Қысқарған сөздер түрлері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
2. Қысқарған сөздердің тілдік табиғаты, ерекшеліктері
2.1. Қысқарған сөздердің жасалу жолдары
2.2. Қысқарған сөздер түрлері
2.3. Қысқарған сөздер қолданысынын жайы
2.4. Қысқарған сөздердің қазіргі қазақ баспа сөзіндегі қолданысы
2.5. Қысқарған сөздердің ғылым тіліндегі қолданысы
2.6. Қысқарған сөздер қолданысындағы кемшіліктер
ІІІ.Қорытынды
Қысқарған атауларды дұрыс қолданудағы ұсыныстарым

Кіріспе

Қазақ тіл білімінде көп зерттеле қоймаған, тіл мамандары
тарапынан жеткілікті көңіл бөлінбей жүрген мәселенің бірі – қысқарған
сөздің жай-күйі.
Жалпы қысқарған сөздердің тілімізде пайда болып, қолданысқа ене бастауы
кейінгі бір ғасырдың төңірегінде көрініс бере бастаған құбылыс. Қысқарған
атаулар негізінен ХХ ғасырдың басынан бастап,тілімізде жасалып, қол-данысқа
ене бастады. Оған себеп болған газет-журналдар мен кітаптардың басылып,
баспа өнімдерінің көбеюі,қоғам өміріндегі жазба тіл рөлінің артуы, орыс
тілінің ықпалы сияқты факторлар. Өткен жүзжылдықтың жиыр-масыншы жылдарынан
бері қарай тіліміздегі қысқарған атаулардың қарасы көбейіп, олар баспасөз
тілі мен ғылым тілінде біртіндеп көбейе түсті. Кеңестік кезеңде олардың
басым көпшілігі тілімізге СССР, КПСС, ЦК,НКВД, КГБ, МВД, совнарком, ревком,
комбат, парбюро, колхоз,совхоз түрінде орыс тілінде туындаған қысқарған
атаулардың барлығы дерлік олардың орыс тіліндегі қалпын бұзбай енді, солай
қолданылды. Ал қазақ тілінде туындаған қысқарған атаулардың барлығы дерлік
олардың орыс тіліндегі үлгісі бойынша жасалды. Осылайша бұл кезеңде
сөзжасамның бұл түрі тұтастай дерлік орыс тілінің ықпалында болып, орыс
тілі қазақ тілі мен бірқатар ұлт тілдері үшін үлгі тіл саналды. Сол себепті
Кеңес Одағы тұсында жасалып, қалыптасқан қазақ тіліндегі қысқарған атаулар
қабаты тұтастай сол кезеңнің өзіндік сипатын, тілдер арасындағы қатынастың
ерекшелігін көр-сетіп тұр. Еліміз тәуелсіздігін алып, қазақ тілі
мемлекеттік тіл мәртебесін иеленген соңғы жиырма жылдан астам, уақыт ішінде
де тілімізде көптеген қысқарған атаулар пайда болды. Ондай атаулардың АҚҒ
БАҚ, ЖАҚ, ҚР, ТМД, ҚазМұнайГаз, Қазтелеком сияқты бірқатары қазір тілімізде
орнығып, кеңінен қолданылып жүр. Олардың арасында қысқарған атау жасаудың
кешегі кеңестік кезеңде орныққан үлгісі бойынша жасалғандары да, ұлттық
ерекшеліктері бар, жаңаша үлгімен жасалғандары да аз емес. Жалпы кейінгі
жылдары тілдік қорымыздағы қысқарған атаулардың үлесі күрт өсті. Олар-дың
қолданылу жиілігі де артып отыр. Сондықтан тілдегі мұндай құбылыс-тың
сырына үңіліп, қысқарған атауларды жиып-теріп, жүйелеп, олардың жасалу және
қолданыс ерекшелігін анықтау маңызды міндет. Қазіргі қолданыстағы қысқарған
атауларды жинақтап, тақырыбымды осылай алдым.
Зерттеу жұмысына еніп отырған қысқарған сөздер қазақ баспасөзінен
соңғы 1 жыл көлемінде жинақталды. Қазіргі қолданыстағы қысқарған сөздердің
басым көпшілігі кейінгі жиырма жыл көлемінде жасалған атаулар. Олардың
арасында тіл нормаларына сай сәтті жасалып жаппай қолданыла бастағандарымен
қатар, сәтсіз жасалымдар мен бірреттік немесе авторлық қолданыстар да бар.
Қазақ сөзжасамынының бір түрі ретінде қысқарған атаулардың қазіргі жасалу
ерекшеліктері мен қолданысын, жетістігімен мен кемшіліктерін айқындап,
оларды түгендеп, жиып-теріп, қысқарымдарды сәтті-сәтсіз демей, мейлінше
молырақ қамтуды,тілдік деректерді барын бардай көрсетуді мақсат еттім.
Бастапқы бөлімінде жиналған атаулардың жасалу, қолданылу ерекшеліктеріне
тоқталдым.

Қысқарған сөздердің тілдік табиғаты, ерекшеліктері

Қазіргі кезеңде коғам өмірінің қай саласын алсақ та, қысқарған
сөздер молынан кездеседі. Олардың өзге тілдерден қалай қабылданып, өз
тілімізде қалай жасалып, қолданыс тауып жатқандығын анықтап, бұл бағыттағы
жақсы үрдістерді үлгі ретінде ұсынып, кемшіліктерді түзету жолдарын көрсету
тіл мамандарының міндеті. Осы тұрғыдан қарағанда кейінгі жылдары тілшілер
қауымының қысқарған сөздер мәселесіне көп көңіл бөлмегені байқалады. Соның
салдары да анық аңғарылып отыр. Баспасөз беттерінде, ғылыми, танымдық,
оқулық әдебиеттер мен салалық сөздіктерде кездесетін қысқарған атаулардың
жасалуында, қолданысында көптеген кемшіліктер орын алып жүр. Ондай
олқылықтарды уақытында анықтап, түзетіп, қысқарған атаулардың қолданысын
қадағалап отырмаса, ретсіздіктің белең алары белгілі.
Сөз қысқарту тәсілі - қазақ әдеби тілі жүйесінде 1920 жылдардан бері
қарай, яғни соңғы бес-алты жыл көлемінде ұлттық сипатта бекемдік таныта
бастаған сөзжасам әдістерінің бірі. Сөз кысқартудың әріптік, буындық,
аралас қысқарту және контракциялық суспенциялық, сондай-ақ шартты қысқарту
сияқты түрлері бар [1, 9 б.].
Қысқарған сөздердің жасалуына тілден тыс және ішкі тілдік факторлар
әсер етеді. Олар:
а) қазақ тіліне қоғамдық-саяси, әлеуметтік көзқарастың түбегейлі
өзгеруі, қоғам және ғылыми-техникалық революция жаңалықтары, ұлттық
дүниетанымдағы жаңғырулар;
ә) тілдің үнемдеу заңдылығының талаптары, сөйленіс машықтарының
синонимдік қатарларға мұқтаж болады. Қысқарымдардың жасалуына сондай-ақ
орыс тілінің ықпалы бар [1, 10б.].
А. Ысқақов күрделі атау сөздердің бір алуандарының әрі қысқартылып,
әрі біріктіліп жұмсалу жолы орыс тілінің әсерінен туғандығын, қысқарған
сөздер әдеби тілдің жазбаша нысанында күрделі сөздің белгілі бір түрі болып
қалыптасқандығын баяндап, осы термин ұғымына тек қана орыс тіліндегі үлгі
бойынша жасалған төрт түрлі жолмен аббревиатураларды жатқызады [2, 124б.].
Қазіргі қазақ тіліндегі қысқарымдар (қысқарған күрделі зат есімдер)
өмірмен өзектес дамып келеді. Олар - қоғамдық-саяси ұйымдардың қысқартылған
аталымдары, мемлекеттердің, мекемелердің т.б. қысқартылған атаулары жиі
ұшырайды. Әсіресе соңғы жылдарда жарнамалық қызметте, баспасөз беттерінде
кең қолданыс тапқан. Қысқарымдардың негізгі ерекшелігі - тілдік ықшамдау,
үнемдеу зандылықтарына сәйкес туындаған жасалымдар, жаңа мәтіндегі сөздер
және тиімді әдіс, икемді тұлғалар [3,338б.].
Қысқарған сөздер қолданыстағы күрделі атаулар негізінде туындайды,
жасалады. Лексикалық мағынаның болуы – туынды сөз жасауға қатысатын
лексикалық бірліктерге қойылатын негізгі талап болып саналады. Олардың
тұлғасы мен құрамына ешқандай шек қойылмайтындықтан, туынды сөздің
жасалуына негіз болатын сөздің қызметін негізгі түбір сөз де, біріккен сөз
де,
қысқарған сөз де атқара беретіндігі белгілі.
Тілдегі үнемдеу, ықшамдау заңдылығы әлем тілдерінің барлығына да
тән құбылыс. Бұл заңдылық әр тілде түрліше көрініс тауып, тілдің түрлі
салаларына қатысты болып жатады. Қысқарған сөздердің пайда болуы да осы
ықшамдау заңдылығымен тікелей байланысты. Яғни, қысқарған сөздер тілдегі
үнемділікті қамтамасыз етудің бір тәсілі. Көпбуынды немесе бірнеше сыңардан
құралған күрделі сөздерді қысқартып, айтуға, жазуға икемдеп қолдану тілде
ертеден бар. Қазақ тіліндегі сөзжасам мәселелерін зерттеуші ғалымдар
сөздерді әдейі қысқарту кеңес дәуіріне дейін кісі есімдерімен [Садуақас –
Сәкен, Қожабек - Қожаш] байланысты орын алғандығын айтады. [1. 261-б].
Біздің пікірімізше, кісі есімдерін бұлайша айтуда сөзді ықшамдау,
үнемділіктен гөрі қазақтың сыйлы, елге қадірлі адамдарын, үлкендіт
құрметтеу мен кішіні еркелету, әлпештеу сипаты басым сияқты.
Сөз табына қатысы тұрғысынан қысқарған сөздер негізінен заттық
немесе абстракті ұғымдарды білдіретін зат есімдер. Қысқарған сөздер екі,үш
немесе одан да көп сыңарлардан тұратын күрделі атаулардың ықшамдалған
тұлғалары. Бірнеше сөзден құралып, сөздердің тіркесуі арқылы жасалған түрлі
ұғымдардың атаулары қысқарымдарға негіз болады да, олардың құрылымы
ықшамдалып, өзгеріске ұшырайды. Күрделі ұғым атаулары фразеологиялық
тіркестер сынды бастапқы қалпын сақтай алмай, ықшам нұсқада жұмсалуға
көшеді. Мұны басқа зат есімдерге қарағанда, қысқарымдардың өзіне тән
сипаты, ерекшелігі деуге болады.
Әдетте, сөзжасам үдерісі кезінде пайда болған жаңа сөзбен бірге
жаңа мағына да туындайды. Мысалы, әкімдік, жасуша, кәденші, қаржыгер,
хаттама т.б. Қысқарған сөздер жасалғанда жаңа мағына туындамайды. Соған
қарамастан қысқарған сөздер сөзжасам аясында қарастырылады. Неге бұлай
болуы керек? деген сұрақтың жауабын іздесек, оның ең басты себебі -
қысқарған сөздер күрделі толық атаулардың бір нұсқасы ретінде дербес сөз
қызметін атқаратындығы. Яғни, қысқарған сөздердің де сөзге қойылатын
талаптардың барлығына жауап беретіндігі. Ал тіл білімінде сөздердің белгілі
бір мағынасының болуы, дайын қалпында қолданылуы, сөйлемге дайын сөз
ретінде кіруі, сөйлемде бір ғана сұраққа жауап беруі, сөйлемнің бір мүшесі
қызметін атқаруы, тұрақты бір құрамда жұмсалуы, біртұтас қалыпта жазылып-
айтылуы, бір екпінге бағынуы – сөзге қойылатын негізгі талаптар болып
саналады. Мұның бәрі сөзге тән негізгі белгілер десек, осы сипаттар- дың
барлығы да қысқарған сөздерге де тән болғандықтан, олар тілдегі лексикалық
бірліктер тобынан жеке сөз ретінде орын иеленеді. Яғни, сөзжа-самның бір
амалы ретінде қалыптасқан қысқарымдар лексикалық бірлік болып табылады.
Қазақ тіліндегі қысқарған атаулардың көпшілігі орыс тілі үлгісімен
жасалып келетіндігіне қарамастан, өзіндік ерекшеліктері же жоқ емес. Сондай
ерекшеліктердің бірі жөнінде белгілі тілші ғалым Ы.Мамановтың төмендегі
пікіріне назар аударған жөн. Қысқарған сөздер де қазақ тілінде сөз негізі
болып қолданылады. Орыс тілі мен қазақ тілдерінде қысқарған сөздердің
кейбіреулері ғана болмаса (буынның қысқарған), негізінен олар өзгермейді.
Ал қазақ тілінде қысқарған сөздердің барлығы да грамматикалық өзгеріске
түседі, сөздің негізі ретінде қолданылып, оған түрлі қосымшалар жалғанады.
Мысалы, ҚазГУ-ге ( , РТС-тан, ВЛКСМ-ның т.б. -деп жазады ғалым.
Тілші ғалым қысқарған сөздердің сөз негізі болатындығын және
олардың грамматикалық өзгеріске түсетін ерекшелігін атап көрсеткен.
Негіз сөздің немесе сөз тіркесінің мағынасымен сөзжасам үдерісі
кезінде пайда болған туынды сөздің лексикалық мағынасы тең болуы да
кездеседі. Бұл сөзжасамның дәл осы қысқарту тәсілі арқылы жасалатын сөз
түрлеріне тән сипат. Мысалы, Бұқаралық ақпарат құралдары = БАҚ,
Дүниежүзілік сауда ұйымы = ДСҰ, Еуразия экономикалық қоғамдастығы =
ЕурАзЭӨҚ, Жабық акционерлік қоғам = ЖАҚ, Ұлттық бірыңғай тестілеу = ҰБТ,
Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясы = ҚР ҰҒА, Түркітілдес
мемлекеттер Парламенттік Ассамблеясы = ТүркПА т.б.
Бұл сөздердің толық нұсқасы мен қысқартылған нұсқаларының арасына
тепе-тендің белгісін қоюға болады. Өйткені мұндай сөздердің екі нұсқасының
арасында мағына теңбе-теңдігі сақталған. Яғни, ауызша сөйлеу барысында
немесе жазба тілінді БАҚ қысқарымы қолданылса, оны тілді тұтынушылар
бұқаралық ақпарат құралдары деп түсінеді. Қысқарған сөздердің тілдегі
қолданысы тұрақтап, жалпыға бірдей танымал болатын деңгейге жеткенде, оның
толық нұсқасымен мағыналық және қолданыстық тепе-теңдігі де орнайды.
Қазақ тіліндегі қысқарған сөздерді тақырыптық және семантикалық
топтарға қатысына қарай негізінен халықаралық ұйымдардың атаулары ( БҰҰ,
ШЫҰ, НАТО т.б) жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу мекемелерінің,
орталықтардың атаулары (ҚазҰУ, ТарМУ, ТБМ т.б) географиялық және әкімшілік
( мемлекеттер меноблыстар) атаулары (АҚШ, ГФР, ҚХР және ШҚО, ОҚО, БҚО, СҚО
т.б.) орталық мемлекеттік органдар мен жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі
басқару органдарының (ПӘ, БҒМ, ТЖМ, СІМ, ІІМ т.б.), қоғамдық, саяси,
әскери, жастар, спорт ұйымдары мен бірлестіктердің, одақтардың, қорлардың
атаулары (ЖСДП, ҚСА, КО т.б.), ғылыми, техникалық, әскери терминология (
ДНҚ, БЖБ, ШТӘ, ЖМ, ТШ т.б.) жиірек кездеседі. Көптеген тілдерде өте жиі
ұшырасатын кәсіпорындар мен өндіріс орындарының, ауылшаруашылық
кәсіпорындарының, зауыттар мен фабрикалардың, машиналар мен аспаптардың,
әскери техникалардың қазақша қысқарған атаулары елімізде олардың өзі сирек
болғандықтан немесе өндірілмейтіндіктен өте аз кездеседі. Ең жиі ұшырасатын
қысқарымдар – жоғары оқу орындары мен орталық мемелекеттік органдар
атаулары. Бірігіп, қосылып, қайта құрылып жататындықтан, олардың толық
атаулары да, қысқарған атауларды да жиі өзгеріске ұшырап жатады. Мысалы,
БАМ (Байланыс және ақпарат министрлігі), ҚазМемҚызПИ (Қазақ мемлекеттік
қыздар педагогикалық институты), ҚазҰМА ( Қазақ
ұлттық музыка академияс) сияқты атаулар қазір басқаша аталады.

Қысқарған сөздердің жасалу жолдары
Тіл мамандарының арасында қысқарған сөздің бізге қажеті жоқ, бұл
қазақ тіліне жат нәрсе деген пікірді ұстанатындары да бар. Алайда бұл пі-
кірмен келісудің негізі бар дей алмаймыз. Егер қазақ тіліне қысқарған сөз
қа-жет болмаса, оның шынымен-ақ біздің тіліміз үшін жат құбылыс екендігі
рас болған болса, онда қазіргі қолданыстағы жүздеген қысқарған атаулар
пайда болмас еді. Оны басқа тілдің ықпалымен немесе жекелеген адамдардың қа-
лауымен туындаған құбылыс ретінде дәлелдеу қисынсыз. Тіл үнемділікті, аз
сөзбен көп ойды жеткізуді ұнатады. Бірнеше сөздің тізбегінен тұратын
күрделі атауларды мәтін ішінде қайта-қайта шұбалтып қолдана бермей,
ықшамдап беру арқылы ақпаратты мол қамтып,аз сөзбен көп ой айтуға әрі
басылым бетінде орын үнемдеуге болатыны белгілі. Бұл жалпы баспасөз тілінде
де, ғылым тіліне де тән нәрсе. Қысқарған сөздерді тілде толық мағынасы бар
күрделі атаулардың орынбасары немесе алмастырушысы деп қабылдаған
күннің өзінде тіл үшін мұндай орынбасар сөздер өте қажет екендігіне дау
жоқ. Сол себептен де біздің тілімізге тән емес деп қысқарған сөздерден
негізсіз бас тартуға да, қысқарған сөз де сөз болып па деп оларды жасауға
жауапсыз қарауға да, олардың қолданысын бетімен жіберуге де болмайды.
Керісінше, оларды жасауға да, тіліміздегі толық мағыналы атауларды
жасағандай талғаммен, кәсіби біліктілікпен, үлкен жа-уапкершілікпен
қарағанымыз жөн. Күрделі атауларды қысқартып қолдануда совет дәуірі
кезінде тілімізде орыс тілінің үлгісі қабылданды [1.207-б]-деген пікірдің
негізсіз айтылмағаны анық. Оны теріске шығаруға ұмтылу тарихи шындықты
мойындамай, тілдік деректерді ескерусіз қалдыру болар еді. Сондықтан
қысқарған атауларды жасау жолдарының орыс тіліндегі түр-лерінің біздің
тілімізден де орын алғанын тілдік-тарихи дерек ретінде қабылдаған жөн.
Қазіргі қазақ тіліндегі қысқарған зат есімдер жасалу жолы-на қарай 4 топқа
бөлінеді.
1. Әріптік қысқарымдар
Екі немесе одан да көп сөздер тіркесімінен құралған күрделі атаулар
құрамындағы сыңарлардың басқы дыбыстарынан құралған қысқарымдар.
Мысалы, АҚ (акционерлік қоғам), АҚШ (Америка құрама штаттары), ЕК
(еуропалық Кеңес), ЕКПА (Еуропа кеңесі Парламенттік Ассамблеясы), ҚТЖ
(Қазақстан темір жолы) т.б.
2. Буындық қысқарымдар
Күрделі атаулар сыңарларының негізінен басқы буындарынан құралған
қысқарымдар:
Мысалы, кеңшар, ұжымшар, Ономком, Терминком
3. Аралас қысқарымдар
Күрделі атауларды құрайтын сыңарларының басқы буындары мен бас-тапқы
дыбыстарынан құралатын қысқарымдар. Яғни, сөз тудырудың мұндай жағдайында
қысқарған сөз жасаудың екі түрлі тәсілі де, әріптік және буын-дық қысқарту
да пайдаланылады.
Мысалы, ҚазТАГ, ҚазҰУ, АлМУ т.б.
4. Жартылай немесе ішінара қысқарымдар
Бұл қатарға буындық қысқарымдар мен толық сөздердің бірігуінен
жасалған сөздер жатады. Күрделі атауды құрайтын сөздердің бәрі буындық
қысқарымға ұшырамай, жартылай немесе ішінара қысқартылып, өзгелері сол
қалпында қысқарған сөз құрамына енетін қысқарым түрі. Мысалы, Қазбаспа-
сөз, мембағдарлама, мемқызмет, меммүлік, Мемхатшы, мемсыйлық, мемсату, т.б.
Госчлужащий сөзі кейбір қазақ газеттерінде мемқызметкер түрінде
қолданылған. Дұрысы – мемқызметші болуы тиіс.
Орыс тілінде қысқарымның бұл түрін частиуносокращенные слова
(пединститут, госбанк, сельхозотел) деп атап жүр. Күрделі атауларды
құрайтын сөздердің бірі қысқартылып алынып, екіншісі тұлғасын өзгертпей
алынатындығын ескере отырып біз қысқарған сөздердің бұл түрін жартылай
қысқарымдар немесе орыс тіліндегідей ішінара қысқарту деп атаған дұрыс
болар деген ойдамыз.
Қысқарған сөздер де қазақ тілінде сөз негізі болады дегенімізбен,
кейбір тілдердегідей туынды сөздердің жасалуына негіз сөз ретінде көп
пайдалана бермейміз. Мәселен, орыс тілінде қысқарған сөздер негізінде сөз
туындату дәстүрі бар. Мысалы, вузовец, КВНовец, спецовка, чекист,
эсеровский т.б. сөздер қысқарған сөздер негізінде туындаған атаулар. Ал
бізде негізінен сөйлеу тілінде ҚазМУлықтар, АлМУлықтар, ТЖМдіктер деген
сияқты жекелеген қолданыстар кездескенімен, олар жаппай тілдік
қолданысымызға ене қоймаған. Қысқарған сөздердің жаңа сөздердің туындауына
негіз сөз ретінде жиі пайдаланылмауы, ең алдымен, олардың өздерінің кең
тарап, тіл тұтынушылардың бәріне таныс, бірдей ұғынылып, дайын сөз қалпында
қолданыла бермейтіндігімен байланысты деп пайымдауға болады. Сондай-ақ
Олардың баспасөзде, ғылым тілінде жиі жазылып, қолданылып жүрген көпшілікке
біршама танымалдарының елеулі бөлігінің құрамы қатар тұрған бірнеше
дауыссыз дыбыстан немесе екі-үш дауыстыдан келуі де олардың тілде жаппай
қолданылуына жол ашып, сөз туғызуға да икемділігін арт-тырмайды. Мысалы,
БКТ, АШҚҚҚ, ЖҚКҚ, ЖММК, МЖЗҚ, РЖҚБ, тәрізді бірнеше дауыссыз дыбыс қатар
келген немесе ААА, АЭА, ЕАӘК, АОӨАҮО, ОАӨЭЫА, ҮЕҰ бірыңғай дауыстылардан
тұратын сөздердің негізінде жаңа сөз туғызу қиын. Бұл қысқарымдар дайын сөз
ретінде айтуға, қолдануға икемсіз. Осы тұрған қалпында сөз ретінде қолдану
қиындық туғызып жатса, олардың негізінде өрбітіп сөз туғызу мүмкіндігі
туралы айтудың өзі артық.
Қазақ тіліндегі дыбыстардың бір-бірімен тіркесу заңдылығы бар. Кез келген
дыбыс қатар келіп сөз құрай алмайды. Бұл дауысты дыбыстарға да,
дауыссыздарға бірдей қатысты. Бір сөздің құрамында қ мен ө-нің, к мен ұ-
ның, о мен ә-нің немесе ү мен қ-ның қатар тұруы қазақ тілі үшін қалыпты
құбылыс емес. Бұл дыбыстар бір-бірімен тіркесе алмайды. Тіліміздің үндестік
заңы, дыбыс үндестігі, буын үндестігі бұзылып, дыбыстар тіркесімі
заңдылықтары сақталмаса, сөзіміз сөз болудан қалады. Сондықтан не бірың-
ғай дауыссыздан, не бірыңғай дауыстылардан құралғандарын ғана емес, АӨҚО,
АІІБ, ӘЫҚ, ЕҚЫҰ, ЕҰЕБ, ЖҮЕҚ, ҮӨҚ сынды дауысты-дауыссызы араласып келген,
алайда дыбыстар тіркесімі бұзылып, үйлесім таппай тұр-
ған қысқарымдарды немесе осылар іспеттес бірқатар қысқарған сөздерді сөз
негізі ретінде алып, олардан жаңа сөз туғызу мүмекіндігі жоқ деуге болады.
Түбірі, негізі сәтсіз жасалған мұндай сөздер арқылы тіліміздің лексикалық
қорын байытатын жаңа сөз жасай алмаймыз.
Сөздің жағымсыз ассоциация туғызып, дөрекі дыбысталмай, эстетикалық
талғамға сай, құлаққа жағымды естілуі, айтуға ыңғайлы болуы да өте маңызды.
Бұл тұрғыдан қарағанда АМҰ, АМЛ, БЖӘ, БӨҚжА, ҚӨТ, МЖӘ, ӨСЕҚ деген сияқты
қысқарған сөздер аталған талапқа жауап береді дей алмасақ керек. Естір
құлаққа ерсі әрі дыбыстар тіркесімі тұрғысынан үйлесімсіздік орын алған
мұндай атауларды қолдануға ешкім құштар болмасы анық.
Кеңестік кезеңде қысқарған атаулардың денін орыс тілінен дайын қал-
пында өзгеріссіз қабылдау дәстүрі қалыптасқан еді. Тілімізге енген ондай
кірме қысқарған сөздердің көпшілігі ұзақ жылдар қолданылып, жаппай
жұмсалатын дәрежеге жетіп, тілде орнығып та қалған болатын. Қазақ тілі
мемлекеттк мәртебеге ие болып, ұлт тіліндегі сөзжасам, терминжасам үдерісі
жандана бастағанда тілдің қолданысымызда орныққан сондай күрделі
атауларының бірқатарының толық нұсқасы да, қысқарған нұсқасы да қазақша
қайта жасалды. Мәселен, колхоз – ұжымшар, совхоз – кеңшар, СССР – КСРО,
КПСС – КОКП, ЦК – ОК сынды атаулар сол қатарға жатады. Қазір осы тарихи
кезең туралы сөз қозғалғанда жоғарыда мысалға келтірілген атаулардың
кейінгі жылдары жасалған қазақ тіліндегі нұсқалары жаппай қолданылып жүр.
Бұдан қысқарған сөздерді өзге тілдерден қабылдау мен олардың жасалуына
қатысты бүгінгі күннің кешегіден өзгеше өз талабы бар екендігін байқауға
болады.

Қысқарған сөздердің түрлері

Қысқарған сөздер жасалуына, мағынасына, құрамы мен қолданысына қа-
рай бірнеше түрге бөлініп, іштей жіктеледі. Қазақ тіл білімінде қысқарған
атаулардың түрлерін ажыратып, ғылыми әдебиеттерде негіздеп бірізді беру мен
мектеп, жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарды оларды іштей жіктеп-
жіліктеп оқыту жағы әлі кемшін түсіп тұр. Бұл да қысқарған сөздер
мәселесінің бізде жан-жақты зерттеліп, оларға жеткілікті көңіл бөлінбей
келе жатқандығын айғақтайтын факторлардың бірі. Жасалу сапасының әркелкі
екендігіне қарамастан, жинақталған материалдар көлемі бүгінгі таңда қазақ
тілінде қолданылып жүрген қысқарған атауларды жан-жақты зерттеп, олар-дың
пайда болу, қолданылу үдерісін үнемі назарда ұстап отыру қажеттігін анық
көрсетті. Қысқарған сөздер мәселесін Н.Алдашевтың кандидаттық
диссертациясында ғана арнайы зерттелген және тіл мамандары тарапынан
жазылған бірнеше мақала бар. Сөздің бұл түрінің тілдік табиғатын теріңірек
тану үшін қысқарған сөздердің жай-жапсарын мамандар әр қырынан әлі де
қарастыра түсуі қажет деп білеміз.
Қазақ тіл білімінде қысқарған сөздер түрлері ажыратылып, олардың
аты мен заты анықталып, бір жүйеге түсе қоймағанымен, өзге тілдерде оларды
іштей жіктеу біршама орныққан деуге болады. Біздің тілдік қолданысымыз-
дағы қысқарған атаулардың дені олардың өзге тілдердегі сәйкес баламалары-
ның үлгілері бойынша жасалғандықтан, қысқарымдарымызда сол тілдердің
тәжірибесін негізге ала отырып, жіктеу қисынға келеді.
Әр түрлі ұғымдарды білдіретін күрделі атауларды қысқартқан кезде
олардың қысқартылған нұсқалары бірдей болып шығып жататын жағдай-ларды
көптеген тілдерден кездестіруге болады. Осындай білдіретін ұғымда-
ры басқа-басқа, ал қысқартылған нұсқалары бірдей дыбысталатын қысқарымдар –
омоним қысқарымдар деп аталады.
Мұндай омоним-қысқарымдардың мейлінше аз, ең дұрысы тілдік қол-
даныста болмағаны жөн. Бірақ бұл талап үнемі орындала бермейді. Қыс-қарған
сөздер күрделі атауларды шұбыртпай сөзқолданыстағы ықшамдылық, икемділік
үшін, мақсатты түрде жасалатын екінші аталым нәтижесі. Сондықтан оларды
саналы түрде жасау, қалыптастыру үдерісінде ыждағат-тылық танытып, бірдей
дыбысталатын қысқарған атаулардың қолданысқа еніп кетпеуін жолға қоюға
болады. Әрине, ол үшін тілдегі сөзжасам үдерісін үнемі қадағалап, жаңа
туындап жатқан атаулар мен қолданыстардың бәрін дер кезінде тіркеп, жиып-
теріп, лингвистикалық сараптан өткізіп отыру ісі кәсіби деңгейде жүзеге
асып жатуы тиіс. Егер мұндай жұмыс өз деңгейінде жүзеге асырылатын болса,
тіліміздің сөзжасам жүйесінен орын алып, кейінгі жиырма жыл көлемінде
қарқын ала бастаған қысқарған сөз жасау үдерісінде-гі омонимияның көп орын
алмауына, басқа да кемшіліктерге жол берілмеуіне негіз қаланады. Мысалы,
қазір тілімізде Еуропалық одақ та – ОЕ , Еу-разиялық одақ та – ОЕ түрінде
қысқартылып қолданылып жүр. Сондықтан ОЕ қысқарған атауын оқыған адамда
Бұл қай одақ? деген сұрақ туындауы табиғи нәрсе. Ендеше, жұртшылық бірден
түсінетін қысқарым қалыптастырамыз десек, Еуроазиялық одақты – ЕО деп
қалдырып, ал Еуропалық одақты – Еуроодақ түрінде қолданысқа енгізген жол
болар еді.
Бізде қысқарған сөздердің жасалып, қалыптаса бастағанына бір
ғасырға жуық қана уақыт болғандықтан, ағылшын, неміс, орыс т.б тілдермен
салыстырғанда тілімізде олардың қоры соншалықты бай емес. Мысалы, орыс тілі
қысқарған сөздерге өте бай тілдердің бірі. Айталық 1984 жылы жарық көрген
Словарь сокращений русского языка сөздігінің 4-ші басылымында 18 000 мыңға
жуық қысқарған атау қамтылған. Соған сәйкес орыс тілінде омоним-қысқарымдар
да жиі ұшырасады. Мәселен, ВП – военный порт, ВП - воздушная подушка, ВП –
выжидательная позиция, ВП – вторичное предъявление т.б. Бірақ бұдан біз де
қысқарған сөздер қорын мақсатты түрде орыс тіліндегідей көбейтіп, омоним-
қысқарымдарды да көптеп қалыптастыра беруден қашпайық деген түсінік
туындамауы тиіс. Әр тілдің өзіндік ерекшелігі, төл табиғаты бар. Соған
сәйкес қажеттілігіне қарай жасалған қыс-қарған сөздерімізді жазу мен айтуға
қолайлы, тілдік нормаға сай қалыптастыру маңызды міндет.
Қазір транслитерацияланбаған қысқарымдардың (нетранс-литерированные
иноязычные сокращения) тілдік қолданысымыздағы ене бастағаны байқалады.
Олардың қолданысын осы кітаптың келесі тармағында берілген мысалдардан
көруге болады.
Кеңестік кезеңде тілімізде ТУ – 134, ТУ – 144, ТУ – 154, МИ – 8 , ДТ
– 75, ГАЗ – 53, ЗИЛ – 130, ЮМЗ – 70 К – 700 сияқты әріп пен санның немесе
сөз бен санның қосындысынан құралған әріпсан қысқарымдар (инициально-
цифровые аббревиатуры) баспасөзде, жалпыхалықтық тілде жиі қолданылып,
көпшілікке түсінікті болса, қазір қысқарымның бұл түрі арнау-лы сала
әдебиеттерінде болмаса, өте сирек кездеседі. Баспасөзде А – 20, АН – 24, ЯК
– 42 тәрізді бірді-екілі қысқарымдар ғана ұшырасады.
Бірреттік немесе жекелеген мәтін ішінде ғана қолданылатын қысқарған
сөздер түрін окказионал қысқарымдар, мәтіндік қысқарымдар (окказиональные,
текстовые сокращения) деп жіктеу бар. Баспасөз беттерінен мұндай
қысқарымдар түрі көп ұшырасады. Қолданушылардан басқаларға мүлде таныс
емес, толық нұсқасын қоса көрсетпесе түсініксіз мұндай атауларға мысал
келтіру қажеттілігі бола қояр деп ойламаймыз.
Қысқарған сөздерді тілде белсенді немесе өте сирек қолданылуына
байланысты да жіктеуші ғалымдар бар. Қысқарған сөздер де тілдегі лексика-
лық мағынасы бар сөздер сияқты қоғам өміріндегі тарихи өзгерістерге
байланысты қолданыстан шығып немесе өте сирек қолданылатын көнерген сөздер
қатарына енеді. Белсенді қолданыстан шығып, пассив сөздер қатарына енген
ондай қысқарған сөздер – тарихи қысқарымдар деп аталып жүр.
Сондай-ақ күрделі атауларды құрайтын сөздердің төл сөз немесе кірме
сөз болуына байланысты қысқарту кезінде солардың негізінде туындаған
қысқарған атаулар да құрамына қарай будан болып шығады. Біздіңше, оларды
будан қысқарымдар деп атауға болады. Мысалы, ҚазБытХим (Казахстанская
бытовая химия) ҚазМұнайГаз, ҚазТрансГаз, Мемтерминком, Мемономком,
Санпедқадағалау (санпеднадзер) және т.б. Қаз БытХимнің хош иісті
сабындары. (Егемен Қазақстан, 7 қыркүйек 2012 жыл №590-591); Бұл туралы
кеше санпедқадағалау комитетінің облыстық департаменті хабарлады. (Айқын,
23 сәуір 2010 жыл №70).
Қысқарған атауларды бұлайша жіктеуді біз лингвистикалық
әдебиеттерден кездестіре алмадық. Қысқарған сөздердің мұндай түрі қазіргі
қолданысымызда жиі ұшырасатын болды. Сол себепті бұл секілді қысқарымдарды
өзінше бөліп қарауға негіз бар деп білеміз. Тілімізде термин сөздер мен
кірме сөздер өте көп болғандықтан, кейінгі жылдары солардың қатысуымен
жасалған будан терминдер мен осындай будан қысқарымдар саны күрт көбейіп
келеді. Мұндай үдеріс үздіксіз жалғасып, кірме дыбыстар мен кірме сөздерді
өз тілімізге икемдемей, түпнұсқа тілдегі қалпында өзгеріссіз қабылдай
берсек, соған сәйкес қазақ сөз құрамының елеулі өзгеріс-ке ұшырайтынын
болжау қиынға соқпайды.
Қысқарған сөздердің осы аталған түрлерімен қатар окказионал қысқа-
рымдар, мәтіндік қысқарымдардан кейбір авторлық қысқарымдарды бөліп қараған
жөн деп санаймыз. Авторлық қысқарымдар оның авторы тара-пынан белгілі бір
мақсатты көздей отырып жасалып, бір емес, бірнеше рет арнайы қолданатындығы
тұрғысынан ерекшеленеді.
Қазіргі баспасөз бен көркем шығармаларда кейбір авторлық қысқартулар
кездеседі. Авторлық қысқартуларды жиі қолданатындардың бңрң – ақын Мұхтар
Шаханов. Белгілі ақын өзінің ауызша сөйлеген сөздерінде, сұх-баттары мен
мақалаларында, өлеңдерінде ТЖ - туфли жалағыштар қысқарымын,
жағымпаздар, жарамсақтар деген мағынада қолданылады. ШҚ - шала
қазақтар, МҒ, МҒҚ - мордиясы ғана қазақтар. Автор осы қысқарымдарды
бірнеше мақалаларында, ауызша сөйлеген сөздерінде, өлең-дерінде мақсатты
қолданады.
Ж.Кеттебектің Қарағаш әңгімесіндегі мына қысқарымдар да мақсатты
қолданыстар. ТҚ-ларға жаққан нәрсе ҚҚ-ларға жақпай, ҚҚ-ларға жақ-қан
нәрсе ТҚ-ларға жақпай, екі тайпа бір-бірімен аңдысып, қырық пышақ
қырқысып жататын ( Жәлел Кеттебек. Қарағаш. Жас Алаш, 14 мамыр 2013 жыл .
№37). Мұндағы ТҚ – Түзу қалпақтылар, ҚҚ – қисық қалпақтылар. Бұл іспетті
қысқарған сөздердің поэзия мен прозада, көркем шығармалар тілінде
қолданылуын да арнайы қарастырған жөн.
Тілімізде бар күрделі атауларды қысқартуда белгілі бір үлгіні сақтаудың
маңызы зор. Өз тіліміздің ішкі мүмкіндігін пайдалана отырып та қысқарған
сөздер қорын жүйелі қалыпқа келтіруге болатындығын ғылыми негізге алудың
қажеттілігі өз құнын жойған жоқ. Әсіресе күрделі атауларды бас әріптерімен
қысқарту жолы кеңінен тараған. Мысалы: БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымы), ТМД
(Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы), ҚХР (Қытай Халық Республикасы), ХДП
(Халықтық-демократиялық партия), АҚ (акционерлік қоғам), ААҚ (ашық
акционерлік қоғам), ЖШС (жауапкершілігі шектеулі серіктестік), ОҚО
(Оңтүстік Қазақстан облысы), СҚО (Солтүстік Қазақстан облысы), ҚР
(Қазақстан Республикасы), АҚШ (Америка құрама штаттары) т.б. Жоғарыда
келтірілген мысалдар жалпыхалыққа түсінікті болып келеді. Бірақ баспасөз
беттерінде жұртшылықтың көз-құлағы үйреніп, жиі қолданылатындай дәрежеге
жете қоймаған атаулар да кездеседі. Мұндайда газет-журналды бос уақыты
болғанда ғана оқитындар емес, оны үзбей қадағалап отыратын оқырманның өзі
қысқарған сөздің толық нұсқасының қалай болатынын тауып, оның мағынасын
түсіну біршама қиынға соғады. Мысалы:
А-20 – Азия жиырмалығы. Елбасымыз А-20 деген атпен Азия
жиырмалығын құруды ұсынды. Егемен Қазақстан, 21 сәуір 2009 жыл.
ӘКК (СПК) — әлуметтік-кәсіпкерлік корпорация. Маңғыстау облысы әкімінің
бұрынғы орынбасары, Каспий ӘКК ҰК АҚ басқармасының экс-төрағасы Асқар
Нұрғалиев мемлекетке келтірген шығынды толық өтеді. Егемен Қазақстан, 12
қазан, 2013 жыл.
АХАЖ (ЗАГС) — Азаматтардың хал актілерін жазу. АХАЖ саласы бойынша
Жеке тұлға бағдарламасы аудандарда іске асып жатыр. Егемен Қазақстан, 5
тамыз 2008 жыл. №237. Осы орайда АХАЖ органдары ата-ананың құқығын шектеп,
балаға қандай ат қою керектігін айтуға құқықтары жоқ. Солтүстік
Қазақстан, 17 шілде 2009 жыл.
ШОБ (МСБ) - шағын және орта бизнес. Осы пайыздық көрсеткіштерден
өндіріс салаларындағы ШОБ-тардың үлес салмағын да байқауға болады.
ЕгеменҚазақстан, 25 шілде 2008 жыл. Біздің өңірімізде “Бизнестің жол
картасы – 2020” бағдарламасы бойынша 120 жоба мақұлданса, ШОБ
субъектілерінің лизингтік мәмілелерін қаржыландыру бағдарламасы бойынша 650
жоба қолданды. Солтүстік Қазақстан, 28 желтоқсан 2012 жыл.
ҚЕБА – Қазақстандағы Еуропа Бизнес-ассоциациясы. Оның үйіне тінту
жүргізу кезінде алынған флэш-картадағы В.Козловтың қосымша куәгерлік
мәлімдемесі атты анықталған электронды құжатында Әбіләзов 2002 жылдан ДВК
(ҚДТ) деп құрылған. Егемен Қазақстан, 13 желтоқсан 2012 жыл.
Тілімізде күрделі атауларды қысқартудың екінші түрі ретінде бірінші
сөздің бірінші буыны және келесі сөздердің бас әріптері арқылы, алғашқы
сөздің бастапқы буыны мен соңғы сөздің толығымен жазылуы арқылы, әрбір
сөздің басқы буындарының қысқаруын жатқызамыз. Мысалы:
АтМӨЗ (АНПЗ) - Атырау мұнай өңдеу зауыты. Ал жергілікті экологтар АтМӨЗ-
-дің санитарлық аумақ шекарасын анықтауды, сонымен бірге, қоршаған ортаның
тазалығына ұдайы мониторинг жасайтын кұрылғы орнатуды кешіктірмеу
қажеттігін атап көрсетті. Егемен Қазақстан, 15 шілде 2008 жыл.
ЕурАзЭҚ (ЕврАзЭС) - Еуразия экономикалық қоғамдастығы. Үш мемлекеттің
көшбасшылары ЕурАзЭҚ пен Кеден одағын құруға қосқан үлестері үшін
марапатталды. Солтүстік Қазақстан, 16 желтоқсан 2012 жыл.
ҚАЗБАТ (КАЗБАТ) - Қазақ батальоны. Сол күші басым жаумен қиян-кескі
ұрыста Қазбаттың 17 жауынгері қаза тапты. Егемен Қазақстан, 9 сәуір 2013
жыл.
ҚазБСҚА (КазГАСА) - Қазақ Бас сәулет-құрылыс академиясы. Бүгінгі күні
ҚазБСҚА студенттерінде толық компьютерлік техникамен жабдықталған екі
тәжірибелік аудитория бар. Егемен Қазақстан, 11 мамыр 2011 жыл.
ҚазБШҒЗИ (КазНИИРХ) - Қазақ Балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты.
Сондықтан Ауыл шаруашылығы министрлігінің комитеттері мен зертханалары,
Қазагроиновацияның ҚазБШҒЗИ ЖШС ғалымдар түзген зерттеулер мен болжамдар
негізінде уақыт оздырмай нақты тұжырымдар жасап, жергілікті кәсіпкерлер,
жеке қожалықтар бірлесе атқаратын бағдарлама жасауға, соны заң тұрғысынан
бекітуге ықпал етуі керек. Егемен Қазақстан, 25 ақпан 2009 жыл.
ҚазГЗУ (КазГЮУ) - Қазақ Гуманитарлық Заң университеті. ҚазГЗУ түлеп,
түрленіп, оның ғимаратының өзі Астананың көркіне көрік қосып, жасанып шыға
келді. Егемен Қазақстан, 27 наурыз 2010 жыл.
ҚазМұнайТеңіз АҚ - Қазақ мұнай-теңіз акционерлік қоғамы. Баржаның
операторы Қазмұнайтеңіз теңіз мұнай компаниясы АҚ-тың еншілес. Егемен
Қазақстан, 7 қазан 2011 жыл.
ҚазТАГ (КазТАГ) - Қазақ телеграф агенттігі. Оның сайраған сөздері
Мәскеуден ТАСС арқылы тарап, ҚазТАГ-тың қоржынынан өтіп, күнделікті
газеттердің бетіне түскенше сан мәрте түзетілетінді шығарды. Егемен
Қазақстан, 15 қазан 2012 жыл. 26 қарашада ҚазТАГ республикалық қоғамдық
пікірді зерттеу орталығы жүргізген сайлаушылардың көңіл күйін социологиялық
зерттеудің нәтижелерін жариялады. Солтүстік Қазақстан, 30 қазан 2012 жыл.
Күрделі атауларды қысқартудың үшінші түрі - техника түрлерінің (ұшақ,
трактор, автокөлік т.б.) маркаларын көрсету үшін алынған шартты белгілер.
Бұндай қысқарған сөздер бас әріппен жазылады. Мысалы:
ЯК-40. 1992 жылдың 17 шілдесі күні жолға шығып Баян-Өлкеден Өскеменге,
одан Петропавл қаласына “АН-22”, “ЯК-40” ұшақтары арқылы жеттік. Солтүстік
Қазақстан, 8 ақпан 2013 жыл. Кешеннің бас кіреберісінде кеңестік көп
мақсатты МИ-4 тікұшағы, АН-2, ЯК-40 ұшақтары тұр. Егемен Қазақстан, 23
тамыз 2012 жыл.
ИЛ-18. Өзі айтқандай дарылдаған төрт моторлы ИЛ-18 ұшағымен бақандай
төрт сағат ұшып, Қарағандының ескі әуежайына қонады ғой. Егемен
Қазақстан, 2 қазан 2013 жыл.
ГАЗ-53. Әкімжан Ғайбуллаев, тұрғын: – Менің ГАЗ-53 маркалы көлігім
бар. Егемен Қазақстан, 5 маусым 2013 жыл. Шал ақын ауданының орталығы
Сергеевка қаласының Котов көшесінде “ГАЗ-53” автокөлігі жанып, жүргізушінің
кабинасы мен мотор бөлігі жойылды. Солтүстік Қазақстан, 7 қараша 2013
жыл.
АН-2. Төрт адам тірі қалды Ресейдің тергеу комитеті Камчаткада апатқа
ұшыраған АН-28 ұшағына қатысты үш жағдайды атады. Егемен Қазақстан, 13
қыркүйек 2012 жыл. Сонымен ақын ағамыз 1964 жылдың 9 мамырында ауданнан
облысқа “АН-2” ұшағымен баратын. Солтүстік Қазақстан, 29 мамыр 2013 жыл.
ЗИЛ-130. МТЗ-80 25 ПМ-130 техникасы, ЗИЛ-130 базасындағы 9
құмшашқыш, 2 қар жинағыш, 2 К-701, Урал базасындағы роторлы техникалар
мен тіркемелерді қосқанда барлығы 160 арнайы техника. Егемен Қазақстан,
18 қазан 2011 жыл. Нақтырақ айтқанда, отын тиеп, орманнан келе жатқан “ЗИЛ-
130" жүк көлігі Қызылжар ауданының Николаевка ауылының маңында жаңбырдан
кейін саз болған жолда батып қалған. Солтүстік Қазақстан, 31 шілде 2013
жыл.
ТУ-154. Осыдан екі жыл бұрын Смоленск әуежайына қонар кезде Польша
президенті Лех Качиньский мінген ТУ-154 ұшағы апатқа ұшырағаны белгілі.
Егемен Қазақстан, 11 сәуір 2011 жыл. Сол айтқаны рас екен, әлгі 18 тонна
жүкті тау-тасты асып түсе алатын машинаға да, пойызға да, тіпті мұхиттарды
жүзіп өтетін кемелерге де тиемей, құласаң нардан құла дегендей, ТУ-154
ұшағына сылқита салады. Солтүстік Қазақстан, 7 желтоқсан 2012 жыл.
ВАЗ-2107. Ал Есіл ауданының Бұлақ ауылында сарай мен гаражды өрт
шарпып, ақыр соңында ағаш құрылымдарымен бірге “ВАЗ-2106” автокөлігі
толықтай жанып кетті. Солтүстік Қазақстан, 31 шілде 2013 жыл.
БТР-80. Оның ішінде “БТР-80”, әскери “КАМАЗ” және “УАЗ” көліктері
балғындардың ерекше ықыласын туғызса, атыс қаруының түрлері де көрмеде
алдыңғы орында болды. Солтүстік Қазақстан, 5 қазан 2012 жыл.
Күрделі сөздерді қысқарту кезінде тілдегі дыбыстардың бір-бірімен қатар
тұру мүмкіндігі, олардың тарихи қалыптасқан орны болады. Көп жағдайда,
әсіресе, әріптік қысқарту барысында қазақ тіліндегі дыбыстар тіркесі
сақталмайды. Дыбыстар үндестігі бұзылғандықтан айтуға келмейтін, құлаққа
жағымсыз естілетін, айтуға қолайсыз атауларды да кездестіріп жатамыз.
Мысалы: ҚӨТ (қаржы-өнеркәсіптік топтар), АМҰ (Америка мемлекеттерінің
ұйымы), ОАӨАҮО (Орталық Азиядағы өңірлік ақпараттың үйлестіру орталығы),
ПҮАЖ (Президент пен Үкіметтің актілер жинағы), ӨСЕҚ (Өртке қарсы еріктілер
қоғамы), БӨҚжА (бақылау-өлшеу құралдары және автоматика), ҚҚХҚИ (Қазақ
құқықтану және халықаралық қатынастар институты), ӨОАӘ (өлшемдердің орын
алмастыру әдісі), АОМКДИ (Алматы облыстық мамандар кәсібін дамыту
институты), АӨСШК АЛТК (Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары
жөніндегі Аға лауазымды тұлғалар комитеті), АӨІСШК (Азиядағы өзара іс-қимыл
және сенім шаралары кеңесі), ҚИК АҚ (Қазақстан ипотекалық компаниясы
Акционерлік қоғамы) т.б.

Қысқарған сөздер қолданысының жайы

Қазіргі кезеңде қоғам өмірінің қай саласын алсақ та, қысқарған
сөздер молынан кездеседі. Еліміз әлемнің көптеген мемлекеттерімен саяси-
эконо-микалық, дипломатиялық және ғылыми-мәдени байланыстарын қалыптас-
тыруына байланысты қазір қысқарған атаулар бұрынғыдай тек орыс тілінен ғана
алынып отырған жоқ. Халықаралық қатынастардың нығаюы өзге тілдерден тікелей
сөз алмасуға жол аша бастады. Әсіресе, ағылшын тілінен енген халықаралық
сипатқа ие қысқарған сөздер қатары біршама артып отыр. Бұрын орыс тіліндегі
нұсқасында кирилл әріптерімен таңбаланып жүрген бірқатар атаулар қазір
латынша таңбалануы бойынша қолданыла бастады. Қазіргі баспасөз беттерінде
латынша транцкрипциясы бойынша жазылатын шетелдік компониялар мен түрлі
ұйымдардың, күрделі атаулары да көбейіп келеді. Мәселен, бұрынырақта,
дәлірек айтқанда 90-жылдарға дейін біздің тіліміздің орыс тіліндегі
қысқартылған нұсқасы бойынша қолданылатын қысқарымдар көп болған болса,
қазір еуропа елдерінің тілдері мен ағылшын тіліндегі күрделі атаулардың
қысқарған нұсқаларын да мерзімді баспасөз бен ресми құжаттардан, түрлі
басылымдардан жиі ұшырататын болдық. Олар-дың қатарына төмендегі ASEAN,
AIBA, EXPO, IBA,UNICEF, UNESCO және т.б. сияқты қысқарымдарды қосуға
болады.
Кеңестік кезеңдегі қоғамдық құрылыс, мемелекеттік мекемелер,
ұйымдар атаулары мен қоғамдық саяси лексиканы құрайтын күрделі сөздер-дің
қысқарған нұсқаларының көпшілігі елдің тарихи-мәдени, саяси-эконо-микалық
өмірінде болған елеулі өзгерістерге байланысты белсенді қолданыл-май, тіпті
пассив сөздер, көнерген лексика құрамына өтіп жататындығын, әрі-
ге бармай-ақ бергі тарихымыздан да көруге болады. Оған көз жеткізу үшін
ыдырағанына әлі соншалықты көп уақыт өте қоймаған кешегі КСРО тұсында өте
жиі қолданылып, актив сөздер деп саналған мына төмендегі қысқарым-дарды
мысала келтірсек те жеткілікті деп ойлаймын. Мәселен, БАМ, ВЛКСМ, ВЦИК,
ВЦСПС, ГОЭЛРО, ДОСААФ, КП, ЛКСМ, МТС, РСДРП, РСФСР, ТАСС, Горком, Генсек,
завферма, местком, райком, обком, парт-билет, партком, партбюро, ревком,
совдеп сияқты көптеген атаулар бүгінде қолданыстан шығып, көнерген сөздер,
историзмдер қатарынан орын алды. Осыдан 20-30 жыл бұрын жоғарыда
келтірілген қысқарған атауларды мектептің жоғары сынып оқушыларынан бастап,
әрбір сауаты бар азамат жақсы білетін болса, бүгінгі оқушылар мен
студенттер кейінгі он бес-жиырма жыл көлемінде жоғары оқу орнын бітіргендер
олардың не мағына білдіретіндіген біле бермейді. Арада бір жиырма жылдай
ғана уақыт өткенде бұл атаулар кешегі тарих қойнауында қалып отыр. Сол
өткен кезеңнің тари-хына қатысты сөз қозғалғанда болмаса, бүгінгі тілімізде
бұл атаулар қолда-нылмайды.
Қысқарған сөздердің қолданысы жайлы сөз өткенде олардың ғылым
тілінде, баспасөз бен көркем әдебиетте, ісқағаздары мен ауызекі сөйлеу ті-
лінде қолданысы туралы жеке-жеке қарастырып, ерекшеліктері мен ортақ
қырларын мейлінше нақтырақ көрсеткен абзал. Мен төменде жинақталған қол-да
бар материалдарға сүйене отырып, қысқарған атаулардың баспасөз тілі мен
ғылым тіліндегі қолданысына толталамын.

Қысқарған сөздердің қазіргі қазақ баспа сөзіндегі қолданысы

Осы зерттеу жұмысына енгізіліп отырған қысқарған сөздер, ғылыми
тұрғыдан сөз қозғауға жеткілікті тілдік материал негізінен қазақ тіліндегі
газеттерден жиналды. Сол себепті қысқарған сөздердің мерзімді баспасөз
тіліндегі қолданысының басты ерекшеліктерін анықтадым.
Қысқарған сөздердің мақала тақырыбында қолданылуы.
Орыс тілінде шығатын газеттерде қысқарған сөздердің мақала тақыры-
бында қолданылуы бұрыннан қалыпты құбылыс. Мәселен, ЧП в масштабах МЧС
(Казахстанская правда, 8 октября 2009 года №239); Как ВРП наращивает ВВП
(Казахстанская правда, 20 июля, 2011 года, №224); От КХЛ до ВХЛ.
Казахстанская правда 12 сентября 2012 года. №306-307) сында мақала
тақырыптарын жиі ұшыратуға болады. Соңғы жылдары қазақ басылымдарында да
қысқарған сөздердің мақала тақырыбы ретінде берілуі жиі байқалатын болды.
Мына мысалға назар аударалық: ҰҚШҰ-ны НАТО-ға балама әскери блок ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.