Әсет өлеңдерінің өзіндік ерекшелігі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2

1. Алты Алаш ардақтаған Әсет
ақын ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 5

1. Әсет өлеңдерінің өзіндік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .9

2. Әсет әндерінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... 20

2. Ә.Найманбайұлының шығармаларының поэтикалық
тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23

1. Ә.Найманбайұлының қисса-дастандарының жазылу
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...26

2. Ә.Найманбайұлының айтыс өлеңдерінің көркемдік
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .37

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 3

Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 5

Кіріспе.

Әсет Найманбайұлы (1867 — 1923) – қазақтың атақты әнші-композиторы,
суырыпсалма ақыны. Қарқаралы уезінің Темірші болысына қарайтын 8 ауылда
(қазіргі Қарағанды облысы, Қоңырат ауданы, Қызыларай колхозы) туған. Осы
маңдағы Керегетас, Қызыларай таулары мен Қаршығалы өзенінің бойы Әсеттің
атамекені болған.
Әсет жеті-сегіз жасында Көктума да (қазіргі Семей облысы, Мақаншы
ауданы, Бахты ауылы) Зейнулла имамның медірессесінде оқиды. Он төрт-он бес
жасқа келгенде әкесі өліп, Көктал болысындағы нағашысына барады. 14-15
жасында-ақ ақындық, әншілік өнерімен танылған. Әсет — ең алдымен ақын. Оның
кейбір өлеңдері құдайға сыйыну, дінді уағыздау сарыны байқалады.
Әсет — асқақ әнші, дарынды халық композиоры. Арқаның Ақан Сері, Біржан
Сал, Құлтума, Жарылғапберді, Үкілі Ыбырай т.б. Әнші-композиторларының
тамаша дәстүрі Әсеттің орындаушылық өнеріне, композиторлық шығармаларына
зор ықпал еткен. Қоянды жәрмеңкесіне барып, Рысжанмен айтысқан сапарында
Үкілі Ыбырай, Жарылғапберді әндерін естіген.
Осы бір өнер сапарының нәтижесінде Әсет үлкен шығармашылық толғанысқа
түсіп, Шама, Әсет, Майда қоңыр, Мақпал, Қайшақбай сияқты әндерін
шығарған. Оның Үлкен Ардақ, Кіші Ардақ, Еркем-ай, Қаракөз әндерінен
де Арқа әндерінің кең тынысты шалқымалы әуені сезіледі.
1916 жылы патша жарлығына байланысты дүрлікке елмен бірге Әсетте Қытайға
өтіп кетеді. Ұлы Қазан төңкерісінің жеңісін, оның халыққа әкелген теңдігін,
бақытын естігенде Әсет Отанын аңсайды, өз еліне келуді армандайды. Көп
ұзамай Әсет әншілігімен жұрт көзіне түсе бастайды. Ол осы елде үйленіп,
тұрып қалады да шешесін қолына алдырады. Әсет 1923 жылы Құлжа қаласында
қайтыс болған.
Әсет ойға жүйрік, көркем сөзге шебер, тілге бай ақын.
Мысалы, әйгілі ақын-қыз Ырысжанмен айтысқанда Әсет он сегізде ғана
екен, соған қарамастан қыздың айтқан небір қиын жұмбақтарын қиналмай, қолма-
қол шешіп береді. Бұдан ақынның білімді, зерделі екендігі айқын аңғарылады.
Сөйтіп, Әсет пен Ырысжанның айтысы–көркемдігі, сөз қолдану шеберлігі
жөнінен Біржан мен Сара айтысынан кейінгі озық туынды болып табылады.
Әсет – негізінен айтыс ақыны. Ол Ырысжаннан басқа Әріп, Бақтыбай,
Кәрібай, Қали, Сәмет ақындарымен және Мәлике қызбен айтысқан. Әсеттің
"Салиха-Сәмен", "Ағаш ат", "Перизат", "Үш жетім қыз", "Нұрғыман-Нағым",
"Мәлік-Дарай", "Жұмсап", "Кешубай" атты қисса дастандары бар.
Ол А.С.Пушкинның "Евгений Онегин" романын аударып (еркін аударған) оны
өзі қисса етіп жырлаған. Әсет мұраларының ішінде халыққа кеңірек тарағаны
оның әндері. Ол Біржан сал, Ақан серіден дәуірлеген Арқа әнінің дәстүрін
жалғастырып, дамыта түсті. Жас кезіндегі әндерінде ("Кіші Ардақ", "Үлкен
Ардақ", "Қаракөз", "Мақпал") психологиялық тереңдікпен адамның жан дүниесін
қозғайтын нәзік лирикалы Ақан әндерінің әсері байқалады. Бұл оның
қалыптасу, өзіне тән тармақтарының музыкалық-синтаксистік ерекшеліктері
Әсет әндеріне де тән. "Інжу-Маржан" әні (кейде "Әсеттің әні" деп те
аталады) өз стилін айқындай түскен туынды. Сондай-ақ "Ырғақты",
"Аққарагер", "Қаракөз", "Майда қоңыр", "Жалған-ай", "Сырмақ үйкер" т.б
әндерінің авторы. Әсет өз шығармаларында өмірге деген құштарлығын, туған
елі мен жеріне деген айнымас махаббатын жырлады. Ақын өлеңдері мен әндеріне
көшпелі тұрмыс пен қазақ жұртының тарихы және этнографиясының қайталанбас
бояулары тән. Әсеттің ақындық қуатында ойдың образдылығы, шұрайлы теңеулер,
жарқын шендестірулер айқын танылады.
Ол Сарыарқаның ұлы перзенттері Біржан сал Қожағұлұлы мен Ақан сері
Қорамсаұлының ақындық өнер дәстүрін жалғастырып, әрі қарай дамытты. Сонымен
бірге өз өлкесі әндерінің Жетісуда, Тарбағатайда және Алтайда кеңінен
тарауына мұрындық болды.
1916 жылы ұлт-азаттық көтеріліс кезінде жазалаушы отрядттардан дүрліге
қашқан елмен бірге Әсет Қытайға өтіп кетеді. Октябрь революциясы жөніндегі
хабарды ол қуана қарсы алады, жат жерде жүріп Отанын аңсайды. Әсет 1923
жылы Құлжа қаласында қайтыс болды.
1910 жылы Қ. Халиди Әсет Найманбайұлынан бірнеше салт өлеңдерін жазып
алып, жариялаған. Кеңес дәуірінде Әсет Найманбайұлының өлеңін
алғаш С.Сейфуллин (1925) бастырған. 1936 жылы Б.Ысқақовтың ақынның өмірі
мен шығармашылығы туралы арнайы мақаласы тұңғыш рет жарияланып, Әсет
Найманбайұлының шығармаларының тұңғыш жинағы 1968 жылы Б.Адамбаевтың
құрастыруымен басылды. Бұл жинаққа ақынның 34 өлеңі (әнін қоса), 4 айтыс-
қағысы, 4 дастан-қиссасы жарияланса, 1988 жылы Нұржекеевтің құрастырған
Әсет атты жинағына 29 ән мәтіні, 71 өлеңі, 10 айтыс-қағысы, 8 қисса-
дастаны енгізілген.

Тақырыптың өзектілігі: Әсет Найманбаев шығармаларындағы көркемдеуіш
құралдарың қолдану ерекшеліктерін анықтау.

Курстық жұмыстың мақсатты міндетті: Курстық жұмыстың негізгі мақсаты –
Әсет Найманбаев шығармаларында қолданған өзіндік тәсіл және көркемдік
құралдарды қолданылуын тану арқылы курстық жұмысқа енгізу.

- Әсет Найманбаев шығармаларының зерттелуін және ғалымдардың өзіндік
пікірлерін ескеру.

- Әсет өлеңдеріндегі көркемдік құралдарды анықтау.

- Поэтикалық тілдік ерекшелігін анықтау.

Курстық жұмыстың нысаны: Әсет Найманбаев бізге жеткен мол мұралыры:
айтысы,қисса-дастандарының, өлеңдері.

Курстық жұмыстың ғылымилығы: Ә.Найманбаев шығармалары туралы ХХғасыр
С.Бегалин, І.Жансүгіров А.Жұбанов ғалымдардың жазылған еңбектер.
Зерттеу әдістері:
✓ жинақтау
✓ талдау
✓ саралау
✓ сипаттау
✓ іріктеу
✓ жүйелеу.

Курстық жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан (әр
тарау 2 тараушадан), қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер деген
бөлімдерден тұрады.

1. Алты Алаш ардақтаған Әсет ақын.

Жетісу мен Алтайды өзінің әсем әніне бөлеп Алакөл мен Арқа атырабын
жырға қосқан дүлдүл ақын, бұлбұл әнші әрі дарынды сазгер, аққуға үн қосқан
күміс-көмей ақиық өнер иесі – Әсет Найманбайұлы 1867жылы Үржар ауданы,
Бақты ауылында (қазіргі Қарағанды облысы, Қоңырат ауданы, Қызыларай
колхозы) дүниеге келген.
Әсет жеті-сегіз жасында Көктума да (қазіргі Семей облысы, Мақаншы
ауданы, Бахты ауылы) Зейнулла имамның медірессесінде оқиды. Он төрт-он бес
жасқа келгенде әкесі өліп, Көктал болысындағы нағашысына барады. 14 – 15
жасында-ақ ақындық, әншілік өнерімен танылған. Әсет — ең алдымен ақын. Оның
кейбір өлеңдері құдайға сыйыну, дінді уағыздау сарыны байқалады.
Әсеттің ән мен өлеңге әуестігі медреседе оқып жүргенде-ақ байқалады.
Жаттау, есту қабілеті аса жоғары болған ол ауылға келген әншінің әнін,
жыршының мақамын бір естігеннен қағып алатын болған. Әлімғазы деген болыс
оның әншілігін, ақындығын білген соң өзінің жанына тартады.
Ол Әсетті ер жетіп, айналаға әншілік даңқы щығып, әбден атақты өнерпаз
болғанша көз жазбай қадағалайды. Қоянды жәрмеңкесіне барып, Арқаның ән
мектебінен сусындап, оның әсем әндерін Жетісу мен Тарбағатай өңіріне
жеткізуші, Біржанның, Ақанның, Құлтуманың әндерін шығыс аймаққа таратушы
болады.
Әсеттің ақындық мұрасын, яғни поэзиялық шығармаларын үш топқа бөліп
қарауға болады. Олар: 1) өлеңдері 2) айтыстары 3) қисса-дастандары.
Әсет өлеңдерінің ішінд е халыққа айрықша танымал бөлігі – оның ән-
өлеңдері. Барша халық оның басқа өлеңдерін, айтыстары мен қисса-дастандарын
көп білмесе де, Інжу-маржан, Қисмет, Мақпал, Үлкен Ардақ, Кіші
Ардақ, Қоңыр қаз тәрізді әндері жақсы біледі. Ақынның ән-өлеңдерінің
дені жастық шақ, сүйіспеншілік, махаббат тақырыбына арналған. Сазгер Ахмет
Жұбанов Әсет шығармашылығының шыңы деп баға берген Інжу-маржан әні –
сөзі мен әуені шебер ұштасқан, өзіндік өрнегі, мәнерімен ерекшеленетін
қазақ әндерінің ғажап дүниесі.
Әсет – асқақ әнші, дарынды халық композиоры. Арқаның Ақан Сері,
Біржан Сал, Құлтума, Жарылғапберді,Үкілі Ыбырай т.б. Әнші-композиторларының
тамаша дәстүрі Әсеттің орындаушылық өнеріне, композиторлық шығармаларына
зор ықпал еткен. Қоянды жәрмеңкесіне барып, Рысжанмен айтысқан сапарында
Үкілі Ыбырай, Жарылғапберді әндерін естіген. Осы бір өнер сапарының
нәтижесінде Әсет үлкен шығармашылық толғанысқа түсіп, Шама, Әсет,
Майда қоңыр, Мақпал, Қайшақбай сияқты әндерін шығарған. Оның Үлкен
Ардақ, Кіші Ардақ, Еркем – ай, Қаракөз әндерінен де Арқа әндерінің
кең тынысты шалқымалы әуені сезіледі.
1916 жылы патша жарлығына байланысты дүрлікке елмен бірге Әсетте
Қытайға өтіп кетеді. Ұлы Қазан төңкерісінің жеңісін, оның халыққа әкелген
теңдігін, бақытын естігенде Әсет Отанын аңсайды, өз еліне келуді
армандайды. Көп ұзамай Әсет әншілігімен жұрт көзіне түсе бастайды. Ол осы
елде үйленіп, тұрып қалады да шешесін қолына алдырады. Әсет 1923 жылы Құлжа
қаласында қайтыс болған.
Әсет ойға жүйрік, көркем сөзге шебер, тілге бай ақын. Тегі әншілік
өнеріне ден қойғанынан болу керек, өзінің ақындығына көп мән бермей келіп,
ақыры өлер алдында кейінгі ұрпаққа Абайша сөз қалдырмадым, - деп қатты
өкінеді. Әсеттің тағы бір ерекшелігі күрделі сюжетті поэмалар жазуды да
машықтаған. Қай шығармаларын алсақ та оның үлкен өнер иесі болғандығы
көрініп тұр.

Болжаусыз осы екен ғой өлім деген,
Күн бұрын көзге келіп көрінбеген.
Артыма сөз қалдырмай ала кеттім,
Айғайға қайран даусым ерінбеген.
Абайдай арт жағына сөз қалдырып,
Жақсы еді-ау, әттеген-ай өлу деген.
Ертең жазып, бүрсігүн бітірем деп,
Баянсыз тіршілікке сенуменен,
Қатын, бала асырау амалында
Кеттім-ай үнемі көңіл бөлуменен.
Менен сорлы ақын да өтті ме екен,
Бір сөзі баспа орнына берілмеген?!
Осымен өмір бітті, дәм таусылды...

Әсет Найманбаевтың қай жерде туғандығы жөнінде әртүрлі пікірлер
айтылып жүр. Зерттеушілердің дені оны осы күнгі Семей облысының Мақанша
ауданында туғандығын білдірсе, Қазақ әдебиетінің тарихы мен Қазақ совет
энциклопедиясында Әсет Найманбаев қазіргі Қарағанды облысының Ақтоғай
ауданындағы Қызыларай совхозында туды делінген. Ақынның аталас
ағайындары, – дейді Балтабай Адамбаев, – Семей облысы, Үржар ауданында
тұратын Тәти Жинақбаевтың (1888 жылы туған), Қарағанды облысы, Қоңырат
ауданында тұратын Смағұл Байжұмановтың (1860 – 1957) және Әсеттің қызы –
Сәмөгей Әсетованың (1910 жылы туған) айтуларынша, Әсет руы – Арғын, Арғын
ішінде Майлық, Қожамберді. Ата мекені – Қарқаралы Қаршығалы өзенінің бойы.
Әсеттің үлкен әкесі Жұмағұлдан – Найманбай, Қайранбай деген екі ұлы туады.
Қайранбайдан ұрпақ жоқ. Найманбайдан – Әсет. Найманбайдың қонысы –
Қызыларай, Керегетас тауларындағы Ақсай қыстағының басы, қазіргі Қарағанды
облысы, Қоңырат ауданы, Қызыларай колхозының жері. Әсет Семей облысында
1867 жылы туған. [3.480]
Әсет мөлшермен 1920 – 1921 жылдардағы үркіншілік кезінде арғы бетке
(Қытай қазақтарының жеріне) өткен. Содан көп ұзамай Құлжа төңірегінде
қайғылы қазаға ұшырағаны белгілі. Әсет есімінің баспасөз бетінде алғаш
аталуы – 1910 жылы.Құрбанғали Халидов Әсеттен бірнеше салт өлеңдерін жазып
алып, жариялаған. Бұл ретте Абайдың Әсетке атты өлеңі 1889 жылы жазылып,
1909 жылы жарияланған еді ғой, оны қайда қоямыз деген сұрақ тууы мүмкін.
1925 жылы Таң журналының 1 – санында Әсет пен Кемпірбайдың
қоштасуы жарық көрді. Кейініректе С. Сейфуллин оны қайталап жариялады.
[5.115]
Әсет есімінің мерзімді баспасөзде молырақ көрінуі – 1936 жыл. Дәл сол
жылы оның өмірі мен шығармашылығы туралы тұңғыш рет арнайы мақала
жаряланды. [6.5]
Мақала авторы Балташ Ысқақовтың айтуынша, Әсеттің туып, өскен жері
Семейдің Үржар, Мақаншы аудандары, 1920жылы атаман Анненков Қытайға
қашқанда шекараға жақын төрт болыс елді шауып әкетеді, елмен бірге Әсет те
ауып кетеді. Мақалада ақынның тіған, өлген жылдары туралы мәлімет
келтірілмейді. [3.481]
Отызыншы жылдары Әсеттің кейбір өлеңінен үзіктер, Рысжанмен айтысы,
Евгений Онегин дастаны (үш нұсқасы) басылса, қырықыншы жылдар негізінен
Рысжанмен айтысына ғана көңіл аударылды. Ұлы Отан соғысының қызып тұрған
шағында Сәбит Мұқанов екі кітап жариялады, екеуінде де Әсет пен Рысжан
айтысына орын берілді. [7.202]
Әсет шығармашылығына Жұбанов та көңіл аударып, 1942 жылы Әсет өмір
сүрген аймаққа барып қайтады, ол туралы деректер жинайды, ақынның қызын
көреді. [8.261]
Әсет шығармалары суырыпсалма ақындық өнер табиғатының заңдылықтарына
сәйкес туған. Кейбір шығармаларын жазып шығаруы да мүмкін. Бірақ ақынның өз
қолымен жазылған, не болмаса көзі тірісінде біреуге жаздыртып, сол уақыттан
бері сақталған әдеби мұрасы бізге бимағлұм. [3.483]
Әсеттің 1968 жылғы жинағында 34 өлең-жыр (мұның ішінде әндері де бар),
4 айтыс-қағыс, 4 дастан-қисса жарияланса, 1988 жылғы жинаққа 29 ән тексі,
71 өлең, 10 айтыс-қағыс, 8 қисса-дастан кірген.
Мұндағы біраз шығармалардың оңға тарта нұсқасы бар, ал кейбір
шығармалар Әсеттен басқа ақындарға да таңылады. Бұлай болуы әбден заңды.
Өйткені ауызша тауып, ауызша жеткен мәтіндердің өмір сүру пішінінің өзі
осындай заңдылықтарға негізделген.
Әсет шығармалары бізге әртүрлі орындаушылардан әртүрлі нұсқада жетті.
Егер Әсет өнеріне жазба әдебиетітұрғысынан келетін болсақ, оның өз қолынан
шыққандығын толық дәлелдейтін бірде-бір түпнұсқа жоқ. Сондықтан, Әсет
шығармашылығы суырып-салма ақындық өнер тұрғысынан танылуы керек. Ол –
импровизатор ақын. Осыдан 100 жыл немесе 70-80 жыл бұрын имровизация
үлгісінде туған шығарманың дәл сол күйінде жету неғайбыл. Ендеше бүгінгі
күні Әсеттікі деп танылған мәтіндерде әртүрлі орындаушылардың да әсері бар.
[3.484]

Арғынмын, атым — Әсет арындаған,
Арындап ән сала ма дарымаған.
Аспанның аясында ән шалқытқан,
Бұлбұлмын, даусы көкте дамылдаған.
Ән салсаң, Әсеттей сал әсемдетіп,
Қоздырып делебені дәсерлетіп.
Сөз – жаңдыр, даусым – дауыл, әнім – ескек
Ойнақтап басылайын аз желдетіп, -

деген жолдар ақынның төлқұжаты іспеттес.
Ақынның көптеген өлеңдерін, қисса-дастандарын жеткізушілердің бірі –
Жүнісхан Көлдеев. Жүнісханнан Қызыл табан ағаш ат, Үш жетім қыз,
Пөшкин дастандары, Әсет пен Қали, Әсет пен Сәмет айтыс-қағыстары,
Жас жігіт надандықпен алданады, Жан фәни дүниеде ақырда өлмек, Қор
болмасзерек адам ақылы бар, Адамның жасы жөнінде, Айыпқа тыңдаған жан
алмағайсыз, т.б. өлеңдері жазылып алынған.

1. Әсет өлеңдерінің өзіндік ерекшелігі.

Ән-адам жанының емдеушісі, көңіл жұбанышы, сезім сырлары. Ақын Әсет
бабамыз ән әлеміне өзіндік қырымен танылды. Әнді асқақтата шырқап, әуенін
әрлеп, ырғағын жөндеп кетті. Әндерінің әуезділігі сонша бірінші айтқандағы
әнін, екінші шырқағандағы сарынына келтірмей сөзіне сөз, мағынысына мағына
үстеді.
Ақын әндерін санаға сіңіру үшін тыңдаған сайын тылсым құдірет, өшпес
сезім табасың. Әніне бой алдырсаң елітіп, еріп, тереңдеп кете бересің.
Әсет ақынның лирикасы әралуан тақырыптарға жазылған: Жастық,
сүйіспеншілік әуендері туралы тебіреністері. Өнер, ғылым, дін жайлы
ағартушылық, дидактикалық өлеңдері кеңінен таралған. Замана жайын, зарын
сыншыл реализм дәстүрінде толғаған жырлары, арнау өлеңдері сол тұстағы
әдеби үрдісі танытады. Халық поэзиясы үлгісіндегі салт-ғұрып өлеңдеріде мол
кездеседі.

Қазіргі күнде Әсеттің атын естімеген, өлеңін оқып, әнін тыңдамаған
қазақ аз болуға тиіс. Дегенмен жалпылама білумен шектеліп қалмай, ол
жайындағы білімімізді нақтылай түсу бағытында бірер пікір айтуды жөн
көрдік.
Жалпы, Әсеттің ақындық та, композиторлық та шығармашылығы, өзге халық
ақындарына қарағанда, біраз кенжелеу зерттеле бастады. Оған ақынның Шығыс
Түркістанда өмір сүруі басты себеп болды деп білеміз.
Ақынның сөз еткелі отырған бірінші өлеңі – біздіңше, Қисмет аталуға
тиіс. Тиіс деуіміздің мәні: бұл өзі әр жинақта әртүрлі аталып, әлі күнге
тұрақты бір атқа ие бола алмай келеді. Ал шындығында Қисмет деп аталуға
қақылы: өйткені бұл өлеңнің меншікті әні бар, сондықтан әнді өлеңнен бөліп
басқаша атау, біздің пікірімізше, бүтін денені боршалаумен барабар. Әсеттің
композиторлық өнерін халық арасына кеңінен, таратуда зор еңбек етіп жүрген
Қазақ ССР-інің еңбек іңірген әртісі Дәнеш Рақышев Арғынмын атым Әсет,
арындаған деп басталатын бұл өлеңді Қисмет деп атайды. М.Дүйсенов пен Е.
Ысмайылов құрастырған Ақын жырларында (Алматы, 1958) Әсет әні делінген.
С. Мұқанов Әсет деп атайды. [2.28]
Шындығына келгенде, өз әніне Әсет ешқашан Әсет деп ат бермес керек-
ті. Олай атап жүрген – біздерміз. Сондықтан Әсеттің әндерін тікелей
шәкірттерінен үйреніп, солардың айтқан күйінде біздерге жеткізіп беруші
Д.Рақышевтың айтқанына ден қойғанымыз дұрыс сияқты.
Ойбай-ау, Әсет деген ән бар емес пе еді, сонда оны қайда қоямыз? -
деудің де реті бар.
Біздіңше, Әсет деген ән болмаған, Әсеттің әні деген ыңғайда шартты
түрде солай аталып келген де, оған ешкім терең мән бермеген. Кейбір
фактілерге жүгінейік.
Соғыстан кейінгі жылдарда Жамал Омарованың орындауында Әсет деген ән
күйтабаққа жазылды. Ол ән Әсеттей сал, ән салсаң әсемдетіп деп
басталатын, Інжу – Маржан секілді деп қайрылатын.
Замана бұлбұлдары атты кітабында А.Жұбанов: Әсеттің Ырғақтысын
былай қойғанда, оның халық арасына көп тараған, балаға дейін білетін Әсет
атанып кеткен әні Әсет шығармашылығының шыңы десе болады.

Әсеттей сал ән салсаң, әсемдетіп,
Делебесін қоздырып, әсерлетіп.
Даусым – дауыл, сезім – жел, әнім – ескек
Ойнақтап басылайын аз желдетіп, –

деген сөзіне музыкасы сай келеді, - деп жазады. Сол кітаптың 273-бетінде
осы сөздерді нотаға қосып жазады да, бұл әнге Інжу – Маржан деп ат
береді. Неге?
Біріншіден, А.Жұбановтың Әсет атанып кеткен әні деуінің өзі тегін
емес. Оны Әсет деп біз атап кеткенбіз, ал, шындығында, бұл әннің аты –
Інжу – Маржан.
Екіншіден, Ж.Омарова айтатын әннің әуені де осы, сөзі мен қайырмасы да
осы.
Інжу – Маржанды Әсет деп жүргеніміздей, Арғынмын атым – Әсет,
арындаған деп басталатын әнге де шартты түрде Әсет деп айдар тағып
жүрміз. [2.29]
Бұл өлеңнің халыққа танылу тарихында да өзіндік сырлар бар. Қазақ
совет әдебиетінің классигі Ілияс Жансүгіровтің Әнші атты өлеңі Арғынмын,
атым Әсет, арындаған деп басталатыны баршамызға аян. Дегенмен бұл өлеңде
бөлектеу бір сыр бар екендігін аңғартқандай жақша ішінде Ескі әнші
аузынан деген де қосымша тақырыпша бар. Оның мәнін кезінде академик-жазушы
Сәбит Мұқанов түсіндірген-тін. [2.30]
Екінші өлеңді де аталуынан бастайық, Бұл өзі Әсеттің ежелден елге
мәлім өлеңі. Алғаш Әдебиет және искусство журналының 1940-жылғы 9-санында
Әсеттің өлердегі айтқаны деген атпен 30 жол өлең басылыпты... Оны
жариялаған – Орынтаев Оспанбай деген кісі: Өлең Жолықтым дәм таусылар
уақытысына деп басталады да, Сүйектен не шығады кебіндеген деп
аяқталады. А.Жұбановтың Қазақ композиторларының өмірі мен шығармашылығы
(Алматы, 1942) атты кітабында Әсеттің өлер алдындағы айьқаны деп төрт шумақ
өлең мысалға келтіріледі. Онда басқа жолы – Болжаусыз осы екен ғой өлім
деген. Ол жолдар Орынтаевтың жазуында да түгел кездеседі. Б.Адамбаев пен
С.Ордалиев құрастырған ақынның жеке жинағында бұл өлеңге Болжаусыз осы
екен ғой өлім деген деп ат берді. [2.34]
Ал енді Әсет әндерін қазіргі күнге жеткізуші, сақтап және насихаттаушы
Қазақ ССР-інің еңбек сіңірген әртісі Дәнеш Рақышев радио мен теледидарда
бұл өлеңнің әнін Ақырғы сөз деп орындап жүр, күйтабаққа да сол атпен
жаздырды.
Бұл өлеңді 1959 жылы Алыптың адымдары атты кітабында С.Мұқанов
жариялағаннан бері ешкім оған жолдап, шумақтап өзгерістер енгізе қойған
жоқ, сол 46 жол аман-есен. Алайда жеке сөздердің еш дәлелсіз-ақ жөнделіп
кеткен жерлері баршылық. [2.34]
Енді қалың оқырман қауымға Әсет шығармаларын жинақтап, дербес кітап
етіп ұсынып отырмыз - деген 1968 жылғы Әсет жинағы мен 1959 жылғы
Алыптың адымдарындағы осы өлеңдерін салыстырып қарасақмынадай ауытқуларды
байқаймыз. кездестім надан елдің бақсысына деген жол кейінгі шыққан
жинақта Кездесіп надан елдің бақсысына болып өзгеріп кетіпті.
Дерт шалды деген дерт шалып болып жүр. Асқақ әнім дегенді Асқақ
үнім депті. Дүниенің қызығына тоямын деп - Дүниенің қызығына тояттамай
болып шығыпты. Ақтық рет айтқан қошым - Ақтық осы айтқан қошым болып
өзгеріпті.
Алыптың адымдары кітабында С.Мұқанов: Уланғанын, одан жазылмасын
білген Әсеттің өлер алдында жұртпен қошатсып жазған өлеңі төмендегі екен,
- дейді. Алайда оны да Қисмет өлеңі секілді 1945 жылғы жинақтан көшіріп
алғанын айтпайды.
1976 жылы Жұлдыз журналының 7-санында Дәнеш Рақышев шығармашылығына
арналған Жезтаңдай әнші атты мақалада: ақырғы сөз Сәбит Мұқановтың
жазып алуында қырық алты жол, ал Дәнештің білетіні жүз жиырма жол, деген
мәлімет бар-ды. [2.35]
Үлкен Ардақ, Кіші Ардақ, Қаракөз, Гауһар қыз, Желдірме,
Мақпал сияқты әндерін ақын жас бозбала шағында шығарған.
Бұларда дәстүрлі қара өлең, қайым өлең әсері айқын аңғарылады.
Мысалы
Мақпал әні:

Хал қайда мен дұшпанмен алысарға,
Ат қайда жүйрікпенен жарысарға?
Жайлауға ел қондырып, қой қоздатып,
Күн қайда Мақпалмен табысарға!

Мақпалға айттым сәлем, шын зерек деп,
Ақылды басқа жаннан өзгерек деп.
Болмаса мен қайтайын айналмастан,
Мақпалжан жүрген шығар сіз керек?

Бейне бір нұр сәулесі түскенге ұқсас,
Дидарын көрген адам болмай ма мас.
Өзенге ағып жатқан бір шомылса,
Бойында гүлденбеген талы қалмас.

Ел-елдің іздемеген салы қалмас,
Мойнында ат, айғырдың жалы қалмас.
Алысқан қол, айтысқан серттей болмас,
Мақпалды менен өзге ешкім алмас-

деп бұл өлең де 11 буынды, 3бунақ, қара өлең ұйқасына құрылған, өлеңде
көріктеуіш құралдар қолданылған, өзінде ұлттық болмысқа тән қазақы сырды
ашатын ерекшелік бар.
Өлеңнін бірінші шумағында арнаудың сұрай арнау түрі, үшінші
шумағында теңеу Бейне бір нұр сәулесі түскенге ұқсас, төртінші шумақтын
бірінші-екінші жолдарында жай қайталау және үшінші жолында теңеу Алысқан
қол, айтысқан серттей болмас көркемдегіш құралдары қолданылған.
Ол ат қайда жүйрікпенен жарысарға немесе мойнында ат, айғырдың
жалы қалмас, көйлектің көк атылас жеңін жалмап деп Мақпалға деген
махаббаттың өзін өз ұлтымызға тән сыпайылықпен, сүйіспеншілікпен жеткізеді.
[3.485]
Немесе, Кіші Ардақтағы:

Ей, Ардақ!
Ат қайда Ақбақайдай шаппай желген?
Қыз қайда Ардақжандай көзі күлген?!
Алыстан әдейі іздеп келмегенімде,
Айттырмай ішкі сырымды өзі білген.

Хали-ләли, ләли-ләли ләлім-ай-ау,
Хали-ләли, ләли ләлім-ай-ау,
Халиләм ләйлім-ей-ау!

Ей, Ардақ!
Ат қайда Ақбақандай жарысарға?
Ардаққа қолым создым алысарға.
Жайлауға ел қондырып, қозы сойып,
Күн бар ма Ардақ қызбен бабысарға?-

деп бұл өлең 11 буынды, 3 бунақты, қара өлең үйқасына құрылған. Осы өлең
ішінде ақбакайдай, Ардақжандай деген айшықтауыш сөздер кездеседі.
Әсет әндерін тыңдаған сайын тынысың ашыла түседі. Ән қалай
шықты екен? Ақын қандай сезімде болды екен? деген ойлар жетегінде елти
бересің. Қаракөз сәулем көз көрген өлеңінде:

Ойлап тұрсам дүние бейне сағым,
Сағынғанда қайда едің, ғашық жарым.
Кәмшат бөрік басыңда, кемер белбеу,
Сенің сылқым болғаның-менің бағым.
Қаракөз сәулем көз көрген
Түн ұйқысын төрт бөлген
Шақырғанда бармаған
Сорлы басым, ойбай, сөзге ерген.

3 буынды, 20 тармақты, 11 буынды қара өлең ұйқасы, қайырмасы 2 бунақты
болып келген. Осы өлең ішінде От жалындай, жанған жүрек, аяғына қан түсіп,
судай қайнап, туған айдай деген айшықты сөздер кездеседі.
Әпитөк, Ардақ, Мақпал сияқты көптеген әндердің
авторлығына күмән, талас пікір туындауы, стильдік қалыптасудың еліктеу
кезеңі тарапынан заңды құбылыс. Әсеттің алғашқы әндерінің қатарында өзіндік
өрнегі, мәнерімен ерекшеленетін поэтикалық және музыкалық жағынан бір-
бірімен шебер ұштасқан, әуен-саз және ырғақтық құрылысы өте мәнді шығармасы
– Інжу – Маржан.

Әуелетіп ән салса әнші Әсет,
Аққуменен аспанда жер тілдесед.
Еркем, сені-ай, сағындым!
Дауылдатып тұнықтан шыққан даусы.
Жүрегінен күңіреніп желдей есед.
Сағынбасқа не шара?

Інжу-маржан секілді-ай,
Ал көрінген көркіңді-ай,
Гүл майысып, гүл жайнап,
Бір көрінсең, еркем-ай.
Сәйфіл Мәлік – Жамалдай,
Бейнетіңе көнсем-ай!
Қозы-Көрпеш – Баяндай,
Бір молада өлсем-ай!
Сағындырған еркем-ай!...

Інжу – Маржан - Әсеттің өз стилін танытудағы талпынысының
тырнақалдысы. Әуелетіп ән салса әнші Әсет деп басталуының өзі сурып салма
ақындарға тәнөз авторлығын бекіту тәсілі.
Сөз құдіретіне табынушы ретінде Әсет әндерініңұйқасына қарайтын
болсам, әндерінің көбі қара өлең ұйқасына құрылған. Айталық: Інжу –
Маржан (І түрі)

Әсеттей сал, ән салсаң, аңыратып,
Орман, тоғай, өзенді жамыратып.
Арқыратып, ағызып, ән нөсерін,
Толқынымен жүректі жадыратып –

деп үш бунақты, аңыратып, жамыратып, жадыратып қара өлең ұйқасына
құрылады.
Інжу – Маржан (ІІ түрі)

Меруерт, маржан десем-ау төгіледі,
Талай сөзім ұрпаққа себіледі.
Сағынбасқа не шара?
Екі ашықтан ясукей қан тамызып,
Сәмен сайға тамшыдан егіледі?
Сағынбасқа не шара? –

төгіледі, себіледі, егіледі деп қара өлеңге құрылса, өлеңнің басынан
аяғына дейін Сағынбасқа не шара? деп 8 рет қайталанады. Інжу
маржанәнінің 6 түрі бар.Сол әндерінің сөзінде жер тілдеседі, даусым-
дауыл, сөзім-жел, әнім-ескекметафоралар, қыпша бел, гауһар көзі, інжу
тіс, халуа тілімдеген эпитеттер, желдей, аққудай, жібектей сияқты теңеу
сөздер кездеседі.
Әсет ақынның жүрек толқытар әндерінің бірі Алакөлім. Бұл әнді
тебіренбей тыңдау, толқымай оқу мүмкін емес. Жүрегіңмен егіліп, ақынның
ақырғы демін сезінгендей боласың. Әннің сөзін талдамай-ақ соңғы бунақтың
өзінен көз алдыңа елес болып келер ақын бейнесін көресің. Алап қарасық.
Жақын келші, салмайды елші, осы болар, алып келщі десе, 10 тармағында Ақ
шынарым, отты жалын, жарым қалды, тапсырамын. 12 тармағында әнге салдым,
бәйгеңді алдым, бітерем деп, қапы қалдым. Ақын өлеңдерінде артық буын,
артық ұйқас жоқ. Айналасы жұп-жұмыр келген жып-жинақы шыққан тамаша туынды.

Қисметәнінің ерекшелігіне сөз бояуына таңдай қақпасаң болмас.
Қисмет әнінің бір түріндегі сөз бояуы екінші түріне келгенде қайталанбай,
жаңа түрге еніп, сөздері ауысып, дамып отырады. Қисмет І түрі Ән салсаң
Әсеттей сал әсемдетіп, самғатып, саңқылдатып, сар желгізіп, Ұрантып,
өршелетіп, бәсеңдетіп, серпілтіп, сумаңдатып, сексен толғап, қырық қарпып,
тоқсан толғап, бес өрлетіпдесе Қисмет ІІ түріне келгенде етістіктің
орнын басқа сөздермен көсемшенің жұрнақтарын қолдана отырып, басқа
етістіктермен алмастырады.
Қисмет әні:
3 4 4

Арғынмын, атым — Әсет арындаған, 11 - а

3 4 4

Арындап ән сала ма дарымаған. 11 - а (қара өлең ұйқасы)

3 4 4

Аспанның аясында ән шалқытқан, 11 - б

3 4 4

Бұлбұлмын, даусы көкте дамылдаған. 11 - а

3 4 4

Көмекей көк қапысын әнмен ашса, 11 - а

3 3 6

Төгіліп меруерт, маржан суылдаған. 12 - б (кезекті
ұйқас)

3 4 4

Тұлпармын топтан озған, тосырқаман, 11 - в

3 5 4

Шаршы топ, қарсы өрім жоқ шабылмаған. 12 - б

3 4 4

Жорғамын, жұрттан озған жортармын, 11 - а

3 4 4

Майдамын, майда желіс мамырлаған, 11 - б (кезекті ұйқас)

3 4 4

Жұртымның аса топыр жиынында 11 - в

4 5 4

Бүгінгі ән адыра қалсын салынбаған. 13 - б

3 4 4

Сарайым – сабам құяш пісіп-пісіп, 11 - а

3 4 4

Қойдырман ән қымызын ой кернетіп. 11 - б (кезекті ұйқас)

3 4 4

Сөз – жаңбыр, даусым – дауыл, әнім – ескек, 11 - в

3 4 4

Ойнақтап басылатын аз желдетіп. 11 - б

Әсеттің осынау 11 буынды, 3 бунақты, әртүрлі ұйқаспен құрылған әсем әнінің
алғашқы шумақтарынан-ақ көріктеуіш құралдарының керемет түрлерін көреміз.

Бірінші шумақтағы А әріпінен басталған ассонанстан бастап, шумақтың
соңындағы перифразға дейін өзінің орнын тапқан әрбір сөздің мәні ерекше.
Екінші және үшінші жолдағы эпитет пен дауысы көкте дамылдаған сияқты
перифраз бен өзін бұлбұлға теңеген метафора, қара өлең ұйқасымен жазылған
шумақтың мәні мен ақынның айтпақ ойын өз-өзін асқақтатуын жеткізіп-ақ тұр.

Ал екінші шумақтағы алдыңғы ойдан соңғы ойды дамыта қолданылып тұрған
алғашқы екі жолы мен өзін топтан озған тұлпарға теңеп, әсірелеп барып
қолданылған метафора сонымен қатар жалқының орнына жалпыны қолданып,
көпгілікті шаршы топқа теңеп, өзіне қарсы шығар ешкім жоқ екендігін
қарсы өрім жоқ шабылмаған деп кішірейте қолданылған әсерлі де, әуезді
сөздері кезекті ұйқаспен жазылған екінші шумақты алғашқы шумақпен
байланыстыра отыра байыпты қолданылған.

Жорғамын, жұрттан озған жортармын деп басталатын эпитетке толы үшінші
шумақ өзін жорғаға, мамырлаған майдаға теңеген метафоралармен әннің
асқақтығын асыра сілтеп, адыра қалсын деп әсірелеп жеткізген ақынның ойы
бұл жолы да кезекті ұйқасқа өріліп өрнектелген.

Сарайын піскен құяшқа теңеген метафорамен басталатын ән қымызын кернетіп,
метонимияны қолдай отыра жалғасатын төртінші шумақта сөзін – жаңбырға,
даусын – дауылға, әнін – ескекке теңеген метафораның ерекше түрі әдемі
қолданылып, соңғы жолы эпитетпен аяқталатын өлеңінің нүктелі шумағы да
кезекті ұйқаспен өрілгенін байқаймыз.

Желдірме өлеңі:

Бұл өлең – бастамасы тамам сөздің,

Талайын кездестірер көрген көздің.

Ақ тамақ, алма мойын нәзігімсің,

Кезіміз айтысатын келді біздің.

Сырты алтын, тіс күміс тарағыңнын ,

Кірі жоқ ақ торғындай тамағыңның.

Сағынып қыз дауысын жүргенімде,

Бір кезі келіп қалды-ау қарағымның.

Ей, сәулем, таңертенгі сағымдайсың,

Көзімнің қарасы мен ағындайсын.

Сәулесі ақ тамақтың жарқ-жұрқ етіп,

Іздесем Ресейден табылмайсың.

Шаhарда егіп қойған сіз бір дарақ,

Көз салар көлеңкене әркім қарап.

Бейне бір пісіп тұрған алмадайсын,

Бақытына өстің әлдекімнің, шырақ! –

деп өлең 11 буынды, 3 бунақты, қара өлең үйқасына құрылған, өлеңде
синекдоха көрген көздің, эпитет ақ тамақ, теңеу торғындай сынды
көркемдегіш құралдар қолданылған.

Майда қоңыр өлеңі:

Жігітке қисық қылық мінменен тең,

Жараспас жас бойына сынменен тең.

Надан бар көңілі қара, қолы сараң,

Қараңғы жүрегі оның түнменен тең.

Жеткізсе көленкесін біреу көпке,

Бұлттан шыққан жайнап күнменен тең.

Жайдары, шамсыз туған кейбір жігіт,

Терісі жуан елі пілменен тең.

Кулдіргіш, қалжыңға ұста кейбір жігіт

Көңілдің бақшасында гүлмен тең.

Жаралған жақсы атадан жаман бала

Некесіз қай-қайдағы сұмменен тең-

деп өлең 10-11 буынды, 3 бунақты, аралас уйқасқа құрылған өлең. Өлеңде
синекдоха көңілі қара, эпитет қаңғы жүрек, метафра елі пілмен тең,
антоним жаралған жақсы атадан жаман бала көркемдегіш құралдар
қолданылған.

Өтепберген өлеңі:

Раушан атқан таңның жарығындай,

Өткір тіл Дағыстанның шарығындай.

Жауапқа қалап айтқан тілім тәтті,

Кәусардың ағып жатқан арықтағы.

Алтын да алтын, мыс та алтын, қола да алтын,

Көңілмен толтырғанмен, болама алтын?

Жақсының бір мінезі осындайда,

Жүзіктей қолға салған оралатын.

Жау тонаса, жарымас жарғақтыға,

Ғазиз айтсам жарасар салмақтыға.

Бозбала, саған айтқан өсиетім:

Жолама сасық қолтық күн қақтыға! -

деп өлең 10-11 буынды, 3 бунақты, қара өлең уйқасына құрылған. Өлеңде
теңеу жарығындай, арығындай, жүзіктей, эпитет өткір тіл, метафра мыс
та алтын, қола да алтын көркемдегіш құралдары қолданылған.
Ән салсаң Әсеттей сал әсемдетіп, орғытып, орағытып, баса
өрлетіп, сорғалатып, шалқытып, шарықтатып, шығаңдатып, желпінтіп,
желектетіп, нөсерлетіпдеп дамытып отырады. Бұдан Әсеттей ақынның көсем сөз
екенін, аузын ашса көмейінен құйыла беретін төкпе жырдың тұлпары екенін
білеміз.

2. Әсет әндерінің зерттелуі.

Қазақ халқының ірі ақыны, ірі композиторы Әсет Найманбайұлы (1867-1922
жж.) жұртшылыққа алғаш әнімен танылса керек. Бұл эөнінде барлық зерттеуші,
естелік айтушы бірауызды. Өнердің үлкен жолына оны әншілігі шығарғанын
өмірбаяндық деректері де растайды. Белгілі жазушы Сапарғали Бегалиннің
әкесі Исхақ Әсетпен Семей медресесінде бірге оқыпты. Сол кісінің сөзіне
қарағанда, Әсет 13-14 жасында қиссалар жаттап айтқан, өз ортасында әнші
Әсет атанған. Кейін үлкейгенде дн оның әншілігі басқа өнерінен қалыспаған.

С.Бегалиннің айтуынша, Жақсылық Төленов деген кісі кезінде Әсеттің
сырласы болған, біраз уақыт қасында бірге жүрген. 1945 жылы ол кісі
С.Бегалин мен М.Әуезовке Абай мен Әсеттің қалай жолыққанын әңгімелеп
берген. Ал ол әңгімені Ж.Төленов Әсеттің өз аузынан естіпті.
Сол естелікке сенсек, Абай Әсеттің әнін ғана тыңдаған, ертіп барған
адам да оны әнші деп қана таныстырған, сондықтан Абайдың Біздің әншілердің
үнінің зор, тынысының кең екенін мақтан көріп, әнді барынша өңеші
қызарғанша айқайлап әсерлендірмек болады. Ол ән емес, айқайға айналып
кетеді, - деуі, ал Әсеттің: Маған Абайдың осы бір сөзі өмірлік сабақ
болды, - деуі де шындыққа жанасатын секілді. [2.114]
Қазақ әдебиеті газетінің 1972 жылы 16-үйіндегі санында Болатжан
Әбілқасымовтың осы өлең жайындағы пікірі басылды. Абайдың ертеректе шыққан
кітаптарында бұл өлең Әсетке деп аталмапты. Бұл ат өлеңге кейін берілген.

Әсет әншілік өнерін әбден меңгерген соң өз жанынан ән шығара бастаған
болу керек. Өйткені оның алғашқы жас кезінде шығарған әндерінің біріне
жататын Інжу – Маржан әні – құрылысы, әуенділігі жағынан қазақ әндерінің
ғажаптарының бірі.
Бұл әнге А.Жұбанов өзінің Замана бұлбұлдары атты кітабында: оның
халық арасына көп тараған, балаға дейін білетін Әсет атанып кеткен әні
Әсет шығармашылығының шыңы десе болады, - деген жоғары баға береді.
Орындауы келіссе, Әсет әні - сахнаның сәнінің бірі, - дейді. Шынында,
бұл әнді тек Естайдың Қорланымен ғана салыстырғың келеді.
Інжу – Маржан - махаббат әні. Еркем сені-ай сағындым, Сағынбасқа
не шара?, Қозы Көрпеш – Баяндай бір молада өлсем-ай! сияқты ән
қайырмасындағы сөздер бұл пікірімзге бұлартпас айғақ. Әннің әуезі мен
ырғағындағы мұң мен сағыныш та бұған дәлел. [2.115]
Қисмет деп жүрген Ілияс Жансүгіровтің шығармасындағы Әнші деген
атпен жарияланып жүрген Інжу – Маржан әні арасында ұқсастық бар. Мысалы:
Інжу – Маржанда мынадай шумақ бар:

Әсеттей сал, ән салсаң, аңыратыпғ
Орман, тоғай, өзенді жамыратып.
Арқыратып ағызып ән нөмерін,
Толқынымен жүректі жадыратып.

Ал Ілияс Жансүгіровтің Әншісіндегі жолдар былай:

Ән салсаң, өзімдей сал, аңыратып,
Жайлантып, қоңырлатып, жамыратып...
... Нөсердей нөпір төккен жауындатып.

Бұл екеуінде де еміс-еміс болса да, әйтеуір, бір жақындық бары
аңғарылады. Бірақ І.Жансүгіровтің өлеңі дәл Әсеттікіндей емес, соның
екпінін, нобайын ғана пайдаланған мүлде басқа өлең. Анығырақ айтсақ, өлеңі
арқылы Әсеттің мінезін, болмысын елестетіп отырып Әсетке арнап жазған өз
өлеңі. [2.117]
Әсеттің әдемі әндерінің бірі – Қисмет. Қисмет - түрік сөзі,
мағынасы дінге байланысты: жеке адам тағдырындағы дүние жүзіндегі барлық
оқиғалар толық алланың алдын ала беріп қойған әмірімен болады деген ұғымды
білдіреді. Қазақша алланың жазуы, жазмыш, пешене деген сөздермен
мәндес.
Түп атасы түрік сөзі болғандықтан, Қисмет дегеннің мәнін әркім
түсіне бермеген, сол себепті Әсеттің бұл әні халық арасында Ісмет,
Смет, Қысымет, Қасиет тәрізді өзгерістермен тарап кеткен. Мәселен,
С.ордалиев: Дегенмен Әсет әні деп айтылатын әндері көп. Олардың бастылары:
Әсет, Қисме (бұл ән қазіргі Қыз Жібек операсында Ісмет деген атпен
айтылып жүр), Ырғақты, Үлкен Ардақ, Кіші Ардақ, Еркем-ай, Інжу –
Маржан, Қаракөз, Шама, Қайшақбай т.б. - дейді (Қазақ әдебиетінің
тарихы. 2-том, 1-кітап). [2.118]
А.Жұбанов Замана бұлбұлдарында Әсет әндерінің қатарында Еркем-ай,
Қаракөз, Шама, Майда қоңыр, Мақпал, Қайшақбай, Үлкен Ардақ,
Кіші Ардақ, Мәлике қыз, Қисмет, Інжу – Маржан, Ырғақты,
Кәрілік, Зұлқия әндерін атайды. [2.120].
Б.Жақыпбайұлы бұлардан басқа Әсеттің Жалған әні, Өтепбергенге,
Қыз арманы деген де әндері бар дейді. [2.158]
Б.Жақыпбайұлы Әпитөк әнін де Әсет шығарған дегенді айтады. Ол
мәліметті оған Хұсмілия Әділбекұлы деген кісі айтыпты. Ал оған Әсеттің
қасына көп жыл еріп жүрген шәкірті Кәдірихан Итжанұлы айтқан екен.
Кәдірихан Әсетпен бірге еріп Шерубай-тананың ауылына барады... Сол ауылда
Әпитөк деген бір сұлу қыз болса керек. Қызға тілдесуге әуелгіде мүмкіндік
таба алмайды да, дәл қайтатын күні Әпитөк әні шығады екен... Оны Әпитөк
анық Әсеттің әні екенін Хұсмілия Әділбекұлына Кәдірихан өз аузынан айтқан,
- дейді С.Бегалин.

Қамысы Әупілдектің мүше-мүше,
Сарғайдыс осынау көлдің суын іше...
Басында Әупілдектің мұнары бар...1
Басынан Әупілдектің мұнар кетпес...

Бұл өлеңнің Әупілдек әніне тән екенін Тар жол, тайғақ кешу
кітабында Сәкен Сейфуллин де айтып кеткен еді. [2.159]
С.Бегалин жазып алған сөз Қазақ ССР халық әртістері рәбиға Есімжанова мен
Рахия Қойшыбаева айтатын Әпитөк әнінің өлеңімен тектес шығады. Мәселен,
С.Бегалинде:

Ей, сәулем, хат жазамын сені ойлай,
Жүректі булықтырған толқын болмай.
Дертімді жазып-жазбау өз қолыңда,
Ой билеп тына алмайды ерікке қоймай.

Әпитөк әнінің бірден-бір орындаушылары болған Р.Есімжанова мен Р.
Қойшыбаевада бұл шумақ былай:

Ей, қалқа, хат жазамын сені ойлай,
Жүріпті-ау булықтырып толқын болмай.
Дертімді жазу, жазбау өз қолыңда,
Бой билеп тына алмайды ерікке қоймай.

Әсеттің ән шығарғыштығы – оның ақындығынан бөліп қарауға болмайтын,
ақындығынан қомсынып та қарауға болмайтын қасиеті. Ол өз өімірінде асыл
сөздердің бәрін әнмен өрнектеп таратқан адам. Алайда, Әсеттің әнші,
орындаушы болғандықтан да естен шығаруға болмайды. [2.159].

1. Ә.Найманбайұлының шығармаларының поэтикалық тілі

Әдебиетіміздің тарихына қарап отырсақ, Әсет шығармашылығына жұртшылық
назарын алғаш аударған ақын Ілияс Жансүгіров болғанын байқаймыз.
Жазба әдебиетімізге Әсет жайында дерек түсірген екінші адам – сәкен
Сейфуллин. Ол 1931 жылы жарық көрген Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары атты
кітабында Әсет пен Кемпірбайдың арыздасуын екі рет мысалға келтіріп
талдайды.
1936 жылы Әсет шығармашылығы республика баспасөзінде әжептәуір сөз
болады. Социалды Қазақстан газетінің 17-май күнгі санында А.С.Пушкиннің
өлеңмен жазылған Евгений Онегин романы жарияланады. Оны Ақсу ауданының
колхозшысы Шәріпов деген кісіден Есім Байболов жазып алады.
Әдебиет және искусство журналының 1940 жылғы 9-санындағы Абайдың
шәкірттері деген мақалада Әсет шығармашылығы, өмірбаяны біраз сөз болады
және Советтік Қазақстан газетінің қызметкері Оспанбай Орынтаев деген кісі
жазып жіберген Әсеттің өлердегі айтқаны деген 30 жол өлең Әсет
өлеңдерінен деген айдармен жарияланады. [2.148]
1941 жылы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.