Шоқанның саясат тұрғасандағы ой – пікірлері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

КІРІСПЕ БӨЛІМ .

1. 1. Ш. Уәлиханов - ұлы ағартушы

1. 2. Жарқ еткен жұлдыз.

1. 3. Ш. Ш. Уәлихановтың іс - сапарлары

НЕГІЗГІ БӨЛІМ .

2. 1. Шоқан - қоғам қайраткері

2. 2. Ұлы ғалымның еңбектері.

2. 3. Шоқанның саясат тұрғасандағы ой - пікірлері.

ҚОРЫТЫНДЫ

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Қосымша №1.

І. КІРІСПЕ БӨЛІМ

Халқымыздың қоғамдық ой-өрісі, мәдениеті және әдебитінің дамуында бейне бір сілкініс болды. Қыр сахарасында қоғамдық ой-пікірдің жүйелі ғылыми негізде қалыптасып дамуына мүмкіндік те, жағдай да жоқ кезде Шоқанның ғылымның алуан түрлі саласымен шұғылданып, жан-жақты ғалым болуына тура келді. Ол тарих, этнография, археология, социология, экономика, философия ғылымдары саласында жемісті еңбек етті. Жазушы, публицист, аудармашы, суретші де болды. Ғұлама ғалым соншалықты қысқа ғана өмір сүрсе де, кейінгі ұрпаққа аса бай, бағалы мұра қалдырды, Шоқанның ғылымға деген құштарлығы оның ішінде қоғамдық ғылымдарға ынта-ықыласы, бейімділігі ерте оның Сібір кадет корпусында оқыған жылдарынан басталады. Омбы кадет корпусы Сібір оқу орындарының ішіндегі ең көрнектісі еді. Бұл арнаулы әскери жабық оқу орны өз шәкірттеріне негізінен жалпы білім беру бағытын ұстады. Мысалға айтсақ, онда жалпы география, Ресей географиясы, жалпы тарих пен Ресей тарихы, орыс және батыс Европа әдебиеттері, философия негіздері, орыс және француз тілдері, бірнеше шығыс тілдері оқытылды. Шоқанның аса зеректігі, әсіресе, осы пәндерді оқып-үйрену, игеру тұсында айқын көрініп, жұрт назарын аударды. Оның мектептес досы Г. Н. Потанин былай деп жазды: «Шоқан тез кемелденді, өзінің орыс жолдастарын басып озды, оған көп адам ден қойып зер салды. Корпустың оқытушылары Шоқанды болашақ, тіпті ғалым болуы да ықтимал деп жүрген кезде Шоқан небары 14-15 жаста ғана болатын, ол кезде өте-мөте көп оқитын, бұл оның бойындағы сыншылдық қабілетті жетілдіре түсті. Адамгершілік мәселесі және кейіннен өзінің мамандығы болып кеткен шығыс философиясы саласындағы оның ой-пікірлеріне біз қайран қалатынбыз» (1) .

Омбыда оқыған кезде Шоқан Уәлихановтың ой-өрісі кеңейіп, дүниетанымының қалыптасуына кадеттің озық пікірлі оқытушыларының да

ықпалы аз болған жоқ. Мысалы, орыс тілі мен әдебиеті тарихының оқытушысы Н. Ф. Костылецкий үлкен әсер етті. Аса білімпаз, дүниетанымды көзқарасы орыстың қоғамдық идеяларының ықпалымен қалыптасқан қоғамдық еңбек етуге барынша құштар, алға көп мақсат қойған арманшыл жас Шоқан саяхатшы болуды көкседі. Осы тұста Батыс және орыс жиһанкездерінің шығармаларын, шығысты зерттеуге байланысты еңбектерді аса құштарлана оқыды. Шоқан әскери қызмет атқарып жүріп білімін мейлінше молайтты, саяхат сапарларда да болып шығыс тарихын, Орта Азия халықтарының - қазақ халқының тарихын, географиясын, этнографиясын, сөз өнерін зерттеу негізінде П. П. Семенов-Тянь-Шанскиймен, С. Ф. Дуровпен, Ф. М. Достоевскиймен кездесті. Бұл кездесулер оның әлеуметтік саяси пікірлерінің, ой-пікір тұжырымдарының тереңдей түсуіне де ғылыми қызметінің өрісін кеңейтуге жәрдемін тигізді.

Үлкен талант иесінің қоғамдық және ғылыми қызметі оқуды бітірісімен-ақ басталды. 1850 жылдың бас кезінде ол қыруар еңбектер жазады. Бұл ғылыми еңбектері «профессор И. Н. Березинге хат», профессор И. Н. Березиннің «Хан жарлықтары» кітабы белгілі шығыс зерттеушісі, тюрколог, иронист, монголист ғалымның еңбектерінің өзінде-ақ ертедегі жазба ескерткіштерді зерттеуге, Орта Азия халықтарының тарихына әдебиетке жас Шоқанның ынта-ықыласы байқалады. Ол Березин қойған сұрақтардың барлығына толық әрі тұжырымды жауап берді.

Орталық Қазақстанда, Жетісу мен Тарбағатайда, Ыстықкөлде болған сапарында Шоқан қазақ және қырғыз халықтарының тарихы мен әдет-ғұрпы мен ескі нанымдары туралы материалдар жинап қайтты, көптеген еңбектер жазды. Осы сапарларында ол көбінесе орыстың атақты саяхатшы ғалымы П. П. Семенов-Тянь-Шанскиймен бірге болды, орыс ғалымы талантты жастың ерекше қабілеттілігін, білімдарлығын аса жоғары бағалап, былай деп жазды: « . . . Омбыда мені әсіресе қызықтырған бір адам - Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов болды. Ерекше қабілетінің арқасында Уалиханов Омбының кадет корпусын зор табыспен бітіріп шықты. Петербургте жүргенінде менің ықпалыммен университетте лекция тыңдап, француз және неміс тілдерін жетік меңгеріп кеткені сонша, Шығыс тарихының, әсіресе қазақ тектес халықтар тарихының терең білгірі болып шықты». (1)

Шоқан қандай ауыр жағдай кездессе де, өзінің ғылыми зерттеулерін бір сәт тоқтатпады. Саяхатқа шыққан кездерінде тұрғылықты халықтардың өмірімен танысып, олардың әдебиеті мен мәдениетіне үнемі көңіл бөліп отырды, күнделігіне жазды, ғылыми тұжырымдар жасады. Тұтас алғанда, Шоқанның әдеби мұрасы бүтіндей бір дәуірдің тәжірибесі сияқты.

Ыстықкөлге барып қайтқан сапарынан кейін Шоқан 1850 жылы үш ай шамасы Құлжа қаласына жасаған ресми сапарында ұйғырлардың, дүнгендердің, жоңғарлардың, қытайлықтардың тарихымен, этнографиясымен сөз өнері мен тіл туралы жинап қайтқан материалдары мен зерттеулері оқымыстылар қауымының назарын аударды. Петербургте 1845 жылы негізі қаланған Орыстың императорлық география қоғамының бағытына жас саяхатшы-ғалымның зерттеушілік ізденістері сайма-сай келді. Қоғамның ғылыми жиналысында Ш. Уәлихановтың еңбектерінің бірі «Қазақ шежіресі» еңбегі оқылды. 1857 жылы 27 ақпанда қазақтың жас ғалымы Орыс география қоғамының толық мүшесі болып сайланды. Сол жылдың аяқ кезінде Шоқан қырғыз еліне тағы да сапар шекті. Бұл жолы ол қырғыз халқының өмірімен, ауыз әдебиетімен жете танысты. «Мен үйсіндер мен қырғыздардың халық әдебиеті ескерткіштерін, тарихи деректерін, статистикалық мағлұматтарын, этнографиялық очерктерін бірнеше дәптер етіп жазып алдым», - деп жазды Шоқан. Шоқан 1858-1859 жылдары Қашғарияға саяхат жасады. Қашғарияда жарты жылға созылған сапарында ол осы аймақтың географиялық жағдайын, тарихын, этнографиясын зерттеді, экономикасы мен саяси құрылысы туралы көптеген материалдар, сирек кездесетін қолжазбалар жинады. Кейін сол материалдар негізінде Шоқан Уәлиханов өзінің алты шаһардың, яғни «Қытайдың Лан-Лу провинциясының шығысындағы алты қаласының жай-

күйі» деген атақты еңбегін жазды. Европаға беймәлім дерлік осы өлкенің географиялық сипаттамасына, әлеуметтік-қоғамдық құрылысына, жергілікті халықтарының тарихына арналған бұл еңбек ғылымға баға жетпес үлес болып қосылды. Қашғарияға барып қайтқан сапарында Шоқан Шыңғысқа байланысты сирек кездесетін бірсыпыра қолжазбалар әкелді. Олардың ішінде «Тазкирян Сұлтан Сутук Бугра-хан», «Тазкирян Ходжагян», «Абушуслим мауризи» және т. б. бар. Замандастары Шоқанның жоғарыдағы еңбегін «нағыз географиялық ашылыс ретінде» бағалады, ал оның жат елге жасаған сапарын шын мәнісінде ерлік деп санады. 1859 жылы күзде Шоқан Петербургке барады. Жақын достары мен жолдастарының естеліктеріне және өзінің кейінірек жазған хаттарына қарағанда астанада өткізген жылдары Шоқанның өміріндегі аса бір елеулі кезең болды. Астанада Шоқан ғылыми жұмыстар мен де шұғылданады. Ол географиялық қоғамның ғылыми зерттеу жұмысына да белсене араласады. Ол кезде Шоқан өзінің жеке ғылыми еңбектерін баспаға дайындайды (Жоңғария очерктері, Алты шардың және Қытайдың Нан-лу провинциясының (Кіші Бұқара), Шығысындағы алты қаланың қал-жайы және энциклопедиялық сөздік жасауға қатысады. Сондай-ақ уақытының біразын Шоқан университетке барып лекциялар тыңдауға, шетел тілдерін тереңдеп үйренуге, Шығыс халықтарының тарихы жайында шетел тілдерінде жазылған кітаптарды оқуға арнайды. Шоқан астанада болғанда, өзінің бұрынғы достары П. П. Семенов-Тянь-Шанскиймен, атақты жазушы Ф. М. Достоевскиймен кездеседі және жаңадан көптеген ірі ғалымдармен, әдебиетшілермен танысады. Олардың ішінде Шығысты зерттеуші ғалымдар: Березин, Қазанбек, Васильев, ал ақындар: А. Маяков, М. Курочкин, Я. Паломский және басқалар бар.

Сөйтіп, Шоқан астананың ғылыми және әдеби өмірінің қайнаған ортасында болады. Петербургта болуы Шоқанның өз білімін жан-жақты тереңдетуіне, Ресейдің саяси-әлеуметтік өмірімен жете танысуына мол мүмкіндіктер берді. Оның демократиялық көзқарастары да бұрынғысынан әлдеқайда айқындалып, берік қалыптасты және нығая түсті. Шоқан Петербургте көп болмайды. Бір жарым жыл шамасында ғана болады. Өйткені, кадет корпусында оқып жүрген кезінде пайда болған өкпе ауруы күшейіп кеткендіктен, дәрігерлер оның Петербургтен тез кетуін талап етеді. Сөйтіп, Шоқан 1861 жылдың көктемінде астанамен қош айтысып, туып-өскен сахарасына қайтып оралады. Петербургтен қайтып келгеннен кейін Шоқан денсаулығын түземек болып ауылы Сырымбетте болады. Шоқан ауылында уақытын бос өткізбейді. Ол қазақтың ертегілері мен аңыздарын жинайды, импровизатор ақындардың жырларын тыңдайды. Шоқан Петербургтегі достарымен де хат жазысып тұрады. Сахараны жайлаған әлеуметтік теңсіздіктер, қаналушы таптың азапқа толы шерлі өмірі, бай феодалдардың зұлымдығы мен тағылығы Шоқанды қатты қынжылтып, тебірентеді. Шоқан Петербургке тағы бармақ болады. Бірақ денсаулығы түзелмегеннен кейін ауылынан ұзап ешқайда шыға алмайды. 1862 жылы Шоқанның Атбасарға аға сұлтан болғысы келеді. Бұл осы ойын Ф. М. Достоевскийге жазған хатында ашық айтады. «Мен өз отандастарымның кәдесіне жарап, оларды чиновниктерден және қазақ байларының қыспағынан қорғау үшін сұлтан болуды ойладым» (1) . Бірақ Шоқан аға сұлтан болмай қалды. Өйткені, онымен аға сұлтандыққа таласқан байлар Омбы қаласындағы билеп-төстеуші патшалық ұлықтарға пара беріп, Шоқанды ақыры сайлатпай қойды. Алайда, қандай ауыртпалықтарға кездессе де, қиындықтарға төзген Шоқан ғылыми жұмысын тоқтатпайды. Ол қазақтың ауыз әдебиетінің нұсқаларын жинайды және бағзы замандардағы «Қазақтың қару-жарағы», «Қазақ арасындағы бағзылықтың қалдықтары», «Қазақтың шежіресі» т. б. еңбектерін, мақалаларын жазады. Айта берсек, Шоқан жайлы сыр көп. Өзінен кейінгі ұрпаққа деген мұрасы да көп. Ғұлама ғалым өшпес мұра, өшпес өмір, өшпес байлық қалдырды, яғни байлығымыз - кітап, білім байлығы болуы тиіс. Шоқан санаулы ғана өмір сүрді: санаулы өмірінде сансыз шығармалар, кітаптар, өлең-жырлар жазып қалдырды. Шоқанның жолдастарының көбі орыс болды. Бірақ сол орыс достарының көптеген көмегі тиді. Соңғы күндеріне дейін Шоқан осы достарымен хат алысып тұрды. Осы орыс достарымен Шоқанды айтып, әр түрлі әрқайсысының қалдырған сөздері жеткілікті болды. Орыс досы П. П. Семенов-Тянь-Шанский Шоқанның талантын, біліміділігін былай деп жазды: «Омбыда мені, әсіресе, қызықтырған бір адам - Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов болды. Ерекше қабілеттілігінің арқасында Ш. Уәлиханов Омбының кадет корпусын зор табыспен бітіріп шықты. Петербургте жүргенінде менің ықпалыммен университетте лекция тыңдап, француз тарихынан, әсіресе қазақ тектес халықтар тарихының терең білгірі болып шықты» - деген. Кейбір зерттеулерде «Ш. Уәлиханов аса білімді кісі болғандықтан, туған халқы оны түсіне алмады» - деген пікір қалыптасқан еді. Осы қате пікірге қарсы шыққан М. О. Әуезов қойын дәптерінде «Оны халқы түсінбеді деу бекер» деп жазыпты. Шынында да ол өз халқынан ешқашан шет тұрған жоқ, туған халқының теңсіздік жағдайына күйініп, болашағын көп ойлады. Ол зор сеніммен: «Қоғамның үстем табының пікірін халықтың шын мұң-мұқтаждарының теріс көрінісі деп түсінуі керек. Өйткені, бай, атақты адамдардың мүдделері көбінесе бұқараның, көпшіліктің мүдделеріне қарама-қарсы келеді» деп кесіп айтты. Халық Ш. Уәлихановты ардақтай білді. «Қарттармен әңгімелесіп, Шоқанды еске алғанда, - деп жазды Н. М. Ядринцев - қазақ сахарасы ақсақалдарының көзінен бұршақтап жас аққанын көрдік. Шоқан өз елінің мақтанышы әрі сүйікті перзенті еді. Ол халқының есінде осы қалпында қалды». Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов зерек ақылды, қоғам дамуының түрлі тенденцияларына көзқарасы қалыптасқан кісі еді. Өз халқының жақсы дәстүрлерінен В. Г. Белинскийдің мақалаларынан, «Современник», «Колокол» журналдарынан тағылым алған. Ол осы идея мен көзқарастың адамы болды. Орыс және әлем әдебиетінің данышпаны, адам психологиясының асқан шебері Федор Михайлович Достоевскийдің «Бәлденбей турасын айтсам, өзіңізге ғашық болып қалдым. Мен ешқашан ешкімді, тіпті туған бауырымды да тап сізге аңсарым ауғандай жақсы көрген емеспін, мұның жөнін бір құдай білсін» дегені еске түседі. Ұлы жазушының осы хатта Уәлихановқа берген бағасы қазір әмбеге аян. «Сіз еуропаша толық білім алған тұңғыш қазақсыз. Бұған қоса тағдырыңыз туралы талай күндер бойы ойға батып жүремін» (1) .

Еуропаның прогрессивтік мәдениетіне қолы ерте жетіп, рухани қорек алған Шоқан өз кезінің алдыңғы қатарлы, ең саналы адамы болып қалыптасты. Өзінің адамшылық алдындағы азаматтық міндеттерін түсінді. Әсіресе, тұтас ғасырлар бойына кейінде қалып келген қазақ халқы алдында өзінің қарыздар екендігін аңғарды. Елін, халқын шын жүрегімен сүйетін жас өзі жеткен еуропалық мәдениетке елін түгел жеткізіп, халқының бетін дұрыс жолға бұру міндетін арқалады. Ол қазақтың мәдениетті ел болып, қатарға қосылуы үшін керекті игі істерді жүргізді. Сөйтіп, Шоқан заманның ең қажет адамы - қоғам қайраткері болып шықты. Ш. Уәлиханов қазақ даласына ислам дінінің таралуына, оны уағыздайтын қожа-молдалардың кері тартпалық әрекеттеріне қарсы шығып, қазақтарды ғылым негізіне сүйенген білімге баулу, орысша оқыту, мектептер ашу қажеттігін айтты. Туған халқының мәдениетті, білімдар болуын аңсаған, оны сүйген Шоқан өз елінің келешегі орыс халқының Ресеймен бірге болуы, екі халықтың мүдделес, тағдырлас болуын қалады.

Шоқан Уәлихановтың мол ғылыми мұрасының ең негізгі бір саласы - оның әдеби зерттеу еңбектері. Қоғамдық ғылымдардың басқа салалармен қатар Шоқан әдебиет пен тіл туралы да алғаш байсалды зерттеу жүргізіп, ой-тұжырымдар айтқан. Сөз өнеріне, ауыз әдебиетіне деген ынта-ықыласы, қызығуы ғалымның бала кезінде басталғаны, оған өзінің әулеті Уәлихановтардың көзі ашық, оқыған адамдар болуы, әжесі Айғанымның аңыз-ертегілерді шебер әңгімелеуі, ел аузынан сөз өнері үлгілерін жинауға 10-11 жасынан қатысуы, ауылда талай ақындар айтысып, шешендік, тапқырлық, біліктілік сайыстарын көріп тамашалауы оның кейін ғылым төңірегіне мол үңілуіне ықпал етті.

Ш. Уәлиханов - ұлы ағартушы

Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (шын аты Мұхамед-қанафия) (1835-1865) қазақтың ұлы ғалымы, ориенталист, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағартушы, демократ. Шын аты - Мұхаммедқанапия, әжесінің бала күнінде «Шоқаным» деп еркелетіп айтуымен, «Шоқан» аталып кеткен. Туған жері - қазіргі Қостанай облысындағы Құсмұрын көлінің жағасы. Арғы атасы- қазақтың ұлы ханы Абылай, Шоқан - оның шөбересі.

Өз атасы Уәли де хан болған. Ал әкесі Шыңғыс Қазақстанда хандық жүйе жойылып, аға сұлтандықтың енгізілуіне байланысты аға сұлтан лауазымын иеленген.

Шоқан балалық шағын әуелі Құсмұрында, содан кейін өзінің ата мекені Сырымбетке өткізген. Сырымбет - Солтүстік Қазақстандағы тарихи аңызға айналған ғажайып сұлу өңір. Шоқан өте ширақ ақылды бала болған. Шоқанның рухани касиеттерінің басты белгілері бала кезінің өзінде-ақ айқындала бастады. Ол ерте есейіп өзінің ой пікірін үлкендермен тұжырымдайтын болған. Бала Шоқанның сана сезімі ерте оянып, ерте өсіп жетілуіне әжесі Айғаным үлкен әсерін тигізген. Тумасынан сезімтал, дарынды балаға әжесі халық даналығының сарқылмас білім бұлағы болған. Ол Шоқанға қазақтың ескі аңыздары мен хикаяларын қызықты етіп әңгімелеп, күні кеше өзі басы-қасында болған оқиғаларды еске алып отырған. Халықтың озық дәстүрлері мен салтын бойына сіңірген әжесінің жарқын бейнесін Шоқан өмірінің аяғына дейін ұмытпай есінде сақтайды.

«Жеті жұрттың тілін білуге» тиісті хан тұқымы болғандықтан, ауыл мектебінде оқып, арабша хат таныған Шоқан араб, шағатай тілдерін меңгереді. Кейін орыс мектебінің тәрбиесінде өскен. Бұл қазақ мектебінде оқып жүргенде қарындашпен сурет салуды үйренеді. Бұл скаластикалық мектепте шапат тілдерінде орта ғасырлық әдебиет мұраларын оқу мен араб пен парсы тілдерінде сөйлеп жаттығу және шығыс ақындарының өлеңдерін тақпақтап жатқа айтумен ғана айналысқан Шоқанның бала кезіндегі қатты құмартқан өнерінің бірі сурет еді. Сонымен қатар жас Шоқан сұңқар салып, саяхатта ұзақ жүру оның дағдысына айналған. Ш. Уәлиханов қазақтың халық поэзиясына ерте жастан құмартып, оның классикалық үлгілерін жазып алып, өзінің ата-анасына дауыстап оқып жүреді.

Шоқанның әкесі Шыңғыс Уәлиханұлы сол жерде аға сұлтан болған. Қазақ әншілері мен жыршыларының Шыңғыстың үйіне жиі келіп жүргендігі де Шоқанның халық поэзиясын қастерлеу, сезімнің ерте оянуына елеулі әсер еткен Шоқанның ғылымға ден қоюына әкесінің алдыңғы қатардағы орыс интеллигенциясының өкілдерімен тығыз байланыста болуы үлкен әсер еткен. Шоқанның білімге құштарлығы барған сайын күшейе түседі. Ол үлкен қалада оқығанды армандайды. Әкесі Шыңғыс та оған терең білім беру үшін көрнекті оқу орнына кіргенді қалайды. 1847 жылы күз айында 12 жасар Шоқан туған елінен тұңғыш рет ұзақ сапар шегіп, әкесімен бірге Омбыға оқуға келеді. Шыңғыс өзінің орыс достарының көмегімен баласын Сібірдің сол кездегі ең жақсы оқу орны деп саналатын Сібір кадет корпусына түсіреді.

Зерек те зерделі Шоқан мұнда «екі-үш жылдан кейін-ақ өз кластастарынан ғана емес, өзінен екі жас үлкендердің класындағыларды да басып озып шығады» (Г. Н. Потанин) . Ол осында белгілі шығыстанушы ғалым И. Н. Березиннің тапсырмасы бойынша Тоқтамыс ханның «жарлығына» талдау жасайды. Бұл оның алғашқы ғылыми еңбегі еді. Жастығына қарамай, оның білімдарлығы әсіресе, шығыс әдебиеті мен тарихын жақсы білетіндігін сол кездегі орыс ғалымдары да жоғары бағалап, мойындай бастаған болатын. Шоқан корпустан жан-жақты терең білім алып, өзінің замандастарынан өресі анағұрлым биік адам болып шығады.

Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов сонымен қатар, этнограф, демократ, философ, тарихшы. ХІХ ғасырдың ІІ жартысында Қазақстанда демократтық, ағартушылық мәдениеттің тұңғыш және талантты өкілдерінің бірі. Ол өз дәуіріндегі орыстың прогресшіл ғылымы мен мәдениеті, әдебиеті дәстүрінде тәрбие алған, әр алуан ғылым саласын меңгерген және оны алғаш зерттеген адам. Оның философия, этнография, тарих, экономика, құқық, жағрапия, ауыз әдебиеті, әдебиет теориясы жайындағы құнды-құнды еңбектері мен пікірлері бар. Шоқан өмірінің қызықты сәттері де болған. Сырымбеттің қарағай, қайың жайлаған тоғайында, сұлу көлінің жағасында Шоқан құрдастарымен құс салып, аң аулаған. Осы жерге қасиетті Сырымбетке деген Шоқанның кұштарлығы ешқашан саркылмаған. Қашқарға немесе Ыстықкөлге саяхат шексе де, Петерборда жүрсе де ол туған өлкесімен кездесуін асыға күткен.

Корпустың окытушылар кұрамында білімді және прогресшіл ой-пікірлі адамдар көп болған .

Шоқанның корпуста бірге оқыған досы және кейін үлкен этнограф-ғалым болған Г. Н. Потанин: «Өзінің орыс достарын басып озып, Шоқан тез жетілді . . . Оған талайлар-ақ назар аударды. Ол сондай қабілетті еді және оқу орнына түспей тұрып-ақ сурет сала білетін», - дейді (1) .

Екінші курстан бастап-ақ Шоқан өзінің таңдаулы ұстаздарымен қарым-қатынаста болған. Оған, әсіресе, орыс тілі мен әдебиеті тарихының оқытушысы Костылецкий мен тарих пәнінің оқытушысы Гапсевский күшті ықпал етті.

Өз дәуірінің алдыңғы қатарлы ойшылдарынан пікірлес Костылецкий сабағын Белинский идеяларының негізінде жүргізген.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.