Солтүстік Қазақстан аймағы топонимдерінің ерекшеліктеріне шолу
Көкшетау қаласы (қазақ тілінде оқытылатын) Ж.Мусин атындағы педагогикалық
колледжі МКҚК
Тіл және әдебиет кафедрасы
Кафедра атауы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстанның солтүстік аймағындағы жер-су атауларының
этнолингвистикалық сипаты
Мамандығы: Негізгі бөлім қазақ тілі мен әдебиет мұғалімі
Пәні: Қазақ тілі
Орындаған: Жаниев Талғат
Ғылыми
жетекшісі: ф.ғ.д А.Е.Бейсембина
Курстық жұмысты
қорғаған бағасы ___
Хаттама № ________
____ ___________ 2014 жыл
Көкшетау, 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ___________________________________ ___________________________
1. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ СОЛТҮСТІК АЙМАҒЫНДАҒЫ ЖЕР-СУ АТАУЛАРЫНЫҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ
СИПАТЫ
1.1 Жер-су атауларын зерттеудің тарихи-теориялық
негіздері__________________
1.2 Солтүстік Қазақстан аймағы топонимдерінің ерекшеліктеріне шолу
_________
1.3 Бодандық дәуірлерде Солтүстік Қазақстан топонимикасына өзге халықтар
тілінің әсері және қазіргі жай-
күйі_______________________________ ________________
1.4 Жер-су атауларының ұлттық таныммен байланысы және қазіргі кезеңдегі
ұстанымдар_________________________ ___________________________________
ҚОРЫТЫНДЫ ___________________________________ ______________________
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ_____________________________ ___
КІРІСПЕ
Қазақ халқының мекен еткен аумағы аса зор кеңістікті алып жатыр.
Оңтүстік Сібір ойпатынан Сырдарияға дейін, Еділ өзенінен Монғол Алтайына
дейінгі Еуразия даласы – қазақ ономастикасының көрініс табу ареалы болып
саналады. Аталған байтақ өлкедегі топонимдердің өзіндік қалыптасу тарихы,
өзгеру себептері бар. Топонимдер белгілі бір этностың өзге этностармен
тарихи байланысы арқылы көрініс табатындықтан, оның этнолингвистикалық
сипаты бар. Қазақ даласындағы жер-су атаулары бекерге қойылмаған. Мұнда
біздің халқымыздың ежелгі замандардан бері, қазіргі күнге дейін бастан
кешкен тарихы, қуанышы мен мұңы, арман-тілегі бар. Мысалы, Қалмаққырған,
Қалмақкөл т.б. атаулар біздің осы өлкеде қалмақтардың болғанынан,
қазақтарға жаугершілік жасағанынан хабар берсе, Қызыләскер, Қызылұйым,
Қызыл Қазақстан т.б. атаулар кешегі кеңес заманының белгісі. Ал Атамекен,
Береке, Нұрлы көш т.б. атаулар тәуелсіздік алғаннан кейінгі салтанатты
күндердің куәсі болып табылады және мұндай атаулар күн санап көбейіп келе
жатқаны қуантады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі қазақ тіл білімінде ұлт, тіл,
мәдениет арақатынастарының, өзара байланысының жаңаша бағытта зерттелуі
ономастикалық материалдарды кешенді түрде, яғни қазақ халқының санасымен,
дүниетанымымен, өмір сүрген табиғи ортасымен, ғасырлар бойы қалыптасқан
шаруашылығымен, т.б. тұрғыда қарастыруға үлкен мүмкіндіктер беріп отыр.
Қазақ тіліндегі өте бай ономастикалық қорда, соның ішіндегі географиялық
жалқы есімдер жүйесінде қазақ этносына қатысты орасан мол этнотанымдық
ақпараттар жинақталған. Осындай мол ақпараттық байлықты антропоцентристік
парадигма аясында қарастыру зерттеушілерге қазақ жалқы есімінің
онтологиялық табиғатын, көп қырлы ерекшеліктерін тану мен сипаттауға жаңа
жол ашады.
Қазақ даласына кешенді жүргізілетін лингвистикалық зерттеулердің бір
нысаны – қазақ топонимиясының аймақтық (регионалдық) жүйесін қарастыру
белгілі бір шектеулі аймақтағы жер-су аттарының сол өңірдің этномәдени,
рухани тарихымен байланысын зерттеу болып табылады. Аймақтық топонимиялық
материалдар сол аймаққа ғана тән лингвотарихи, этномәдени, этнотанымдық
тарихына қатысты және сонымен бірге жалпы қазақ топонимиясына тән
заңдылықтарды айшықтап, аражігін көрсетіп бере алады. Біздің Қазақстанның
солтүстік аймағындағы жер-су атауларының этнолингвистикалық сипаты атты
зерттеуіміздің өзі осындай ауқымда қарастырылатындықтан, курстық жұмыстың
тақырыбының өзектілігін танытады.
Қазіргі заманда егеменді Қазақстанның алдында тұрған экологиялық,
экономикалық мәселелерді шешуде қоғам мен табиғаттың өзара қарым-
қатынасының әр қырынан, жан жақты зерттеудің маңызы асып отыр. Бұл тұрғыда
лингвистика ғылымының атқарар жүгі де аз емес. Кез келген топонимдік
атаудың артында бүтіндей бір дәуірлер, тұлғалар, оқиғалар тұрғандығы, оның
сол өңірде бағзыдан өмір сүріп келе жатқан халықтың тарихымен біртұтастықта
өмір сүріп келгендігі әрдайым ескерілуі тиіс.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Солтүстік Қазақстан аймағының жер- су
атауларының этнолингвистикалық сипатының алуан қырларын, қазіргі жай-күйін
қарастыру, бұдан нақты қорытынды жасау – курстық жұмысымыздың мақсаты болып
табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері: Жоғарыда белгіленген мақсатқа сәйкес
мынадай міндеттерді алға қойып жұмыс жасау жүзеге асырылады:
- зерттеу жұмысының теориялық өзегі болып отырған жер-су атауларының
ғылыми терминдері мен олардың беретін мағынасын айқындау;
- Солтүстік Қазақстан аймағындағы жер-су атауларының тарихи кезеңдерге
байланысты өзгеріске түсуі мен қазіргі жай-күйі туралы толыққанды
мәліметтер жинап, сұрыптап ұсыну.
Зерттеу жұмысының нысаны: Солтүстік Қазақстан аймағы топонимикасы
зерттеу жұмысымыздың нысаны болып табылады.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері: Зерттеу жұмысымызда математикалық,
диахрониялық, индукция-дедукциялық әдістерді тиісінше қолдану жүзеге
асырылды. Жұмысты жазуда қазақ тіл білімі мен жалпы география, Қазақстан
географиясы бойынша теориялық, практикалық білім дағдылары орнымен
қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңызы. Зерттеу
жұмысымызда Солтүстік Қазақстан аймағы топонимикасының этнолингвистикалық
сипаты және оның қалыптасу тарихы, қазіргі өзгеру бағыты мен алда
атқарылатын жұмыстардың бағыты жөнінде біршама ғылыми жұмыстар жүргізуіміз
жұмыстың ғылыми жаңашылдығы болмақ. Ал жұмысымызда ұсынылған болжамдар мен
қорытындыларды, өзге де ақпараттық мәліметтерді тіл білімі мен география
пәндері бойынша қосымша материал ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен
және оның тараушаларынан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен,
сонымен қатар қосымшалардан тұрады.
І. НЕГІЗГІ БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ СОЛТҮСТІК АЙМАҒЫ ЖЕР-СУ АТАУЛАРЫНЫҢ
ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
1.1 Жер-су атауларын зерттеудің тарихи-теориялық негіздері
Республикамыздағы жер-су атауларын зерттеу өте күрделі мәселелердің
бірі. Жеріңнің аты –бабаңның хаты деген қазақ халқы. Қазақ даласының қай
тұсында болмасын, жер-су атауларының өзіндік қойылу себебі бар. Жер-су
атауларын ел тарихымен, мәдениетімен сабақтастырып, оларды қоғамдық
әлеуметтік саяси өзгерістермен ұштастыра қарастыру ұлттық тілімізді
зерттеудің қоғамдық рөліне қатысты академик Әбдуәли Қайдаров: Ең алдымен
оған тірек болар үш тағаны жазу сызуы (ұрпақ арасын жалғастырар алтын
көпірі), ономастика (жер бетіндегі ескерткіштер), терминология ( оның баю,
жаңару көзі) берік емес екенін мойындау қажет, - деп атап көрсетті.Демек,
ұлттық ономастиканың қоғамдағы рөлін белгілеу арқылы оны жаңа деңгейге
көтеруге болады. Бұл жұмыс ономастиканың негізгі салаларының бірі
топонимияны зерттеу арқылы жүзеге асады.
Кез келген аймақтың (аумақтың, регионның, өңірдің, өлкенің)
топонимиялық жүйесі ғасырлар бойы қалыптасқан: аймақтың табиғат
жағдайларын, сол өлкені мекендеген халықтың көне және жаңа тарихын өн
бойында сақтаған, ұлттың материалдық және рухани мәдениеттерінен көрініс
бере алатын көптеген жалқы географиялық есімдер жиынтығы, кешені болып
келеді.
Осы кезге дейін Қазақстандағы жеке аймақтардың жер-су атауы
ерекшеліктерін бейнелейтін атаулар бірлестігінің арнайы жете зерттелмеуі
байқалады. Солтүстік Қазақстан – адамзат баласы ежелгі замандардан бері
мекендеген, қазақ халқының тарихына тікелей қатысы бар сақ, ғұн, қыпшақ,
қимақ тайпалары мекендеген бұл аймақтың топонимиясында жергілікті табиғат
жағдайларынан хабар беретін атаулар тобы көрнекі орын алады. Солтүстік
Қазақстан аймағы жер-су атауларының өзіндік ерекшеліктерін бейнелейтін
атауларды зерттеудің маңызы зор деп білеміз.
Аймақтық топонимиялық жүйе ұлттық топонимиялық жүйенің құрамдас
бөлігі, сонымен қатар өзіндік аймақтық өзгешіліктері бар жүйелік
топонимикалық құрылым болып табылады. Топонимиялық аймақтың межелері
әкімшілік – экономикалық аумақтық межелерімен сәйкес келмеуі мүмкін, бірақ
әкімшілік –экономикалық құрылыстың тарихи, саяси, шаруашылық, этномәдени
факторлары аймақтық топонимиялық жүйені сипаттауда назарға алынады. Сонымен
қатар жергілікті тіл ерекшеліктерінің де аймаққа қатысы ескерілмек [2].
Солтүстік Қазақстан – қазақ халқының ұлт ретінде қалыптасуына аса зор үлес
қосқан көптеген айтулы тұлғалар шыққан қасиетті мекен. Солтүстік
Қазақстанның аумағы да орасан кеңістікті алып жатыр. Біз ғылыми жұмысы
барысында зерттеу нысаны ретінде алынған аймақтың географиялық орналасымы
мен шаруашылық –экономикалық күйіне де тоқталып өтелік.
Солтүстік Қазақстан аймағына Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Павлодар,
Ақмола облыстары жатады. Бұл аймақ Ресей Федерациясымен шектесіп жатыр.
Қазақстанның солтүстігінде Астана, Қостанай, Павлодар, Көкшетау, Петропавл
сияқты ірі қалалар орналасқан.
Солтүстік Қазақстанның табиғаты әр алуан, тамаша, бай. Бұл өңірде
Есіл, Ертіс, Тобыл өзендері ағып жатыр. Осы аймақта Бурабай, Баянауыл
сияқты әдемі демалыс –сауықтыру орындары бар. Солтүстік Қазақстанның біраз
бөлігін қарағай, ақ қайың, көктерек аралас көлемді ормандар алып жатыр.
Солтүстік Қазақстанның жануарлар және өсімдіктер дүниесі өте бай.
Осында өте көп дәрілік шөптер өседі. Ормандарында бұлан, қасқыр, қоян,
түлкілер, даласында киік мекендейді.
Бұл аймақтың ауа райы шұғыл континентті: жазы – аптап ыстық, қысы –
суық, аяз. Жаздыгүні жаңбыр жиі жауса, қыста қар көп жауады.
Солтүстік Қазақстан – астығы мол өлке. Республика бойынша дайындалатын
астықтың басым бөлігі осы аймақта өндіріледі. Аймақ ауқымында темір рудасы,
құрылысқа қажетті табиғи заттар, алтын, көмір қоры мол. Республикамыздың
экономикасында бұл аймақ ерекше орын алады.
Қазіргі уақытта Солтүстік Қазақстанда 24 қала мен 2 кент бар. Орталық
Қазақстаннан солтүстікке қарай Ақмола облысы орналасқан. Облыстың аумағында
республикалық маңызы бар Астана қаласы орын тепкен.
Республика халқының 24 пайызы Солтүстік Қазақстан аймағында тұрады.
Аймақтың еңбек ресурсы жоғары. Экономикалық белсенді халықтың үлесі 73
пайыз, жұмыссыздардың үлесі орта есеппен 7,8 пайыз. Солтүстік ауданның
урбандалу деңгейі 58 пайыз. Қала халқының үлесі төмен облыстарға Солтүстік
Қазақстан (35%) және Ақмола облысы (48%) жатады.
Мемлекетіміздің басқа аймақтарына қарағанда халықтың орналасуы
біркелкі, орташа тығыздығы 1 км2-ге 5,4 адамнан келеді[3].
Ірі өзен аңғарларында халықтың орналасу тығыздығы жоғары, оңтүстік
шығыс аудандарда халық сирек қоныстанған. Аймақ жерінде оңтүстік аймаққа
қарағанда шағын ауылдар көбірек және олардың арақашықтығы бір-бірінен
ондаған километрге алысырақ орналасқан. Жыл сайын ауылдық елді мекендерден
біржолата көшіп кетушілердің саны молая түсуде. Солтүстік Қазақстан
облысының Уәлиханов, Ақжар, Қостанай облысының Жангелдин, Амангелді, Ақмола
облысының Еңбекшілдер, Павлодар облысының Ақтоғай, т.б. аудандары халқы
жылдар өткен сайын азая түсуде. Және бұл аудандарда тұратын халықтың басым
бөлігі қазақтар.
Жыл сайын Солтүстік Қазақстан аймағында ондаған ауылдар болашағы жоқ
деп танылып, жойылып жатыр. Бұрынғы Көкшетау облысының Уәлиханов ауданына
қараған Қазанғап, Сарыадыр, Қойтас, Домбыралы, Азнабай, Терек, Жанбай т.б.
ауылдарының қазіргі күні орны ғана жатыр. Өзге ондаған ауылдар құрып
бітудің аз-ақ алдында отыр. Бұл бір ауданның ғана мысалынан алынған дерек.
Мұның өзі аталған өңірдің жер-су атауларын тездетіп зерттеп, ғылыми
айналымға түсірудің қажеттілігін көрсетеді.
Солтүстік Қазақстан аймағы аудандарының жер-су атауларын тарихи-
лингвистикалық тұрғыдан да, этномәдени ерекшеліктері тұрғысынан да зерттеу
кезек күттірмейтін іс деп білеміз. Әрі қазақ даласының Ресеймен шектескен
солтүстік өңірі – ұлттық топонимикасының тұнығы аса лайланған аймақ
болуымен де ерекшеленеді. Мұндай деңгейі тұрғысынан алып қарағанда
Солтсүтік Қазақстан аймағы топонимикасындағы мұндай халді Шығыс
Қазақстанның кейбір аудандарымен ғана салыстыруға болады. Аталған
аймақтарда қазақ халқы әлі күнге дейін елу пайыздық межеге жете алмай
отырғандығы да ономастика мәселелерінің дұрыс шешілуіне қолбайлау болып
отыр деп білеміз.
Осы мәселелерді басшылыққа ала отырып, біз өлке топонимдерін
зерттеудің тарихи-теориялық жалпы негіздерін қарастырып көрелік.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңіндегі адамдар өмір сүру үшін күрес
үстінде өзін қоршаған ортамен, табиғатпен, өсімдік, жануарлар дүниесімен
тікелей қарым-қатынасқа түсті. Олар күнкөріс пен тіршілік жағдайында жер
суға,табиғат құбылыстарына тәуелді болып келді. Сондықтан олар, ең алдымен
өздерін қоршаған ортаның қыр-сырын, тыныс тіршілігін ұғынуға тырысты.
Сөйтіп, адамдар көне замандардан бастап өздерін қоршаған дүниенің тау
тасына, өзен көліне, орман-тоғайына, түз даласына, ой қырына ат қойып айдар
тағабастады.
Алғаш пайда болған атаулар күрделі сипатта болған жоқ. Олар әдетте
жеке сөздерден тұрды және ол атаулар қайталанып та беріліп отырды. Бірте-
бірте ол сөздер географиялық терминдерге айналды. Жалқы есімдер адам
санасының дамуымен бірге күрделеніп, екі немесе одан да көп сөздер
тіркесінен құрала алатын дәрежеге жетті. Ондай күрделі атаулар құрамында о
баста жеке бір обьектінің атауы ретінде пайдаланылған өзен, көл, тау, дала,
су сияқты сөздер қолданыла бастады. Бара-бара таңбаланып объектінің атауы
ретінде оның сын-сипаты, сапасы және басқа да көптеген қасиеттері негіз
бола бастады[4].
Ономастиканың жер-су, елді мекен атауларының шығуы мен пайда болуын,
мағынасын, құрылымының дамуын, таралу аймағын, қазіргі жағдайын,
грамматикасын, фонетикалық пішінін, жазылуы мен екінші бір тілде берілуін
зерттейтін құрамдас бөлігі топонимика осылай қалыптасты.
Жер-су аттарының шығуы, қалыптасып дамуында лингвистикалық
факторлармен қатар табиғат құбылыстарының, жер бедері мен көрік келбетінің
ерекшелік сыр сипаты, бейне көріністері, қоғам өміріндегі тарихи,
әлеуметтік экономикалық және саяси өзгерістердің жай-жапсарлары тайға таңба
басқандай анық та айқын көрініс береді. Олар өткен өміріміз бен тірлік
болмысымыздың рухани байлығына тән мәдени ескерткіш ретінде ғана құнды
емес, бүгінгі таңда да стратегиялық тұрғыдан зор мән-мазмұнға ие. Өйткені
әрбір қоғам өмірі тарих деңгейінде қандай да болмасын, жер-су аттарының
қатысынсыз болған емес. Олар заман ағымына сай толысып, қазіргі өмірімізде
де ерекше қызмет атқаруда.
Республикамызда миллиондағын жер-су аттарының сыр-сипаттары мен қойылу
себептері, аталу заңдылықтары, тарихи даму жолдары ғасырлармен
үндес жатыр. Ғалымдардың болжамына қарағанда республикадағы жер-су
аттарының саны орта есеппен бір шаршы шақырым жер бір атауға ие деп
есептегенде, кемінде 2,5 миллионға жуық көрінеді. Бұған қазақтың данышпан
жазушысы Мұхтар Әуезовтың: Біздің қазақ жер аты, тау атын ертеде сол
ортаның сыр сипатына қарай қоя білген жұрт. Қайда қандай бір өлкеге
барсаңда, жер, су, жапан дүзде кездескен кішкене бұлақ атының өзінде
қаншама мән мағына, шешілмеген құпия сыр жатады[5]деген сөзі дәлел. Ұлан
байтақ жеріміздегі осыншама атаулар талай ғасырдың кәрі шежіресі дерлік.
Барлық өңірлер сияқты, Солтүстік Қазақстан аймағындағы жер-су
атауларын да екі үлкен топқа бөлуге болады. Олардың бір бөлігі ірі
географиялық нысандар атаулары болса, екіншісі кіші нысандар атаулары болып
саналады. Бұларды ономастикалық ғылыми терминмен макротопоним және
микротопоним деп атайды.
Макротопонимия. Халыққа кеңінен танылып, ресми тұрғыдан белгілі
болған ірі физикалық географиялық нысандар аттары. Макротопонимдер сол
территориядағы табиғаттың көріністеріне және байлықтарына, оның
ландшафтарына, жер бедеріне, шаруашылығына байланысты болады.
Ал микротопонимия белгілі аумаққа тән ұсақ физикалық географиялық
нысандардың, яғни өзен мен көлдердің, көлшік, бұлақ пен бастаулардың, құдық
пен жылғалардың, жыра мен сай салалардың, жота мен төбе, төбешік, қыр
қыраттарының, шабындық пен пішендіктердің, қыстау мен жайылымдарының
аттары. Бұл макротопонимдер және микротопонимдер деген терминдерді тіл
біліміне алғаш рет А.В.Суперанская және Э.М.Мурзаев қолданды.
Кіші аймақтық топонимияның ерекшелігі – аудан тіпті белгілі бір ауыл
әкімшілік (ұжымшар) территориясы көлемінде микротопонимдік жүйе құра
алатындығы.
Микротопонимдерге тән тағы бір басты өзгешелігі – белгілі бір аса
көлемді емес (шектеулі) аймақтың аудан, ауыл (ауыл іші немесе маңайы)
микротопонимдік жүйесінде болуы. Осыған байланысты микротопоним шартты
түрде азғана адамдарға мәлім, уәжділігі жергілікті тұрғындарға ғана белгілі
және ұсақ нысан (объект) атауы ретінде карталарда белгіленбеген.
Микротопонимдердің осындай сипаттары кіші аймақ(аудан) топонимдерге, яғни
аудан аймақтық топонимиялық жүйе бірліктеріне тән деп айта аламыз. Мұның
өзі Солтүстік Қазақстан аймағы өңірлеріне тән.
Солтүстік Қазақстан аймағы топонимдерінің ішінде сан жағынан молы да,
көбі микротонимдер. Олардың өлкеде мейлінше болуының заңды себебі де бар.
Солтүстік Қазақстан аймағы табиғат жағдайлары өте алуан түрлілігімен
ерекше.
Топонимдердің, әсіресе, эндонимдердің ең негізгі қасиеті олардың
тұрақтылығы, сол үшін де мұндай атаулар адамзат тарихы, мәдениеті және тілі
жөнінде көне ғылыми мәліметтер береді. Мысалы, географиялық атаулардың
құрамын зерттеу сол аймақты ежелгі заманда қандай тайпалар, халықтар
мекендегенін анықтауға, олардың өткен тарихының ерекшелігін қалпына
келтіруге, тараған жерінің шекарасын белгілеуге, орын ауыстыру, бағытын
шамалауға, бұрынғы мәдени және экономикалық орталықтарын, сауда жолдарын
т.б. білуге болады. Осы мағынада топонимдер тарих, этнология, археология
және тіл біліміне нақтылы мағлұмат береді.
Жер-су атауларының пайда болуын, мән мағынасын айтылуы мен
жазылуындағы ерекшеліктер мен өзгерістерді зерттейтін топонимика ғылымы өз
ішінде өзара байланысты бірнеше салалардан тұрады:
- ороним – жер беті бедерінің кез келген атауы;
- зооним – жануар атауларынан пайда болған атаулар;
- фитоним –өсімдік атауларынан пайда болған атаулар;
- антропоним – кісі есіміне қойылған атаулар;
- геолоним – батпақ атаулары;
- гляционим – мұздық атаулар;
- дримоним – орман массивтерінің атаулары;
- этнонимдер – ру, тайпа атаулары;
- мифоним – аңыз, әңгіме, эпостардағы қиялдан туындаған атаулар;
- спелонимдер – үңгір атаулары;
- некронимдер – қорған атаулары;
- инсулоним – арал атаулары;
- ихтоним –балық атауларынан пайда болған атаулар;
- орнитоним – құс атауларынан пайда болған заттар;
- геноним – тек, ген, ұрпақ кезеңінің атаулары;
- космоним – онимнің түрі, галактика мен ғарыш денелерінің, жұлдыздар
мен жұлдыз шоғырларының атаулары;
- ойконим – қала, елді мекен атауы;
- хороним – топонимнің түрі, табиғи әкімшілік аумақтық бірліктердің
атаулары;
- геоним – кен байлықтарының атауларынан пайда болған аттар;
- гидроним – су нысандарының атаулары, гидронимнің өзінен сала ішілік
келесі бағыттарды бөліп көрсетеді;
- лимниним – көл аттары;
- потамоним – өзен аттары, бұлақ аттары, құдық аттары;
- Урбоним – қала ішілік нысан атаулары, урбанонимның өзінен сала
ішілік келесі бағыттарды бөліп көрсетеді;
- годоним - көше атаулары;
- агороним – алаң атаулары;
- эмпороним – дүкен атаулары;
- дромоним – жол қатынасы тораптарының атаулары.
Топонимика тіл тарихын зеттеуде маңызды дерек көзі болып саналады.
Өйткені кейбір топонимдер архаизмдер мен диалектизмдер тұрақты сақтайды,
көбінесе олар сол аумақты мекендеген халықтың субстрат тілдерінен бай
мағлұмат береді.
Топонимдердің халық берген дұрыс нұсқасын барлық жағдайда және басқа
тілдерде дұрыс жазылуының маңызы зор. Жергілікті географиялық атауларды
басқа тілдерге қатесіз берудің іс жүзіндегі жолы, транскрипция және
транслитерация әдістері болып табылады. Бұл әдістердің географиялық
нысандары картаға, атласқа түсірілгенде, түрлі әдебиет, бұқаралық ақпарат
құралдарының беттерінде және коммуникацияның барлық саласында олардың
атауларын дұрыс жазуға көмектесетіні анық.
Адамдар өздерін қоршаған ортаны, ондағы түрлі нысандарды белгілеу
барысында туғызатын көптеген жаңа атауларына арқау болған күнделікті тұрмыс
тіршілігіне қажетті әртүрлі құралдардың атаулары тұрмыс пен тіршіліктің,
кәсіпшілік пен шаруашылықтың көріністерін құнды мәлімет берсе, наным сенім,
түсінік пен тіл шеберлігінің негізінде қалыптасқан атаулар ұлттық таным
түсінік тұрғысынан бастаулардың бірі болып табылады.
Бай халық қазынасының осы күнге дейін зерттеушілер назарын аударып,
халқымыздың ғылыми тілінің жасалуына негіз болуының өзін тарихи
феномендеуге болады. Бұл жөнінде 1910 жылы шағатай тілінде жарық көрген
Тауарихи хамсий шарқит кітабында Құрбанғали Халид былай жазған: Менің
өте таң тамаша болатыным қазақ оқымаған халық деген лақап айтылады. Ал
жағрапия, астрономия сияқты арнаулы пән оқымай білуге қиын соғатын жердің
белгілерін айырып, соған дәлме-дәл ат қойып сөйлейді[6].
Жер-су аттарының өздері белгілейтін обьектінің сапасын сипаттауы
топонимдердің географиялық қасиетінен ғана туындамайды, олардың қоғам мен
қатысына да байланысты. Сондықтан әрбір атаудың этимологиялық тұрғыдан
қалыптасу себептері мен жолдарын көрсету ғылыми маңызды мәселе. Ал ол
себептер көбінесе, тарихи сипатта келеді.
Қазақ топонимиясында сан ғасырлық көшпелі мал шаруашылығының
доминантасы өз ізін қалдырды. Зерттеушілер көшпелі мал шаруашылығы
өркендеген түркі-монғол халықтарында географиялық терминдердің аса бай,
жіктелген сипатта жинақталғандығын ерекше атап өтеді. Ғ.Қоңқашпаевтың
мәліметтеріне сәйкес, қазақ халқының 600 географиялық термині бар және
Қазақстандағы жергілікті топонимдердің жартысына жуығы халықтық терминдер
негізінде жасалған[7] ...
Географиялық атаулар құрамындағы халықтық терминдер мен оларға
жалғанған әр түрлі өсімдік, етістік тұлғаларда сырт көзге байқалмайтын
заңдылықтар бар; бұларды ескеріп, үлкен мән бермеген жағдайда қазақ тілін
төл тілім деп есептейтін адамның өзі топонимнің нақты мағынасын аша алмауы
мүмкін.
Қазақстан Республикасы егеменді ел болғалы ұлттық саяси мәселелерді
қазіргі талап тұрғысынан шешу үшін ономастика мен топонимикалық
зерттеулерге зор талаптар қойылады.
Қазіргі кезде қазақ ономастикасы, жер-су атауларының шығу тегі жайлы
зерттеу еңбектері, топонимикалық сөздіктер жарық көруде, мерзімді баспа
сөзде топонимика тақырыбындағы мақалалар жиі жарияланып, география,
лингвистика, тарих тұрғысында түсіндірілуде.
Бүгінгі кемел уақытымызда ту етіп көтеріп отырған мемлекеттік тілдің
аясын кеңейту мәселесінің бір ұшы ономастикаға келіп тіреледі. Қазақстан
Республикасындағы Тіл туралы заңының негізгі талаптарына сәйкес мемлекеттік
тілді қолдану мен жүзеге асыруды талаптарына сәйкес тіліндегі
терминологияны заман талабына сәйкес мазмұнды қалыптастырып, бір жүйеге
қажеттігі туып отыр.
Ұзақ жылдар бойы халықаралық терминдер мен географиялық атаулар орыс
тіліндегі транскрипция арқылы қазақ тіліне енгізіліп, қолданылып келді.
Дегенмен, Қазақстанның халықаралық қатынастарының аясы кеңіп, қазақ
тіліндегі бөгде сөздерге терең талдау жүргізіп жатқан қазіргі кезеңде
көптеген атаулар мен терминдер жазылып, айтылуына қатысты ғылыми таластар
туындайтыны сөзсіз. Осы жағдайда шет тілдерін және қазақ тілін жетік
меңгерген ғалымдардың ғылыми негізделген қорытындылар беруі қажет болып
отыр.
Халықтың географиялық терминдердің топонимикалық зерттеулердегі
маңызын белгілі географ, топонимист Э.М.Мурзаев былайша түйіндейді:
Терминдер – топонимиканың негізі, олар географиялық атаулардың мағыналық
мазмұнын анықтайтын бөлігі болып табылады... Кез келген топонимикалық
зерттеу халықтық географиялық терминдерді талдаудан басталуы қажет және
қазіргі, сол сияқты түбірлі жергілікті терминология міндетті түрде
ескерілуі қажет[8]. Осы тұжырымды басшылыққа ала отырып, қазақтың жер-су
аттарын зерттеу, олардың мағыналық жүктемесін ажырату ісін халықтық және
жергілікті географиялық терминологияның кейбір ерекшеліктерін талдауға
болады.
Қазақ топонимиясының күрделілігінің бір белгісі – қазақ жерінің
кеңдігі мен көптігі, әрі онда орналасқан географиялық атаулардың бірін-
бірі онша жиі қайталамайтындығы болып табылады. Географиялық атаулардың
тарихи маңыздылығы оларды мәңгілік құбылыстар қатарына жатқызады.
Дүниежүзілік өркениетте бүгінгі таңда жойылып кеткен кейбір өлі тілдердің
элементтері тек жер-су атауларында ғана сақтағаны белгілі. Мысалы, тарих
үлесіне жататын бұлғар, хазар тілінің деректері осы атаулар арқылы бізге
жетіп отыр. Сондықтан географиялық атауларды зерттеу өте өзекті және әр
түрлі ғылым салаларына қатысты мәселелерді кешенді түрде қарыстыруға
қажетті проблеманың бірі болып саналады.
Біз келесі тараушада Солтүстік Қазақстан аймағы топонимдерінің өзіндік
ерекшеліктері жайында қарастырып, топонимдердің әр кезеңдегі өзгерістеріне
мысалдар келтіретін боламыз.
1.2 Солтүстік Қазақстан аймағы топонимдерінің ерекшеліктеріне шолу
Солтүстік Қазақстан топонимдерінің өзге аймақтарға қарағанда өзіндік
ерекшелігі бар екендігі анық және оны топтастыру принциптерін айқындаудың
қазіргі таңда маңызы зор.
Кез келген географиялық атау ең алдымен, әрбір халықтың тарихи және
мәдени ескерткіші. Жылдар, оның иіріміндегі адамдар, олардың өміріндегі
оқиғалар осының бәрі өткінші. Олар қашан болса да тарихтың үлесіне тиіп,
кейінгі ұрпаққа, көбінесе, топонимдер арқылы ғана жетеді. Тіпті ең жаңа
топонимнің өзі көп кешікпей-ақ тарих қойнауына кіреді.
Солтүстік Қазақстан аймағының географиялық атауларының қойылуы
аумағындағы табиғат көріністеріне және байлықтарына, оның ландшафтына,жер
бедеріне, өсімдік жамылғысына, жануарлар дүниесіне, объектінің түр түсіне,
қасиетіне, немесе сол обьектінің басқа бір затқа ұқсатуға, шаруашылығына
теңеуге байланысты қойылған. Өлкенің топонимінде көп кездесетін атаулар
географиялық жалпы жағынан олардың негізгі ұйытқысы географиялық жалқы
атаулар болып табылады.
Атаулардың қалыптасу төңірегіндегі шынайы да толық ономастикалық
тұжырымдар тек таза лингвистикалық ғана емес, сонымен бірге философиялық,
логикалық, тарихи, этнографиялық географиялық т.б. материалдар негізінде
құрылуы тиіс. О.Т.Молчанованың зерттеуінде жалқы есімдердің қалыптасуына
негіз болатын мынадай факторларды көрсетеді:
1. Тәжірибе. Қоршаған ортаны тау арқылы, сол жердің бұрын таныс емес
белгілері адам санасында обьектінің образы пайда болады. Атаулардың басты
қасиеті негізгі белгілерінің байлаулы келеді.
2. Тілдік құралдар.Тілдік құралдар гидронимдердің қалыптасуына негіз
болады. Олардың номинативтену процесі де тілдік құралдар арқылы жүзеге
асады. Әрине, тіл тілде номинативтенудің көптеген әдіс-тәсілдері бар.
Алайда, олардың арасында тілдік құралдар ерекше орын алатынын да есептен
шығармаған дұрыс.
3.Жеке және жалпы психология. Аталу процесінде адамдардың жеке және
жалпы психологиясының алатын орны ерекше. Жер-су атаулары қызметінде
жұмсалатын сөздің сементикалық құрылымы екі компоненттен тұрады: сигнификат
сөзбен берілетін жалпы ұғым; денатот сол сөзбен аталған нақты объект. Аталу
процесінде сигнификат лингвистикалық ауқымынан шығып, атаумен объект
арасындағы дәнекер бөлікке айналады. Атаулардың қойылу процесінде адамдар
тобының және жеке индивидумның мәні зор. Кез келген географиялық атау, ең
алдымен, жеке адам арқылы жасалып, жалпылық сипатқа көпшіліктің пайдалануы
арқылы жетеді.
4. Қоғамның маңызы. Атаулардың қалыптасып, бекітілуіне қоғамның
тигізер әсері мол. Кез келген атаудың, соның ішінде жер-су аттарының
әлеуметтік мәні ерекше екендегін ешкім жоққа шығара алмайды. Оны тарихи
деректердің өзі дәлілдеп отыр. Жалқы есімдер, тілдік жүйенің негізгі
элементтеренің бірі ретінде халықтық мәдениеттің құрамдас бөлігі болып
табылады. Халық арасындағы миграция географиялық атаулардың да миграцияға
ұшырауына себепші болып отырады. Бүгінгі таңда жер-су атауларының берілуі
мен өзгертілуі өте жоғары мемлекеттік құрылымдар тарапынан бақыланып
отыратыны да сондықтан.
5. Сыртқы жағдай. Сыртқы жағдай атауларға үнемі әсерін тигізіп
отырады. Кейде өзендер мен көлдер, орман тоғайлар жойылып, табиғатта
олардың атаулары ғана қалып отырады. Әлбетте, ол атаулар белгілі бір
географиялық объектінің сыртқы сипатына сәйкес қалыптасады[9].
Қазақ елінің тарихы бай көне өлкелерінің бірі – Солтүстік Қазақстан
аймағы. Сондықтан да оның территориясындағы жер-су аттарының табиғатын тану
бүгінгі тіл біліміндегі өзекті мәселелерінің бірі болып есептелінеді. Кез
келген аймақтың макротонимдері сол жерге келіп қоныстанған, халықтың
тілінде емес, керісінше, сол жердің тұрғылықты тілінде қалыптасады.
Сондықтан білгілі бір аймақтың жер-су атаулары сол өлкені ерте заманда
мекендеген адамдар, этнос, ұлт өмірінен тұрмыс тіршілігінен, салт-
дәстүрінен аса құнды мәліметтер береді.
Әрбір халықтың болмысы, оның жер бетінің тыныс тіршілігі сөзбен
таңбаланады. Халықтық тілдегі осындай дәйекті күрделі бір саласы
топонимдер. Топонимдердегі деректер белгілі бір географиялық ұғым атаулары
болғандықтан, олар арнайы сұрыпталған лексикалық қабаттардан тұрады. Көне
дәуір куәсі болып табылатын аймақ топонимдері халықтың этнографиялық
қоғамдық әлеуметтік жәй күйінен өткендігі, өмір тіршілігінен әр қилы
мәлімет береді. Адамзат қоғамының көп жылғы дәстүрлі түрдегі шаруашылық
мәдени қызметі, географиялық орта, территорияның этникалық құрамы,
тұрғындардың дүние танымдығы ерекшеліктер, тарихи жағдайлар діни
көзқарастар кез келген этностық топонимия жүйесін құруда шешуші рөл
атқарады.
Тарихи сыр мен шежіреге толы Солтүстік Қазақстан топонимдерінің
құрамында да қазақтың ертедегі көшпелі өмірімен, мал шаруашылығымен, тұрмыс
салты мен тығыз байланысты, облыс территориясының фаунасы мен флорасына,
ландшафтына және саяси әлеуметтік тарихына байланысты көне сөздер мен сөз
тіркестерінің, бүгінгі тілдегі категорияларға ұқсамайтын тұлғалардың
дыбыстық ерекшеліктері мен грамматикалық көрсеткіштердің тарихи сілемдері
кездеседі. Бұл құбылыстар тек синхрондық тұрғыдан ғана ескерткіштерімен,
тіл дамуының барлық деңгейін қамтитын тарихи сілемдері мен тарихи
салыстырмалы, тарихи этнологиялық, этнолингвистикалық негізде зерттеліп,
диахронды тұрғыдан да анықтауды қажет етеді.
Ресей ғалымы В.А.Никонова топонимдерді зерттеу жұмыстарында
географиялық атауларды топқа бөлуді, олардың аталу тұрғысынан қарайды.
Топонимдерді зерттеуде оларды үш түрлі семантикалық типке бөлуді орынды
санайды. Ғалымның пікірінше, олар:
1. Географиялық обьектілердің белгісіне қарай;
2. Обьектінің қай аймаққа тәндігіне қарай;
3. Арнайы қойылған атаулар[10], - болып бөлінеді.
Қазақстан топонимикасында бұл мәселе тіл мамандарының зерттеулерінде
көрініс тапқан. Осыған байланысты мыналарды ескеру қажет:
- Кеңес дәуірінде жүргізілген арнаулы комлексті зерттеулер нәтижесінде
аймақтың табиғат жағдайлары мен ресурстары жөнінде нақты мағлұматтар
жинақталып, осы кезеңде аймақтың байырғы географиялық атауларының кейбірі
жойылып, бұрмалануға ұшырады;
- Жалпы алғанда, Солтүстік Қазақстан топонимиясының қалыптасуын
дергілікті табиғат жағдайларын дәстүрлі дүниетаным мен шаруашылық
қажеттерге орай байланысты жүрген тарихи құбылыс деп бағалауға болады;
- Солтүстік Қазақстан аймағының топонимикалық жүйесінде жергілікті
табиғат ерекшеліктерінен хабар беретін тобы көрнекті орын алады.
1990 жылдан бергі уақыт қоғамымыздың саяси өміріндегі ерекше
кезеңдерінің бірінен саналады. Оның ең басты білгілерінің бірі ұлттық
мәдени дәстүрлерімізге қайта ұмтылыс. Бұл поцесс, сөз жоқ осы аймақты
мекендейтін халықты топонимикалық көзқарасының қалыптасуына да негіз болды.
Жер су атаулары табиғи ортаның тұрақты құраушыларының қатарына жатады.
Атаусыз географиялық обьект жоқ. Атаулар кез келген жердің, обьектінің
сыртқы сипатын, ішкі сырын көрсете алады. Белгілі бір жердің, болмаса
өлкенің топонимдерін зерттеудің зор мәні барын XIX ғасырдың бірінші
жартысында орыс ғалымы Н.И.Надеждин: Топонимика жер тілі, ал жер кітап,
сол кітапта адамзат тарихы географиялық атауларда жазылып қалған[11], -
деген орынды пікір айтқан. Шындығында да әр атау өзінше бір сыр шерте
алады. Халық оның себебін біле алмаса да, өзінің қиялымен өңдеп, жауап
табады. Жазушы К.Паустовский: Географиялық атау – елдің поэзиялық
тұлғалануы[12], - деп жазған болатын.
Солтүстік Қазақстан топонимиясында табиғат жағдайларының бейнеленуіне
мән берген дұрыс болмақ. Табиғи орта және топонимдер мынадай болып келеді:
Қазақ халқы ежелден мекен еткен ортысының байтақ та, жомарт табиғатын
жоғары бағалаған. Халқымыздың дәстүрлі мәдениетінде дінге сенуден гөрі
табиғатты пір тұтып, табиғаттың сырын ұғып, тілін білуге құштар болуы
басым; қазақтар табиғатты бағындаруды, өзгертуді қаламаған, қайта кейінгі
ұрпағына табиғат пен тіл тауып, келісімді өмір сүруді үйреткен.
Халқымыздың мақтанышы Шоқан Уәлиханов: Табиғат пен адам! Өзіңіз
айтыңызшы, тіршілікте одан ғажап, олардан құпия не бар?, - дей келе
қазақтар киеге үлкен мән береді.Табиғаттағы мекен жайлар мен атамекенді,
кейбір жануарлар мен құстарды, көшпелі тұрмысқа қажетті заттарды киелі деп
қастерлеген. Осы аталғандарды құрмет тұту, ырым жорасын жасап тұру, адам
баласына байлық пен бақыт, құт әкеледі. Халық ұғымында табиғат деген сөз
қасиетті жер деген мағынаны білдіреді[13], - деп атап көрсеткен.
Қазақ халқы табиғаттың пайдалы қазбаларын өндіріп, жерді өңдеп,
жануарларды қолға үйретіп, өсімдіктердің көптеген түрлерін пайдалана
отырып, өздері мекендеген жерлердің ландшафтысының бет-бедерін, таулардың
геоморфологиялық құрылысын, өзен көлдер суының ащы тұщылығы мен көлемін
ағысын анықтайтын құбылыстарға ат қою процесі адам ізденісінің,
тәжірибесінің тілдік көрінісі ретінде қарастырылады.
Тілдің танымдық рөлі оның қалыптасуынсыз адам санасында болмыстың
бейнеленуі мүмкін еместігімен түсіндіріледі, яғни тілде бекітілген
табиғат туралы білім адамдардың дүниетанымы мен мәдениетінің сипатын
анықтайды.
Сонымен тіл өзінің категориялық, философиялық теориялық мәртебесінде
танымдық әрекеті тіркеу мен жіктеудің ерекше тәсілі ретінде көрініс
береді. Тілдің аталған функциялық маңызы, біз қарастыратын мәселелер
тұрғысынан алғанда, географиялық шындықты байнелеумен анықталады.Сондықтан
да қазақ халқының терминологиясы аса бай болумен ерекшеленеді.Бұл жүйенің
қалыптасу тарихы халықтың тарихымен, өзі тіршілік етіп отырған табиғатты
қорғау және сан алуан байлықтарын барынша ұқыпты пайдаланумен, табиғат
жағдайларымен, мал шаруашылығын ұйымдастыру сипатымен, жергілікті халықтың
тіл құрылымымен тығыз байланысты.
Солтүстік Қазақстан топонимдерінде бейнелеу заңдылықтары мен табиғат
жағдайларының өзіндік ерекшеліктері бірнеше тұжырымдар түрінде көрсетеміз:
1. Солтүстік Қазақстанның геологиялық құрылысы мен жер бедерін
бейнелейтін атаулар;
2. Климат жағдайлары мен ішкі суларының топонимдерде көрініс табуы;
3. Өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесінің географиялық атауларда
бейнеленуі;
4. Географиялық ландшафттар топонимиясы;
Солтүстік Қазақстан топонимикасын қалыптастыруда су көздерінің маңызы
өте зор, өйткені құрғақ климат жағдайында жер атаулары да осы су
төңірегінде байланысты жиі қойылды. Бүкіл Қазастандағы сияқты Солтүстік
Қазақстанда да бұлақ, су, құдық, көл деген сунысандарының
атауларынан құрылған, Құдықағаш, Аққұдық, Ақбұлақ, Қарасу, Ақсу, Қаракөл,
Қарабұлақ т.б. сияқты атаулар жиі кездеседі.
Дөңгілағаш, Аралағаш, Қарағаш, Қосағаш, Тауағаш, Қызылағаш сияқты жиі
кездесетін дримонимдер көбінесе Солтүстік Қазақстан өлкесіне тән.
Жер-су атауларының дені суға, жер бедеріне, өсімдікке жан жануарларға
байланысты қойылғанымен, біраз бөлігі адам, ру аттарының төңірегінде
қалыптасқан. Адам атаулары жерге, көбінесе, жерленген жеріне, салған
нысанына, сондай-ақ болған оқиғаға қарай қойылады. Мәселен, Самарбай, Бейіс
хазірет, Үш қыз, Байдалы т.б. атаулар белгілі бір адамдарға байланысты
болса, Ханқашқан, Торатөлген, Қалмаққырылған, Орысшапқан т.б. атауларда
болған оқиғаның сілемі жатқанын байқау қиын емес.
Адам жерге атты оның сыртқы пішініне, яғни жер бедеріне қарап қояды.
Мәселен, тау, сай, ойық, жарық, шың, жар, төбе, бел,
бауыр, мұрын, ауыз, қолтық, аяқ т.б. халықтық географиялық
терминдер Солтүстік Қазақстан топонимиясынан кең орын алған: Талдысай,
Қызылсай, Қаражар, Ақжар, Қызылжар, Қаратөбе, Жаңатөбе, Ақтөбе, Көкшетау,
Қарабауыр, Аққұдық, Сарыбел, Құсмұрын, Сарауыз, Кеңқолтық, Аяққұдық, т.б.
болып келеді.
Солтүстік Қазақстан топонимиясында аймақтың геологиялық құрылысын
бейнелейтін атаулар ерекше орын алады.
Солтүстік Қазақстан аймағының жер бедері типтері мен пішіндерінің
әркелкі болуына байланысты сөздер қоры мол және жер бедерлерінің нақтылы
орографиялық терминологиясының да мейлінше бай болуын аңғарамыз. Бұл өңір
оронимдеріндегі орографиялық терминдердің кейбіреуі ғана жергілікті
ландшафт ерекшеліктеріне ие.
Көшпелі мал шаруашылығын ұйымдастырудың өзі, жер бедерін жақсы
ажыратып, ерекше жер бедері пішіндерді бір орыннан екінші орынға көшу
барысында бағдарлаушы нүктелер ретінде ерекшелеуге негіз болды.
Оронимдер құрамындағы терминдер жер бедерінің жіктелу сипатын дәл
бейнелейді, бұл мәліметтер табиғатты пайдалану барысында маңызды болды. Бұл
ретте топонимдердің пайда болу себебі ғасырлар бойы дала әлемін мекен еткен
көшпенділердің сол далада ықтасын іздеп, босқа көше бермегеніне, өздерінің
табиғат туралы ұғым түсінігін шыңдап, сол табиғатты рухани әлеміне
айналдыра білгенінің айғағы. Осындай тереңнен тартылған факторлардың
сабақтастығына назар аударып, өңірдің оронимиясы мен ойконимі табиғи бітім
жаратылысы заңдылықтарымен күшті жіктелген, метафораларға бай, жергілікті
ландшафт ерекшеліктерін дәл бейнелейтін атаулардан тұратын жетілген жүйе
ретінде қалыптасты деуімізге болады.
Тау термині қысқармай, атаулар құрамында тұтас сақталады. Тау
аттарында жер бедері, пішіні, биіктігі, оны құрайтын тау жыныстарының түсі,
органикалық дүниесі, пайдалы қазбалары, климаттық көрсеткіштері анықтауыш
сөздер ретінде терминге қосарланады. Тау терминінің негізінде қалыптасқан
оронимдердің лексикалық семантикалық ерекшеліктері Солтүстік Қазақстан
өңірінде біршама ұшырасады.
Тау термині негізінде жасалған оронимдердің семантикалық топтары
түсі бойынша(Көкшетау, Ақтау), табиғи орналасымы бойынша (Жалғызтау), түрлі
сипаттары бойынша (Айыртау, Сандықтау, Жамантау, Баянтау, Ерейментау,
Желтау, Жыланды тау), жалқы есімдерге байланысты (Қожас тау, Тұяқ тау,
Ақбура тау), т.б. түрліше атағандығын көреміз.
Көне заманда тау – күш, беріктік көрсеткіш символы саналған. Тау
аттары лауазымға қосарланып айтылатын болған. Мұның өзі таудың биік,
жоғары, аспанға, яғни тәңірге жақын деп білу ұғымынан шығып жатады.
Ертеректе жаугершілік заманынан биіктікте қарауыл тұратын күзет орны
қызметін атқарған.
Халықтың табиғатты пайдалану қазіргі ғылыми-практикалық маңызы
шаруашылық ұйымдастыру, табиғат қорларын сақтау мен тиімді пайдалану
үрдістерін танып білу, іс жүзінде қолдану мәселелерімен шектелмейді. Бұл
мәселенің топонимика ғылымына қатысын халықтың шаруашылық мамандануының жер
бедерін атауда маңызды рөл атқарғанымен түсіндіруге болады. Басқаша
айтқанда, жергілікті халықтың табиғатты пайдалану ерекшеліктері Маңғыстау
облысы оронимдер жүйесінің мағыналық жүктемесін байытып, өзіндік сипатын,
жер бедерінің құрылымдық ерекшеліетерін анықтап береді.
Қоғамымыздағы өзгерістер рухани дүниеміздегі жаңғыру үрдісі елімізідің
тарихын, сол тарихтың құрамдас бөлігі болып табылатын этностың ұлттық
тарихын, салт-дәстүрін, наным-сенімін, тыныс-тіршілігін жан-жақты және
терең зерттеуді талап етіп отыр. Елбасы Н.Ә.Назарбаев жер-су атауларының
тарихилығы мен көнелігіне ерекше мән беріп, оны зерттеудің бүгінгі
мемлекетіміздің саяси стратегиясы үшінде маңызы бар екенін атап көрсетті.
Әрбір азамат тарих қойнауына тереңдеу арқылы өзінің ата-бабалары қалдырған
осындай кең байтақ жердің лайықты мұрагері болуға ұмтылсын - деген болатын.
Бұл тұрғыдан, Солтүстік Қазақстан өлкесінің гиронимдерін тарихи-
лингвистикалық жағынан зерттеу, бір жағынан, бір тілінің лексика,
этимология саласын тың деректермен толықтырса, екінші жағынан, ұлттық
сананың дамуындағы су атауларының рөлі секілді бұрын терең анықталмаған
мәселелерді шешуге бағытталады.
Топонимиканың күрделі де көлемді саласының бірі – гидронимия деп
аталады. Ол – грек тілінде гидро-су, оним-атау, яғни, су атаулары ұғымын
береді. Демек, гидронимия өзендер мен көл, көлшіктер, қайнарлар мен бастау,
бұлақ, құдықтардың бір сөзбен айтқанда – су объектілерінің жиынтық аты.
Гидронимдер – ұзақ және тұрақты түрде бірнеше ғасыр халыққа атау ретінде
қызмет ететін топоним түрі. Елді мекендер атауларына қарағанда су, өзен,
көл, сай атаулары көбінесе тұрақты келеді. Өйткені елді мекендер түрлі
тарихи оқиғаларға баиланысты, қоғамдық формацияның ауысу, өзгеруіне орай
жойылып отырса, су, құдық, шыңырау атаулары ғасырлар бойы сақталып, кейінгі
ұрпаққа жетіп отырады. Солтүстік өңірде мынадай гидорнимдер кездеседі:
Ақмырза, Ақсу, Ақбастау, Атансор, Аймақкөл, Ақкөл, Аяқкөл, Ащыкөл, Айымжан,
Ақбұлақ, Әулиекөл, Балықты, Бұрлық, Бурабай, Бірсуат, Дос, Дәуқара,
Естеккөл, Есілкөл, Есіл, Жабай, Жекекөл, Жыландыкөл, Жалпақсаз, Жалтыр,
Жаркөл, Жаңасу, Жамансу, Жаманарық, Жөкей, Жамантұз, Жартас, Жарсуат,
Зеренді, Имантау көл, Иманбұрлық, Итемген, Күміскөл, Көккөл, Комбазкөл,
Күркіреуік, Кедей, Күркілдек, Қарасор, Қараүңгір, Қаракөл, Қалыбексор,
Қатаркөл, Қалмақкөл, Қарасу, Қырыққұдық, Қорғалжын, Қоскөл, Қылышақты,
Қопа, Мамай, Мезгілсор, Мейрамкөл, Нұра, Өтесбұлақ, Сулыкөл, Солдаткөл,
Саумалкөл, Сілетітеңіз, Сарысу, Сарыкөл, Тастыкөл, Тереңкөл, Тораңғылы,
Торғай, Тобыл, Улыкөл, Шағалалы, Шідерті, Шабақты көл, Шөптікөл, Шұбарсу,
Шортанды, Шортанкөл т.б.
Қазақ ономастикасын алпыс жылдан астам уақыт бойы тынбай зерттеп келе
жатқан филология ғылымдарының докторы, профессор Телғожа Жанұзақов: Қазақ
топонимистерінің лексика-семантикалық классификацияға назар аударуының ең
басты мәні топонимдерді лексикалық тұрғыдан топқа бөле отырып, мән
мағынасын ашу, олардың адамның іс-әрекет,тұрмысы, қоғамдық өмірімен
байланысын анықтап білу болып табылады[15],- деп нақты тұжырымдайды .
Осыған орай ғалымдар ұсынған принцип негізіне сүйене отырып гидронимдерді
төмендегідей екі топқа бөлдік:
А) объектінің физика-географиялық сипатын көрсететін гидронимдер;
Б) адамдар шаруашылық, тұрмыстық іс-әрекеттері мен қоғамдық
қатынастарын көрсететін атаулар,
Объектінің физика-географиялық сипатын көрсететін гидронимдер жер
бедеріне және географиялық объектінің өзіне ғана тән ерекше қасиетіне
байланысты қойылған атаулар, өсімдіктер мен жан-жануарлар атауларына
байланысты, түр-түс иен сандық ұғыммен, қазба байлықтар атауларымен
байланысты т.б. сөздерден қойылған атаулар жатады.
1. Жер бетінің жер бедеріне және географиялық объектінің өзіне ғана
тән ерекше қасиетіне байланысты қойылған атаулар.
Қазақ гидро жүйесінде атау жасауда жердің бет-бедерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
колледжі МКҚК
Тіл және әдебиет кафедрасы
Кафедра атауы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстанның солтүстік аймағындағы жер-су атауларының
этнолингвистикалық сипаты
Мамандығы: Негізгі бөлім қазақ тілі мен әдебиет мұғалімі
Пәні: Қазақ тілі
Орындаған: Жаниев Талғат
Ғылыми
жетекшісі: ф.ғ.д А.Е.Бейсембина
Курстық жұмысты
қорғаған бағасы ___
Хаттама № ________
____ ___________ 2014 жыл
Көкшетау, 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ___________________________________ ___________________________
1. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ СОЛТҮСТІК АЙМАҒЫНДАҒЫ ЖЕР-СУ АТАУЛАРЫНЫҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ
СИПАТЫ
1.1 Жер-су атауларын зерттеудің тарихи-теориялық
негіздері__________________
1.2 Солтүстік Қазақстан аймағы топонимдерінің ерекшеліктеріне шолу
_________
1.3 Бодандық дәуірлерде Солтүстік Қазақстан топонимикасына өзге халықтар
тілінің әсері және қазіргі жай-
күйі_______________________________ ________________
1.4 Жер-су атауларының ұлттық таныммен байланысы және қазіргі кезеңдегі
ұстанымдар_________________________ ___________________________________
ҚОРЫТЫНДЫ ___________________________________ ______________________
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ_____________________________ ___
КІРІСПЕ
Қазақ халқының мекен еткен аумағы аса зор кеңістікті алып жатыр.
Оңтүстік Сібір ойпатынан Сырдарияға дейін, Еділ өзенінен Монғол Алтайына
дейінгі Еуразия даласы – қазақ ономастикасының көрініс табу ареалы болып
саналады. Аталған байтақ өлкедегі топонимдердің өзіндік қалыптасу тарихы,
өзгеру себептері бар. Топонимдер белгілі бір этностың өзге этностармен
тарихи байланысы арқылы көрініс табатындықтан, оның этнолингвистикалық
сипаты бар. Қазақ даласындағы жер-су атаулары бекерге қойылмаған. Мұнда
біздің халқымыздың ежелгі замандардан бері, қазіргі күнге дейін бастан
кешкен тарихы, қуанышы мен мұңы, арман-тілегі бар. Мысалы, Қалмаққырған,
Қалмақкөл т.б. атаулар біздің осы өлкеде қалмақтардың болғанынан,
қазақтарға жаугершілік жасағанынан хабар берсе, Қызыләскер, Қызылұйым,
Қызыл Қазақстан т.б. атаулар кешегі кеңес заманының белгісі. Ал Атамекен,
Береке, Нұрлы көш т.б. атаулар тәуелсіздік алғаннан кейінгі салтанатты
күндердің куәсі болып табылады және мұндай атаулар күн санап көбейіп келе
жатқаны қуантады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі қазақ тіл білімінде ұлт, тіл,
мәдениет арақатынастарының, өзара байланысының жаңаша бағытта зерттелуі
ономастикалық материалдарды кешенді түрде, яғни қазақ халқының санасымен,
дүниетанымымен, өмір сүрген табиғи ортасымен, ғасырлар бойы қалыптасқан
шаруашылығымен, т.б. тұрғыда қарастыруға үлкен мүмкіндіктер беріп отыр.
Қазақ тіліндегі өте бай ономастикалық қорда, соның ішіндегі географиялық
жалқы есімдер жүйесінде қазақ этносына қатысты орасан мол этнотанымдық
ақпараттар жинақталған. Осындай мол ақпараттық байлықты антропоцентристік
парадигма аясында қарастыру зерттеушілерге қазақ жалқы есімінің
онтологиялық табиғатын, көп қырлы ерекшеліктерін тану мен сипаттауға жаңа
жол ашады.
Қазақ даласына кешенді жүргізілетін лингвистикалық зерттеулердің бір
нысаны – қазақ топонимиясының аймақтық (регионалдық) жүйесін қарастыру
белгілі бір шектеулі аймақтағы жер-су аттарының сол өңірдің этномәдени,
рухани тарихымен байланысын зерттеу болып табылады. Аймақтық топонимиялық
материалдар сол аймаққа ғана тән лингвотарихи, этномәдени, этнотанымдық
тарихына қатысты және сонымен бірге жалпы қазақ топонимиясына тән
заңдылықтарды айшықтап, аражігін көрсетіп бере алады. Біздің Қазақстанның
солтүстік аймағындағы жер-су атауларының этнолингвистикалық сипаты атты
зерттеуіміздің өзі осындай ауқымда қарастырылатындықтан, курстық жұмыстың
тақырыбының өзектілігін танытады.
Қазіргі заманда егеменді Қазақстанның алдында тұрған экологиялық,
экономикалық мәселелерді шешуде қоғам мен табиғаттың өзара қарым-
қатынасының әр қырынан, жан жақты зерттеудің маңызы асып отыр. Бұл тұрғыда
лингвистика ғылымының атқарар жүгі де аз емес. Кез келген топонимдік
атаудың артында бүтіндей бір дәуірлер, тұлғалар, оқиғалар тұрғандығы, оның
сол өңірде бағзыдан өмір сүріп келе жатқан халықтың тарихымен біртұтастықта
өмір сүріп келгендігі әрдайым ескерілуі тиіс.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Солтүстік Қазақстан аймағының жер- су
атауларының этнолингвистикалық сипатының алуан қырларын, қазіргі жай-күйін
қарастыру, бұдан нақты қорытынды жасау – курстық жұмысымыздың мақсаты болып
табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері: Жоғарыда белгіленген мақсатқа сәйкес
мынадай міндеттерді алға қойып жұмыс жасау жүзеге асырылады:
- зерттеу жұмысының теориялық өзегі болып отырған жер-су атауларының
ғылыми терминдері мен олардың беретін мағынасын айқындау;
- Солтүстік Қазақстан аймағындағы жер-су атауларының тарихи кезеңдерге
байланысты өзгеріске түсуі мен қазіргі жай-күйі туралы толыққанды
мәліметтер жинап, сұрыптап ұсыну.
Зерттеу жұмысының нысаны: Солтүстік Қазақстан аймағы топонимикасы
зерттеу жұмысымыздың нысаны болып табылады.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері: Зерттеу жұмысымызда математикалық,
диахрониялық, индукция-дедукциялық әдістерді тиісінше қолдану жүзеге
асырылды. Жұмысты жазуда қазақ тіл білімі мен жалпы география, Қазақстан
географиясы бойынша теориялық, практикалық білім дағдылары орнымен
қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңызы. Зерттеу
жұмысымызда Солтүстік Қазақстан аймағы топонимикасының этнолингвистикалық
сипаты және оның қалыптасу тарихы, қазіргі өзгеру бағыты мен алда
атқарылатын жұмыстардың бағыты жөнінде біршама ғылыми жұмыстар жүргізуіміз
жұмыстың ғылыми жаңашылдығы болмақ. Ал жұмысымызда ұсынылған болжамдар мен
қорытындыларды, өзге де ақпараттық мәліметтерді тіл білімі мен география
пәндері бойынша қосымша материал ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен
және оның тараушаларынан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен,
сонымен қатар қосымшалардан тұрады.
І. НЕГІЗГІ БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ СОЛТҮСТІК АЙМАҒЫ ЖЕР-СУ АТАУЛАРЫНЫҢ
ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
1.1 Жер-су атауларын зерттеудің тарихи-теориялық негіздері
Республикамыздағы жер-су атауларын зерттеу өте күрделі мәселелердің
бірі. Жеріңнің аты –бабаңның хаты деген қазақ халқы. Қазақ даласының қай
тұсында болмасын, жер-су атауларының өзіндік қойылу себебі бар. Жер-су
атауларын ел тарихымен, мәдениетімен сабақтастырып, оларды қоғамдық
әлеуметтік саяси өзгерістермен ұштастыра қарастыру ұлттық тілімізді
зерттеудің қоғамдық рөліне қатысты академик Әбдуәли Қайдаров: Ең алдымен
оған тірек болар үш тағаны жазу сызуы (ұрпақ арасын жалғастырар алтын
көпірі), ономастика (жер бетіндегі ескерткіштер), терминология ( оның баю,
жаңару көзі) берік емес екенін мойындау қажет, - деп атап көрсетті.Демек,
ұлттық ономастиканың қоғамдағы рөлін белгілеу арқылы оны жаңа деңгейге
көтеруге болады. Бұл жұмыс ономастиканың негізгі салаларының бірі
топонимияны зерттеу арқылы жүзеге асады.
Кез келген аймақтың (аумақтың, регионның, өңірдің, өлкенің)
топонимиялық жүйесі ғасырлар бойы қалыптасқан: аймақтың табиғат
жағдайларын, сол өлкені мекендеген халықтың көне және жаңа тарихын өн
бойында сақтаған, ұлттың материалдық және рухани мәдениеттерінен көрініс
бере алатын көптеген жалқы географиялық есімдер жиынтығы, кешені болып
келеді.
Осы кезге дейін Қазақстандағы жеке аймақтардың жер-су атауы
ерекшеліктерін бейнелейтін атаулар бірлестігінің арнайы жете зерттелмеуі
байқалады. Солтүстік Қазақстан – адамзат баласы ежелгі замандардан бері
мекендеген, қазақ халқының тарихына тікелей қатысы бар сақ, ғұн, қыпшақ,
қимақ тайпалары мекендеген бұл аймақтың топонимиясында жергілікті табиғат
жағдайларынан хабар беретін атаулар тобы көрнекі орын алады. Солтүстік
Қазақстан аймағы жер-су атауларының өзіндік ерекшеліктерін бейнелейтін
атауларды зерттеудің маңызы зор деп білеміз.
Аймақтық топонимиялық жүйе ұлттық топонимиялық жүйенің құрамдас
бөлігі, сонымен қатар өзіндік аймақтық өзгешіліктері бар жүйелік
топонимикалық құрылым болып табылады. Топонимиялық аймақтың межелері
әкімшілік – экономикалық аумақтық межелерімен сәйкес келмеуі мүмкін, бірақ
әкімшілік –экономикалық құрылыстың тарихи, саяси, шаруашылық, этномәдени
факторлары аймақтық топонимиялық жүйені сипаттауда назарға алынады. Сонымен
қатар жергілікті тіл ерекшеліктерінің де аймаққа қатысы ескерілмек [2].
Солтүстік Қазақстан – қазақ халқының ұлт ретінде қалыптасуына аса зор үлес
қосқан көптеген айтулы тұлғалар шыққан қасиетті мекен. Солтүстік
Қазақстанның аумағы да орасан кеңістікті алып жатыр. Біз ғылыми жұмысы
барысында зерттеу нысаны ретінде алынған аймақтың географиялық орналасымы
мен шаруашылық –экономикалық күйіне де тоқталып өтелік.
Солтүстік Қазақстан аймағына Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Павлодар,
Ақмола облыстары жатады. Бұл аймақ Ресей Федерациясымен шектесіп жатыр.
Қазақстанның солтүстігінде Астана, Қостанай, Павлодар, Көкшетау, Петропавл
сияқты ірі қалалар орналасқан.
Солтүстік Қазақстанның табиғаты әр алуан, тамаша, бай. Бұл өңірде
Есіл, Ертіс, Тобыл өзендері ағып жатыр. Осы аймақта Бурабай, Баянауыл
сияқты әдемі демалыс –сауықтыру орындары бар. Солтүстік Қазақстанның біраз
бөлігін қарағай, ақ қайың, көктерек аралас көлемді ормандар алып жатыр.
Солтүстік Қазақстанның жануарлар және өсімдіктер дүниесі өте бай.
Осында өте көп дәрілік шөптер өседі. Ормандарында бұлан, қасқыр, қоян,
түлкілер, даласында киік мекендейді.
Бұл аймақтың ауа райы шұғыл континентті: жазы – аптап ыстық, қысы –
суық, аяз. Жаздыгүні жаңбыр жиі жауса, қыста қар көп жауады.
Солтүстік Қазақстан – астығы мол өлке. Республика бойынша дайындалатын
астықтың басым бөлігі осы аймақта өндіріледі. Аймақ ауқымында темір рудасы,
құрылысқа қажетті табиғи заттар, алтын, көмір қоры мол. Республикамыздың
экономикасында бұл аймақ ерекше орын алады.
Қазіргі уақытта Солтүстік Қазақстанда 24 қала мен 2 кент бар. Орталық
Қазақстаннан солтүстікке қарай Ақмола облысы орналасқан. Облыстың аумағында
республикалық маңызы бар Астана қаласы орын тепкен.
Республика халқының 24 пайызы Солтүстік Қазақстан аймағында тұрады.
Аймақтың еңбек ресурсы жоғары. Экономикалық белсенді халықтың үлесі 73
пайыз, жұмыссыздардың үлесі орта есеппен 7,8 пайыз. Солтүстік ауданның
урбандалу деңгейі 58 пайыз. Қала халқының үлесі төмен облыстарға Солтүстік
Қазақстан (35%) және Ақмола облысы (48%) жатады.
Мемлекетіміздің басқа аймақтарына қарағанда халықтың орналасуы
біркелкі, орташа тығыздығы 1 км2-ге 5,4 адамнан келеді[3].
Ірі өзен аңғарларында халықтың орналасу тығыздығы жоғары, оңтүстік
шығыс аудандарда халық сирек қоныстанған. Аймақ жерінде оңтүстік аймаққа
қарағанда шағын ауылдар көбірек және олардың арақашықтығы бір-бірінен
ондаған километрге алысырақ орналасқан. Жыл сайын ауылдық елді мекендерден
біржолата көшіп кетушілердің саны молая түсуде. Солтүстік Қазақстан
облысының Уәлиханов, Ақжар, Қостанай облысының Жангелдин, Амангелді, Ақмола
облысының Еңбекшілдер, Павлодар облысының Ақтоғай, т.б. аудандары халқы
жылдар өткен сайын азая түсуде. Және бұл аудандарда тұратын халықтың басым
бөлігі қазақтар.
Жыл сайын Солтүстік Қазақстан аймағында ондаған ауылдар болашағы жоқ
деп танылып, жойылып жатыр. Бұрынғы Көкшетау облысының Уәлиханов ауданына
қараған Қазанғап, Сарыадыр, Қойтас, Домбыралы, Азнабай, Терек, Жанбай т.б.
ауылдарының қазіргі күні орны ғана жатыр. Өзге ондаған ауылдар құрып
бітудің аз-ақ алдында отыр. Бұл бір ауданның ғана мысалынан алынған дерек.
Мұның өзі аталған өңірдің жер-су атауларын тездетіп зерттеп, ғылыми
айналымға түсірудің қажеттілігін көрсетеді.
Солтүстік Қазақстан аймағы аудандарының жер-су атауларын тарихи-
лингвистикалық тұрғыдан да, этномәдени ерекшеліктері тұрғысынан да зерттеу
кезек күттірмейтін іс деп білеміз. Әрі қазақ даласының Ресеймен шектескен
солтүстік өңірі – ұлттық топонимикасының тұнығы аса лайланған аймақ
болуымен де ерекшеленеді. Мұндай деңгейі тұрғысынан алып қарағанда
Солтсүтік Қазақстан аймағы топонимикасындағы мұндай халді Шығыс
Қазақстанның кейбір аудандарымен ғана салыстыруға болады. Аталған
аймақтарда қазақ халқы әлі күнге дейін елу пайыздық межеге жете алмай
отырғандығы да ономастика мәселелерінің дұрыс шешілуіне қолбайлау болып
отыр деп білеміз.
Осы мәселелерді басшылыққа ала отырып, біз өлке топонимдерін
зерттеудің тарихи-теориялық жалпы негіздерін қарастырып көрелік.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңіндегі адамдар өмір сүру үшін күрес
үстінде өзін қоршаған ортамен, табиғатпен, өсімдік, жануарлар дүниесімен
тікелей қарым-қатынасқа түсті. Олар күнкөріс пен тіршілік жағдайында жер
суға,табиғат құбылыстарына тәуелді болып келді. Сондықтан олар, ең алдымен
өздерін қоршаған ортаның қыр-сырын, тыныс тіршілігін ұғынуға тырысты.
Сөйтіп, адамдар көне замандардан бастап өздерін қоршаған дүниенің тау
тасына, өзен көліне, орман-тоғайына, түз даласына, ой қырына ат қойып айдар
тағабастады.
Алғаш пайда болған атаулар күрделі сипатта болған жоқ. Олар әдетте
жеке сөздерден тұрды және ол атаулар қайталанып та беріліп отырды. Бірте-
бірте ол сөздер географиялық терминдерге айналды. Жалқы есімдер адам
санасының дамуымен бірге күрделеніп, екі немесе одан да көп сөздер
тіркесінен құрала алатын дәрежеге жетті. Ондай күрделі атаулар құрамында о
баста жеке бір обьектінің атауы ретінде пайдаланылған өзен, көл, тау, дала,
су сияқты сөздер қолданыла бастады. Бара-бара таңбаланып объектінің атауы
ретінде оның сын-сипаты, сапасы және басқа да көптеген қасиеттері негіз
бола бастады[4].
Ономастиканың жер-су, елді мекен атауларының шығуы мен пайда болуын,
мағынасын, құрылымының дамуын, таралу аймағын, қазіргі жағдайын,
грамматикасын, фонетикалық пішінін, жазылуы мен екінші бір тілде берілуін
зерттейтін құрамдас бөлігі топонимика осылай қалыптасты.
Жер-су аттарының шығуы, қалыптасып дамуында лингвистикалық
факторлармен қатар табиғат құбылыстарының, жер бедері мен көрік келбетінің
ерекшелік сыр сипаты, бейне көріністері, қоғам өміріндегі тарихи,
әлеуметтік экономикалық және саяси өзгерістердің жай-жапсарлары тайға таңба
басқандай анық та айқын көрініс береді. Олар өткен өміріміз бен тірлік
болмысымыздың рухани байлығына тән мәдени ескерткіш ретінде ғана құнды
емес, бүгінгі таңда да стратегиялық тұрғыдан зор мән-мазмұнға ие. Өйткені
әрбір қоғам өмірі тарих деңгейінде қандай да болмасын, жер-су аттарының
қатысынсыз болған емес. Олар заман ағымына сай толысып, қазіргі өмірімізде
де ерекше қызмет атқаруда.
Республикамызда миллиондағын жер-су аттарының сыр-сипаттары мен қойылу
себептері, аталу заңдылықтары, тарихи даму жолдары ғасырлармен
үндес жатыр. Ғалымдардың болжамына қарағанда республикадағы жер-су
аттарының саны орта есеппен бір шаршы шақырым жер бір атауға ие деп
есептегенде, кемінде 2,5 миллионға жуық көрінеді. Бұған қазақтың данышпан
жазушысы Мұхтар Әуезовтың: Біздің қазақ жер аты, тау атын ертеде сол
ортаның сыр сипатына қарай қоя білген жұрт. Қайда қандай бір өлкеге
барсаңда, жер, су, жапан дүзде кездескен кішкене бұлақ атының өзінде
қаншама мән мағына, шешілмеген құпия сыр жатады[5]деген сөзі дәлел. Ұлан
байтақ жеріміздегі осыншама атаулар талай ғасырдың кәрі шежіресі дерлік.
Барлық өңірлер сияқты, Солтүстік Қазақстан аймағындағы жер-су
атауларын да екі үлкен топқа бөлуге болады. Олардың бір бөлігі ірі
географиялық нысандар атаулары болса, екіншісі кіші нысандар атаулары болып
саналады. Бұларды ономастикалық ғылыми терминмен макротопоним және
микротопоним деп атайды.
Макротопонимия. Халыққа кеңінен танылып, ресми тұрғыдан белгілі
болған ірі физикалық географиялық нысандар аттары. Макротопонимдер сол
территориядағы табиғаттың көріністеріне және байлықтарына, оның
ландшафтарына, жер бедеріне, шаруашылығына байланысты болады.
Ал микротопонимия белгілі аумаққа тән ұсақ физикалық географиялық
нысандардың, яғни өзен мен көлдердің, көлшік, бұлақ пен бастаулардың, құдық
пен жылғалардың, жыра мен сай салалардың, жота мен төбе, төбешік, қыр
қыраттарының, шабындық пен пішендіктердің, қыстау мен жайылымдарының
аттары. Бұл макротопонимдер және микротопонимдер деген терминдерді тіл
біліміне алғаш рет А.В.Суперанская және Э.М.Мурзаев қолданды.
Кіші аймақтық топонимияның ерекшелігі – аудан тіпті белгілі бір ауыл
әкімшілік (ұжымшар) территориясы көлемінде микротопонимдік жүйе құра
алатындығы.
Микротопонимдерге тән тағы бір басты өзгешелігі – белгілі бір аса
көлемді емес (шектеулі) аймақтың аудан, ауыл (ауыл іші немесе маңайы)
микротопонимдік жүйесінде болуы. Осыған байланысты микротопоним шартты
түрде азғана адамдарға мәлім, уәжділігі жергілікті тұрғындарға ғана белгілі
және ұсақ нысан (объект) атауы ретінде карталарда белгіленбеген.
Микротопонимдердің осындай сипаттары кіші аймақ(аудан) топонимдерге, яғни
аудан аймақтық топонимиялық жүйе бірліктеріне тән деп айта аламыз. Мұның
өзі Солтүстік Қазақстан аймағы өңірлеріне тән.
Солтүстік Қазақстан аймағы топонимдерінің ішінде сан жағынан молы да,
көбі микротонимдер. Олардың өлкеде мейлінше болуының заңды себебі де бар.
Солтүстік Қазақстан аймағы табиғат жағдайлары өте алуан түрлілігімен
ерекше.
Топонимдердің, әсіресе, эндонимдердің ең негізгі қасиеті олардың
тұрақтылығы, сол үшін де мұндай атаулар адамзат тарихы, мәдениеті және тілі
жөнінде көне ғылыми мәліметтер береді. Мысалы, географиялық атаулардың
құрамын зерттеу сол аймақты ежелгі заманда қандай тайпалар, халықтар
мекендегенін анықтауға, олардың өткен тарихының ерекшелігін қалпына
келтіруге, тараған жерінің шекарасын белгілеуге, орын ауыстыру, бағытын
шамалауға, бұрынғы мәдени және экономикалық орталықтарын, сауда жолдарын
т.б. білуге болады. Осы мағынада топонимдер тарих, этнология, археология
және тіл біліміне нақтылы мағлұмат береді.
Жер-су атауларының пайда болуын, мән мағынасын айтылуы мен
жазылуындағы ерекшеліктер мен өзгерістерді зерттейтін топонимика ғылымы өз
ішінде өзара байланысты бірнеше салалардан тұрады:
- ороним – жер беті бедерінің кез келген атауы;
- зооним – жануар атауларынан пайда болған атаулар;
- фитоним –өсімдік атауларынан пайда болған атаулар;
- антропоним – кісі есіміне қойылған атаулар;
- геолоним – батпақ атаулары;
- гляционим – мұздық атаулар;
- дримоним – орман массивтерінің атаулары;
- этнонимдер – ру, тайпа атаулары;
- мифоним – аңыз, әңгіме, эпостардағы қиялдан туындаған атаулар;
- спелонимдер – үңгір атаулары;
- некронимдер – қорған атаулары;
- инсулоним – арал атаулары;
- ихтоним –балық атауларынан пайда болған атаулар;
- орнитоним – құс атауларынан пайда болған заттар;
- геноним – тек, ген, ұрпақ кезеңінің атаулары;
- космоним – онимнің түрі, галактика мен ғарыш денелерінің, жұлдыздар
мен жұлдыз шоғырларының атаулары;
- ойконим – қала, елді мекен атауы;
- хороним – топонимнің түрі, табиғи әкімшілік аумақтық бірліктердің
атаулары;
- геоним – кен байлықтарының атауларынан пайда болған аттар;
- гидроним – су нысандарының атаулары, гидронимнің өзінен сала ішілік
келесі бағыттарды бөліп көрсетеді;
- лимниним – көл аттары;
- потамоним – өзен аттары, бұлақ аттары, құдық аттары;
- Урбоним – қала ішілік нысан атаулары, урбанонимның өзінен сала
ішілік келесі бағыттарды бөліп көрсетеді;
- годоним - көше атаулары;
- агороним – алаң атаулары;
- эмпороним – дүкен атаулары;
- дромоним – жол қатынасы тораптарының атаулары.
Топонимика тіл тарихын зеттеуде маңызды дерек көзі болып саналады.
Өйткені кейбір топонимдер архаизмдер мен диалектизмдер тұрақты сақтайды,
көбінесе олар сол аумақты мекендеген халықтың субстрат тілдерінен бай
мағлұмат береді.
Топонимдердің халық берген дұрыс нұсқасын барлық жағдайда және басқа
тілдерде дұрыс жазылуының маңызы зор. Жергілікті географиялық атауларды
басқа тілдерге қатесіз берудің іс жүзіндегі жолы, транскрипция және
транслитерация әдістері болып табылады. Бұл әдістердің географиялық
нысандары картаға, атласқа түсірілгенде, түрлі әдебиет, бұқаралық ақпарат
құралдарының беттерінде және коммуникацияның барлық саласында олардың
атауларын дұрыс жазуға көмектесетіні анық.
Адамдар өздерін қоршаған ортаны, ондағы түрлі нысандарды белгілеу
барысында туғызатын көптеген жаңа атауларына арқау болған күнделікті тұрмыс
тіршілігіне қажетті әртүрлі құралдардың атаулары тұрмыс пен тіршіліктің,
кәсіпшілік пен шаруашылықтың көріністерін құнды мәлімет берсе, наным сенім,
түсінік пен тіл шеберлігінің негізінде қалыптасқан атаулар ұлттық таным
түсінік тұрғысынан бастаулардың бірі болып табылады.
Бай халық қазынасының осы күнге дейін зерттеушілер назарын аударып,
халқымыздың ғылыми тілінің жасалуына негіз болуының өзін тарихи
феномендеуге болады. Бұл жөнінде 1910 жылы шағатай тілінде жарық көрген
Тауарихи хамсий шарқит кітабында Құрбанғали Халид былай жазған: Менің
өте таң тамаша болатыным қазақ оқымаған халық деген лақап айтылады. Ал
жағрапия, астрономия сияқты арнаулы пән оқымай білуге қиын соғатын жердің
белгілерін айырып, соған дәлме-дәл ат қойып сөйлейді[6].
Жер-су аттарының өздері белгілейтін обьектінің сапасын сипаттауы
топонимдердің географиялық қасиетінен ғана туындамайды, олардың қоғам мен
қатысына да байланысты. Сондықтан әрбір атаудың этимологиялық тұрғыдан
қалыптасу себептері мен жолдарын көрсету ғылыми маңызды мәселе. Ал ол
себептер көбінесе, тарихи сипатта келеді.
Қазақ топонимиясында сан ғасырлық көшпелі мал шаруашылығының
доминантасы өз ізін қалдырды. Зерттеушілер көшпелі мал шаруашылығы
өркендеген түркі-монғол халықтарында географиялық терминдердің аса бай,
жіктелген сипатта жинақталғандығын ерекше атап өтеді. Ғ.Қоңқашпаевтың
мәліметтеріне сәйкес, қазақ халқының 600 географиялық термині бар және
Қазақстандағы жергілікті топонимдердің жартысына жуығы халықтық терминдер
негізінде жасалған[7] ...
Географиялық атаулар құрамындағы халықтық терминдер мен оларға
жалғанған әр түрлі өсімдік, етістік тұлғаларда сырт көзге байқалмайтын
заңдылықтар бар; бұларды ескеріп, үлкен мән бермеген жағдайда қазақ тілін
төл тілім деп есептейтін адамның өзі топонимнің нақты мағынасын аша алмауы
мүмкін.
Қазақстан Республикасы егеменді ел болғалы ұлттық саяси мәселелерді
қазіргі талап тұрғысынан шешу үшін ономастика мен топонимикалық
зерттеулерге зор талаптар қойылады.
Қазіргі кезде қазақ ономастикасы, жер-су атауларының шығу тегі жайлы
зерттеу еңбектері, топонимикалық сөздіктер жарық көруде, мерзімді баспа
сөзде топонимика тақырыбындағы мақалалар жиі жарияланып, география,
лингвистика, тарих тұрғысында түсіндірілуде.
Бүгінгі кемел уақытымызда ту етіп көтеріп отырған мемлекеттік тілдің
аясын кеңейту мәселесінің бір ұшы ономастикаға келіп тіреледі. Қазақстан
Республикасындағы Тіл туралы заңының негізгі талаптарына сәйкес мемлекеттік
тілді қолдану мен жүзеге асыруды талаптарына сәйкес тіліндегі
терминологияны заман талабына сәйкес мазмұнды қалыптастырып, бір жүйеге
қажеттігі туып отыр.
Ұзақ жылдар бойы халықаралық терминдер мен географиялық атаулар орыс
тіліндегі транскрипция арқылы қазақ тіліне енгізіліп, қолданылып келді.
Дегенмен, Қазақстанның халықаралық қатынастарының аясы кеңіп, қазақ
тіліндегі бөгде сөздерге терең талдау жүргізіп жатқан қазіргі кезеңде
көптеген атаулар мен терминдер жазылып, айтылуына қатысты ғылыми таластар
туындайтыны сөзсіз. Осы жағдайда шет тілдерін және қазақ тілін жетік
меңгерген ғалымдардың ғылыми негізделген қорытындылар беруі қажет болып
отыр.
Халықтың географиялық терминдердің топонимикалық зерттеулердегі
маңызын белгілі географ, топонимист Э.М.Мурзаев былайша түйіндейді:
Терминдер – топонимиканың негізі, олар географиялық атаулардың мағыналық
мазмұнын анықтайтын бөлігі болып табылады... Кез келген топонимикалық
зерттеу халықтық географиялық терминдерді талдаудан басталуы қажет және
қазіргі, сол сияқты түбірлі жергілікті терминология міндетті түрде
ескерілуі қажет[8]. Осы тұжырымды басшылыққа ала отырып, қазақтың жер-су
аттарын зерттеу, олардың мағыналық жүктемесін ажырату ісін халықтық және
жергілікті географиялық терминологияның кейбір ерекшеліктерін талдауға
болады.
Қазақ топонимиясының күрделілігінің бір белгісі – қазақ жерінің
кеңдігі мен көптігі, әрі онда орналасқан географиялық атаулардың бірін-
бірі онша жиі қайталамайтындығы болып табылады. Географиялық атаулардың
тарихи маңыздылығы оларды мәңгілік құбылыстар қатарына жатқызады.
Дүниежүзілік өркениетте бүгінгі таңда жойылып кеткен кейбір өлі тілдердің
элементтері тек жер-су атауларында ғана сақтағаны белгілі. Мысалы, тарих
үлесіне жататын бұлғар, хазар тілінің деректері осы атаулар арқылы бізге
жетіп отыр. Сондықтан географиялық атауларды зерттеу өте өзекті және әр
түрлі ғылым салаларына қатысты мәселелерді кешенді түрде қарыстыруға
қажетті проблеманың бірі болып саналады.
Біз келесі тараушада Солтүстік Қазақстан аймағы топонимдерінің өзіндік
ерекшеліктері жайында қарастырып, топонимдердің әр кезеңдегі өзгерістеріне
мысалдар келтіретін боламыз.
1.2 Солтүстік Қазақстан аймағы топонимдерінің ерекшеліктеріне шолу
Солтүстік Қазақстан топонимдерінің өзге аймақтарға қарағанда өзіндік
ерекшелігі бар екендігі анық және оны топтастыру принциптерін айқындаудың
қазіргі таңда маңызы зор.
Кез келген географиялық атау ең алдымен, әрбір халықтың тарихи және
мәдени ескерткіші. Жылдар, оның иіріміндегі адамдар, олардың өміріндегі
оқиғалар осының бәрі өткінші. Олар қашан болса да тарихтың үлесіне тиіп,
кейінгі ұрпаққа, көбінесе, топонимдер арқылы ғана жетеді. Тіпті ең жаңа
топонимнің өзі көп кешікпей-ақ тарих қойнауына кіреді.
Солтүстік Қазақстан аймағының географиялық атауларының қойылуы
аумағындағы табиғат көріністеріне және байлықтарына, оның ландшафтына,жер
бедеріне, өсімдік жамылғысына, жануарлар дүниесіне, объектінің түр түсіне,
қасиетіне, немесе сол обьектінің басқа бір затқа ұқсатуға, шаруашылығына
теңеуге байланысты қойылған. Өлкенің топонимінде көп кездесетін атаулар
географиялық жалпы жағынан олардың негізгі ұйытқысы географиялық жалқы
атаулар болып табылады.
Атаулардың қалыптасу төңірегіндегі шынайы да толық ономастикалық
тұжырымдар тек таза лингвистикалық ғана емес, сонымен бірге философиялық,
логикалық, тарихи, этнографиялық географиялық т.б. материалдар негізінде
құрылуы тиіс. О.Т.Молчанованың зерттеуінде жалқы есімдердің қалыптасуына
негіз болатын мынадай факторларды көрсетеді:
1. Тәжірибе. Қоршаған ортаны тау арқылы, сол жердің бұрын таныс емес
белгілері адам санасында обьектінің образы пайда болады. Атаулардың басты
қасиеті негізгі белгілерінің байлаулы келеді.
2. Тілдік құралдар.Тілдік құралдар гидронимдердің қалыптасуына негіз
болады. Олардың номинативтену процесі де тілдік құралдар арқылы жүзеге
асады. Әрине, тіл тілде номинативтенудің көптеген әдіс-тәсілдері бар.
Алайда, олардың арасында тілдік құралдар ерекше орын алатынын да есептен
шығармаған дұрыс.
3.Жеке және жалпы психология. Аталу процесінде адамдардың жеке және
жалпы психологиясының алатын орны ерекше. Жер-су атаулары қызметінде
жұмсалатын сөздің сементикалық құрылымы екі компоненттен тұрады: сигнификат
сөзбен берілетін жалпы ұғым; денатот сол сөзбен аталған нақты объект. Аталу
процесінде сигнификат лингвистикалық ауқымынан шығып, атаумен объект
арасындағы дәнекер бөлікке айналады. Атаулардың қойылу процесінде адамдар
тобының және жеке индивидумның мәні зор. Кез келген географиялық атау, ең
алдымен, жеке адам арқылы жасалып, жалпылық сипатқа көпшіліктің пайдалануы
арқылы жетеді.
4. Қоғамның маңызы. Атаулардың қалыптасып, бекітілуіне қоғамның
тигізер әсері мол. Кез келген атаудың, соның ішінде жер-су аттарының
әлеуметтік мәні ерекше екендегін ешкім жоққа шығара алмайды. Оны тарихи
деректердің өзі дәлілдеп отыр. Жалқы есімдер, тілдік жүйенің негізгі
элементтеренің бірі ретінде халықтық мәдениеттің құрамдас бөлігі болып
табылады. Халық арасындағы миграция географиялық атаулардың да миграцияға
ұшырауына себепші болып отырады. Бүгінгі таңда жер-су атауларының берілуі
мен өзгертілуі өте жоғары мемлекеттік құрылымдар тарапынан бақыланып
отыратыны да сондықтан.
5. Сыртқы жағдай. Сыртқы жағдай атауларға үнемі әсерін тигізіп
отырады. Кейде өзендер мен көлдер, орман тоғайлар жойылып, табиғатта
олардың атаулары ғана қалып отырады. Әлбетте, ол атаулар белгілі бір
географиялық объектінің сыртқы сипатына сәйкес қалыптасады[9].
Қазақ елінің тарихы бай көне өлкелерінің бірі – Солтүстік Қазақстан
аймағы. Сондықтан да оның территориясындағы жер-су аттарының табиғатын тану
бүгінгі тіл біліміндегі өзекті мәселелерінің бірі болып есептелінеді. Кез
келген аймақтың макротонимдері сол жерге келіп қоныстанған, халықтың
тілінде емес, керісінше, сол жердің тұрғылықты тілінде қалыптасады.
Сондықтан білгілі бір аймақтың жер-су атаулары сол өлкені ерте заманда
мекендеген адамдар, этнос, ұлт өмірінен тұрмыс тіршілігінен, салт-
дәстүрінен аса құнды мәліметтер береді.
Әрбір халықтың болмысы, оның жер бетінің тыныс тіршілігі сөзбен
таңбаланады. Халықтық тілдегі осындай дәйекті күрделі бір саласы
топонимдер. Топонимдердегі деректер белгілі бір географиялық ұғым атаулары
болғандықтан, олар арнайы сұрыпталған лексикалық қабаттардан тұрады. Көне
дәуір куәсі болып табылатын аймақ топонимдері халықтың этнографиялық
қоғамдық әлеуметтік жәй күйінен өткендігі, өмір тіршілігінен әр қилы
мәлімет береді. Адамзат қоғамының көп жылғы дәстүрлі түрдегі шаруашылық
мәдени қызметі, географиялық орта, территорияның этникалық құрамы,
тұрғындардың дүние танымдығы ерекшеліктер, тарихи жағдайлар діни
көзқарастар кез келген этностық топонимия жүйесін құруда шешуші рөл
атқарады.
Тарихи сыр мен шежіреге толы Солтүстік Қазақстан топонимдерінің
құрамында да қазақтың ертедегі көшпелі өмірімен, мал шаруашылығымен, тұрмыс
салты мен тығыз байланысты, облыс территориясының фаунасы мен флорасына,
ландшафтына және саяси әлеуметтік тарихына байланысты көне сөздер мен сөз
тіркестерінің, бүгінгі тілдегі категорияларға ұқсамайтын тұлғалардың
дыбыстық ерекшеліктері мен грамматикалық көрсеткіштердің тарихи сілемдері
кездеседі. Бұл құбылыстар тек синхрондық тұрғыдан ғана ескерткіштерімен,
тіл дамуының барлық деңгейін қамтитын тарихи сілемдері мен тарихи
салыстырмалы, тарихи этнологиялық, этнолингвистикалық негізде зерттеліп,
диахронды тұрғыдан да анықтауды қажет етеді.
Ресей ғалымы В.А.Никонова топонимдерді зерттеу жұмыстарында
географиялық атауларды топқа бөлуді, олардың аталу тұрғысынан қарайды.
Топонимдерді зерттеуде оларды үш түрлі семантикалық типке бөлуді орынды
санайды. Ғалымның пікірінше, олар:
1. Географиялық обьектілердің белгісіне қарай;
2. Обьектінің қай аймаққа тәндігіне қарай;
3. Арнайы қойылған атаулар[10], - болып бөлінеді.
Қазақстан топонимикасында бұл мәселе тіл мамандарының зерттеулерінде
көрініс тапқан. Осыған байланысты мыналарды ескеру қажет:
- Кеңес дәуірінде жүргізілген арнаулы комлексті зерттеулер нәтижесінде
аймақтың табиғат жағдайлары мен ресурстары жөнінде нақты мағлұматтар
жинақталып, осы кезеңде аймақтың байырғы географиялық атауларының кейбірі
жойылып, бұрмалануға ұшырады;
- Жалпы алғанда, Солтүстік Қазақстан топонимиясының қалыптасуын
дергілікті табиғат жағдайларын дәстүрлі дүниетаным мен шаруашылық
қажеттерге орай байланысты жүрген тарихи құбылыс деп бағалауға болады;
- Солтүстік Қазақстан аймағының топонимикалық жүйесінде жергілікті
табиғат ерекшеліктерінен хабар беретін тобы көрнекті орын алады.
1990 жылдан бергі уақыт қоғамымыздың саяси өміріндегі ерекше
кезеңдерінің бірінен саналады. Оның ең басты білгілерінің бірі ұлттық
мәдени дәстүрлерімізге қайта ұмтылыс. Бұл поцесс, сөз жоқ осы аймақты
мекендейтін халықты топонимикалық көзқарасының қалыптасуына да негіз болды.
Жер су атаулары табиғи ортаның тұрақты құраушыларының қатарына жатады.
Атаусыз географиялық обьект жоқ. Атаулар кез келген жердің, обьектінің
сыртқы сипатын, ішкі сырын көрсете алады. Белгілі бір жердің, болмаса
өлкенің топонимдерін зерттеудің зор мәні барын XIX ғасырдың бірінші
жартысында орыс ғалымы Н.И.Надеждин: Топонимика жер тілі, ал жер кітап,
сол кітапта адамзат тарихы географиялық атауларда жазылып қалған[11], -
деген орынды пікір айтқан. Шындығында да әр атау өзінше бір сыр шерте
алады. Халық оның себебін біле алмаса да, өзінің қиялымен өңдеп, жауап
табады. Жазушы К.Паустовский: Географиялық атау – елдің поэзиялық
тұлғалануы[12], - деп жазған болатын.
Солтүстік Қазақстан топонимиясында табиғат жағдайларының бейнеленуіне
мән берген дұрыс болмақ. Табиғи орта және топонимдер мынадай болып келеді:
Қазақ халқы ежелден мекен еткен ортысының байтақ та, жомарт табиғатын
жоғары бағалаған. Халқымыздың дәстүрлі мәдениетінде дінге сенуден гөрі
табиғатты пір тұтып, табиғаттың сырын ұғып, тілін білуге құштар болуы
басым; қазақтар табиғатты бағындаруды, өзгертуді қаламаған, қайта кейінгі
ұрпағына табиғат пен тіл тауып, келісімді өмір сүруді үйреткен.
Халқымыздың мақтанышы Шоқан Уәлиханов: Табиғат пен адам! Өзіңіз
айтыңызшы, тіршілікте одан ғажап, олардан құпия не бар?, - дей келе
қазақтар киеге үлкен мән береді.Табиғаттағы мекен жайлар мен атамекенді,
кейбір жануарлар мен құстарды, көшпелі тұрмысқа қажетті заттарды киелі деп
қастерлеген. Осы аталғандарды құрмет тұту, ырым жорасын жасап тұру, адам
баласына байлық пен бақыт, құт әкеледі. Халық ұғымында табиғат деген сөз
қасиетті жер деген мағынаны білдіреді[13], - деп атап көрсеткен.
Қазақ халқы табиғаттың пайдалы қазбаларын өндіріп, жерді өңдеп,
жануарларды қолға үйретіп, өсімдіктердің көптеген түрлерін пайдалана
отырып, өздері мекендеген жерлердің ландшафтысының бет-бедерін, таулардың
геоморфологиялық құрылысын, өзен көлдер суының ащы тұщылығы мен көлемін
ағысын анықтайтын құбылыстарға ат қою процесі адам ізденісінің,
тәжірибесінің тілдік көрінісі ретінде қарастырылады.
Тілдің танымдық рөлі оның қалыптасуынсыз адам санасында болмыстың
бейнеленуі мүмкін еместігімен түсіндіріледі, яғни тілде бекітілген
табиғат туралы білім адамдардың дүниетанымы мен мәдениетінің сипатын
анықтайды.
Сонымен тіл өзінің категориялық, философиялық теориялық мәртебесінде
танымдық әрекеті тіркеу мен жіктеудің ерекше тәсілі ретінде көрініс
береді. Тілдің аталған функциялық маңызы, біз қарастыратын мәселелер
тұрғысынан алғанда, географиялық шындықты байнелеумен анықталады.Сондықтан
да қазақ халқының терминологиясы аса бай болумен ерекшеленеді.Бұл жүйенің
қалыптасу тарихы халықтың тарихымен, өзі тіршілік етіп отырған табиғатты
қорғау және сан алуан байлықтарын барынша ұқыпты пайдаланумен, табиғат
жағдайларымен, мал шаруашылығын ұйымдастыру сипатымен, жергілікті халықтың
тіл құрылымымен тығыз байланысты.
Солтүстік Қазақстан топонимдерінде бейнелеу заңдылықтары мен табиғат
жағдайларының өзіндік ерекшеліктері бірнеше тұжырымдар түрінде көрсетеміз:
1. Солтүстік Қазақстанның геологиялық құрылысы мен жер бедерін
бейнелейтін атаулар;
2. Климат жағдайлары мен ішкі суларының топонимдерде көрініс табуы;
3. Өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесінің географиялық атауларда
бейнеленуі;
4. Географиялық ландшафттар топонимиясы;
Солтүстік Қазақстан топонимикасын қалыптастыруда су көздерінің маңызы
өте зор, өйткені құрғақ климат жағдайында жер атаулары да осы су
төңірегінде байланысты жиі қойылды. Бүкіл Қазастандағы сияқты Солтүстік
Қазақстанда да бұлақ, су, құдық, көл деген сунысандарының
атауларынан құрылған, Құдықағаш, Аққұдық, Ақбұлақ, Қарасу, Ақсу, Қаракөл,
Қарабұлақ т.б. сияқты атаулар жиі кездеседі.
Дөңгілағаш, Аралағаш, Қарағаш, Қосағаш, Тауағаш, Қызылағаш сияқты жиі
кездесетін дримонимдер көбінесе Солтүстік Қазақстан өлкесіне тән.
Жер-су атауларының дені суға, жер бедеріне, өсімдікке жан жануарларға
байланысты қойылғанымен, біраз бөлігі адам, ру аттарының төңірегінде
қалыптасқан. Адам атаулары жерге, көбінесе, жерленген жеріне, салған
нысанына, сондай-ақ болған оқиғаға қарай қойылады. Мәселен, Самарбай, Бейіс
хазірет, Үш қыз, Байдалы т.б. атаулар белгілі бір адамдарға байланысты
болса, Ханқашқан, Торатөлген, Қалмаққырылған, Орысшапқан т.б. атауларда
болған оқиғаның сілемі жатқанын байқау қиын емес.
Адам жерге атты оның сыртқы пішініне, яғни жер бедеріне қарап қояды.
Мәселен, тау, сай, ойық, жарық, шың, жар, төбе, бел,
бауыр, мұрын, ауыз, қолтық, аяқ т.б. халықтық географиялық
терминдер Солтүстік Қазақстан топонимиясынан кең орын алған: Талдысай,
Қызылсай, Қаражар, Ақжар, Қызылжар, Қаратөбе, Жаңатөбе, Ақтөбе, Көкшетау,
Қарабауыр, Аққұдық, Сарыбел, Құсмұрын, Сарауыз, Кеңқолтық, Аяққұдық, т.б.
болып келеді.
Солтүстік Қазақстан топонимиясында аймақтың геологиялық құрылысын
бейнелейтін атаулар ерекше орын алады.
Солтүстік Қазақстан аймағының жер бедері типтері мен пішіндерінің
әркелкі болуына байланысты сөздер қоры мол және жер бедерлерінің нақтылы
орографиялық терминологиясының да мейлінше бай болуын аңғарамыз. Бұл өңір
оронимдеріндегі орографиялық терминдердің кейбіреуі ғана жергілікті
ландшафт ерекшеліктеріне ие.
Көшпелі мал шаруашылығын ұйымдастырудың өзі, жер бедерін жақсы
ажыратып, ерекше жер бедері пішіндерді бір орыннан екінші орынға көшу
барысында бағдарлаушы нүктелер ретінде ерекшелеуге негіз болды.
Оронимдер құрамындағы терминдер жер бедерінің жіктелу сипатын дәл
бейнелейді, бұл мәліметтер табиғатты пайдалану барысында маңызды болды. Бұл
ретте топонимдердің пайда болу себебі ғасырлар бойы дала әлемін мекен еткен
көшпенділердің сол далада ықтасын іздеп, босқа көше бермегеніне, өздерінің
табиғат туралы ұғым түсінігін шыңдап, сол табиғатты рухани әлеміне
айналдыра білгенінің айғағы. Осындай тереңнен тартылған факторлардың
сабақтастығына назар аударып, өңірдің оронимиясы мен ойконимі табиғи бітім
жаратылысы заңдылықтарымен күшті жіктелген, метафораларға бай, жергілікті
ландшафт ерекшеліктерін дәл бейнелейтін атаулардан тұратын жетілген жүйе
ретінде қалыптасты деуімізге болады.
Тау термині қысқармай, атаулар құрамында тұтас сақталады. Тау
аттарында жер бедері, пішіні, биіктігі, оны құрайтын тау жыныстарының түсі,
органикалық дүниесі, пайдалы қазбалары, климаттық көрсеткіштері анықтауыш
сөздер ретінде терминге қосарланады. Тау терминінің негізінде қалыптасқан
оронимдердің лексикалық семантикалық ерекшеліктері Солтүстік Қазақстан
өңірінде біршама ұшырасады.
Тау термині негізінде жасалған оронимдердің семантикалық топтары
түсі бойынша(Көкшетау, Ақтау), табиғи орналасымы бойынша (Жалғызтау), түрлі
сипаттары бойынша (Айыртау, Сандықтау, Жамантау, Баянтау, Ерейментау,
Желтау, Жыланды тау), жалқы есімдерге байланысты (Қожас тау, Тұяқ тау,
Ақбура тау), т.б. түрліше атағандығын көреміз.
Көне заманда тау – күш, беріктік көрсеткіш символы саналған. Тау
аттары лауазымға қосарланып айтылатын болған. Мұның өзі таудың биік,
жоғары, аспанға, яғни тәңірге жақын деп білу ұғымынан шығып жатады.
Ертеректе жаугершілік заманынан биіктікте қарауыл тұратын күзет орны
қызметін атқарған.
Халықтың табиғатты пайдалану қазіргі ғылыми-практикалық маңызы
шаруашылық ұйымдастыру, табиғат қорларын сақтау мен тиімді пайдалану
үрдістерін танып білу, іс жүзінде қолдану мәселелерімен шектелмейді. Бұл
мәселенің топонимика ғылымына қатысын халықтың шаруашылық мамандануының жер
бедерін атауда маңызды рөл атқарғанымен түсіндіруге болады. Басқаша
айтқанда, жергілікті халықтың табиғатты пайдалану ерекшеліктері Маңғыстау
облысы оронимдер жүйесінің мағыналық жүктемесін байытып, өзіндік сипатын,
жер бедерінің құрылымдық ерекшеліетерін анықтап береді.
Қоғамымыздағы өзгерістер рухани дүниеміздегі жаңғыру үрдісі елімізідің
тарихын, сол тарихтың құрамдас бөлігі болып табылатын этностың ұлттық
тарихын, салт-дәстүрін, наным-сенімін, тыныс-тіршілігін жан-жақты және
терең зерттеуді талап етіп отыр. Елбасы Н.Ә.Назарбаев жер-су атауларының
тарихилығы мен көнелігіне ерекше мән беріп, оны зерттеудің бүгінгі
мемлекетіміздің саяси стратегиясы үшінде маңызы бар екенін атап көрсетті.
Әрбір азамат тарих қойнауына тереңдеу арқылы өзінің ата-бабалары қалдырған
осындай кең байтақ жердің лайықты мұрагері болуға ұмтылсын - деген болатын.
Бұл тұрғыдан, Солтүстік Қазақстан өлкесінің гиронимдерін тарихи-
лингвистикалық жағынан зерттеу, бір жағынан, бір тілінің лексика,
этимология саласын тың деректермен толықтырса, екінші жағынан, ұлттық
сананың дамуындағы су атауларының рөлі секілді бұрын терең анықталмаған
мәселелерді шешуге бағытталады.
Топонимиканың күрделі де көлемді саласының бірі – гидронимия деп
аталады. Ол – грек тілінде гидро-су, оним-атау, яғни, су атаулары ұғымын
береді. Демек, гидронимия өзендер мен көл, көлшіктер, қайнарлар мен бастау,
бұлақ, құдықтардың бір сөзбен айтқанда – су объектілерінің жиынтық аты.
Гидронимдер – ұзақ және тұрақты түрде бірнеше ғасыр халыққа атау ретінде
қызмет ететін топоним түрі. Елді мекендер атауларына қарағанда су, өзен,
көл, сай атаулары көбінесе тұрақты келеді. Өйткені елді мекендер түрлі
тарихи оқиғаларға баиланысты, қоғамдық формацияның ауысу, өзгеруіне орай
жойылып отырса, су, құдық, шыңырау атаулары ғасырлар бойы сақталып, кейінгі
ұрпаққа жетіп отырады. Солтүстік өңірде мынадай гидорнимдер кездеседі:
Ақмырза, Ақсу, Ақбастау, Атансор, Аймақкөл, Ақкөл, Аяқкөл, Ащыкөл, Айымжан,
Ақбұлақ, Әулиекөл, Балықты, Бұрлық, Бурабай, Бірсуат, Дос, Дәуқара,
Естеккөл, Есілкөл, Есіл, Жабай, Жекекөл, Жыландыкөл, Жалпақсаз, Жалтыр,
Жаркөл, Жаңасу, Жамансу, Жаманарық, Жөкей, Жамантұз, Жартас, Жарсуат,
Зеренді, Имантау көл, Иманбұрлық, Итемген, Күміскөл, Көккөл, Комбазкөл,
Күркіреуік, Кедей, Күркілдек, Қарасор, Қараүңгір, Қаракөл, Қалыбексор,
Қатаркөл, Қалмақкөл, Қарасу, Қырыққұдық, Қорғалжын, Қоскөл, Қылышақты,
Қопа, Мамай, Мезгілсор, Мейрамкөл, Нұра, Өтесбұлақ, Сулыкөл, Солдаткөл,
Саумалкөл, Сілетітеңіз, Сарысу, Сарыкөл, Тастыкөл, Тереңкөл, Тораңғылы,
Торғай, Тобыл, Улыкөл, Шағалалы, Шідерті, Шабақты көл, Шөптікөл, Шұбарсу,
Шортанды, Шортанкөл т.б.
Қазақ ономастикасын алпыс жылдан астам уақыт бойы тынбай зерттеп келе
жатқан филология ғылымдарының докторы, профессор Телғожа Жанұзақов: Қазақ
топонимистерінің лексика-семантикалық классификацияға назар аударуының ең
басты мәні топонимдерді лексикалық тұрғыдан топқа бөле отырып, мән
мағынасын ашу, олардың адамның іс-әрекет,тұрмысы, қоғамдық өмірімен
байланысын анықтап білу болып табылады[15],- деп нақты тұжырымдайды .
Осыған орай ғалымдар ұсынған принцип негізіне сүйене отырып гидронимдерді
төмендегідей екі топқа бөлдік:
А) объектінің физика-географиялық сипатын көрсететін гидронимдер;
Б) адамдар шаруашылық, тұрмыстық іс-әрекеттері мен қоғамдық
қатынастарын көрсететін атаулар,
Объектінің физика-географиялық сипатын көрсететін гидронимдер жер
бедеріне және географиялық объектінің өзіне ғана тән ерекше қасиетіне
байланысты қойылған атаулар, өсімдіктер мен жан-жануарлар атауларына
байланысты, түр-түс иен сандық ұғыммен, қазба байлықтар атауларымен
байланысты т.б. сөздерден қойылған атаулар жатады.
1. Жер бетінің жер бедеріне және географиялық объектінің өзіне ғана
тән ерекше қасиетіне байланысты қойылған атаулар.
Қазақ гидро жүйесінде атау жасауда жердің бет-бедерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz