалғанға және жүзеге асырудан немесе жәрдемақы
тағайындаудан бас тартылғанға дейін тоқтатыла тұрады.
Аталған жағдайлардың кез келген талап мерзімінің соңғы алты айы ішінде
пайда болса немесе бұрынғысынша қала берсе тоқтатыла тұрады.
Азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянның орнын
толтыру турал талаптар бойынша талап қою мерзімінің өтуі азаматтың
зейнетақы төлемдерін тағайындау немесе жүзеге асыру туралы немесе жәрдемақы
тағайындау туралы тиісті ұйымдарға жолданылуына байланысты зйнетақы
төлемдері тағайындалғанға не зейнетақы төлемдерін тағайындаудан бас
тартылғанға дейін тоқтатыла тұрады.
Аталған жағдайлардың кез келген талап мерзімінің соңғы алты айы ішінде
пайда болса немесе бұрынғысынша қала берсе тоқтатыла тұрады ал, егер бұл
мерзім алты айдан аспаса – талап мерзімінің өтуі кезінде тоқтатыла тұрады.
Тоқтата тұруға әкеліп соқтырған мән – жайлар тоқтатылған күннен
бастап талап қою мерзімінің өтуі одан әрі жалғасады. Бұл орайда мерзімнің
қалған бөлігі алт айға дейін, ал егер талап қою мерзімі алты айдан аспаса –
талап мерзіміне дейін ұзартылат.
Жақтардың белгілі бір жасаған әрекеттері талап қою мерзімінің өтуінде
үзіліс жарияланады. Үзілістен кейін талап қою мерзімінің өтуі қайтадан
басталады, үзліске дейін өткен уақыт жаңа мерзімге есептелмейді. Талап қою
мерзімі екі жағдайда, белгіленген тәртіппен талап қойылуы немесе борышты не
өзге міндеттерді мойындауын дәлелдейтін міндетті тұлғаның әрекетінің
аяқталуна байланысты үзіледі.
Ерекше жағдайларда, талап қоюдың өтіп кеткен мерзімін қалпына келтіру
қажеттіг туындауы мүмкін. Мұндай мәселені шешуді Азаматтық кодекс сотқа
жүктейді, талапкердің жеке басына байланысты мән – жайлар бойынша талап қою
мерзімі өтіп кетуінің себебін сот орынды деп таныған кезде, азаматтың
бұзылған құқығы қорғалуы тиіс. Талап қою мерзімінің өтіп кету себептері
орынды болып, егер ол талап мерзімінің соңғы алты ай ішінде орын алған
болса, ал егер бұл мерзім алты айға тең немесе алты айдан аз болса – талап
мерзімінің өтуі кезінде танылады. Талап қою ұғымы. Талаптың ескеру – адам
құқығының немесе заңмен қорғалатын мүдденің бұзылуынан туындайтын талаптың
қанағаттандырылуы мумкін болатын уақт кезеңі. Талап қою мерзімінде және
оларды есептеу тәртібі заңмен көзделеді және олардың талаптардың келсумен
өзгертуге болмайды.
Талап қоюдың жалпы мерзімі үш жыл болып есептеледі. Талаптардың
жекелеген түрлері үшін заң құжаттармен талап қоюдң жалп мерзіммен
салытырғанда қысқартылған немесе неғұрлым ұзақ арнаулы мерзімдері
белгіленуі мүмкін. Азаматтық кодекстің 177, 179–186 – баптарының ережелері,
егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, талап қоюдың арнаулы мерзімдеріне
де қолданылады.
Талап қою мерзімінің өтіп кетуіне қарамастан бұзылған құқықты қорғау
туралы талапты сот өз қарауына алады. Талап мерзімін сот шешім шығарғанға
дейін дауда тарап жасаған мәлімдеме бойынша ғана сот қолданада. Талап
қойғанға дейін талап қою мерзімінің өтіп кетуі соттың талаптан бас тарту
туралы шешім шығаруына негіз болады. Басты талап бойынша талап қою
мерзімінің бітуінее байланысты қосымша талаптар бойынша да талап қою
мерзімі бітеді.
Талап қою мерзімінің өтуі адам құқық бұзушылық туралы білген немесе
білуге тиіс болған күннен басталады. Оларды бұл ережеден айыру Азаматтық
Кодекспен және өзге де заң құжаттарымен белгіленед.
Белгіленген орындау мерзіміне байланысты міндеттемелер бойынша талап
қою мерзімінің өтуі орындалу мерзімі аяқталғаннан кейін басталады.
Орындалу мерзімі белгіленбеген не талап ету кезімен белгіленген
міндеттемелер бойынша талап қою мерзімінің өтуі міндеттемені орындау туралы
талап қойылған кезден басталады, ал егер борышқорға сондай талаптарды
орындау үшін жеңілдік мерзімі берілсе, талап мерзімін есептеу аталған
мерзімін аяқталғаннан кейін басталады.
Регрестік міндеттемелер бойынша талап мерзімінің өту негізгі
міндеттемені орындау кезінен басталады.
Міндеттемедегі адамдардың өзгеруі талап қою мерзімі мен оны есептеу
тәртібін өзгертуге әкеліп соқтырмайды.
Талап қою мерзімінің өтуі:
1) егер талап қоюға төтенше және бұл жағдайда болмай қоймайтын оқиға
кедергі жасаса;
2) міндеттемелердің бұл түрін орындау Қазақстан Республикасы Президентінің
жариялауымен кейінге қалдырылуына байланысты;
3) егер талапкер немесе жауапкер соғыс жағдайына көшірілген әскери
бөлімшелер құрамында болса ;
4) егер әрекет қабілеттігі жоқ адамның заңды өкілі болмаса;
5) тиісті қатынасты реттейтін заңдардың қолданылуын тоқтатуға байланысты
тоқтатыла тұрады. Азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген
зиянның орнын толтыру туралы талаптар бойынша талап қою мерзімінің өтуі
азаматтың зейнетақы төлемдерін тағайындау және жүзге асыру туралы немесе
жәрдемақы тағайындау туралы тиісті ұйымдарға жолдануына байланысты
зейнетақы төлемдері тағайындалғанға немесе жүзеге асырылғанға немесе
жәрдемақы тағайындауға не зейнетақы төлемдерін тағайындаудан және жүзеге
асырудан немесе жәрдемақы тағайындаудан бас тартылғанға дейін тоқтатыла
тұрады.
Талап қою мерзімінің өтуі, егер осы бапта көрсетілген мән-жайлар
талап мерзімінің соңғы алты айы ішінде пайда болса немесе бұрынғысынша қала
берсе тоқтатыла тұрады, ал егер бұл мерзім алты айдан аспаса – талап
мерзімінің өтуі кезінде тоқтатыла тұрады.
Тоқтата тұруға әкеліп соқтырған мән-жайлар тоқтатылған күннен бастап
талап қою мерзімінің өтуі одан әрі жалғасады. Бұл орайда мерзімнің қалған
бөлігі алты айға дейін, ал егер талап қою мерзімі алты айдан аспаса – талап
мерзіміне дейін ұзартылады.
Талап қою мерзімінің өтуі белгіленген тәртіппен талап қою, сондай-ақ
міндеткер адамның борышты немесе өзге міндеттерді мойындағандығын
дәлелдейтін әрекеттер жасауы арқылы үзіледі. Үзілістен кейін талап қою
мерзімінің өтуі қайтадан басталады, үзіліске дейін өтекн уақыт жаңа
мерзімге есептелмейді.
Егер талапты сот қараусыз қалдырса, талап қойылғанға дейін басталған
талап қою мерзімі жалпы тәртіппен одан әр жалғаса береді. Егер сот
қылмыстық істе қойылған талапты қараусыз қалдырса, талап қоюға дейін
басталған талап қою мерзімінің өтуі талап қараусыз қалдырған үкім заңды
күшіне енгізілгенге дейін тоқтатыла тұрады. Мерзімі тоқтатыла тұрған
кездегі уақыт талап қою мерзіміне есептелмейді. Бұл орайда, егер мерзімнің
қалған бөлігі алты айдан аз болса, ол алты айға дейін ұзартылады.
Талап қою мерзімін қалпына келтіру. Ерекше жағдайларда, талапкердің
жеке басына байланысты мән-жайлар бойынша талап қою мерзімі өтіп кетуінің
себебін сот орынды деп таныған кезде, азаматтың бұзылған құқығы қорғалу
тиіс. Талап қою мерзімінің өтіп кету себептері орынды болып, егер ол талап
мерзімінің соңғы алты ай ішінде орын алған болса – талап мерзімінің өтуі
кезінде танылат.
Белгілі бір іс бойынша сот шешімін орындаудан бас тартылуына
байланысты заң құжаттарына сәйкес талапкердің тап сол іс бойынша жаңа талап
қою құқығы пайда болған ретте талап қою мерзімі қалпына келтіріледі және
қайтадан өте бастайды.
Талап қою мерзімі өткеннен кейін міндетін атқарған борышқордың немесе
өзге міндетті адамның тіпті сол міндетті атқарған кезде талап мерзімінің
өтіп кеткенін білмесе де, аталған адамның өзі атқарған нәрсесін қайтаруды
талап етуге құқығы жоқ.
Қоғамдық өмір саласында, құқық ғылымы, оның ішінде азаматтық құқық
ғылымының рөлі ерекше. Өйткені, еліміздің өмірінде болып жатқан әлеуметтік
экономикалық, саяси өзгерістерге сәйкес келетін азаматтық құқық нормаларын
дер кезінде осы өзгерістерге сәйкес әзірлеуде осы ғылым саласының міндеті.
Осы курстық жұмыста мен мынадай сұрақтарды қарастырамын: Талап қою
мерзімінің ұғымы, Талап қою мерзімінің есептелуі, Мерзімді есептеу тәртібі,
Мерзімнің түрлері, Талап арызы және талап тәртібі, Талап қою құқығы, Талап
қоюды қамтамасыз ету, Құқықтар мен мүдделерді қорғауға талап тәсілдермен
билік ету, Талап қою мерзімі біткеннен кейінгі салдар.
Осы қойылған сұрақтарға негізгі бөлімде жауап беремін.
Кез - келген адам өзіне келген зиянды азаматтық және азаматтық іс
жүргізу заңдарына сәйкес өткізуге құқығы бар. Сол сеебепті талап қою құқығы
азаматтарға және заңды тұлғаларға қамтамасыз етіледі.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты – талап қою мерзімін толық ашып
зерттеу. Ол үшін азаматтық құқық оқулықтырын қолдандым. Олар: Қазақстан
Республикасының Конституациясы, Алматы: Қазақстан баспасы, 1995 ж.
(өзгертулері және толықтарымен).
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі. Алматы 2002 ж.
Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы. Қазақстан Республикасының
заңы. 1995 жылғы 21 желтоқсандағы заңы.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Қауіпсіздігі туралы Қазақстан
Республикасының заңы 1998 жылғы 26 маусым.
Қадағалау сатысында ақылмыстық іс бойынша іс жүргізудің тәртібі.
Қазақстан Республикасы.
Б.Қ. Төлеубекова Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Оқулық –
Алматы: “Жеті жарғы” 2000 ж.

І. ТАРАУ. Талап мерзімі
1.1. Талап қою мерзімінің есептелуі

Толап қою мерзімінің өтуі адам құқық бұзушылық туралы білген немесе
білуге тиіс болған күннен басталады. Тап осы сәттен бастап жәбірленушінің
әрі материалдық, әрі азаматтық іс жүргізу тұрғысынан талап-арыз беру құқығы
пайда болады. Материалдық тұрғыдан алғанда, талап ету құқығы дегеніміз
белгілі бір азаматтық құқықты еріксіз түрде, яғни міндеткер жақтың
ықтиярынан тыс орындату. Құқықты еріксіз түрде орындату – тиістіні сот
арқылы алу әдісімен жүзеге асырады. Әйткенмен, өзінің құқығын сотқа
арызданбай-ақ, еріксіз орындататын реттер болады. Сонымен бұзылған құқықты
еріксіз түрде қайта орындатуға заңның беретін мүмкіншілігі материалдық
талап ету құқығын құрады. Бұл мағынасындағы талап ету құқығын сот арқылы
қорғау құқығымен шатыстырмау керек. Талап қою мерзімі материалдық талап ету
құқығын жояды, бірақ азаматтық іс жүргізу құқығын жоя алмайды. Талап ету
мерзімі өтіп кетсе де сот азаматтық істі қарауына алуға міндетті, бірақ оны
қарау кезінде талап қою мерзімі өтіп кеткендігі анықталған жағдайда ғана
сот талапкердің талабын қанағаттандырудан бас тартады.
Талап қою мерзімінің өтуін тоқтата тұру, үзіліс және қалпына келтіру.
Айталық, заңда көрсетілген белгілі бір жағдайға сәйкес талап қою мерзімінің
тоқтатылуы дегеніміз сол жағдайдың алатын мезгілін тең уақытқа талап
мерзімінің де созылуы болып табылады. Басқаша айтқанда, осы жағдайға кеткен
уақыт талап қою мерзімінің есебіне кірмейді. Осындай әсер ететін
жағдайларға АК-тің 182-бабы төмендегілерді жатқызады:
1) егер талап қоюға төтенше және бұл жағдайда болмай қоймайтын оқиға
кедергі жасаса;
2) міндеттемелердің бұл түрін орындау Қ.Р. Президентінің жариялауымен
кейінге қалдырылуына байланысты;
3) егер талапкер немесе жауапкер соғыс жағдайына көшірілген әскери
бөлімшелер құрамында болса;
4) егер әрекет қабілеттілігі жоқ адамның заңды өкілі болмаса;
5) тиісті қатвнасты реттейтін заңдарды қолданылуын тоқтатуға
байланысты тоқтатыла тұрады.
Азаматтық өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянның орнын
толтыру туралы талаптар бойынша талап қою мерзімнің өтуі азаматтың
зейнетақысы төлемдерін тағайындау немесе жүзеге асыру туралы немесе
жәрдемақы тағайындау туралы тиісті ұйымдарға жолдануына байланысты
зейнетақы төлемдері тағайындалғанға немесе жүзеге асырылғанға немесе
жәрдемақы тағайындалғанға және жүзеге асырудан немесе жәрдемақы
тағайындаудан бас тартылғанға дейін тоқтатыла тұрады.
Аталған жағдайлардың кез келген талап мерзімінің соңғы алты айы ішінде
пайда болса немесе бұрынғысынша қала берсе тоқтатыла тұрады.
Азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянның орнын
толтыру турал талаптар бойынша талап қою мерзімінің өтуі азаматтың
зейнетақы төлемдерін тағайындау немесе жүзеге асыру туралы немесе жәрдемақы
тағайындау туралы тиісті ұйымдарға жолданылуына байланысты зйнетақы
төлемдері тағайындалғанға не зейнетақы төлемдерін тағайындаудан бас
тартылғанға дейін тоқтатыла тұрады.
Аталған жағдайлардың кез келген талап мерзімінің соңғы алты айы ішінде
пайда болса немесе бұрынғысынша қала берсе тоқтатыла тұрады ал, егер бұл
мерзім алты айдан аспаса – талап мерзімінің өтуі кезінде тоқтатыла тұрады.
Тоқтата тұруға әкеліп соқтырған мән – жайлар тоқтатылған күннен
бастап талап қою мерзімінің өтуі одан әрі жалғасады. Бұл орайда мерзімнің
қалған бөлігі алт айға дейін, ал егер талап қою мерзімі алты айдан аспаса –
талап мерзіміне дейін ұзартылат.
Жақтардың белгілі бір жасаған әрекеттері талап қою мерзімінің өтуінде
үзіліс жарияланады. Үзілістен кейін талап қою мерзімінің өтуі қайтадан
басталады, үзліске дейін өткен уақыт жаңа мерзімге есептелмейді. Талап қою
мерзімі екі жағдайда, белгіленген тәртіппен талап қойылуы немесе борышты не
өзге міндеттерді мойындауын дәлелдейтін міндетті тұлғаның әрекетінің
аяқталуна байланысты үзіледі.
Талап қою мерзімінің пайда болуы мен негізгі тарихи
кезеңдері. Қазақстан Республикасының прокуратурасы 1922 жылдан бері қарай
дамудың түрлі сатыларынан өтті. Азаматтардың құқыларын қорғауда көп
жұмыстар атқарды. Мысалы, 1998 жылы прокуратура органдарымен атқарушылық
органдардың 1998 жылы 25,5 мың заңсыз құқықтық актілерге өзгеріс еңгізіліп,
күші жойылған; 28,5 мың адам түрлі жауапкершіліктерге тартылған; жеогілікті
басқару және өкімет органдарының заңсыз 3861 актісінің күшін жоюға
наразылық келтірілген; мемлекеттік уәкілеттігі бар бақылаушы органдардың
2,5 актісі күшін жойған.
Бүгінгі күні заңдардың қолданылуын (сақталуын) қадағалаудың қажеттігі
және оны күшейтуі төмендегі ойлармен бекітіледі:
-өтпелі дәуірде нарық заңы нағыз заңдардың жүзеге асуына кесірін
тигізуде, сөйтіп экономика саласының қылмыстануына әсер етуде, сондықтан да
заң саласындағы қадағалауды тек қана сақтау емес, одан әрі, күшейту керек.
-тексеруге уәкілетті органның лауазымды адамдарды заңдарды бұзуды
жалғастырып келеді, сондықтан да прокуратураның қадағалау функциясын
күшейткен жөн;
-экономикадағы келеңсіздіктерді қадағалау функциясы арқылы жеңуге
болады, сондықтан оның бағыттарын айқындауды жетілдіру қажет. Мысалы, салық
қатынастарындағы, мемлекеттік меншік, табиғи ресурстар, сыртқы сауда, жер
мәселесі, банктік қызмет саласындағы заңдылық және т.б.;
-құқық қорғау органдары өзіне жүктелген міндеттерді өз құзыреті
шегінде тек қана өздері атқаруы тиіс. Яғни, анықтама мен алдын ала тергеуді
жүргізетін органдар Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 192 және 285 – бабына қатысты міндеттерін жете түсініп, тергелу
ретінде қатысты қылмыстармен күресте, анықтауда, алдын алуда және жоюда іс
– шараларды өз құзіреті шектерінде ғана асырса.
- мемлекетіміз құқықтық ел болуға бағыт алғанда құқық қорғау
органдарындағы лауазымды адамдардың (тергеуші, анықтама жүргізуші)
әрекеттерін, олардың заңдарды қолдануда бұрмалауға баратындығы нәтижесінде
азаматтарының конституциялық құқықтарын қамтамассыз ету қажет.
- азаматтардың өтініштеріне жеке мән беріліп келеді. Азаматтардың
арыздарымен барлық мемлекеттік органдар айналысуға тиісті. Бұл мәселеде де
прокуратура органдары тек қана қадағалаумен айналысуы тиіс.
-заңдардың насихаттаумен негізінен әділет органдары айналысады. Олар
да өз қызметтерінде негізінен нотариаттың, АХАЖ – дың, яғни өз жүйесіне
кіретін мекемелерге қатысты заңдылықтарды насихаттауды жүргізеді. Сондықтан
прокуратураның заңдарды насихаттау саласына ерекше мән беріп, арнайы
штаттар арқылы сол мәселені толыққанды жүзеге асыру қажер;
- конституциялық заңдылыққа қадағалаудың қажеттілігі;
- халықаралық шарттардың қолданылуына қадағалау;
- заңдарды қолданылу барысында оның жүзеге асуының қиындығы;
- 1991 жылдан бастап еліміз тәуелсіздік алып, құқық жүйесіне жаңа
талаптар қойылды, жаңа заңдар қабылданды;
- қазіргі қолданылып жүрген Конституциямыз 1995 жылдан бастап
күшінеді. Онда біздің елімізде “...демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлуметтік мемлекет ретінде орнықтыратындығы” жарияланды;
- көптеген лауазымды адамардың мамандығы заңгер емес, сондықтан олар
өз қызметінде заңсыздықтарға жол беруде (аксиома: білмеген адам заңнан
қорықпайды);
- адам мен азаматтың құқы мен бостандығы бұзылуда;
- жеке кәсіпкерлікке кең жол ашылды және олар еліміздің заңдарын
қолдануда адам мен азаматтың құқына зиян келтіруге тиісті емес; жеке
кәсіпорындардың көптеп ашылуы олардың әрекетінде заңдардың қолданылуын
қадағалауды қажет етеді;
- әділет органдарының заңды ұйымдарды мемлекеттік тіркуді (қайта
тіркееуді) жүзеге асыруында Жарғылар заңға қайшылығына қарамастан
тіркеулеріне жол бермеу қажет.
Азаматтық құқықта мерзім ұғымы заңдық салдармен байланысты сәт немесе
шектеулі кезең деп түсіндіріледі. Демек, заң табиғаты тұрғысынан алып
қарағанда, мерзім дегеніміз заңдық факт болып табылады.
Әдебиетте мерзімді оқиға деп аталатын, яғни адамдардың еркінен тыс
болатын құбылыстарды заңдық фактілер категориясына жатқызады.

2. Мерзімді есептеу тәртібі

Азаматтық заңда мерзімді есептеуге байланысты арнайы белгіленген тәртіп
бар. Азаматтық кодекстің 172-бабында сәйкес мерзім күнтізбелік күнмен
немесе сөзсіз болуға тиісті оқиғамен байланыстырылады. Осы бапта мерзімді
тағайындау жолдары көрсетілген, атап айтсақ, бұл сол сәтті көрсететін
уақыт, белгілі уақыт кезеңі (жылдар, айлар, күндер және сағаттар) және
сөзсіз болуға тиісті оқиға дер едік. Құқықтарды жүзеге асыру мен
міндеттемелерді орындаудың мұндай мерзімінде белгіленген күннен басталады.
Егер мерзім кезеңмен белгіленсе, құқықты жүзеге асыру мен міндеттемені
орындау мерзімі аяқтлғанға дейінгі уақыттың кез келген сәтінде орындала
беруі мүмкін. Мысалы, мұрагер мұра ашылған сәттен бастап алты ай ішінде
мұраны қабылдау немесе одан бас тартуға шешім алуға құқылы.
Сөзсіз болуға тиісті оқиғаның салдары мерзімді белгілеуді талап етеді,
мәселен, бұған азаматтық қайтыс болуын айтуға болады. Азамат қайтыс болған
күннен бастап мұрагерлердің құқығы пайда болады және сол сәттен бастап
мұраны иелену немесе одан бас тарту құқығына ие және т. б.
Күнтізбелік күнмен көрсетілген мерзімді қолдану соншалықты қиындық
туғызбайды, өйткені, белгіленген уақыт мерзімнің басталғанын білдіреді.
Дейтұрғанмен, мерзім белгілі бір кезеңді қамтитын болған жағдайда оны
есептеу тәртібі заңға сәйкес белгіленеді.
Азаматтық кодекстің 173-бабында орй уақыт кезеңімен белгіленетін
мерзімнің өтуі күнтізбелік күннен бастап немесе мерзімнің басталуы
белгіленген оқыға болғаннан кейінгі келесі күннен басталады. Бұл мерзімнің
өтуі затты тапсырған күннен емес, ертеңінен бастап есептеледі.
Мерзімді дұрыс есептеу үшін оның басталу сәтін ғана емес, аяқталу
мерзімін де нақты айқындап алудың маңызы зор. Мерзімді есептеу мерзімді
бастаған күннің келесі күні басталса, аяқталу сәті мерзім басталға айдың
немесе аптаның соңғы күндерімен есептеледі.
Азаматтық кодекстің 174-бабында уақыт кезеңмен белгіленетін мерзімнің
аяқталуы былайша тұжырымдалған:
1) жылдармен есептелетін мерзім – мерзімнің соңғы жылының тиісті айы
мен күнінде бітеді. Жарты жылмен есептелетін мерзімнің ережелері
қолданылады;
2) жыл тоқсандарымен есептелетін мерзімге айлармен есептелетін
мерзімнің ережелері қолданылады. Бұл орайда бір тоқсан үш айға тең деп
есептеледі, ал тоқсандарды есептеу жыл басынан бастап жүргізіледі;
3) Айлармен есептлетін мерзім – мерзімнің соңғы айының тиісті күнінде
бітеді.
Жарты аймен белгіленетін мерзім күндермен есептелетін мерзім ретінде
қаралады да, он бес күнге тең долып есептеледі. Егер айлармен есептелетін
мерзімнің аяқталуы тиісті күн саны жоқ айға тура келсе, мерзім сол айдың
соңғы күнінде бітеді;
Кейде айдың аяқталуы әртүрлі келеді, мәселен, бір жылы ақпан айы 29-
ында бітуі мүмкін, кейінгі жылы ондай болмауы мүмкін, немесе мерзім
басталғанда айдың 31-і болуы мүмкін, ал ол біткенде 30-ы долуы мүмкін,
ондайда тиісті айдың соңғы күні біткенде мерзім аяқталған деп есептеледі.
Егер мерзімнің соңғы күні жұмыс істемейтін күнге тура келсе, сонда
кейінгі ең таяу жұмыс күні мерзімнің аяқталған күні болып саналады.
Мерзімнің бітуімен белгіліс бір дәрежеде заңдық салдарға байланысты,
заң әрекетті мерзімнің соңғы күнінен аяқталу керектігін міндеттейді.
Азаматтық кодекстің 176-бабының талаптарына сәйкес, егер мерзім қандай да
әрекет жасауға белгіленген болса, ол әрекет мерзімнің соңғы күніндегі сағат
жиырма төртке дейін орындалуы мүмкін. Мекемелер мен ұйымдардағы аяқталуға
тиісті әрекеттерді бұл ережеге бағындыра қою қиын, өйткені, мұндай ұйымдар
мен мекемелерде жұмыстың тоқтатылуы олардың жұмысты ресми тоқтатылуымен
есептеледі немесе кейбір мекемелер жұмыс күні бітпесе де операцияларын
белгілі бір уақытта тоқтатып тастайды, айталық, нотариалық кеңсе депозитке
ақша салуда қабылдауды күндізгі сағат 12-де аяқталады.
Мерзімнің соңғы күніндегі сағат жиырма төртке дейінгі поштаға,
телеграфқа немесе өзге де байланыс мекемесін тапсырылған жазбаша мәмілелер
мен хабарлама мерзімінде жасалған болып саналады. Мұндай әрекеттерді
жасауда соңғы күннің мерзімі жергілікті уақытпен есептеледі.

3. Мерзімнің түрлері

Азаматтық құқықтық мерзімдерді әртүрлі негіздер бойынша топтастыруға
болады. Тағайындауына байланысты үш түрлі болады; а) норметивтік; ә)
шарттық (жақтардың келісімімен айқындалады, мысалы, 277-бап); б) соттық
(сот шешімімен қаралады).
Мерзімдер өзінің құқықтық табиғатына орай мынадай түрлерге бөлінеді:
1) азамттық құқықтарды жүзеге асыру мерзімі;
2) субьективті құқықты жүзеге асыру мерзімі;
3) үзіп тастау мерзімі;
4) кепілдік мерзімдер;
5) кінәрат қоятын мерзімдер;
6) азаматтық-құқықтық міндеттерді орындайтын мерзімдер;
7) азаматтық құқықтарды қорғайтын мерзімдер.
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру мерзімі дегеніміз уәкілетті тұлғаның
өзіне тиесілі міндеттер мен құқықтарды жүзеге асыру кететін уақыты.
Субьективті құқықты жүзеге асыру мерзімі заңмен тағайындалады. Мысалы,
иелену мерзімі үшін белгілі бір мерзім тағайындалады.
Үзіп тастау мерзімі жоғарыда аталған мерзімдерден ерекшеленеді,
өйткені ол белгілі бір құқықтарды тоқтатып тастайды. Мысалы, Азаматтық
кодекстің 216-бабында үлесті меншіктің қатысушылары, егер олар осы бапта
көрсетілген мерзім ішінде құқықтарын жүзеге асырмаса, сатып алудың басым
құқығына айырылады.
Кепілдік мерзім дегеніміз – сатып алушының ұзақ уақыт бойы сақтауға
немесе пайдалануға арналған өнімдердің кемшілігін анықтап алуына берілетін
мерзім болып табылады. Ондй өнімді қабылдап алған кезде кемшілігін байқау
мүмкін болмайды, кейін барып одан ақау шықса, онда сатып алушы сол ақауды
түзетуге, оны сапалы басқа тауармен ауыстыруға не затты қайтадан қабылдап,
ол үшін төленген соманы қайтарып алуға талап қоя алады. Кепілдік мерзімі
мемлекеттік стандартпен, бекітілген техникалық шарттармен немесе шартпен
белгіленеді.
Кінәрат мерзімі субъективті құқығын бұзған тұлға үшін заңмен
белгіленеді, осы бұзушылыққа байлнысты талаптар ерікті түрде орындалады.
Заң кінәрат қойылған өтініштерді беру мерзімімен қатар берілген кінәратқа
жауап беру мерзімін де көрсетеді.
Міндеттемелерді орындау мерзімдері шартта екі жақтың келісімімен
тағайындалады. Бұл талапты орындау шартта қаралған тұлғалардың мүддесіне
орай міндетті саналады.
Азаматтық құқықтарды қорғау мерзімі – Азаматтық кодекстің 7-тарауында
қаралған талап қою мерзімі болып табылады.

II. ТАРАУ. Талап арызы және талап тәртібі
2.1. Талап қоюды қамтамасыз ету

Талап қоюды қамтамасыз ету – іске қатысушы адамдардың арызы бойынша
сот шешімін орындауды кепілдік ету үшін заңмен белгіленген тәртіпке сәйкес
соттың іс-әрекеті.
Талап қоюды қамтамассыз етуге, егер мұндай шараларды қабылдау сот
шешімін орындауды қиындатса немесе оның орындалуын мүмкін етпесе, істің
барлық жағдайларында да жол беріледі (ҚР АІЖК-тіңң 158-бабы).
Талап қоюды қамтамасыз ету мақсаттары:
1) егер сот шешімін орындауды қиындатса;
2) егер сот шешімнің орындалуын мүмкін етпесе.
Іске ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.