Қазақ хандығы тұсындағы ақын - жыраулардың психологиялық тағылымдары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .3
1. Қазақстандағы психология жайлы ілімдердің бастаулары
... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Ежелгі түркі ғұламаларының психологиялық
тағылымдары ... ... ... ... ... ..5
1.2. Қазақ хандығы тұсындағы ақын-жыраулардың психологиялық
тағылымдары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ ғұламаларының психологиялық
көзқарастары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .17
2.Ғылыми психологиялық ой-пікірледің дамуының
алғышарттары ... ... ... ... 20
2.1. ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде қазақ ғұламалары мен қоғам
қайраткерлерінің психологиялық
пікірлері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2.Кеңестік Қазақстандағы психология
ғылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.3. Қазақстанда психология ғылымының ахуалы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .33
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .35

Кіріспе

Психологиялық ғылымға деген қызығушылық ерте кезден бастап пайда болды.
Кейбір мәселелер күні бүпнге дейш психологтарды ойландырып, қазақ
психологиясының тарихында әлі де шешуін таппаған болып келген мәселелер
баршылық, бұл сұрақтар өзге көңіл аударуды қажет етіп отыр.
Қазақстанда психологиялық ой – пікірдің қалыптасуы туралы айтқанда, ең
алдымен оның тарихының өте ертеде жатқандығы туралы еске ала кеткен жөн.
Жан құбылыстары туралы әр кезде өмір сүрген қазақ ойшылдары да аз
айтпаған. Әль- Фараби, Асан - қайғы, Шалкиіз, Мұхаммед Хайдар Дулати,
Өтейбойдақ Тлеуқабылұлы, Қадырғали Жалайри, Ақтамберді, Бүхар, Махамбет,
т.б. ақын - жыраулар мен ғұлама - ойшылдардың шығармаларында көшпенді ата -
бабаларымыздың жан дүниесі әр қырынан сөз болғаны байқалады[1].
Алғашқы психологиялық ой – пікір қазақ топырағында дүниеге келген
шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл - Фараби ғылыми еңбектері мен философиялық
трактаттарынан бастау алады. Әл Фараби шкі ортағасырлық білім - ғылымының
барлық салаларының негізін қамтитын орасан мол мұра қалдырды. Сондай ғылым
салаларының бірі - психология. Әл-Фараби психология ғылымының әртүрлі
мәселелеріне Ақыл ой туралы, Темперамент туралы, Жас-өспірімнің ақыл
ойы туралы кітап, және т.б. еңбектерін арнады. Ол өзінің осы психологиялық
еңбектеріне таным үрдістері оның психологиялық және табиғатына мән бере
келіп, түйсіну туралы, оның түрлері, көру, есту, дәм түйсіктері, сезімнің
пайда болуы, ойлау, қиял сияқты жан үрдістеріне сипаттама береді [2].
Тәлімдік тұрғыдан ақын-жыраулардың еңбектерінде қолбасының біртуар
тұлғасы, батыл, ержүрек, батыр адамдардың психологиясы, ішкі жан дүниесі
суреттеледі. Ақын - жыраулардың толғаулары жастарды ерлікке, батылдыққа, өз
отанын сүюге шақырады. Мәселен, ақындардың өзінің ұлттық насихаттық
мазмұнға толы өлеңдершде дауылпаз ақын жастардың тәні мен жаны бірдей
шынығуына, олардың күшті ерік - жігері мен қайсар мінез -құлқын тәрбиелеу
зор маңыз берді.
XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда ағартушылық қозғалыстың туын
биік ұстаған ағартушы - демократтар Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин,
Абай Құнанбаевтың рухани мұрасының психологиялық ой - пікірдің даму
тарихында алатын орны өз алдына бір төбе [3].
Қазақ ағартушыларының психологиялық көзқарасын қазақ психологтарының
ішінен бірінші болып зерделеген көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері,
психолог - ғалым, академик Төлеген Тәжібаев болды. Ол Қазақстанда
психология гылымы саласында түңгыш рет 1939 Ленинград қаласында К.Д.
Ушинский.

Академик Т. Тәжібаевтың кейш бұл бағытта ғылыми - зерттеу жұмысын
ілгері дамытқан, Қазақстанда психологиялық және педагогикалық ой-пікірдің
қалыптасуы мен даму тарихын зерделеген, Қазақстанда төңкерекке дейнгі
педагогикалық ой-пікірдің қалыптасуы және дамуы, Қазақстанда
психологиялық ой-пікірдің қалыптасуы мен дамуы және т.б. бірнеше
монографияялық еңбектердің авторы, көрнекті психолог-ғалым, педагогика және
психология, гылымдарының докторы, профессор Қ.Б. Жарықбаевтың алатын орны
ерекше.
Ол қазақ психологиясының тарихын зерделеуде сонау орта ғасырлық ғұлама
ойшылдар - Әбу Насыр әл-Фарабиден, Жүсіп Баласағұнидан, Махмұд Қашгари,
Ахмет Иассауи, Мұхаммет Дулати, Қадырғали Жалаири еңбектерінен бастау
алады[4].
XIX ғасырдың бас кезіндегі қазақ ағартушылары Шоқанның, Абайдың,
Ыбырайдың, Шәкәрім Құдайбердиевтің, Ғұмар Қараштың, Ахмет Байтұрсыновтың,
Халел Досмұхамедовтың, Міржақып Дулатовтың, Мағжан Жұмабаевтың
психологиялық көзқарастарына жан-жақты талдау жасады.
Қазіргі кезде психологиялық зерттеулердің кешенді тақырыптары қолға
алынып, оларды ұлт өміріне орайластыра жүргізудің маңызы артып отыр.
1. Қазақстандағы психология жайлы ілімдердің бастаулары

1.1. Ежелгі түркі ғұламаларының психологиялық тағылымдары

Психологиялық ғылымға деген қызығушылық ерте кезден бастап пайда болды.
Кейбір мәселелер күні бүгінге дейін психологтарды ойландырып, қазақ
психологиясының тарихында әлі де шешуін таппаған ақтаңдақ болып келген
мәселелер баршылық, бұл мәселелер өзіне көңіл аударуды қажет етіп отыр.
Қазақстанда психологиялық ой-пікірдің қалыптасуы туралы айтқанда, ең
алдымен оның тарихының өте ертеде жатқандығы туралы еске ала кеткен жөн.
Қазақ психология тарихын зерттеумен көптен айналысып жүрген көрнекті
психолог-ғалым Жарықбаев Құбығұл Бозайұлы Қазақстанда психология ғылымының
қалыптасуы мен даму тарихын үш кезеңге бөліп қарастырады. Бірінші кезеңі –
кеңес үкіметі орнағанға дейінгі қазақ психологиясы – бұл кезең психология
ғылымының ілкі бастауы (ХV-ХХғ.) болса, екінші кезеңі – марксистік кеңестік
психология деп аталады (1920-1990), үшінші кезең – егемен, тәуелсіз
Қазақстан жағдайында қалыптасқан ғылыми психология дамуының жаңа кезеңі
(1991-2006) [5].
Қазақстанда психология ғылымының қалыптасу және даму тарихын
қарастырғанда әдіснамалық тұрғыдан ғылыми-зерттеу жұмыстарында профессор
Қ.Б.Жарықбаев ұсынған кезеңдерді негізінен басшылыққа аламыз.
Алғашқы психологиялық ой-пікір қазақ топырағында дүниеге келген
шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл-Фарабиғылыми еңбектері мен философиялық
трактаттарынан бастау алады. Әл-Фараби ілгі ортағасырлық білім-ғылымның
барлық салаларының негізін қамтитын орасан мол мұра қалдырды. Сондай ғылым
салаларының бірі- психология. Әл-Фараби психология ғылымының әртүрлі
мәселелеріне Ақыл-ой туралы, Темперамент туралы, Түс көру туралы сөз,
Жанның мәні туралы, Ақыл-ой және ұғым, Жас өспірімнің ақыл ойы туралы
кітап, Ересектердің ақыл-ойы туралы кітап, және т.б еңбектерін арнады.
Ол өзінің осы психологиялық еңбектерінде таным үрдістері оның психологиялық
және физиологиялық табиғатына мән бере келіп, түйсіну туралы, оның түрлері,
көру, есту, дәм түйсіктері, сезімнің пайда болуы, ойлау, қиял сияқты жан
үрдістеріне сипаттама береді.
Қазақ топырағында дүниеге келген, ортағасырлық Жүсіп Баласағұнның
Құтадғу білік (Құт негізі – білік) еңбегі көне түркі тілінде жазылған
дастан, ол психологиялық ой-толғаныстарға өте бай. Отбасы тәрбиесі – бала
мінез-құлқы мен психологиялық бейнесін қалыптастырудағы негіздерінің
негізі. Жүсіп Баласағұнның айтуынша, үлгілі тәрбиенің негізі – білім, әдет-
дағдыларға машықтандыру. Бұл еңбегінде адамдардың бір-бірімен қатынас
жасауы, сөз өнері, адамның әртүрлі жаман-жақсы қасиеттері туралы кең
көлемде әңгімеледі.
Жүсіп Баласағұнның Құтадғу білік дастанында Тіл туралы айтқан
қағидаларының тәлімдік-тағылымдық, ғибраттық мәні ерекше. Жүсіп
Баласағұнның Тіл адамның даңқын асырады, Адам ол арқылы бақыт табады,
Тіл адамға жапа шектіреді, Абайламаса, басынан да айырады, Жақсы
болғың келсе, жаман сөз айтпа деген мәтелдердің психологиялық мәнін ашып
көрсетті.
Моральдық-психологиялық сипаттағы ой-пікірлер ортағасырлық ғұлама-
ойшылдар Махмұд Қашқари, Ахмет Жүгінеки, Ахмет Яссауи, Сәйф Сараи, Мұхаммет
Хайдар Дулати, Қ.Жалаири еңбектерінде жан-жақты баяндалады.
Сонымен қатар қазақтың ақын-жыраулары Асанқайғы, Қазтуған, Шалкиіз жырау,
Доспанбет жырау, Жиембет жырау, Бұқар жырау, Ақтамберді жырау, Шал ақын,
Дулат Бабатайұлы, Махамбет Өтемісұлы еңбектерінде адамгершілік-ұлтжандылық
қасиеттерді насихаттайтын психологиялық ойлар басым келеді[6].
Тәлімдік тұрғыдан ақын-жыраулардың еңбектерінде қолбасының біртуар
тұлғасы, батыл, ержүрек, батыр адамдардың психологиясы, ішкі жан дүниесі
суреттеледі. Ақын-жыраулардың толғаулары жастарды ерлікке, батылдыққа, өз
отанын сүюге шақырады. Мәселен, Махамбет Өтемісұлыөзінің ұлттық насихаттық
мазмұнға толы өлеңдерінде дауылпаз ақын жастардың тәні мен жаны бірдей
шынығуына, олардың күшті ерік-жігері мен қайсар мінез-құлқын тәрбиелеу
ісіне зор маңыз берді. Махамбет өлеңі жастарды ерлікке, батылдыққа
шақырады. Махамбет ерлік пен елдіктің үлгісін көрсете отырып, елжандылық
сезім мәселесін халықтың абыройы жолындағы күреспен ұштастыруға, өскелең
ұрпақтың мұрат-мүддесінің әлеуметтік мәнін ашуға тырысты.
Жауынгерлік рухтағы өршіл жылдардың інжу маржанын ұрпағына мұра еткен
Махамбет – ерлік пен намыстың ақыны. Қазтуған, Доспанбет, Шалкиіз,
Ақтамберді жыраулардың жалғасы Махамбет – сан ғасырлар бойғы тәуелсіздікке
ұмтылған бабалар рухының нақты көрінісі. Махамбеттің жырлары – ерліктің
гимні, қайсарлықтың символы. Ата-бабаларымыз өздерінің сан ғасырлар бойғы
ұлы тарихында жас ұрпаққа тәрбие берудің бай тәжірибесін жинақтап, өзіндік
салт-сана мен әдет-ғұрып, дәстүр рәсімдерін қалыптастырды. Бұлар адамдардың
түрмысына сіңген жөн-жосық, жол-жоралғылары, әр адамның іс-әрекетінің
қоғамдық ортада қалыптасқан нормалары мен принциптерінің көріністері еді.
Қөшпелі халық өзі өмір сүрген қоғамның әлеуметтік-экономикалық
жағдайларына, мәдениеті мен тарнхына, табиғатына орайлы жас буынға тәлім-
тәрбие берудің айрықша талап-тілектерін дүниеге әкелді. Мәселен, жас
адамның жұртқа танымал моральдық-психологиялық нормасы белгіленді, оның
мәні сегіз қырлы, бір сырлы делінетін қанатты нақыл сөздермен қисындалды.
Адамға қойылатын талап-тілектер мыналар еді: көшпелі мал шаруашылығын жете
игеру; еңбексүйгіштік, қиыншылыққа төзе білу, ел намысын қорғау, жаудан
беті қайтпау, ата тегін жадында сақтау, сөз асылын қастерлеу, тапқырлык,:
пен алғырлық, ат кұлағында ойнау, ата салтын бұзбау (жасы үлкенді сыйлау,
құдайы қонақтың меселін қайтармау, көрші хақын жемеу, т.б.).
Халқымыздың бойындағы осынау асыл қасиеттерді өткен ғасырларда казақ
даласында болған Еуропа зиялылары асқан көрегендікпен дәл басып айтқан еді.
Көшпенді өмір тіршілігі қара күшке мығым, қиыншылыққа төзімді,
құбылмалы табиғат жағдайына тез икемделгіш болумен бірге, жан-жүйесі
жағынан да жан-жақты жетіліп, кемел адамдарды қалыптастырды. Үйде де, түзде
де бала ес білгеннен бастап із кесіп, жол қаpaп, жұлдыз санап өсті. Олардың
көзі қырағы, құлағы сақ қияндағыны шалатын болды. Аң аулап, мал бағып,
күнделікті күйбен тіршілікпен жүрсе де жас өскін ақынның сөзін, жыраудың
жырын, әншінің өлеңі мен әуенін қалт жібермей тыңдап, ел аузындағы ұтымды
мақал мен мәтелді, ертек пен жұмбакты, терме мен шежірені жадында сақтап,
халық даналығын өзіне рухани азық етіп отырды. Әрдайым көшіп-конуға дайын
отырған қазақтар үшін аң-құс аулау, мал күзету, жау түсіру тұрмыстың
дағдылы машығына айналды. Әрбір жас, әрі жауынгер, әрі малшы, әрі шаңырақ
иесі болып саналды. Халық аузында мақал болып кеткен өнерді үйрен де
жирен, Жігітке жетпіс өнер де аз, Шебердің қолы ортақ, Жауда жүрсе,
ат ойнаткан батырым, үйде жүрсе, құрт қайнатқан батырым деген сияқты бес
аспап адамның психологиясы жайлы қанатты сөздердің біздің заманымызға дейін
жеткені мәлім. Көшпелі қауым бірін-бірі жақсы білген, әр адамның қадір-
қасиеті, оның жасына, жол-жоралғысына, әлеуметтік ортадан алатын орнына
қарай белгіленіп отырды. Мұндай қоғамдық, адам аралық қатынастарды
қаршадайдан көріп өскен бала да өсе, ержете келе ортақ мүдделілікті, өмірге
көзқарастың сәйкестілігін, кісіліктің белгісін, жеке бастың өзіне бұра
тартуына мүмкіндік бермеді. Психологиялық тұрғыдан бірауызды болып
қауымдасқан жандар үнемі өздерінің рулық одағына етене сіңіскен салттар мен
дәстүрлерді ұстанды. Осыған орай көшпелі тұрмыс тәліміне лайықталған бата
беру, ант ішіп ақталу, айтысқа, дау-дамайға төрелік айту сияқты этностық
таптаурындар (стереотип) кең өріс алды. Әрине, осы таптық санамен бірге
әркімнің жеке басының әлеуметтік және биосфералық факторларға орайлас жеке-
дара, жас, жыныс ерекшеліктердің де болатындығы еске алынды. Мәселен,
көпшелі халық қыз баланы ерекше кадірлеп, қастерлеп, әлпештеді. Оны
әдемілік пен әдеп-тіліктің, сұлулық пен іңкәрліктің символы деп ұқты. Халық
мінезі жақсы, әдепті жігітті қыз мінезді жігіт екен дейтін болды. Сондай-
ақ қыздың жиған жүгіндей, қыздың тіккен кестесіндей деген тіркестер де
қыз баланың нәзіктілігі мен шеберлігі, ұқыптылығы мен биязылығы жайлы
айтылды[7].
Әрбір отбасы, әке-шеше, аға-женге, бойжеткенді ылғи да таза, мінезінің
жайдары болуын қадағалап отырған. Жас өспірім шақтағы олардың балқыған,
толқыған, еліктегіш қаснеттерін ескеріп, оған қырық үйден тыю салу
керектігін де үнемі еске алған. Халқымыз сұлулық пен сымбаттылықты,
шеберлік пен нәзіктікті қажетсінетін үй ішіндік еңбекке (кесте, өрнек,
кілем тоқу) көркем сөз, ән-күй, айтыс секілді түрлі өнерге баулуды —
бойжеткен тәрбиесінің басты міндеті деп білген.
Халықтық дәстүр қыз балаға тәлім тәрбие беруде текбағыт, бағдар
берумен қатар, өнеге көрсетіп, әдептілік жөн жосық нұсқайды. Оның барлық
сыры мен сыпайы салты оның санасына, әдебі мен әліне, тілі мен дініне, әні
мен күйіне, мінезі мен құлқына кіріге өрілген төрт ұғым төңірегінде
топтасады. Олар әділ мен арам, обал мен сауап, Адам үшіп ең қымбат түсінік
жанымен сезіну, ойлану, толғану, әсерлену, әрекеттену. Мұның алғы шарты —
бақылай білу, көре білу, кісінің ішкі сырын танып ұғыну арқылы өзін өзі
түсініп, имандылық пен өнегені бойына сіңіріп, шама-шарқына қарай оны
жүзеге асыра білу. Халық бүгінгі бойжеткенді ертеңгі отбасіы ұйтқысы,
болашақтағы асыл жар, аяулы ана, ел ардағы, ақылман әже деп түсінді. Олай
болса, бойжеткен үшіи — имаидылық, инабаттылық, ізеттілік, әдептілік,
ісімерлік, биязылық, мейірімділік— бәрі жарасымды болды.
Мақал-мәтелдер — халық психологиясының айнасы
Бүкіл халық ұстанатын тәліми нормаларды адамның жан дүниесіне
орайластыра баяндайтын колданбалы мәні зор психология ғылымының бір саласы
халықтық психология деп аталады. Мұнда ғасырлар бойы сұрыптала жинақталып,
жүйеге түскен ұлттық дәстүр, салт-сана, әдет-ғұрып, ұрпактан ұрпаққа
біртіндеп жалғасатын адамгершілік, ақыл-ой, эстетикалық таным, еңбек, дене
тәрбиесі, т.б. нормалар мен принциптер, яғни халықтың жан-дүниесі, өзіндік
мінез-құлқы, іс-әрекетінің ішкі астарлары сөз болады. Халықтық психология
психика мен мінез-құлықтың қанға сіңген, тез өзгеріп не жоғалып кетпейтін
ұлттық бітісі, мезгіл мөлшерімен алғанда ұзақ дәуірдін желісі.
Ұлттық дәстүр мен салт-сананын адам пснхологиясынан елеулі орын алатын
біркелкі тұрақты құбылыс екендігін әр кездері ғұмыр кешкен ғұламалар ерекше
атап көрсеткен еді. Халықтық психология — адамдардың коғамдық және жеке
тәжірибесінен, өмірдегі пайымдауларынан туындайтын қарапайым психологиялық
білімдерінің жүйесі. Бұл адам міңез-кұлқының, көптеген жақтарын қамтып,
белгілі этностың өзіне тән психикасы жөнінде біршама мәнді мағлұматтар
беретін ілім-білімдердің жүйесі. Әйтсе де, арнайы әділ ғылыми жүйеге
негізделмегендіктен, бүлар адам психологиясын жан-жақты ажыратуға жарай
бермейді. Мұндай жағдайда біз тек ғылыми психологияның деректеріне ғана
сүйенеміз. Халықтық психологияның теориялық мәселелерін зерттеумен
этнографиямен сабақтас дамыған этнопсихология дейтін арнаулы ғылым саласы
шұғылданады. Этнопсихология — әрбір халықтың рухани әрекетінің (миф,
фольклор, тіл, дәстүр, салт, әдет-ғүрып, дін, т. б.) жемісін сол халықтың
психологиясын, сана-сезімін көрсететін негізгі өлшемдердің бірі деп
есептейді. Этнопсихология жеке ғылым ретінде XIX ғасырдың орта шенінде
Ресейде, кейінірек Батыс Еуропа елдерінде (Лаца-риус, Штейнталь, Вундт
т.б.) пайда болды. Қазақ топырағында бұл мәселемен көбірек айналысқан Шоқан
Уалиханов еді. Оның енбектерінде халық рухы дейтін ұғым жиі кездеседі..
Мұны халықтық психология үғымының синонимі деуге болады. Бұл жәйт біртуар
казақ ғалымының сол кездегі еуропалық этнопсихологтардың енбектерінен
хабардар болғандығын жақсы байқатады.

1.1.1 Әбу Насыр әл-Фараби (870—950) және оның қазақ психологиясы
тарихындағы орны

Әбу Насыр әл-Фараби — өмір сүрген заман Шығыс әлемінде бүкіл араб
халифатында ғылым мен білімнің дәуірлеп тұрған кезі еді. Ұлы ғұламаның
балалық, жігіттік шақтары өткен қазақ даласы, әсіресе оның оңтүстік өлкесі
сол кездегі үлкен мәдени орталықтардың бірі болатын. Тарих бізге IX—X
ғасырлар арасында Отырар қаласы (бұрынғы Фараб) Таяу және Орта Шығысқа
баратын үлкен сауда жолында (жібек жолының бойында) орналаскан, ол сондай-
ақ өнер-білімнің, мәдениет пен әдебиеттің өркендеп, өскен кезінде көптеген
ғүлама ғалымдар шыққан үлкен шаһар болғандығы жайлы сыр шертеді. Фарабидің
аты әлемге жайылған ғалым болуына осындай кұнарлы ортаның себі тигендігіне
күмандануға болмайды.
VIII—XII ғасырларда философиядағы басты идеялар араб тілінде сөйлейтін
халықтардың еншісіне тиген еді. Осы кездері Платон мен Аристотельдің, Гален
мен Архимедтің еңбектері Орта Азиядан Индияға, одан сонау Испаниядағы
Пиренеи түбегіне дейін араб тіліне сан рет аударылып, көшіріліп,
түсіндіріліп жатты. Бұл жайт Орта және Таяу Шығыс елдерінде физика,
математика, медицина, химия, астрономия, тағы баска жаратылыс тану
ғылымдарының дами түсуіне, бұлар Шығыс фнлософиясы мен мәдениетінің
қалыптасуына зор әcep етті. Ғалымдар өз зерттеулерінде табиғат сырларының
заңдылыктарын тәжірибе жүзінде ашуға талаптанды, олар Платоннан гөрі
Аристотель іліміне ден қоюын, оны әрмен қарай дамыта түсті. Ортағасырлық
Шығыс философиясында сол кезде басты үш бағыт болды. Мұның біріншісі —
ортодокстік ислам (халифаттағы үстем таптардың идеологиясы), екіншісі —
неоплатондық ағым (суфизм), үшіншісі — перипатетизм немесе аристотелизм,
яғни Аристотельдің жолын қуушылар. Сонғысы қоғамның прогрессивтік
топтарының көзкарасын бейнеледі. Осы ағымның өкілдері философиялық
маселелерді зерттеуде алдымен табиғаттану заңдарына жүгінді, прогреске
катысты мәселелердің бәрін табиғат заңдарынан іздеді. Осы ағымның кернекті
өкілдерінің бірі — әл-Фараби болды[8].
Ол Аристотельдің пантеистік пікірлерін қайта қарастырып, мұның
негізінде натуралистік пантеизм деп аталатын ілім жасады. Фараби мұрасын
зерттеушілердің айтуынша оның пәлсапалық концепциясы дүниені пангвистік
тұрғыдан түсіндіретін алла тағаланың ақыл-парасаты дейтін ілімге
негізделген. Ұлы ғұлама өзінің пәлсапалық пайымдауларын негізінен
идеалистік сарында өрбіткеңімен, оның еңбектерінде сол дәуірдегі ғылым
жетістіктерін қорытындылайтын прогрессивтік, материалистік идеялар
баршылық. Мәселен, ол дүниенің мәңгілігін мойындап, табиғат кұбылыстарын
детер
Түйсік — дүние танудың алғашқы көзі, бірінші баспалдағы. Адамныц есі
мен елесінің сапалы әрі нәтижелі болуы оның дұрыс түйсіктене алуына
байланысты. Ойлау дүниені әр қырынан тануға, мәселені тереңірек түсінуге
мүмкіндік береді, бұл танымның екінші басқышы, оның ең жоғарғы сатысы.
Ойлау сөйлеумен тығыз байланысты, ол жалпы адамзатқа тән құбылыс, ал тіл
болса әр ұлттың, халықтың өзіндік өрнегі. Жаттағаннан түсінген артығырақ,
өйткені жаттауда шала түсінікті сөздер көбейіп кетеді, барлық нәрсені
жаттап алуға болмайды. Түсіну әр нәрсенің тегін ашып, жалпы ережелер мен
қисындар жөнінде талдау жасауға мүмкіндік береді.
Фараби эмоция, сезім процестерін жан қуатының дербес көрінісі деп
санамайды. Бұлар психиканың қалған түрлеріне бояу береді, оларды қозғалысқа
итермелейді. Талпыну, әсерлену қуаты адамның мәнерлі қозғалыстарынан жақсы
байқалады. Мәселен, адам ұялғанда қызарса, қорыққан кезде сұп-сүр болып,
түсі қашады.
Жан куаттары туралы ілімде Фараби адамның ерік-жігер, кажыр-қайратын да
жеке процесс ретінде қарастырмайды. Бұларды этика ғылымына- қатысты
пікірлерінде жол-жөнекей сөз етеді. Ол ізгі кала адамдарының күшті кажыр-
қайраты мен ерік-жігері — рухани касиеттерді калыптастырудың негізгі
факторлары дейді. Қылық пен іс-әрекеттің саналылығы, тоқтамға келушілік,
батырлық пен ерлік, рухани жағынан жетіле түсу, т. б. ерік-жігердің жақсы
сапалары болса, мейірімсіздік, қоркақтық, дүниеқоңыздық, нәпсіқүмарлық т.
б. адамның ұнамсыз қасиеттері болып табылады.
Фараби танымның бірінші басқышы — түйсіктер табиғатын дұрыс
түсіндіргенімен, ойлауға келгенде жаңсақ түсінікке жол береді. Ол ойлау
материядан тыс тұрған ерекше рухани күштің әсерімен туып отырады дейді.
Бірақ оның түйсік, қабылдау, қиял процестерін сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының денедегі (жүйкедегі) түрлі бейнелері деуі — ғылыми тұрғыдан
өте дәл түсінік еді. Мәселен, көз айна тәріздес нәрсе, ол сыртқы дүниенің
сәулесі түсіп отыратын алғашкы саңлау. Көру түйсігі көзге зат әсер еткенде
ғана пайда болады. Егер көзден зат кетсе, онда түйсік тумайды, кұлақ
ауадағы тербелістер әсер еткенде ғана естиді. Сезім мүшелерінің қай-қайсысы
да сыртқы дүниемен байланысқа түсіретін аспап. Сыртқы нәрселердің,— деп
жазды ол, -әсерімен... заттардың образдары пайда болады. Көру түйсігі
көзден шыққан шырақтың нәтижесі, кезге зат әсер етпей-ақ түйсік пайда
болады дейтін Платон пікірімен Фараби келіспейді. Қараңғыда зат та, оның
(бояуы да анық көрінбейді,— деп жазды ол,— көзге сырттан күшті әсер келіп
түскенде ғана адамда түйсік пайда болады. Бұл жерде ғұлама психологияның
іргелі теориялық қисыны бейнелеу теориясының төңірегінде сөз қозғап отыр.
Ол психикалық процестердің (жан куаттарының) бәрінде (тек түйсіктену ғана
емес).— Қ. Ж.) дене мүшелершде болып жататын белгілі бір материалдық,
физиологиялық құбылыстармен байланысты қарайды[9].
Фараби жан қуатының басты түрлеріне сипаттама бере келіп, психологияның
бұдан басқа да іргелі проблемалары жөнінде сөз козғайды. Мәселен, ол
психиканың қалайша дамып жетілетіндігі жайлы мәселеге де ерекше мән береді.
Жан — айрықша сапада тұрған қасиет. Жануар мен адамның тән құрылысының
өзгешелігіне карай олардың жан қуаттары да өзгеше болады. Материалдық
элементтердің қосындысынан (ыстық, суық, дымқыл, құрғак) жануар психикасы
түзілген. Осы элементтердің ең жоғарғы косындысынан барып адам психикасы
пайда болған. Адам — жанды дүниенің теңдесі жоқ туындысы. Оның жануардан
негізгі, айырмашылығы ақыл-парасатпен сөйлей алу қабілеті, өнермен, белгілі
кәсіппен айналысуы. Адам қоғамнан, түрлі топтардан тыс өмір сүре алмайды,
оның бар тіршілігі адам қауымының арасында өтеді. Жеке адам өзінің тілек
талпынысымен, мұң-мұқтажын жеке жүріп канағаттандыра алмайды. Сондықтан ол
баска адамдармен қарым-қатынасқа түседі. Өйткені, жеке жүрген адамның тәні
де, жаны да ойдағыдай дамымайды.
Ұлы ойшылдың еңбектерінде бала психикасының қалайша дамып,
жетілетіндігі жөнінде де кызғылықты пікірлер кеп. Баланың жасы өскен сайын
оның ақылы да, яғни тәнімен бірге жаны да өсіп отырады. Мүньщ бәрі оның
тіршілік қажетінен туындайды. Мәселен, балада ең алдымен өсіп-өну қуаты
пайда болады. Бұл оның дене бітімінің қалыптасуында үлкен роль атқарады.
Ана кұрсағында-ақ тән түйсігі, біртіндеп дәм, иіс айыратын түйсіктер,
заттың түрін, түсін, пішінін түйсіне алу қабілеті қалыптасады. Жан қуаттары
өмір барысында, оқу-тәрбие үстінде дамиды. Бұл үшін адамның өз бетінше
әрекеттенуі, өзіндік белсенділігі ерекше маңызды. Кісінің адамгершілік,
имандылық касиеттері де оның өмірден алатын тәжірибесіиен, үлкендердің
жақсы өнегесінен туындайды. Адам дүниеге акылды, не акылсыз, зұлым, не ақ
ниетті болып келмейді. Мұның бәрі де жүре пайда болады.

1.2.Қазақ хандығы тұсындағы ақын-жыраулардың психологиялық тағылымдары

Ерте-ерте заманда, ешкі кұйрығы келте заманда жер бетін мекендеген
халықтардың ешқайсысы ән дегеннің не екенін білмепті. Өлеңсіз өмір —
тұл.Қасиетті өлеңнің сарынын естіп көрмеген адамзат күлкісіз, қуанышсыз күн
кешіпті. Ол кездерде жиын-той, ойын - сауық деген болмапты. Жұрттың бәрі
тұнжырап жүреді екен, өйткені қайғы келсе, қаза келсе көңілді серпілтер
сырлы өлең ол заманда әлі адамньң қолына түсе қоймаған екен. Бір рет
көңілін мұң шалған адам, бір рет қасіреттің дәмін тартқан адам сол мұңлы
күйінде, сол қасіретті күйінде өмірден өксіп өтеді екен, өйткені ол кезде
қасиетті өлең жер бетінен аулақта жүрген екен. Ол заманда қайнардан шықса
да, жиегін көгал көмкерген қиыршық малта тасты бойлай ақса да бұлақ
сылдырламапты, самал жел соққанда тоғай сыбдырламапты, көкжиектен құлан
иектеніп даланың әсем таңы атқанда боз торғайлар шырылдамапты, бүкіл даланы
басқан өлі тыныштықты тек гулеген жел ғана бұзады екен, өйткені ол заманда
құдіретті өлең әлі көкте екен, оның әлі табиғатпен бауырласа қоймаған кезі
екен.
Г.Потаниннің сөзімен айтқанда, бұл аңыз қазақтардың ақындық өнердің
ерекше құдіреттілігі, қасиеттілігі жөніндегі түсінігін бейнелейді.
Жыр — қазақтардың жан серігі[10]. Жай қарапайым адамдардың өзі суырып салып
айтуға бейім тұрады,—дейді П.И.Пашино.Қазақтар сөз өнеріне жетік келеді.
Бұл — жұрттың бәріне: “оқыған адамдарға да, әліпті таяқ деп білмейтіндерге
де, байға да, жарлыға да тән қасиет”,— дейді А.Брем.Сөз өнеріне мұндай мән
берілген жерде ғылым-білімнің төмендігіне қарамастан поэзия дамып, биік
өреге жетуі заңды кұбылыс. Ал, енді осы бай жырды тудырушылар кімдер?
Жырау - өз жанынан жыр шығарып айтатын және эпикалық дастандар мен
толғауларды орындайтын және халық поэзиясының өкілі.Жырау деген атаудың
өзінің жыр сөзінен шыққандығы күмән туғызбайды. Жырау сөзін Қырым
татарлары тек ақын деген ұғымда ғана емес, сәуегей, балгер мағынасында
қолданады екен.Соған қарағанда сәуегейшілік, батагөйшілдік, яғни абыздың
кейбір функцияларын атқару осы заманда жасаған жыраулардың бәріне ортақ
қасиет болуға тиіс. Бұл — қазақтың ғана емес, Европаның ертеректе жасаған
сөз өнері өкілдерінің де басынан өткен жай. Мәселен, көне Англиядағы англо-
сакстардың жыраулары скоптар мен глимендер тек акын, жыршы ғана болмаған,
олар табиғат кұбылыстарына сүйене болжам айтады екен, кейде тіпті зікірші,
арбаушы қызметін де атқаратын болған.
Жыраудың ең сүйікті жанры — толғау. Толғау, осы сөздің өзінен де
көрінетіндей, толғану, толғаныс деген ұғымды білдіреді. Бұл сөздің ойға
да, сезімге де қатысы бар. Сондықтан да толғаудың өзін ойға кұрылған
толғау, сырға құрылған (лирикалық) толғау деп жіктеуге болар еді[11].
Жыраулар психологиялық параллелизмдерді өздерінің көңіл-күйлерін
білдіру үшін, немесе өмірде кездесетін белгілі бір құбылыстың мәнін
түсіндіру үшін пайдаланады. Мәселен, Шалкиіздің: “Жауынды күні көп жүрме,
Жар жағасы тайғақты!
Жаманға жақыным деп сыр айтпа
Күндердің күні болғанда,
Сол жаман өз басыңа айғақты!”
деген жолдарында жетесіз жанға сыр айтудың қажетсіз, тіпті зиянды
екендігін ұғындыру үшін оған табиғатта кездесетін жай — жауынды күні
жардың жиегімен жүрген адамның тайғанап құзға кұлайтыны параллель
ретінде алынады. Шалкиіздің жоғарыда келтірілген Аспанды бұлт
құрсайды,—деп басталатын шумағының құрылуы да осы іспеттес. Жыраудың:
“Жағаға жақын қонғанда.
Жайылып сулар алмас па,
Жаманға дос болғанда
Жазымда басың қалмас па,
Жат туғанды өз еткен
Жақсының ғұмыры аз-ақ болмас па!” —
деген жолдары да психологиялық параллелизм негізінде жасалған. Мұндай
мысалдарды көптеп келтіруге болады.
Ал синтаксистік параллелизм сирегірек қолданылады.Бұл:
“Жаман туған бар болса,
Жаман жолдас көп болса,
Жазаны содан көрерсің,”-
(Шалкиіз).
“Жырау” сөзінің мәні, жыраулар өнері туралы В.В Радлов,Г.Потанин,
Ш.Уәлиханов және кейінгі дәуір зерттеушілері сан пікірлер айтып,
халқымыздың табан асты суырып салып өлең шығарғыш қасиеттерін таңдана сөз
еткен[12].
Жыраулар поэзиясының құндылығы неде? “Бұл дәуірдегі әлеумет
тіршілігінен, - дейді М. Әуезов, - ең шешуші мәселесін әдебиет жүзіне
түсіріп , алғашқы рет қалың ел қамын ойлап, күңіренген қария – Асан.Бұл
заман сыншысы сөйлесе,шешілмеген жұмбақ,түйіні шатасқан сөздерді ғана
сөйлейді,өзі туған заманның белгілерін қарап, келешек заман не айтарын
болжайды.Сөзінің бәрі терең ой, терең мағынамен сөйленеді.Айтпақ жайларын
ашып,ұғымды қылып айтып бермейді,әдейі көмескілеу, жұмбақ қып
айтады.Жыраудың сөзі мақсатсыз айтылмайды.Не айтса да көптің мұңы,көптің
жайы туралы немесе көпке арналып ақыл,өсиет есебінде айтылады”.Ғалымның осы
ғұламалық пікірінде жыраулар поэзиясының идеялық – көркемдік мәні терең
ашылған.
Халқымыздың осы зергерлік сөз тұнығына әрі ақын, әрі ғұлама Шәкәрім де
ден қойған.Ол “Ескі ақындық” деген өлеңінде халық мұрасын, ауыз әдебиетін,
“Жыраулар поэзиясын” аса жоғары бағалаған.
Тақпақ пен мақал тағы артық,
Суырыпсалма жағы артық,
Айтады олар ойланбай,
Сыпыра жырау, Шортанбай,
Үмбетей мен Марабай
Алды – артына қарамай,
Соққанда жырды суылдап,
Жел жетпейтін құландай.
Шәкәрім ескі ақындар поэзиясында “терең сыр” барын таниды.Олардың
жырында “қыран құстың ұшқаны”, “ақбөкеннің жүрісі”, “жайдақ желдің желісі”,
“мөлдір судың аққаны”, “жел жетпейтін құландар жүйріктігі”, “адам жанының
жайма шуақ кезеңі” – баршасы,көшпелі қазақ өмірінің бүкіл әлеуметтік,
рухани тіршілігі бейнеленген деп керемет ой түйген.
Жыраулар поэзиясын айтулы сөз зергері Мағжан Жұмабаев та
“БатырБаян”поэмасында:
Бұқар мен Тәтіқара жырлағанда
Толқынды тұңғиық боп төгілді жыр, -
деп аса қадірлеген.Демек, жыраулар поэзиясы халқымыздың неше ғасырлық
өмірін өнер өрнегіне, ақыл сөзіне бейнелеп түсірген,өшпес,өлмес мұра.
Профессор Е.Ысмайлов жырау мен ақындар ерекшеліктерін жете зерттеп
берді.Ол жыраулар да ақын,көркем сөз шығарушы өнерпаз,қазақ әдебиетінің
көне өкілдері деп танытты[13].
Жыраудың ақыннан өзгешелігі – шығармаларының сарыны мен тақырыбы
бірыңғай болып келуінде.Адам баласы басындағы қайғыны,зарды, ел ішіндегі
ауыртпашылықты толғау, әлеуметтік,елдік мәселелерді көтеру,тағы басқа әр
түрлі өткен – кеткен күйлерді шерту, болашақты болжап,ақыл айтып,батагөйлік
ету,шешендік түйіндер жасап,терең ой қозғау – жыраулардың дәстүрлі
ерекшеліктері. Бірыңғай тарихи тақырыптарды,әлеуметтік –қоғамдық
мәселелерді,қолбасы батырлар мен елбасы хандар ісін,халықтың жай –
күйлерін,қонысын, өткені мен болашағын толғап,осы мәселелер төңірегіндегі
өкініштер мен өксіктерге бой ұра, кейде тіпті олар өздерінің
болжамдарын,ақыл - өсиеттерін қобыздың зарлы үніне қосып ұзақ толғаған.
Ә.Дербісәлин қазақ әдебиеті тарихын байыпты зерттеп, толғамды ой-
пікірлер айтумен тынбай, көне дәуір әдебиеті туралы ғылыми құндылығы жоғары
кітаптар жазып, кейінгі ұрпақтарға мұра етіп қалдырды. 1982 жылы шыққан “ХV-
ХVІІІ ғасырлардағы жыраулар поэзиясы” атты кітапқа байыпты алғы сөз жазды.
Ғасырлар белестері
Туған әдебиетіміздің түп негізі көне дәуірге —түрік тайпалары әлі жеке-
жеке халық болып жіктелмеген, ортақ мұра жасап жүрген кезеңге барып
тіреледі. Ал туыстас түрік руларының бір тобы қазақ деген атпен бөлініп, өз
мемлекетін құрумен байланысты XV ғасырдың орта шеңінен бастап дербес, қазақ
атымен аталатын әдебиетін қалыптастырды.
Әлбетте, қазақ әдебиетінің ортақ арнадан оңаша жол тартқан алғашқы
қадамдарының өзінен-ақ кемел өре көркем келісімге жетуі заңды болса керек.
Қазақ атымен аталатын дербес әдебиеттің алғашқы өкілдсрі — өз кезінде бүкіл
Дешті-Қыпшаққа даңкы жеткен Асан Қайғы, Қодан-тайшы, Қазтуған жыраулар
мұрасын біз жаңаның басы ғана емес, көненің жалғасы деп те қарауға тиіспіз.
Бұлардың біздің заманымызға жеткен шығармаларынан Көк Орда ұлысындағы
бүліншілік, қазақтар көтеріле көшіп, тәуелсіз ту көтерген қилы кезең
көрінісі бедер тапқан. Сонымен қатар, халықтың өз кезіндегі елеулі тарихи
оқиғаларға берген бағасы да танылғандай. Елге ұйтқы,ер-азаматқа ақылгөй
болған жыраулар қазақ поэзиясының болашақта ұмтылар бағыт-бағдарын, идеялық
тұғыры мен көркемдік биігін де айқындап кетті.
Кейінгі ұрпақ әулие танып,аңыз кейіпкеріне айналдырған, ал Шоқан
Уәлиханов көшпенділер философы атаған Асан Қайғы өз заманының үлкен
ойшылы еді. Ол көптеген нақыл сөздердің, афористік, философиялық
толғаулардың авторы[14]. Керей, Жәнібек хандардың ақылшы биі болған Асан
қазақ руларының орда көтеруін жақтайды, қазақтар Шу, Сарысу бойына
орналасқан соң ел іргесі берік, ағайын ұжымы күшті болуын үңдейді. Өз өлең,
толғауларында хандық үкіметті нығайту, елдің қорғаныс қабілетін арттыру
қажетін насихаттайды. Жәнібек ханды табысқа мастанбауға, елдің түбегейлі
болашағын ойлауға шақырады. Феодалдық қоғамдағы әдет-ғұрып, мінез-құлық
мәселелерін көтереді. Өзінің ақындық күшін туыстас руларды бір орталыққа,
қуатты мемлекет етіп ұйымдастыру жолына арнайды. Біздің заманымызға жеткен
толғауларында Асанның қилы кезең табиғатын жыға танығаны, тіпті, Алтын
Орданың кезінде пайда болған хандықгардың сарынын құрып бітетініне дейін
болжай алғаны көрінеді.
Сақара эпосын тудырушылардың бірі — ірі эпик, ерлік жырларын шығарушы
жорық жырауы болған Қазтуған өз артына өмір туралы, атамекен, туған ел
жайлы және әскери тақырыптағы еш алуан мазмұнды туындылардан құралған мол
мұра қалдырады.Қазтуғанның біздің дәуіріміз-ге жеткен жырлары табиғат
аясындағы көшпендінің болмыс,тіршілік, өзін қоршаған орта туралы түсінігін
бейнелейді. Жырау қиялының байлығы, суреттеу тәсілдерінің кемелдігі мен
әсемдігі көне дәуірдегі қазақ поэзиясының биік өресін, өзіндік сыйпатын
танытады. Қазтуғанның ұлттық бояуы қанық, афоризмдерге, көркем тіркестерге
бай, өр рухты толғаулары туған әдебиетіміздің таңдаулы үлгілері қатарына
жатады.
Орта ғасырлардағы қазақ поэзиясында жыраулар жетекші рөл атқарды. Жырау
шығармалары әдетте нақыл, қанатты сөздерден құралған философиялық толғаулар
түрінде келеді. Толғауларда жырау өзінің адам және заман жайында
түйгендерін. тіршілікте, табиғатта жүріп жататын өзгерістер, оның мән
-мағынасы жөніндегі түсініктерді баяндайды. Жыраулар поэзиясының дамып,
өркендеуіне Доспамбет пен Шалкиіз өнернамалары айрықша әсер етті.
Жорық жыршысы болған Доспамбет жырау шығармаларынан ортағасырлық
жауынгер көшпендінің ер тұлғасы, ерлік кейпі көрінеді, оның асқақ рухы,
өмірлік мұраты танылады.Көне дәуірдегі қазақ әдебиетінің ең көрнекті өкілі
- Шалкиіз жырау (шамамен 1465—1560) [15].
Өзінің ұзақ өмірінде Дешті-Қыпшақтың төрт бүрышын түгел шарлаған,
заманының бірінші ақыны танылып, үлкен даңқа бөленген жырау бүкіл өмірін
күрес үстінде өткізеді. Өз тұсындағы әміршілердің ешқайсысының да шашбауын
көтермейді, турашылдығынан танбайды. Жыраудың ғасырлар көгінен өтіп, біздің
дәуірге жеткен шағын көлемді, шымыр толғауларынан көне заман таңбасы — түз
тұрғынының дүние танымы, адамдық табиғаты мінез ерекшеліктері, моральдық,
этикалық қағидалары айқын аңғарылады.
Жырау дуниеде мәңгі, тұрақты ештеңе жоқ деп біледі. Әлем бір қалыпта
тұрмайды. Сол сияқты, адам да тіршілік те талай қилы кезеңдерді өткермек.
Алайда жырау өмірдің өтпелілігін табиғат заңы деп біледі, тіршілік мұраты
еркін, азат ғұмыр деп санайды.Адам үшін ең қымбат нәрсе — Отаны. Жырау
өнернамасынан ерлік рухқа, асқақ романтикаға толы жырлар да өзекті орын
алады. Жорықшы жырау ғана емес, батыр жауынгер де болған Жырау аламандарды
дұшпаннан именбеуге, қанды ұрысқа тайсалмай кірісуге шақырады, ерлікке
үндейді. Шалкиіз қазақ поэзиясын керкемдеу тәсілдері, өлең өрнегі саласында
да айрықша байытты. Жырау мұрасынан көрініс тапқан: өлеңнің дыбыстық
құрылымына ерекше МӘН беру, әдепкі ұйқаспен қатар ішкі ұйқасқа да, кейде
басқы ұйқасты ғана қолдану, өлең тармақтарының буынға ғана емес, екпінге де
негізделіп құрылуы, ырғақтық жаңа сипат алып, үлкен жүк арқалауы сияқты
қасиеттер қазақ поэзиясын сапалық жаңа биікке көтерді.
Қазақ халқы ерлік күреске толы күн кешкен ХVІІ ғасырдан біздің
заманымызға Жиембет, Марғасқа жыраулардың аттары жетті. Екеуінің де өмір
жолы ΧVІІ ғасырдың алғашқы жартысында, Есім хан тұсында болған тарихи
оқиғаларға тікелей қатысты. Жорық жыршысы Марғасқа жырау Есім ханның бір
орталыққа ұйысқан күшті феодалдқ мемлекет құру туралы идеяларының ұраншысы
қызметін атқарса, ел билеуші ірі шонжарлар әулетінен шыққан Жиембет жырау
хан үкіметіне оппозицияда болады. Марғасқа мен Жиембеттің біздің
заманымызға жеткен санаулы ғана толғаулары XVII ғасырдағы қазақ поэзиясының
сын-сыйпаты, даму бағдары ежелгі арна, байырғы дәстүр ауқымында болғандығын
танытады.
ΧVІІІ ғасырда әдеби өмір жандана түседі.ғасырдың алғашқы ширегінде
топандай басқан жоңғар шапқыншылығы және Ақтабан-шұбырынды алмағайып кезең,
қырғын соғыстар мен жеңісті жорыктар, саяси және қоғамдық өмірдегі
өзгерістер бұл кездегі қазақ поэзиясының идеялық бағыт-бағдарына, тақырып
аясына айрықша ықпал етті.Жоңғар басқыншылығына қарсы күрес сарыны әсіресе
Ақтамберді жырау (1675—1768) шығармаларынан айқын көрінеді.Ол өз
толғауларында жау қолында қалған жерлерді азат етер күнді аңсайды, исі
қазақ болып атқа қонуды, ойраттарға күйрете соққы беруді армандайды,
жұртшылықты ерлікке үндейді, жауға тайсалмай шабуға жігерлендіреді.
Ақтамберді өнернамасындағы отаншылдық, патриоттық сарындар айқын
танытылады.
Осы кезеңде өмір сүрген талантты жырау Үмбетей (1700–―1778) мұрасындағы
жетекші тақырып — сырт жауларға қарсы күресте көзге түскен ел қорғаны
батырларды мадақтау. Әсіресе жыраудың Бөгембай батыр туралы жырлары халық
арасына кең тарады. Бұл шығармаларында Бөгембайдың жеке басының ерлігін,
қолбасылық қызметін, адамгершілік қасиеттерін,әсіресе патриотизмін негізге
ала отырып,халық бақыты жолындағы күрескер,ел тұлғасы – азаматтың биік
бейнесін жасайды.Сонымен қатар Үмбетей әр түрлі тақырыптағы тұрмыстық
өлеңдерге де көңіл бөлген. Жырау қазақ аулындағы барымташылық,
зорлықшылдық,ру таласы сияқты жарамсыз мінездерді сынайды.
Үмбетейдің замандасы, жорық жыршысы болған, Тәтіқара ақын өзінің 1756
жылы Қазақстанға басып кірген Цин әскерлеріне қарсы күрес күндерінде туған
жырларымен аты шығады.Қазақ халқының шүршіт басқыншыларына қарсы ерлік
күресіне қолына қару алып қатысқан Тәтіқараның ұрыс – соғыстар үстінде,от
жалында туған патриоттық мазмұндағы жырлары өз кезінде жұртты тәуелсіздік
жолындағы күреске жұмылдыруға игілікті қызмет атқарды.
XVIII ғасырдағы казақ әдебиетінің ең соқталы өкілі — Бұқар жырау
(1668—1781). Арқалы жырау, қабырғалы би Бұқар өз тұсындағы қазақ хандығының
бас идеологы болады.Ісімен де,жырымен де Абылай хан саясатын мейлінше
қолдайды[16].Өз шығармаларында Абылайды сырт жауларға қарсы күресте айрықша
қайрат көрсеткен қайтпас батыр,ел қамын жеген көреген көсем ретінде
бейнелейді.Бұқар өзінің таңдаулы шығармаларында қазақ қауымы үшін мәні зор
әлеуметтік мәселелерді көтереді.Бұлардың ең бастысы – ел бірлігін ту
ету,ішкі,сыртқы жаулардың қандайымен болса да бітіспес күреске үндеу.Енді
бір топ өлеңдерінде Бұқар өмір мен болмыс,заман және адам туралы
толғанады.Табиғат бір қалыпта тұрмайды дейді.Ол өзгеріп,жаңарып
отырады.Адам табиғаты да сондай.Адамның өзгеруіне,оның мінез –
құқының,моральдық қағидаларының өзгеруіне орай,қоғам да өзгеріп отырмақ
дегенге меңзейді жырау.Міне,осының бәрі Бұқар жырауды көне қазақ
поэзиясының ең тұлғалы өкілдерінің қатарына жатқызамыз.
ΧVІІІғасырдағы жыраулық поэзиясының ең көрнекті өкілдері – Көтеш және
Шал ақындар.Жарлы ортадан шыққан,өмір бойы жоқшылық тартып өткен Көтеш
(1745 -1818) өлеңдеріндегі негізгі сарын – ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.