Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық, психологиялық көзқарастары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3

І тарау Ы.Алтынсарин еңбектерінің ғылыми – педагогикалық
негіздері.
1. Ы.Алтынсариннің мұраларының зерттелу
жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2. Ы.Алтынсариннің педагогикалық – психологиялық көзқарастары... 9

II тарау Ы.Алтынсариннің еңбек тәрбиесі туралы ой - пікірлерін
оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану әдістемесі.
1. Ы.Алтынсарин шығармаларындағы еңбекті сүюге тәрбиелеу
тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 15
2. Ауыз әдебиеті шығармаларын тәрбие мақсатында пайдаланудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 21
3. Ы.Алтынсариннің еңбек тәрбиесі туралы ой – пікірлерін оқу- тәрбие
үрдісінде қолдану әдістемесін эксперимент арқылы тексеру ... ... ... 24

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 29
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қосымша

Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Еңбек - өмірдің тұтқасы, тіршіліктің
көзі. Еңбексіз өмір жоқ. Қоғамдағы байлықтың бәрі адам еңбегімен жасалады.
Қоғамымызда болып жатқан саяси - әлеуметтік, экономикалық жағдайда қазақ
халқының тарихи дамуына байланысты балаларды, яғни болашақ жастарды ұлттық
озық дәстүр , еңбектену негізінде тәрбиелеуге мүмкіндік туғызып отыр.
Кезінде қазақ халқының болашақ тағдыры орыс мәдениетімен бірлікте
алып қараған Шоқан, Абай және Ыбырай сияқты ағартушы – демократтар
тарихымызда өшпестей із қалдырды. Ол мәдениет пен білімнен артта қалған ел
– жұрттың көрші елдің өнер – білімін игеруге шақырып қана қоймай, сол игі
істі жүзеге асыруға да өлшеусіз үлес қосты.
Аса талантты педагог, ағартушы, дарынды жазушы, тамаша ақын, жалынды
публицист , көрнекті қоғам қайраткері Ыбырай Алтынсарин қазақ қоғамының
мәдениет пен экономика жағының мешеу кезінде өмір сүріп, халқымыздың
демократиялық мәдениеті мен өнерінің бірсыпыра саласында жаңадан өсіп
өркендеуіне айқын жол ашып, баянды негіз жасады.
Жан – жақты талант иесі Ыбырай Алтынсариннің есімі қашанда уақыт
сынынан мүдірмей өтіп, өз халқымен бірге жасасып келеді. Оның өмірі өз
Отанын шексіз сүйіп , оған бүкіл жан – тәнімен қызмет етудің тамаша
үлгерілерінің бірі болып табылады.
Ыбырай Алтынсаринді жаңашыл педагог – ағартушы ретінде және белгілі
қоғам қайраткері ретінде танып, оның шығармаларын жаңаша тұрғыда талдаған
Қажым Жұмалиев, Сәбит Мұқанов, Есмағамбет Ысмайылов, Мұхтар Әуезов, Асқар
Тоқмағамбетов және тағы басқа ғалымдар еңбектерінің мазмұны мен мақсатын,
идеясын ашып көрсетті, ал педагогикалық, ағартушылық қызметін Ә.С.Сыдықов
зерттеген, ал әдеби шығармаларына талдау жасап монография жазған белгілі
әдебиет зерттеушісі Ә.Дербісалин болды. Біздің тілімізге тиек болып
отырған еңбекке баулу мәселелеріне деректі зерттеулер жүргізген ғалымдар
С.Мусин мен Ш.Имашев.
Ағартушының өнегелі өмірі мен өрісі, биік таланты бір кезде қандай
жарқын да жанды қасиеттерімен көрініп, қазір де сол асыл да абзал
ерекшеліктерін өз бойында толық сақтауда. Мұның өзі заңды да еді. Өйткені
әрбір ұлы адамзатпен бірге жасайтын мәңгі өшпес, ескірмес идеяларды
көтереді. Сондықтан олар арада бірнеше ұрпақтың өткеніне қарамастан әрбір
жаңа ұрпақ, жас қауымға алыстан қол созып жол болсын айтып тұрғандай
болады, уақыт өткен сайын биіктей, мән – маңызы мен қадір – қасиеті арта
түседі. Мәдениетіміздің тарихында Ыбырай дәл осындай , үркердей санаулы
саңлақтардың бірі болған еді. Ол өзінің бүкіл шығармашылық өмірін бір ұлы
мақсатқа арнады. Ол мақсат қазақ халқын ғасырлар бойы езіп келген надандық
пен қараңғылықтың шырмауынан босатып, өнер – білімді , мәдениетті елдердің
қатарына қосу еді. Осы тұрғыдан келгенде, Ыбырай Алтынсариннің еңбек
тәрбиесі туралы ой – пікірлерінің қазіргі кезде де өзінің құндыолығын
жоймағанын байқаймыз. Оқыту және тәрбиелеу үрдісінде өзіндік орны бар. Сол
себептен әдістемелік тұрғыдан зерттеу осы жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу пәні: Ыбырай Алтынсариннің шығармаларындағы еңбек тәрбиесі
туралы ой – пікірлерін бастауыш сыныптың оқыту үрдісінде қолданудың
жолдары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер, Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық
еңбектеріндегі еңбек туралы ой – пікірлерін оқу – тәрбие үрдісіндегі
қазіргі күн талабына сай енгізсе жан – жақты, білімді де білікті еңбекқор
жеке тұлғаны қалыптастыруға болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық –
ағартушылық ғылыми еңбектерін зерттеу, оның тәрбиелік бағыттағы еңбектерін
оқу – тәрбие үрдісінде қолдану.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Ыбырай Алтынсариннің шығармаларындағы еңбек тәрбиесі туралы ой
– пікірлеріне, педагогикалық көзқарастарға ғылыми – теориялық
тұрғыда талдау жасау.
- Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық мұрасының Қазақстан
педагогика ғылымының дамуына қосқан үлесін саралап көрсету.
- Ыбырай Алтынсариннің еңбекке тәрбиелеу бағытындағы шығармаларын
бастауыш сыныпта оқу – тәрбие үрдісінде пайдалану.
Зерттелудің ғылыми - әдіснамалық негізі.
- Ыбырай Алтынсариннің мұраларын зерттеуге байланысты философ,
педагог, филолог, психологтардың еңбектері.
- Ыбырай Алтынсарин еңбектеріне деген әр тарихи кезеңге деген
көзқарастар.
- Мемлекеттік білім стандарты , бағдарламалар, оқу жоспарлары.
Зерттеудің көздері:
- Ұлттық оқу ағарту , білім беру салалары бойынша жарияланған
педагог, психолог, филолог ғалымдардың ғылыми еңбектері,
тұжырымдары.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан , пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады. Кіріспе бөлімінде зерттеудің
ғылыми аппараты , тақырыптың өзектідігі, зерттелу жай, зерттеу мақсаты,
міндеттері, әдіснамалық негізі, зерттеу әдісі, ғылыми болжамы, зерттеу
нәтижелерінің дәлдігі, оның тәжірибеге енгізілуі тұжырымдалды. Ғалымның
еңбектеріндегі қоғамдық – педагогикалық көзқарастарға ғылыми педагогикалық
тұрғыда талдау жасалынып, Қазақстандық педагогика ғылымына қосқан үлестері
сараланып көрсетілді. Ғалым еңбектерінің тәлімдік – тәрбиелік мүмкіндіктері
жан – жақты сараланды. Ғалымның бастауыш мектепті жандандыруға байланысты ,
әсіресе балалардыеңбек сүйгіштікке тәрбиелеуге байланысты еңбектерін
саралай отырып, оны бастауыш сынып мұғалімдерінің пайдалануының әдіс –
тәсілдері қарастырылды. Жүргізілген тәжірибелік – эксперименттік
жұмыстардың нәтижелері де көрсетілді.

І тарау Ы.Алтынсарин еңбектерінің ғылыми – педагогикалық негіздері.
1.1 Ы.Алтынсариннің мұраларының зерттелу жайы.

Қазақ халқының көне перзенті, XX ғасырдың екінші жартысындағы аса
көрнекті ағартушы- демократы , қоғамда өзгерісті жасау жолында талмай
күрескен, сөйтіп халық игілігі үшін жан аямай еңбек етудің үлгісін
көрсеткен Ыбырай Алтынсарин Қазақстандағы қоғамдық ой - пікірдің өркендеу
тарихында үлкен орын алады.
Ыбырай Алтынсариннің сан қырлы бай мұрасын тереңнен зерттеуге
Қазақстан ғалымдары тек Ұлы Октябрь социалистік революциясынан кейін ғана
мүмкіндік алды. Мұның өзі оңай жұмыс та емес еді. Басты міндет Ыбырай
Алтынсариннің көзқарасындағы барлық дұрыс бағытты анықтау, ол өмір сүрген
дәуірдегі қоғамдық тұрмыс пен сана арасындағы қайшылықтың бетін ашу, ұлы
педагогтың қалдырған мұраларын қазақ халқының сол кездегі талап - тілегі,
мұң -мұқтажы тұрғысынан қарап, өткен заманның прогресшіл қозғалыстарының
үлгі - өнегесіне, әсер -ықпалына тығыз байланысты түрде талдау болып
табылады.
Н.И.Ильминскийдің жүйесіндегі қате - кемшіліктерден бас тарта отырып,
Ыбырай Алтынсарин мектепті ұйымдастыру, мұғалімдерді даярлау, мектептерге
арналған жетекші нұсқауларды, сөздіктер мен басқа да оқу құралдарын
бастырып шығару сияқты ең қиын мәселелерді шешу үстінде онымен ақылдасып,
күш көмегіне сүйенді. Халық ағарту саласының табанды да дәйекті күрескері
болған Ыбырай Алтынсарин бүкіл адамзаттық білімнің идеясын қорғады.
Осы тұрғыда оқытуды еңбекпен, өмірмен байланыстыру, қазақ қыздарының
, ұлдарының сауатын ашып, қажетті деңгейде білім беру жөніндегі Ыбырай
Алтынсарин ой - пікірлері тек біздің заманымызда ғана толық жүзеге
асырылды.

Тәрбиенің әртүрлі компоненттеріне - адамгершілік, еңбек және дене
тәрбиесіне айрықша назар аударды. Бала психологиясының жалпы сипаты
туралы тақырыпты да алғаш рет талдаған Ыбырай Алтынсарин болатын.
Қазақстан авторларының зерттеулерінде Ыбырай Алтынсариннің қоғамдық -
саяси және ағартушылық қызметі, сондай - ақ оның әдеби мұралары жан -
жақты терең қарастырылады. Ыбырай Алтынсариннің өмірі мен қызметін
сипаттайтын материалдарды тапқан С.Сүлейменов. Ол Ыбырай Алтынсарин
еңбектерін мұқият тексеріп, оның таңдамалы шығармаларының бір томдығын
жарыққа шығарды. Ы.Алтынсариннің мұраларын терең зерттеу , оның түсіну
жолын Е.Бекмаханов, Т.Тәжібаев, Ә.Сенбаев.М.Сильченко, Қ.Бержановтарға
реформадан кейінгі дәуірдің бай библиографиялық әдебиетінде баға жетпес
дерек болып табылады.
Аса көрнекті ғалым Әлікей Марғұлан Ы.Алтынсариннің Орыс География
Қоғамының Орынбор бөлімінің жазбаларында мерзімді баспасөз бетінде
жариялаған этнография саласындағы еңбектерін зерттеді. Ә.Марғұланның
іздену жұмыстарының нәтижесінде Ы.Алтынсариннің шығармашылық өмірбаянының
және демократ ағартушының тарихтағы рөлін айқындай түсуге қатысы бар
көптеген құжаттар табылды.
XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда ағарту ісі мен
педагогикалық ой - пікірдің дамуы туралы жазылған Т.Тәжібаевтың еңбегінде
Ы.Алтынсарин мен Абайдың түрлі проблемалар жөніндегі психологиялық
көзқарастарына егжей - тегжейлі талдау берілген. Ондағы мәселелер
мыналар: Адам және орта, адамның психологиялық ерекшеліктері , мәдени
игіліктерді жасаудағы және оны кейінгі ұрпаққа мұра етіп қалдырудағы
адамның қабілеті, адам организмінің дамуына керекті жағдайлар, адам
зейінінің , ақыл -ойының ең басты орталығы - ми , дамыту мен оқыту
процесін дұрыс ұйымдастыру арқылы саналылықты, дербестікті баланың бойына
сіңіру жайы педагогикалық
қорытындылар жасау мәселелері.
Ғалымдар С.Мусин мен Ш.Имашевтың арнайы зерттеулерінің нәтижесінде
бізге еңбек мәселесі мен еңбекке тәрбиелеу мәселесіне Ы.Алтынсариннің
тәжірибеде қалай қарағаны туралы жеткілікті мағлұматтарға ие болдық.
Қазақ мектебін құрған кездерінде Ы.Алтынсарин табиғаттану ғылымының
мәселелерімен қатты шұғылданды. Осыған байланысты бірнеше мақалалары бар.
Ы.Алтынсарин туралы библиографиялық деректер мен оның өмірі жайлы
халық аузында сақталған қызықты әңгімелер мен өлең жырлар бар. Халық
жүрегінде Ы.Алтынсарин - зор ақыл иесі, қазақ даласындағы бірінші мұғалім
.
Ы.Алтынсариннің шығармаларының көп уақытқа дейін жете сұрыпталып,
анықталмай келуіне қазақтың буржуазиялық ұлтшылдарының көп зияны тиді.
М.Дулатов 20- жылдарда Орынборда шыққан Оқу құралы атты кітабында
Ыбырайдың өзіндік шығармаларын жариялаумен бірге , өзге бірсыпыра
шығармаларды да Ыбырайдың атымен жариялады. Ол Ыбырайдың жұртқа мәлім
шығармаларын өз оқулығында кейде Ы. Алтынсариннің өлеңі не әңгімесі екенін
көрсетсе, кейде көрсетпей, авторын белгісіз етіп те берді, ал
Ы.Алтынсариннің шығармалары емес өлең, әңгімелерді Ы.Алтынсариннің жазғаны
деп көрсетіп беріп отырды.
Революциядан кейін Ыбырай Алтынсариннің мұралары тек республика не
одақ ғана емес, дүниежүзілік әдебиет қорына да ене бастады. Мысалы, 1919
жылы әдебиет зерттеушісі , белгілі шығыстанушы А.Н.Самойлович ( 1880-1938)
Дүниежүзінің әдебиеті деген сериямен шыққан үлкен еңбектің Шығыс
әдебиеті деген бөлімінде (Петербург , 1919, Бірінші шығуы, 41- бет).
Құнанбаев пен Алтынсарин қазақтың жазба әдебиетінің негізін қалаушылар
ретінде айрықша аталады, - деп жазды.
1934 жылы жарияланған әдебиет хрестоматиясының екінші бөлімінде
Ы.Алтынсариннің шығармашылығына бірсыдырығы дұрыс баға беріліп , 5-6
әңгімесі мен өлеңдері басылды, оны құрастырған М.Жолдыбаев,
Әл.Қоңыратбаев.М.Қаратаевтар болатын.
Ыбырай Алтынсаринді жаңашыл педагог - ағартушы , белгілі қоғам
қайраткері ретінде тану, оның шығармаларын осы тұрғыдан талдау біздің
заманымыздың 40- жылдарынан басталды. Орта мектептерге арналған Қажым
Жұмалиев, Сәбит Мұқанов, Есмағамбет Исмайловтың оқу кітаптарында
Ы.Алтынсарин шығармалары кең талданып, олардың мазмұны мен мақсаты ,
идеясы ашылып көрсетілді.
Көптеген мәдениет пен әдебиет қайраткерлері , оның ішінде ,
мұғалімдер қауымының өкілдері Ы.Алтынсариннің өмірі,
ағартушылық, жазушылық қызметі мен жазысқан хаттары туралы газет -
журнал беттерінде жекелеген кітаптарда дұрыс та, дәйекті жаза бастады.
Оның ішінде М.Әуезов, АТоқмағамбетов, Б.Кенжебаев, Қ.Жармағамбетов,
Қ.Бекқожин, Ә. Қоңыратбаев және т.б. бар.
Ы.Алтынсарин педагогика саласындағы бастамасы мен тыңдырған ісі және
ойлары туралы тұңғыш монография 1949 жылы шықты.Ол Ә.С.Сыдықовтың
Ы.Алтынсарин педагогикалық пікірлері мен ағартушылық қызметі
(редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы Е.Бекмаханов , Алматы) .
Бұл үлкен ғылыми зерттеу Ы.Алтынсариннің көзқарасындағы барлық дұрыс
бағыттарды анықтауға көмектесті, ол өмір сүрген дәуірдегі қоғамдық тұрмыс
пен сана арасындағы қайшылықтың бетін ашты, ұлы педагогтың қалдырған
мұраларын қазақ халқының сол кездегі талап - тілегі , мұң - мұқтажы
түрғысынан қарап, өткен заманның прогресшіл қозғалыстарының үлгі -
өнегесіне , әсер - ықпалына тығыз байланысты түрде талдады.
Ыбырай Алтынсариннің педагогика саласындағы еңбегіне , әсіресе, оның
әдеби шығармашылығына талдау жасауға алғаш тиянақты қалам тартқан белгілі
әдебиет зерттеушісі Ә.Дербісалин болды. Ол 1957 жылы
орыс, қазақ тілдерінде Ыбырай Алтынсарин (Қазақстан баспасы, Алматы)
атты көлемді монографиясын шығарды.Айта кету керек, Ыбырай мұрасына
байланысты біраз библиографиялық көрсеткіштер шықты. Сонымен қатар, қазақ
әдебиетінің тарихы мен қалыптаса бастау кезеңін зерттеуге ат
салысқандардың бірі - М.И.Фетисов Ы.Алтынсаринді публицйст ретінде көп
көрсетті. Оның Қазақ публицистикасының тууы атты 1951 жылы Алматыда
шықаан үлкөн еңбегінде ұлы ағартушының жарияланған мақалаларына талдау
жасалып, олардың қоғамдық -әлеуметтік орны көрсетілген.
Ғалымдар С.Мусин мен Ш. Имашев Ы.Алтынсариннің еңбек проблемаларын
және еңбекке баулу мәселелерін қалай шешкендігі туралы деректі зерттеулер
жүргізді.
1974 жылы жарық көрген А.Оразбековтың Ы.Алтынсариннің этикалық
көзқарастары атты еңбегі Алтынсаринтануға қосылған үлес болды.
Ыбырай Алтынсарин мұраларындағы педагогикалық және психологиялық
көзқарастар мен ойларды анықтауда, толықтыра, кемелдендіре түсуде белгілі
ғалым - педагогтер Т.Тәжібаев.І.Сембаев, Қ.Бержанов,Қ. Б. Жарықбаев,
И.Я.Гармс т.б. қыруар еңбек етті. Ұлы ағартушының төл шығармаларының тілі
мен орыс алфавитін пайдалану тәсілдерін зерттеуде филолог ғалымдар
Б.Әбілқасымов пен С.Хасанова біраз кітап - мақалалар жариялады. Көркем
әдебиет бетінде Ы.Алтынсариннің жарқын образын ақын Ғафу Қайырбеков пен
жазушы Жайсанбек Молдағалиев үлкен шығармашылық шабытпен сомдады. Осы
жолдардың авторы да Ы.Алтынсариннің ізімен аталатын диафильмді ,
Ы.Алтынсариннің орыс достары мен ізбасарлары (Қазақстан . -1988) деп
аталатын монографиялық еңбегін жариялады. Бұл да Алтынсаринтануға қосқан
автордың аз -кем үлесі болмақ.
Көптеген авторлардың зерттеулерінде Ы.Алтынсариннің қоғамдық - саяси
және ағартушылық әдеби және пубицистикалық төл шығармалары мен аудармалары
жан - жақты , терең қарастырылып келеді. Әрбір басылым , үлкен бе, кіші ме,
бәрібір Алтынсаринтануға қосылған үлес болып саналады.

1.2 Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық, психологиялық көзқарастары.

Ыбырай Алтынсарин алпысыншы жылдардағы алдыңғы қатарлы орыс
интеллигенциасының рухында тәрбиеленді де, сол кезеңдегі демократтық
ағартушылық принциптерге жақын болды. Ол Чернышевский мен Добролюбов
есімдерін құрмет тұтты. Сондықтан да Ильминскийдің православиялық-
миссионерлік жүйесін оның қабыл алмағандығы түсінікті жай.
Оның көшпелі өмірге ыңғайластырылған мектеп - интернаттары - бағдарламасы
мен табиғаты жағынан Ильминский мектептерінен өзгеше болды.
Ильминскийдің ойынша мектеп, ең алдымен, христиан дінінің ұрығын
таратушы болуға тиіс еді. Ильминский жалпы білім беретін пәндер діни
пәндерде асып қалған уақытта ғана жүргізілуі тиіс - деп үйретті.
Ал, Ыбырай Алтынсарин басқаша ойлады. Оның пікірінше, мектептің
негізі міндеті халықтың жалпы білім деңгейін көтеру. Табиғи ақыл - ой, -
дейді Алтынсарин, - айналаны танып білуге ғана қабілетті, ал оның
қабілетін көз көрмейтіндігі танып білетіндей дәрежеге "дейін дамытуға тек
жоғары білім ғана жеткізеді. Біз бұны жақсы түсінеміз, сондықтан да
балаларымызды орыс - қазақ мектептеріне беруге құлшына кірісіп жатырмы
...
Ыбырай Алтынсарин арнайы ғимаратқа орналасқан, оқу - құрал
жабдықтарымен толық жабдықталған, тыңғылықты дайындығы бар мұғалімдермен
қамтамасыз етілген, салиқалы ұйымдастырылған мектептер жағында болды. Ал,
Ильминский болса, керісінше, қарабайыр мектептерді жақтады.
Ыбырай Алтынсариннің ислам әсерімен күресу тәсілі де өзгеше болды.
Бұл күрестің оңайға соқпайтынын түсіне отырып,
Ы.Алтынсариннің мұғалімдерге деген әкелік қамқорлығы олардың тез жетіліп,
педагогикалық шеберліктерін шыңдап, бар күш - жігерлерін, ақыл - ойын
мектепке беруге жұмылдырды.
Ыбырай Алтынсариннің өз мектептеріндегі мұғалімдері жөнінде айта
келіп: оқу ісін барлық жағдайда жақсы жүргізуді, олар көптеген, орыс
мектебі мұғалімдерінен артық деп жазуы шындық еді.
Ол өз мұғалімдерінің мәдени деңгейін көтеруге де тырысып отырды.
Оларға арнап кітаптар сатып алып отырды және оларды қалай оқу жөнінде
жазбаша кеңес те беретін. Олар көп жағдайда үлкен ғалым, педагогтардың
еңбегі (мысалы, Реклю, Коменский және т.б. шығармалары) болып келетін.
Мектептерде Ы.Алтынсариннің бастамасымен кітапханалар ұйымдастырылды. Ол
өз мұғалімдерінің рухани өсуін жіті қадағалап, әрқашан көмектесіп отырды.
Ұғына отырып оқу жөнінде былай дейді: Біз оқи отырып оның мазмұнын
егжей - тегжейлі түсіндіреміз, оқушылар тосын сөздерді жаттап алуы үшін
арнайы дәптер бастатып, жаҢа сөздерді жаздырып отыраМыз.
Ы.Алтынсарин оқушылардың өткен сабақтарды жай есте сақтап қалуына ғана
емес, олардың терең түсінуіне қол жеткізеді. Мұғалім өзінің кіммен жұмыс
істеп отырғанын ешқашан естен шығармауға тиіс, - деп жазды Ы.Алтынсарин ,
- ол балалармен жұмыс істейді , сондықтан олар бірдемені түсінбей қалса,
алдымен балаларды емес өзін кіналауы тиіс.
Ол оқу ісіндегі тұтастыққа, бір жүйелілікке мән берді. Бұл жөнінде
мұғалімдерге үнемі айтып отырды. Бір әдістемелік хатында Ы.Алтынсарин'
былай деп жазады: Әрбір мектепте орыс тілін, жаратылыстану, жағрапия мен
тарихты оқыту бір жүйөге, бір басшылыққа бағынуы керек. Оқыту ісінде жүйе
болмаса мұғалім бірден- бір пәнді тұтас оқыта алмайды. Мұндай тарих,
жағрапия, техникалық өндіріс, іс жүргізу жөнінде мақалалар енгізу
көзделген болатын, бірақ Ы.Алтынсариннің мезгілсіз қазасы бұл мақсатқа
жеткізбеді.
Ы.Алтынсариннің хрестоматиясы кейінгі қазақ оқулықтарын
құрастырушылардың кірап - кітапқа көшіріп басатын бай әдеби материалдар
қорына айналды.
Ы.Алтынсарин оқушылардың сыныптан тыс оқуына айрықша мән берді. Оның
мектептерінің барлығында оқушылар кітапханасы жұмыс істейтін.
Өз оқушыларына ол әрқашан кешқұрым және барлық сәті түскен
уақыттарда бқушылармен бірге кітап оқуға және бұл оқығандары жөніндө орыс
тіліндө әңгімө өткізуді ұсынатын. Мен мұндай әңгімелерді , - деп жазады
ол, - оқушылардың ықыластана тыңдап, жеңіл меңгеріп алатындығына талай рет
куә болдым.
Қазақ мектептеріндегі тәрбие жұмыстарына да Ы.Алтынсарин баса мән
берді. Ол мұғалімдік жұмысының балғын шағында - ақ Ильминскийге өз
оқушыларына адал адамдар тәрбиелегісі келетіндігін жазады. Өзінің
инспекторлық жұмысының барысында қазақ мектептеріне әдеттегі бірыңғай
талаптар тұрғысынан' келуге болмайтындығын әлденеше рет атап көрсете
келіп: бұл мектептегі балалар алдымен отырықшылдық дағдыларын меңгеріп,
әдептілікке, сергек тәрбиелік жағына баса назар аудару керек, оқушылар
іргелі білім ала отырып, биік санасымен қоршаған жұртшылыққа үлгі- өнеге
бола білуі тиіс.
Халқына берілген, тамаша педагог Ы.Алтынсарин өз мектебі арқылы қазақ
халқының арасына мәдениет пен ілім – білімнің ұрығын себуге тырысты.
Отызыншы жылдардың ортасына дейін Ыбырай Алтынсарин мұрасын ғылыми тұғыдан
зөрттеу түгіл, оның кім екенін жөнді ажырата алмай жүргенімізде Украин
халқының белгілі шығыстанушысы А.Е.Крымский (1871 -1942) Қазақстан
түріктерінің әдебиеті дейтін мақаласында ағартушы - педагог жөнінде
былайша әділ түйін айтқан еді: Через учителей и учеников хрестоматия
Алтынсарина и вне школы получила самое широкое распространение и сильно
послужило к возюуждению национального духа у казахского народа.
Ыбырай Алтынсарин мұрасы бізде тек соңғы 40 - жылдан бермен қарай
әртүрлі қырынан зерттеліп келеді. Оның әлеуметтік, әдебиеттік,
этнографиялық , этикалық философиялық көзқарастары жөнінде бірнеше
диссертациялар қорғалып, жекелеген монографиялар жазылды. Бұларда
ағартушының сан қилы шығармашылығы әр тарапта сөз болады.
Ыбырай Алтынсариннің түсінігінде білім дегеніміз айналадағы ақиқатты
тану. Табиғат ақыл деп жазды , - ол, - айналадағы бізді қоршаған өмірді
ғана қамтуға қабілетті, ал оны дамытып, біздің көрмегенімізді де білуге
мүмкіндік беретін дүниелік білім ғана , Сондай - ақ Ыбырай Алтынсарин
Лұқпан әкім деген әңгімесінде де адамның дүние танымы жөнінде кейбір
қызықты жайттерді келтіреді. Қашанда бір істі істегіңіз келсе, ол іске
әуелі ақылыңызды , онан соң көзіңізді жұмылдырыңыз, сонан соң ақылыңыз
дұрыстаса , көзіңіз көріп, жөнін тауып мақұл көрсе, тіліңіз бен қолыңызға
сонда ерік беріңіз. Оның ойынша дүниені тануда адамның ақыл - ой
парасатымен қатар, түсініктері де, әсіресе, көру түйсігі қатысуы тиіс. Осы
аңыз - әңгіменің бірінші бөлігінде рационалистік философияның элементтері
(ақыл), ал екінші бөлігінде сенсуализм (сезім мүшелері)
елес береді. Әрине, бұл үзіндіден оның тиянақты философиялық жүйесін
аңғару қиын. Ал қоғамдық құбылыстарды түсіндіруде Ыбырай Алтынсарин басқа
да ойшылдар сияқты идеалистік бағытта болды. Әйтсе де ол ағартушылық
тұрғыдан надандық пен мистикаға қарсы шығып, діни - әдет ғурыптың ақылға
сайыспайтын қисындарын сынады. Молдалар өздерінің, адамның басын
қатыратын уағыздарының үстіне қазақтың табиғи тілін де бұзып жүр - деп
жазды ол бірде дін адамдары туралы.
Ыбырай Алтынсариннің дүниеге көзқарасының қалыптасуында
сол кезде өмір сүрген атақты орыс педагогы К.Д.Ушинский біршама
әсері болғанға ұқсайды. Мұны осы екі ұлы адамның педагогикалық
мұрасының сабақтастығын зерттеген кейбір ғалымдар (Н.Н.Медынский,
А.Р.Эфиров т.б) атап өтеді.
Ыбырай Алтынсариннің саяси - әлеуметтік , философиялық
көзқарастарындағы кейбір олқылық - кемшіліктер сырттай болса да
К.Д.Ушинский көзқарастарымен астарласып жататындығына иланбасқа болмайды.
Өйткені ұлы орыспедагогының идеясы Ыбырай Алтынсариннің шығармаларынан,
әсіресе, оның негізгі еңбегі Қазақ хрестоматиясынан (1879) жақсы
байқалады.
Зерттеушілердің пайымдауынша, орыстың демократиялық педагогикасының
негізін салуға ат салысқан Чернышевский , Добролюбовтардың ілімдерінен
Ыбырайдың біраз хабары болған сияқты. Ол мектеп оқуының ғылыми негізде
құрылып, табиғаттың сырларын ашуға бағытталуын , халықтың жаппай білім
алуын, сөйтіп қазақ халқының алдыңғы қатарлы , мәдениетті елдерді қуып
жетуін аңсады. Әрине, мұндай пікірлерді батыстың озық идеясымен танысқан
адам ғана айта алатыны белгілі.
Ыбырайдың педагогикалық көзқарастары жайында бірсыпыра еңбектер жарық
көрді.(Ә.Сыздықов, Т.Тәжібаев , А.Оразбеков , т.б.).
Бірақ әлі күнге дейін жеткілікті көңіл аударылмай келе жатқан оның
психологиялық көзқарастары туралы мәселе. Бар өмірін ағарту, тәлім -
тәрбие саласына сарп еткен, осы қызметті өз өмірінің негізгі арқауы деп
ойлаған үлкен жүректі ұстаздың адам жанын нәзік сезетін, аса сезімтал
психолог болғанына шүбә келтіруге болмайды.
Ыбырай Алтынсарин Шоқан мен Абай секілді психологиялық еңбектер жазып
қалдырмаған. Әйтсе де оның сан алуан мәнді шығармаларынан (оқу құралдары,
хаттары мен жазбалары т.б.) қоғамдық , балалар және педагогикалық
психологияның кейбір мәселелеріне орайлас айтылған әртүлі қызықты деректер
табылады. Ыбырай Алтынсарин қозғаған осындай пікірлерге: адам және оны

тәрбиелеу жолдары, оқыту үрдісінің педагогикалық және психологиялық
негіздері, ұстаз проблемасы, қоғамдық психология мәселесі, т.б. жатқызуға
болады. Енді осылардың кейбіріне қысқаша тоқталайық.
Ыбырай Алтынсарин өзінің ұстаздық қызметіне байланысты қазақ
жастарын оқытып - тәрбиелеу мәселесін ең негізгі, басты мәселе деп
есептеді. Халқы үшін қызмет ететін білімді адамдардың қатарын көбейту
арқылы қазақ қоғамының мешеулігін жоюға болады, сондықтан жастарды оқытып,
тәрбиелеуден , тәрбие ісінің құдіретінен артық ешнәрсе жоқ деп түйеді.
Адамның жан - жақты қалыптасуының негізгі көзі тәрбие екендігін ол Бақша
ағаштары деген әңгімесінде өте жақсы көрсеткен: Бағу - қағуда көп мағына
барында шек жоқ -дейді бір әке өз баласына , - шырағым, мұнан сен өзіңе
тәлім алсаң болады, сен де жас ағашсың, саған да күтім керек, мен сенің
қате істеріңді түзеп, пайдалы істерге үйретсем, сен менің айтқанымды ұғып,
орнына келтірсең, жақсы , түзу кісі болып өсерсің, бағусыз , бетіңмен
кетсең , сен де мынау қисық ағаштай қисық өсерсің.
Әкесінің баласына айтқан ақылын баяндайтын осы әңгімеде үлкен мән бар.
Егер ата - ана тарапынан дұрыс тәрбие берілсе, оны балалар дұрыс
қабылдайтын болса, онда мұндай тәрбие баланың жақсы адам болуына жағдай
жасайды. Адам тәрбиенің нәтижесі. Адамдық қасиеттің қалыптасатын жері -
өмір талқысы , әрекет ету, тәрбие. Күн мен ай бәрімізге ортақ, бәріміз де
адамның баласымыз , ешкімді біріңнен бірің артықсың деп айыруға болмайды -
дейді Ыбырай бір өлеңінде.
Ыбырай алтынсариннің ойынша адамның сана - сезімін негізінен тәрбие
билейді де, оның сегіз қырлы, бір сырлы болып қалыптасуын материалдық
өмір жағдайларымен емес, идеалогиялық факторлармен, ағартушылық әрекетпен
тәуелді еткісі келеді. Бірақ Ы.Алтынсарин жеке адамның даму жолын қоғам
дамуымен байланыстыра алмады, оның адам туралы түсінігі жеке адам барлық
қоғамдық қатынастардың жиынтығы дейтін маркстік қағидаға сәйкес келуі
қиын еді. Әрине, мұндай ғылыми пікірге Ы.Алтынсарин түгіл, одан ой - өрісі
әлдеқайда жоғары тұрған Еуропа ойшылдары да келе алмағаны белгілі.
Ы.Алтынсариннің шығармаларында көтерілген екінші бір өзекті мәселе:
жастарды түрлі жақсы қасиеттерге баулу, жаман қасиеттерден жирендіру
мәселесі. Оның хрестоматиясының бірікші беттерінен - ақ балаларды оқуға ,
өнерге, ұқыптылыққа , тазалыққа, мейрімділікке шақырған әңгімелер мен
өлеңдер жиі кездеседі. Мәселен, ол Кел , балалар, оқылық деген өлеңінде
жастарды білім алуға , өнер үйренуге шақыра келіп, білімді адамның сана -
сезімі жоғары, ілтипатты , өнегелі болатынын , адам білім арқылы ғана
мақсатына жететіндігін , өзінің келешектегі жақсы тұрмасын қамтамасыз ете
алатындығын , сөйтіп оқыған адамның өмір сүруі де, еңбек етуі де анағурлым
жеңіл және көңілді сергек болатынын сөз етеді.
Ы.Алтынсарин еңбек үрдісінің бала тәрбиесіндегі ерекше маңызын көре
білді.Сондықтан оның көптеген әңгімелерінің идеясы:
Абай айтқандай, Еңбек етсең ерінбей , тояды қарның тіленбей деген
қағиданың төңірегінде топтасқан.
Ы.Алтынсарин еңбек сүймей, жалқау болып өскен адамдар қулық -
сұмдықпен күн көруді өзіне мақсат ететін , ал мұның өзі жексұрын қасиет
екенін , олай болса үлкендер балаларды кішкентайынан еңбекке баулу
қажеттігін естерінен шығармауын ескертеді. ұяда не көрсең, ұшқанда соны
ілесің дегендей, жас өспірімдердің басында кездесетін түрлі жаман
мінездерді жанұядағы тәрбиемен терең астастырады.
Ы.Алтынсариннің Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралында
көптеген психологиялық пікірлер айтылған . Осы кітабында ол былай деп
жазды: Әуелі шәкірттерге зат есімге ғана жататын зат аттарын үйретемін,
содан кейін заттың сынын көрсететін сын есімді үйретемін. Осылардан кейін
зат есімдерді олардың сынымен қосып, ақ адам деген сияқты сөйлемдерді
құрып үйретемін.
Ағартушы - педагогтың осы ойында қаншама психологиялық түйіндер жатыр.
Ол шәкірттердің білімді жай жаттап алып, үстірт меңгермей, санасынан
өткізіп, әрбір мәселеге терең бойлай түсінуін талап етті. Ы.Алтынсариннің
қазақ балаларына орыс тілін үйрету жөнінде айтқан пікірлерінің қазіпгі күн
талабымен ұштасып жатқан жерлерін ерекше атап өткен абзал. Мәселен, ол
шәкірттердің алдымен орысша ауызекі сөйлеуін дамытуды ойластырып, бұл үшін
арнаулы дайындық сабақтарын өткізу қажет деген болатын. Оның осы
пікірлерінде де қазақ балаларының психологиялық ерекшеліктерімен
санаспайынша , яни тілді үйрету үшін оларға арнауллы жағдай жасамайынша
оқыту ісі қиынға соғады деген тамаша идея жатыр.
Ы.Алтынсариннің тәрбиеші - ұстаздардың жеке басы туралы айтқан
пікірлерінің негізгі арқауы: педагогикалық іс - өте нәзік , қасиетті іс.
Ол өте сезімталдықты , балаға деген өлшеусіз сүйіспеншілікті, бала жанын
бірден танитын қырағылықты қажет етеді. Шәкірттерді сүйе білген оқытушы
ғана қатаң талапты, өнегелі, беделді тәрбиеші борла алады. Сол кездегі
Қазақ елінің жағдайында айтылған осындай тамаша пікірлерге ерекше
сүйсінбей отыра алмайсыз.
Ы.Алтынсарин қазақ халқының малжанды , сондай - ақ малшылық өнеріне
жетік ел екенін айтта келіп, оның ақыл- ой, парасаты да жоғары, ескі
мәдениетті жұрт екенін талай рет атап өтеді: Қазақтарға - деп жазды ол-
осы дарынды ақыл -есі мол халыққа қазір кешікпей тұрып рухани және
қоғамдық даму жолына түсетін бағыт беру, қалай дегенмен аса қажет болып
отыр.
Ы.Алтынсарин халықтың шығармашылық жойқын күшіне , жарқын болашағына
мол сенім артты. Ол , әсіресе , жастарды оқытып, тәрбиелеу мәселесіне
ерекше көңіл бөлді, оларды біздің нағыз келешегіміз , бар үмітіміз деп ,
жастарды желкілдеп шыққан көк шөпке теңеп біз болмасақ, сіз барсыз,
үміт еткен достарым, сіздерге бердім батамды деп, қазақ жастарынан үлкен
үміт күтті. Сол үшін халқымыз сол кездің өзінде - ақ ардагер аяулы ұлын:
ол біз үшін тек Ломоносов қана емес, сонымен бірге қазақтың ағарту
саласындағы апостолы деп жеткізе бағалаған еді. Бүгінде тек қазақ қауымы
ғана емес, сондай - ақ бүкіл еліміз болып оны ұстаздардың ұстазы деп әр
кез қастерлеп қадір тұтады.

II тарау Ы.Алтынсариннің еңбек тәрбиесі туралы ой - пікірлерін оқу-
тәрбие үрдісінде пайдалану әдістемесі.
2.1 Ы.Алтынсарин шығармаларындағы еңбекті сүюге тәрбиелеу

тақырыбы.

Ыбырай Алтынсариннің хрестоматиялық оқулықтарындағы ең негізгі тақырып
еңбекке тәрбиелеу мәселесі болып табылады. Мұнымен еңбектің психологиялық
және тәрбиелік маңызына үлкен көңіл аударылғанын көреміз.
Ыбырай Алтынсариннің еңбек және еңбекті сүю туралы әңгімелерінен ,
біздің көз алдымыздан барлық тереңдігімен және жүйелілігімен
К.Д.Ушинскийдің Еңбек оның психикалық, әрі тәрбиелік маңызы деген атақты
мақаласындағы терең ойлары мен айтқан сөздері аңғарылады.
Еңбек адамнан шығып табиғатқа дейін, - деп жазды К.Д-Ушинский , -
қайтадан адамға жалғыз мұқтаждығЬІн қанағаттандырып, ой - өрісін кеңейтіп
қана қоймай , өзі жеткізетін материалдық бағалы нәрселерге қарамастан, бір
өзіне тән, ішкі күшімен әсер етеді. Еңбектің материалдық жемісі - адам
иглігінен жасалады, бірақ еңбектің тек ішкі рухани күш - қуаты ғана адам
қасиетінің, сонымен қатар адамгершілігі мен бақытына да қызмет етеді. Бұл
тәрбиелік әсер , тек кім жеке еңбек етсе соған ғана болады. Еңбектің
материалдық жемісін тартып алып, иеленіп, мұраға қалдырып, сатып алуға
болады. Бірақ оның рухани күш - қуат беретін әсерін тартып алуға да,
иеленуге де, мұраға қалдыруға да, Калифорнияның барлық алтынына да сатып
алуға болмайды. Еңбектің адам өмірі үшін міне осындай маңызы бар , онсыз ол
өзінің бағасын , құндылығын жояды. Адам өзінің жеке еңбегінсіз алға
баспайды, бір орында да қалмайды, қайта артқа кетеді. Тәрбие тек адамның
санасын өсіріп қана қоймайды, оған белгілі көлемде мағлұмат та береді ,
еңбексіз
қадір, бақыт та болмайтынын сезініп, еңбекке елеулі құштарлықты туғызу
керек.
Хрестоматияға енген, балаларға арналған мақалалары мен әңгімелерінде
Ыбырай Алтынсарин еңбектің ұлы маңызын көрсетеді және еңбекке деген құрметі
мен сүйіспеншілігін білдіреді.
Ыбырай Алтынсарин қазақ балаларын дарынды, туысынан зерек етіп
бейнелейді. Өмірдің қатал тағдыры ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.