Шағын бизнестің негізін қалау жолдары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 3

1 Ел экономикасындағы шағын кәсіпкерлікті
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... . 4

1. Әлеуметтік-экономикалық саясаттағы шағын кәсіпкерліктің
рөлі мен
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 4
2. Қазақстандағы шағын және орта бизнестің даму
ерекшеліктері ... ... ... ... 6

2 Қазақстан Республикасында шағын бизнес дамуының қарама-
қайшылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15
1. Қазақстанда шағын және орта бизнестің даму
проблемалары ... ... ... ... .. 15
2. Қазақстанда шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдауды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27

Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .. 29

Қосымша.

Кіріспе.

Қазақстан экономикасы әкімшілік-әміршілдіктен нарықтық экономикаға
өтудің қиын кезеңінде. Негізінен ТМД елдерінің үкіметтері нарықтық қайта
құруларды іске асыру үшін қажетті мынадай бағыттарды ұстануда мемлекеттік
меншікті жекешелендіру, қаржылық, несиелік саясат, құнды қағаздар нарығын
құру, жалпы нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру. Кезек күттірмейтін
шаралар қатарында кәсіпкерлік қызметті қолдау, шағын және орта бизнесті
дамыту мәселелері тұр.
Мемлекеттің Қазақстан-2030 ұзақ мерзімді стратегиясы және ел
басшылығы Қазақстанды ең жақсы дамыған әлемнің 50 елінің қатарына қосу
жөнінде аса ауқымды міндет белгілеп отыр. Осы міндетті жүзеге асыру үшін
отандық кәсіпкерлік қуатты экономикалық серпілістің локомотиві болуға тиіс.
Ал ол қазақстандық бизнестен алда тұрған міндетке сәйкес сапалық тұрғыда
түбегейлі өзгертуді талап етеді.
Қазақстандық экономист ғалымдар шағын кәсіпкерлік пен бизнесті ұзақ
жылдар бойы тәжірибелік тұрғыдан біржақты зерттеп келді. Шағын кәсіпорын
ірі өндірістің көлеңкесі іспетті, тек қосымша іс-әрекет дәрежесінде
қарастырылды. Сол себепті, А.Қошановтың, М.Кенжеғозин, Н.Мамыров,
Ж.Ихданов, Қ.Оқаев, А.Сейтқазиева, Ж.Күлекеев, К.Бердалиев, О.Сәбденовтің
және т.б ғалымдардың алғашқы тұжырымдары қайсы бір ғалымдар тарапынан
толықтай қолдауға ие болған жоқ.

1 Ел экономикасындағы шағын кәсіпкерлікті дамыту.

1.1 Әлеуметтік-экономикалық саясаттағы шағын кәсіпкерліктің рөлі мен орны.
Қазақстан Республикасының Президентi Нұрсұлтан Назарбаев 2006
жылғы қаңтардың 31-iнде “Жеке кәсiпкерлiк туралы” Заңға қол қойды.
Бұған дейiнгi “Жеке кәсiпкерлiктi қорғау және қолдау туралы”
1992 жылғы 4 шiлдеде, “Шағын кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау туралы” 1997
жылғы 19 маусымда, “Жеке кәсiпкерлiк туралы” 1997 жылғы 19 маусымда
қабылданған заңдардың күшi жойылып, мүлдем жаңа тұрпатты заң өмiрге келдi.
“Жеке кәсiпкерлiк туралы” жаңа Заң не үшiн қажет? Әуелi осы
туралы ойлану керек. Осыған дейiн қабылданған заңдар Қазақстанда жеке
кәсiпкерлiктiң қанат жаюына жағдай жасады: нарық экономикасына өтудiң қиын
да күрделi соқпағында тыңнан табылған жол секiлдi түпкi мақсатқа
сүрiндiрмей алып жеттi; мемлекеттiк мүлiктi жекешелендiру кезiнде, орта
және шағын бизнестi өркен жайдыру тұсында бұл заңның қай-қайсысы да қолайлы
қызмет еттi, соның арқасында жеке меншiк сектор серпiндi дами түстi.
“Жеке кәсiпкерлiк туралы” жаңа Заң не үшiн, қандай мақсатпен
қабылданып отыр? Қазақстан бәсекеге қабiлеттi әлемдегi елу елдiң қатарына
қосылу ниетiнде. Жақсы бастама. Жақсы бастаманы баянды ету оңай тiрлiк
емес. Бұл жолда не бел кетедi, не белбеу кетедi. Ұлттың ұйыса тiрлiк етiп,
жұмыла көтерiсетiн жүгi жеңiл болмағалы тұр. Осындай жағдайда мемлекет өз
азаматтарының iшкi қуатына сүйенетiнi айдай анық. “Жеке кәсiпкерлiк туралы”
Заң осы мақсатта өмiрге келiп отыр деуге де болады. Адамға тыныс алу үшiн
таза ауа қандай керек болса, өз тiрлiгiн тез дөңгелентiп жүргiзiп әкету
үшiн де сондай жағдай, қолайлы орта қажет. Мемлекет соны жасауға мiндеттi.
Тиiстi заң қабылдау арқылы iс-қимыл кеңiстiгi қамтамасыз етiлiп,
кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау және қорғау тетiктерi iске қосылды.
“Бизнес” термині ағылшын тілінен шыққан, ол іс, қызмет деген мағынаны
білдіреді.
XXI ғасырдың қарсаңында Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық саясатында шағын кәсіпкерліктің дамуына ерекше назар
аударылады. Оның рөлі әлеуметтік ахуалды жақсартуда жетекші орын алады.
Бірінші кезекте осы салада халықты жұмыспен қамтамасыз ету тезірек өседі
және қоғамның тұрақтылығы үшін жағдай жасалады. Осыдан аталған мәселеге
толық талдау қажет.
Шағын кәсіпкерлік халықаралық тәжірибе көрсеткендей ең алдымен
капитал тезірек айналатын салаларда, атап айтқанда саудада, қоғамдық
тамақтандыру және қызметтер салаларында туады. Бірақ нарықтық экономиканы
реформалау бойынша жүргізілген жеделдетілген экономикалық саясат бағаларды
ырқына жіберуден және осымен байланысты өскелең инфляциямен басталды, бұл
пайыз өсімінің күрт өсуіне және халықтың жинағының құнсыздануынан шағын
бизнестің қаржы базасының жойылуына әкелді, бұл өз кезегінде шағын
бизнестің қалыптасуының және оның инвестициялық қызметінің заңсыз қалуына
соқтырды. Шағын кәсіпкерлік көп қатарлы жинаулар мен үлкен салықтардың
астында қалды.
Қазіргі кездегі әлемдік экономиканың одан әрі дамуы жағдайын,
да ірі компаниялар айбынының ғылыми-техникалық революцияның болуының шағын
және орта фирмалардың сақталуымен және дамуымен қоса жүреді. Жаңа
өнімдердің көптеген түрлерінің өндірісі атап айтқанда, шағын және орта
компаниялардың кәсіпорындарында басталады, себебі олар “күн” астындағы орын
үшін тұтыныстың өзгеруіне икемді сезімтал болуға, өндіріспен әлі
қанағаттандырылмаған жаңа қажеттіліктерді іздеуге мәжбүр. Сондықтан шағын
фирмалардың бір жұмыс істеушіге есептегендегі ғылыми-зерттеу мен
конструкторлық жұмыстарға шығындар ірі компаниялардың осындай шығындарынан
жиі асып түсуі кездейсоқ емес.
Қазіргі уақытта шағын бизнестің рөлі нарыққа өндірілген жаңа
өнімдердің ортақ санында айтарлықтай мол.
АҚШ-тың сатып алу федералды басқармасының ақпараты бойынша, 50-
ші жылдардың ортасынан 70-ші жылдардың ортасына дейін шағын фирмалар
(жұмысшылар саны 1000 адамнан аз) әр түрлі жаңалық енгізулердің жартысынан
көбін енгізген.
Шағын бизнес капиталистік елдерде халықты жұмыспен қамтуды
кеңейтуде айтарлықтай рөлі бар. АҚШ-та соңғы он жылда жаңа жұмыс
орындарының 60% 20 адамнан аз жұмыскерлер бар компанияларға келеді. 80
жылдардың басында жұмыссыздықтың зор өсуі жағдайында көптеген ғалымдар,
экономистер мен мемлекет қайраткерлері шағын бизнестен ірі компаниялардағы
жұмыс орындары қысқаруының орнын толтыруға қабілетті жаңа жұмыс орындарын
құратын құрал деп қарады. Сондықтан капиталистік елдердің үкіметтер
тарапынан шағын бизнеске әр түрлі көмек көрсетіледі.
Шағын және орта бизнестің болуы және де ірі компаниялардың
(монополияның) мүдделеріне сай келеді. Қазір дайын өнімді жасау үшін
мыңдаған әр түрлі деталдар қажет етіледі. Олардың өндірісіне концерндермен
келісім шарт жүйелерімен байланысқан көптеген шағын және орташа фирмалар
маманданады.
Егер қорытындылауға келсек, шағын және орта бизнестің рөлі
төменде көрсетілген алты функциялардан көрінеді.
Біріншіден, шағын өндіріс ірі кәсіпорын алыптарына қарағанда
нарық конъюктурасының өзгерісін икемді сезінеді.
Екіншіден, шағын бизнес әлі іске жаратылмаған әжептәуір қаржы
қаражаттарын тиімді жұмылдырады. Осындай бизнестің болмауынан осы ресурстар
пайдаланылмаған болар еді.
Үшіншіден, шағын бизнес бәсеке күресін қалыптастыруда айтарлықтай
үлес қосады, бұл кез келген мемлекеттің жоғары деңгейде монополия
экономикасы жағдайында бірінші кезекте маңызды.
Төртіншіден, шағын бизнес халықты жұмыспен қамту мәселесін шешуде
үлкен рөл атқарады. Өнеркәсібі дамыған елдерде оның үлесіне барлық жұмыспен
қамтамасыз етілгендердің 50-60% және жаңа жұмыс орындарының 70-80% келеді.
Бесіншіден, атап көрсеткендей шағын өндірістің ғылыми-техникалық
жаңалықтардың 50% келеді (жеке компьютер, көбейткіш аппараттар, “Палороид”
типті фотоаппараттар).
Өтпелі экономикада жаңа өркен жайған шағын кәсіпкерлікті дамыту
және қолдау үшін қажетті жағдайлар:
▪ еркін бәсекені құру негізі ретінде шағын кәсіпкерлікті
дамытудың кешенді мемлекеттік ғылыми негізделген бағдарламаларын
жасау;
▪ оның дамуы мен қаржылық жеңілдіктер үшін қаржы базасын
қалыптастыру, яғни жеңілдетілген несиелер, жеңілдетілген
салықтар, ақысыз сипатты жәрдем ақшалар);
▪ бағдарламада ғылыми-техникалық прогрестің басымдық
бағыттарында шағын кәсіпкерліктің орны ерекше анықталуы керек;
▪ шағын бизнесті ұйымдастыруда елдің әр түрлі аймақтарында
(облыс орталықтарында) шағын кәсіпорындардың арнайы орталықтары
басты рөлде болуы керек;
▪ ірі және шағын бизнес ынтымақтастығының жүйесі негізінде,
әсірісі сауда мен қызметтер саласында шағын бизнесті дамыту
мақсатында ірі кәсіпорындардың ресурстарын тарту.
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамытуда
Қазақстан Республикасы Президентінің “Шағын кәсіпкерліктің дамуын
жандандыру мен мемлекеттік қолдауды күшейту бойынша шаралар туралы” 1997
жылдың 6 наурызындағы қаулысының үлкен рөлі бар.
Құжат өзінің мазмұны бойынша өтпелі экономика жағдайында шағын
кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік бағдарламасы болып табылады.

1.2 Қазақстандағы шағын және орта бизнестің даму ерешеліктері.

“Шағын және орта кәсiпкерлiктi дамыту туралы” Елбасының Жарлығы
бүгiнгi нарық кезеңiнде келешек көкжиегiне жетелер үмiт ұшқыны. Кәсiп тауып
еңбек еткендер ғана тығырықтан шығар соқпақты қай кезде де тапқан.
Кәсiпкерлiк саланы дамыту-экономиканы жандандырудың бiрден бiр жолы
екенiн бұл күнде көпшiлiк жақсы түсiнедi. Көптеген экономикалық, әлеуметтiк
және саяси мәселелердi шешуге қабiлеттi болғандықтан шағын кәсiпкерлiктiң
нарықтық эконмикада маңызы зор. Бұгiнгi таңда мемлекеттiк мекемелер мен iрi
фирмалар шағын кәсiпкерлiктiң дамуына жан-жақты араласады. Шағын экономика
аудан экономикасында құрылым ретiнде өз бейнесiн айқындай бастады.
Кәсiпкерлiк пен шағын бизнестiң негiзгi мақсатының өзi-жұмыс көздерiн
ұлғайту арқылы пайдаға қол жеткiзу. Жалры коммерциялық жұмыстың өзi
капиталды молайтумен түйiнделедi. Кәсiпкерлiктiң түр-түрiн дамытуға да
көңiл бөлетiн мерзiм туды. Қалай десек те кәсiпкерлiк, шағын бизнес
тұрмысымызға мықтап енуге тиiс. Жұмыстың осы көлемiнiң өзi ауданда шағын
және орта кәсiпкерлiктi дамыту керектiгiне айғақ болар едi. Ол үшiн
ұйымдастыру жұмыстарына жете мән берiп, құқықтық-экономикалық жағынан еңбек
адамдарының қорғалуын қамтамасыз ету керек.
Солай болғанда ғана тұрғындардың еңбекке тартылуы артып,
олардың көңiлдерiне сенiм мен жiгер ұялайды. Бүгiнгi таңдағы баршамыздың
ортақ iсiмiз осыған бағытталуы керек.
Қазiргi қоғам дамуындағы шешушi буын-шағын және орта
кәсiпкерлiктi дамыту арта түстi. Оның өндiрiстегi үлес салмағы 23 пайызға
дейiн жеттi. Жыл iшiнде өндiрiс көлемi кәсiпкерлiк құрылымдарда 2,7 есеге
көбейдi.
Бiзде шағын бизнес назардан тыс қалды деуге болмас. Шағын
бизнес субъектiлерiнiң iс-әрекеттерiн реттейтiн бiрқатар нормативтiк
құжаттарымыз бар. Кең ауқымнан шалсақ, соңғы жылдарда өрiстеген
реформалардың негiзгi кемшiлiктерiнiң бiрi, ол-мемлекеттiң экономикалық
саясаты шағын бизнестi басты бағыттар шеңберiнде қарамауы екенiн көремiз.
Осы күнге дейiн шағын және орта бизнестi қолдау үдесiндегi бағдарламалар,
заңдар, жарлықтар мен ұйымдастыру iстерi әдетте жоғарғы жақтан жасалып
келдi де шағын бизнестiң шын мәнiндегi өркендеуiне олардың айтарлықтай
септiгi тиген емес.
Нарыққа негізінен миллиондаған айналымы бар корпорацияларға жол ашық,
ал шағын кәсіпкерлік құрылымдардың кіруіне мүмкіндік жоқ деген пікірлер
бар. Басты дәлел-шағын фирмалардың жақсы жетілген ірі компаниялармен
бәсекелесе алмауы. Шын мәнінде, шағын бизнес бірнеше себептерге байланысты
ірілермен сәтті бәсәкелесе алады. Мысалға ірі кәсіпорындар стратегиясын
өзгерту үшін 6 жылды қажет етеді, ал жаңа стратегия енгізу үшін 10 жыл және
одан да көп уақытты қажет етеді. Шағын фирмалар үшін бұл уақыт айтарлықтай
азырақ-жарты жылдан 1 жылға дейін. Одан әрі, технологиялық жаңалықтар-бұл
дәстүрлі түрде үлкен бизнес саласы деп саналатын, бірақ статистикаға
қарасақ, 2-ші дүниежүзілік соғыстан кейін радикалды технологиялық
жаңартпашылықтардың 95% шағын бизнес саласынан келуде. Басқа қайнар
көздердегі мәліметтер бойынша ірі фирмаларға қарағанда, шағын фирмалар 24
есептелуінің көп жаңартпашылықтар мен ашылымдар жасауда.
Сондықтан Европа Достығында (ЕС) экономиканың жеке секторындағы
15,7 миллион кәсіпорындардың барлығы дерлік шағын және орта бизнес түрінде
болуы кездейсоқтық емес. Шағын бизнес кәсіпорындары 70% жұмыс орындарымен
(62 млн) қамтамасыз ете отырып, қоғамдастықтың дамуына айтарлықтай үлес
қосты, статистикалық мәліметтер бойынша 16 млн. адам өздеріне және 46 млн.
адам жалдамалы жұмысшы ретінде жұмыс істей бастады.
Көптеген жылдар бойы әр түрлі елдердің ғалымдары шағын бизнеске
анықтама беруге тырысып келеді. АҚШ Конгресс Комитетіне шағын бизнестің 700-
ге жуық анықтамасы ұсынылған. Шағын бизнесті сипаттаудың түрлі критерийлері
бар, мысалы, өндіріс көлемі, жұмыс істеушілердің саны, депозиттердің
көлемі, негізгі өндіріс қорларының актив бөлігінің өлшемі, басқару
аппаратының өлшемі, кіріс мөлшері. Ең кең тараған критерийлердің бірі жұмыс
істеушілердің саны. Кейбіреулер жұмысшылар саны 100-ге дейін, тағы біреулер
50-ден 1000-ға дейін, үшіншілері 100-ден 1500-ге дейін жететін
кәсіпорындарды шағын бизнес кәсіпорындары деп санауды ұсынуда.
Жапонияда заңды түрде белгіленген кәсіпорындар критерийлері бар:
өнеркәсіп, көлік және құрылыста-300 адамнан көп емес, көтерме саудада-100,
бөлшек сауда және қызмет көрсету саласында-50, олар осы критерийлерге қарай
шағын және орта кәсіпорын статусын ала алады. Сондай-ақ жарғылық капитал
мөлшері де шектелген: өнеркәсіп, құрылыс және көлікте-770 мың доллардан
жоғары емес, көтерме саудада-230 мың доллар, қызмет көрсету саласында-77
мың доллар.
Ресей Федерациясының қазіргі қолданылып жүрген заңдарына сәйкес,
шағын кәсіпорындарға :
▪ өнеркәсіпте-200 адамға дейін;
▪ құрылыста- 100 адамға дейін;
▪ көтерме саудада-50 адамға дейін;
▪ ауыл шаруашылығында-50 адамға дейін;
▪ ғылымда және өндірістік емес салада-25 адамға дейін;
▪ бөлшек саудада-15 адамға дейін
жұмыс істейтін кәсіпорындар жатады.
Қазақстан адам саны айтарлықтай аз кәсіпорындар шағын болып саналады.
Қазақстан Республикасының 1997ж 8 сәуірдегі №499 қаулысына сәйкес шағын
кәсіпорныдарға:
▪ өндірісте, құрылыста және шаруашылықта-50 адамға дейін;
▪ саудада және тұрмыстық қызмет көрсетуде-30 адамға дейін;
▪ көлік және байланыста-25 адамға дейін;
▪ ғылымда және жаңартпашылық қызметте-20 адамға дейін
жұмыс істейтін кәсіпорындар жатады.
Жұмыс істеушілер саны 200 адамнан аспайтын кәсіпорындар орта
бизнеске жатады.
Д. Лонгенеке (Longeneker Justin G.), У.Петтидің (J.William Petty),
К.Мурдың (Carlos W.More) зерттеулерінде жеке көрсеткіштер ұстанымындағы
тәсіл анағұрлым негізгі айырмашылықтарды іздестірумен ұштастырылып, шағын
бизнеске анықтама беру үшін келесі критерийлер ұсынулуда:
1. Бизнесті қаржыландыру бір инвестормен немесе инвесторлардың шағын
тобымен жүзеге асырылады. Тек айрықша жағдайларды ғана бизнестің 15-20-
дан көп инвесторлары болуы мүмкін;
2. фирма өзінің маркетингтік бағдарламасын іске асыруда географиялық
шектелген аймақтарда жұмыс істейді;
3. әдетте бизнестегі жұмысшылардың саны100 адамнан аспайды;
4. ірі фирмалармен салыстырғанда бизнес шағын болып есептелуі мүмкін.
Қазақстан жағдайында шағын бизнеске анықтама бере отырып, қолда бар
шетелдік тәжірибелерді ескере келе, шағын бизнеске келесідей сипаттама
беруге болады. Шағын бизнес кәсіпорындары деп, бір немесе бірнеше
инвесторлармен құрылған, географиялық шектелген аймақтарда жұмыс істейтін
және нарықтың шектелген үлесіне ие кәсіпорындарды айтамыз. Бұл
кәсіпорындарда басқаруды негізін салушылар жүзеге асырады, олар барлық
негізгі стратегиялық шешімдерді қабылдайды; басқару-нысаншылдықтың жоқтығы
мен ұтымды шешім қабылдау сипатымен ерекшеленеді; басқару саласында, сондай-
ақ өндіріс саласында жұмысшылардың жоғары өзара ауыспалылығы байқалады.
Шағын және орта бизнес, қазіргі кезеңде жұмыссыздықпен
сипатталатын Қазақстан экономикасын қажетті жаңа жұмыс орындарымен
қамтамасыз етеді. Американ экспресс міліметтері бойынша, барлық жаңа жұмыс
орындары тұрақтанған ірі компаниялардың есебінен емес, жаңа фирмалардың
есебінен ашылуда.

1.1-кесте.

Шағын және ірі бизнесті салыстыру анализі

№ Критерий Ірі бизнес Шаығн бизнес
1 Қызмет көрсету менөнеркәсіп, отын Қызмет көрсету саласы сауда
өндіріс салалары энергетикалық кешен, және қамтамасыз етуші
энергетика өндірістер
2 Шығарылатын өнім Массалық өндіріс Ұсақ сериялы немесе жеке
сипаты өндіріс
3 Жаңа енгізілімге Жаңа енгізілімге деген Ірілерге қарағанда, жаңа
деген қабілеттілікқабілеті аз негізілімдер 24 есе көп
4 Стратегияның 6-10 жыл 0,5-1 жыл
өзгеруі
5 Қызмет саласы Ірі қалалар және өндіріс Үлкен және шағын қалаларда
кешені
6 Бәсекелік ортаны Нарықтың елеулі бөлігін Бәсекелестік ортаның күшеюі
құру жаулап алу есебінен
бәсекенің шектелуі
7 Кәсіпорынды құру Қаржылық шығындардың Бастапқы шығындардың және
және тіркеу едәуір болуы және тіркеу тіркеу талаптарының төмендігі
процедурасының
созылмалығы
8 Жаңа жұмыс Жұмыс орындарын құру Жұмыс орындары өте жылдам (3
орындарын құру қарқыны анағұрлым төмен есе) қарқынмен құрылуда
9 Жұмыс күшін Жұмысшылардың тар көлемдіЖұмысшылардың жоғары
оңтайландыру маман болғандығынан дәрежедегі ауыспалылығының
мүмкіндігі мүмкін емес арқасында мүмкіндік мол
10 Басқару құрылымы Көлемі зор басқару Басқарудағы икемділік,
құрылымы басқару аппаратындағы
жұмыскерлер санының төмен
болуы
11 Басқару Құрылтайшылар мен Құрылтайшылар мен
жүйесіндегі менеджерлер мүдделерінде менеджерлердің міндеттерін
мүдделердің қарама-қайшылық бір адам үйлестіретіндіктен,
ұштастырылуы болғандықтан ұштаспайды басқару жүйесінде мүдделер
қарама-қайшылығы болмайды.

Шағын бизнестің артықшылықтары айқын. Бұл-шағын бизнестің
динамикалылығы, икемділігі, өндірілетін өнім мен көрсетілетін қызмет
түрлерін тез ауыстыру қабілеттілігі, технология саласында, сондай-ақ басқа
жұмыс істеу салаларында жаңалықтарды енгізу қабілеттілігі. Соңында, шағын
фирмалардағы еңбек ұжымында тұрақты емес қатынас орнатылады, үлкен
бюрократиялық құрылым жоқ, жұмысшыларды басқаруға, бабыстарды басқаруға
тіеклей қатыса алады.
Шағын бизнестің басты ерекшелігі-кірістерге қатысумен және
жұмыспен қамтылғандықты сақтап қалуға ынталы болумен шартталған, жұмыстың
ең жоғарғы нәтижелілігіне деген жалпы біріккен құштарлық, ұжымдық түрде
еңбек етуге және бригада болып жұмыс істеуге деген ұмтылыс. Ірі фирмаларда
құрушылар (негізін қалаушылар) кәсіпорынды басқару үшін маман менеджерлерді
тартуға мәжбүр, бірақ бұл көбінесе 2 жақ мүдделерінің тоғыспауына әкеледі,
ал ол өз кезегінде жалпы басқару тиімділігіне әсер етеді.
Қазіргі уақытта әлемнің көптеген елдерінде шағын бизенс
қайтадан өз мәні мен маңыздылығына ие болды. Көптеген елдердің үкіметтері
шағын бизнесті жаңа ойлардың, жаңа жұмыс орындарының, табыстар мен
өркениеттіліктің көзі ретінді қарастырып, дамуына жағдай жасау шараларын
қабылдауда.
Шағын бизнес шағын және орташа қалалардың жұмыс істеу негізі болып,
ол жердің тұрғындарына тұратын жерлерінің қасынан жұмыс табуға жол ашады.
Сонымен, жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе келесідей
шағын және ірі бизнесті салыстыру анализінің кестесін құруға болады, оның
мақсаты-ірі бизнестен мүлдем бас тарту емес, ал Қазақстан экономикасы үшін
шағын бизнестің үлкен артықшылықтарын көрсету болып табылады. Оның үстіне,
шағын бизнес тек қана экономиканы жандандырушы фактор болып қана қоймай,
сондай-ақ оның экономикалық дағдарыстан шығуының алғашқы кезеңі ретінде де
қарастырылады. Шағын фирмаларды көбірек құру-жұмыссыздық проблемасын
жеңілдетуі, ірі бизнестің дамуына бастама беруі және бүгінгі барларының
ауқымын кеңейтуі мүмкін.
Шағын кәсіпорынның негізін қалау бойынша бірнеше көзқарастар бар:
жаңа кәсіпорын бастау; бүгінгі күндегі бизнесті сатып алу; франчайзинг және
жанұялық бизнес (1.1-сурет).
Бүгінгі күндегі бизнесті сатып алу біздің экономикамызда әлі аз
танымалы құбылыс, бұл негізінен біздің кәсіпорындарымыздың тәжірибелерінің
аздығымен түсіндіріледі. Дегенмен бұл шетелде бизнеске кірудің айтарлықтай
тараған формасы ретінде мынадай бірқатар артықшылықтарға ие:
1. тәуекел мен тұрлаусыздық факторлары сынға жиі ұшырайтын жаңа
кәсіпорын ашумен салыстырғанда, олардың (тәуекел және тұрлаусыздық)
деңгейін төмендету.
2. бизнестің жөнге келтірілген инфрақұрылымының болуы, себебі бизнес
әлдеқашан құрылу сатысынан өткен, жұмыс істеуде, бизнестің басқа
контрагенттерімен қарым-қатынас орнатылған.
3. жаңа бизнесті бастауда жүзеге асырылатын шығындарға қарағанда
әлдеқайда аз келісім баға бойынша бизнесті алу мүмкіндігі.

1.1-сурет. Шағын бизнестің негізін қалау жолдары.
Біздің Республикамыз үшін шағын бизнестің негізін қалау формаларының
ішінде, жаңа бизнес құрудан басқа франчайзинг пен жанұйлық бизнес формалары
ең өзекті деуге болады. Бұл екі бағытты толығырақ қарастырайық. Алғашқы
франчайзингтік келісім XIX ғасырда тігін машинасын өндіретін компания мен
оның диллері арасында жасалды. Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін
франчайзинг принциптері фармацевтикалық бизнес, бөлшек сауда және қонақ үй
кешені саласында кең қолданыла бастады. 60-70 жылдары тағамды тез
дайындайтын технология (“Макдональд” фирмасы) барлық жерге тарала
бастағанда, франчайзинг қатынасының келесі дүрлікпесі әр түрлі елдердің
өкілдері арасында жасалғандықтан, франчайзинг кең ауқымдық сипатқа ие
болды.
Франчайзинг компаниясы өзінің франчайзи-мүшелеріне фирма атын, сауда
маркасын, өнімін, технологиясын және т.с.с пайдалану құқығын береді.
Франчайзинг жаңадан бастаушы кәсіпкерлер үшін жаңа кәсіпорындарды ашу мен
жұмыс істеу тәуекелінің деңгейін айтарлықтай төмендетеді. Франчайзинг
келісімі жаңа бизнеске, бүгінгі күндегі кәсіпорын мен оның жұмысшылары
жинақтаған үлкен тәжірибелерді пайдалануға мүмкіндік береді, сондықтан
шетелдегі әрбір 12-ші кәсіпорынның франчайзингтік болуы кездейсоқтық емес.
Франчайзингтік қатынастар жүйесі-тек қана бізде ғана емес, сондай-ақ шет
елдерде айтарлықтай жаңа құбылыс, сондықтан бұл түсініктің терминологиясына
толығырақ тоқталу қажеттілігі бар.
Франчайзингтік қатынастың 3 типі бар:
1. франчайзер-өнім өндіруші немесе қызмет көрсетуші фирма, өзінің өнім
өндіру немесе қызмет көрсету құқығын франчайзерға береді.
2. франчайзер-негізгі өнім өндіруші, өз өнімінің көтерме сату құқығын
франчайзерға береді.
3. франчайзер-көтерме сатушы, тауардың бөлшек сату құқығын франчайзер
фирмасына береді.
Бизнесті ұйымдастырудың франчайзингтік нысанын таңдамас бұрын,
кәсіпкер франчайзингтің оң және сол жақтарын жете зерттеуі қажет (1.2-
сурет). Франчайзингтің негізгі артықшылықтарының бірі –бұл франчайзерден
оқып-үйрену мен дайындалу мүмкіндігі. Сондай-ақ франчайзер тек өндіріс
мәселелерін оқытып, үйретуді ғана ұйымдастырып қоя салмай, сондай-ақ
бухгалтерлік есеп, тауарлық-материалдық құндылықтарды бақылау, еңбек
ресурстарын басқару, сақтандыру мәселелерін және т.б да оқытып үйретеді.
Оқытып үйрету бірнеше күннен бірнеше аптаға дейін созылады. Бұл үшін арнайы
оқып-үйрету орталықтары құрылады.

Тағы бір маңызды артықшылық-бұл франчайзер тарапынан жасалатын
қаржыландырудың тікелей емес, жанама түріндегі қаржылық қолдау.

Соңында, егер тәуелсіз бизнесті бастау айтарлықтай бастапқы салымды
қажет етсе, франчайзингтік фирма құрған кезде бұл шығындар анағұрлым аз
болуы себепті қаржылық артықшылыққа ие.
Маркетингтік көмектің мәні-бұл франчайзи тарапынан франчайзердің
жақсы танылған және айтарлықтай кең ауқымды тұтынушылары бар сауда маркасы
мен атын пайдаланылуы болып табылады. Франчайзидің жаранамаға және тауардың
алға жылжуына қосымша шығын жұмсауының керегі жоқ, себебі онымен франчайзер
фирмасы айналысуда. Франчайзер оқытып, әзірлеу процесінде бизнесті
басқарудың негізгі әдістерін де жиі үйретеді. Франчайзер фирмасының мұндай
арсеналын иеленген Франчайзи бұрыннан бері жинақталған тәжірибесін
пайдалана отырып, тек бизнесті тез бастауға ғана емес, сондай-ақ бизнестің
ең басынан табысты жұмыс істеу мүмкіндігіне ие болады. Сондықтан
жүргізілген бір зерттеу мәліметтері бойынша 5 жыл бұрын негіздері қаланған
франчайзингтік фирмалардың 97 % әлі күнге дейін сәтті жұмыс істеп келуі
кездейсоқтық емес.
Франчайзингтің құнына ең алдымен франчайзи франчайзердің сауда
маркасын, атын, өнімін, технологиясын, “ноу-хау” және т.б пайдалану құқығын
алғаны үшін төлейтін франчайзингтік төлем кіреді. Осы жерде егер
франчайзер жаңа компания немесе тез өсу кезеңіндегі компания болса, оның
капиталға деген қажеттілігі күрт өседі және ол бұл проблемены көбінесе
франчайзи есебінен шешуге тырысатындығын есте ұстау керек. Бұл жағдайда
франчайзингтік төлем жоғары болуы мүмкін. Сондықтан көптеген франчайзилер
әріптес іздеген кезде ірі, тұрақталған фирмаларды таңдауға тырысады.
Шығынның мөлшері мен құрылымы франчайзи фирмасының түрі мен франчайзингтік
қатынастың сипатына тәуелді.
Қазақстандық кәсіпкерлер үшін халықаралық франчайзинг ең алдымен
біріккен кәсіпорын, лицензия сатып алу, тіеклей инвестиция және мемлекеттік
деңгейдегі келісім түрінде болуы мүмкін. Шетелдік франчайзерлер үшін арзан
жұмысшы күші мен жоғары білікті мамандардың болуы, қолда бар ресурстар,
оңтайландырылған инфрақұрылым, саяси тұрақтылық және кәсіпкерлікті қолдауға
бағытталған мемлекеттік саясат ұтымды факторлар бола алар еді.
Менеджер қызметкерді жұмысқа кешігіп келгені үшін сөгуі мүмкін, бірақ
сол кешігіп келген қызметші өз отбасының мүшесі болса, онда бұл
проблематикалық жағдайға айналады.
Отбасылық бизенс кәсіпорындары көлемдері бойынша, ұсынатын
өнімдері мен қызмет түрлері бойынша әр алуан болуымен ерекшеленеді.
Отбасының бизнеске қатысу деңгейі бойынша былай айыруға болады:
1. толығымен отбасы басқаратын және бақылайтын бизнес.
2. отбасы бақылайтын, бірақ маман менеджерлер басқаратын бизнес.
3. отбасы тарапынан басқарылмайтын бизнес.
Отбасы басқаратын және бақылайтын бизнес пен бизнестің басқа
нсаналары арасындағы айырмашылықтарды қарастырайық (1.3-кесте).
Кестеде көрсетілгендей, отбасылық бизнес менеджерлері отбасылық
бизнеске қатысы жоқ бизнес менеджерлеріне ұқсамайды. Жай кәсіпорындардағы
маман менеджерлер анағұрлым қысқа уақыт кезеңінде жоспар құрады, бизнестің
зияндары мен сәтсіздіктерін аз дәрежеде сезінеді, фирмаға танытатын
адалдықтары мүмкіндігінше аз және өз мансаптарын алға жылжытуда үлкен
икемділікке ие; ереже бойынша оларға еңбекақыларын көтеру және алға жылжыту
сияқты анағұрлым дәстүрлі жағдайлар жасалған.

1.2 -кесте

Отбасылық бизнес пен бизнестің басқа да түрлері арасындағы айырмашылықтар.

№ Отбасылық бизнес Бизнестің басқа
түрлері
1 Фирманы шексіз беріліп басқару, Фирма менеджерінің мүдделері
себебі отбасы мүшелерінің өмірі арадағы шарт шеңберінде
және жақсы тұрмысы бизнестің
табысты не табыссыздығына
байланысты.
2 Отбасы мүшелері өздерінің барлық Менеджерлердің өздерінің барлық
мансаптарын тек бір жеке мансаптарын бір ғана фирмада
отбасылық бизнеспен ғана жасаулары сирек кездеседі.
байланыстырады.
3 Стратегияны дайындау кезінде Менеджерлер фирманың стратегиясын
отбасы мүшелері шексіз ұзақ уақытдайындау кезінде өте қысқа уақыт
кеңістігіне ие кеңістігіне ие
4 Бизнестегі сәтсіздіктер отбасы Бизнестегі сәтсіздіктер
мүшелеріне, әсіресе оның менеджерлерге салыстырмалы түрде аз
менеджерлеріне драмалық зардап әсер етеді.
әкеледі
5 Отбасы мүшесінің менеджер ретіндеФирмада менеджер мансабының
қызмет атқаруының тоқтатылу тоқтатылу ықтималдығы өте жоғары
ықтималдығы өте төмен
6 Отбасы мүшелері фирманың өсуіне Менеджер жалақысын арттыруға,
және табысты болуына мүдделі, мансабын жоғарылатуға және өсіруге
себебі ол жалғыз жұмыс орны және мүдделі
отбасы тұрмысын жақсарту көзі
7 Отбасы мүшелерінің кірістері Менеджер жалақысының фирма
фирманың қызметінің түпкілікті қызметінің түпкілікті нәтижелеріне
нәтижелерімен тікелей тәуелділігі анағұрлым аз
пропорционалды
8 Шешім қабылдау орталықтандырылғанШешім қабылдау алқалы сипатқа ие,
сипатқа ие, дегенмен уақыт өте көбіне менеджерлер командасының
бұл беталыс төмендейді қатысуына негізделеді
9 Фирма қызметіне деген ішкі Фирма қызметіне бақылау тым ат үсті
бақылау аз, жалаң сипатқа ие
10 Отбасы мүшелерінің арасындағы Сабақтастық бақталастыққа және
бақталастық отағасы мен жанжалға алып келуі мүмкін, бірақ
мұрагерлер арасында жанжал акционерлердің мүдделеріне сәйкес
туғызуы және отбасылық бизнестің акционерлердің бақылау жасау
сабақтастығын проблемалы етуі жанжалжы уақытында тыйып, тоқтатуға
мүмкін мүмкіндік береді.
11 Менеджер өзіне және отбасына есепМенеджерлер акционерлерге есеп
беретін отбасы мүшесі береді
12 Отбасындағы жанжалдардың салдары Жанжал сызықты сипатқа ие, түзу әрі
әділ сипатқа ие, яғни белгілі бірқадағалау оңай және уақтылы
уақыт аралығынан кейін пайда болатоқтатуға болады.
отырып, және уақытылы бизнестің
табысты болуына әсер етуі мүмкін.

2 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің дамуының
қарама-қайшылықтары.
2.1 Қазіргі жағдайдағы шағын және орта бизнестің даму проблемалары.
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту туралы Елбасының Жарлығы
бүгінгі нарық кезеңінде келешек көкжиегіне жетелер үміт ұшқыны. Кәсіп тауып
еңбек еткендер ғана тығырықтан шығар соқпақты қай кезде де тапқан.
Кейінгі жылдары елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға
көбірек көңіл бөліне бастағаны байқалады. Оның экономиканы жандандырудағы,
адамдарды жұмыспен, жалақымен қамтамасыз етуде маңызы зор екендігін
әлемдегі көптеген елдердің тәжірибесі көрсетіп отыр. Бізде де ол жайлы
бүгіндері аз айтылып, аз жазылып жүрген жоқ. Біраз нақты істер де
атқарылды.
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуда атқарылған істер, қол жеткен
табыстармен қатар, әлі де осы саланың дамуына кедергі жасап отырған, шешуі
табылмаған мәселелер де көп. Олардың негізгі екі себебі бар. Біріншісі-
қызмет бабы бойынша шағын және орта кәсіпкерлікпен байланыс жасайтын
мемлекеттік қызметкерлер мен ұйымдар тарапынан тыйылмай отырған зорлық-
зомбылығы. Екіншісі-орталықтан қаржыландырудың және бір сауда айналымына
ғана емес, ұзағырақ мерзімге несие беру мүмкіндігінің жоқтығы. Сонымен
қатар шағын бизнеске бөгет болып отырған тағы да нақты-нақты мысалдар мен
фактілерді келтіруге болады. Мысалы, жергілікті бюджеттің мәселесі
кәсіпкерлерден алу есебінен шешіледі. Әр түрлі қорлар мен арнайы есеп
шоттарды толықтыру жергілікті мемлекеттік шенеуніктің еркіне қарамастан
олар кәсіпкерлік қызметке амалсыз араласып, бақылау мен тексеру жасауға
міндетті. Шағын кәсіпкерлікке жасалып отырған басқа да бөгеттер бар.
Кәсіпорындарды қайта құру, жөндеу, көркейту сияқты жұмыстарды бастаудан
бұрын қазіргі заңға байланысты толып жатқан келісімдер мен рұқсаттар қажет.
Ал олардың кейбіреуі тіпті шешілмейтін қиындыққа айналады. Мәселен, сәулет
жөніндегі заңның 28-бабы. Заң 1993 жылы қабылданды, ол кезде жерге
жекеменшік жөнінде мәселе жоқ еді. Жаңағы баптың 3-тармағында: объектілер
мен кешендерді салу, сондай-ақ оларды қайта құру, қалпына келтіру, жаңарту,
күрделі жөндеу мен көркейту осы баптың 1 және 2 тармақтарында көрсетілген.
Құжаттарсыз жасалмайды және заңмен белгіленген тәртіп бойынша қудаланады
делінген. Ал әңгіме мекемені кәдімгі бояу, ағарту, терезесін, есігін
айырбастау жөнінде ғой. Сондай-ақ тұрғын үй қатынастары жөніндегі заңда да
қайшылықтар баршылық, оларға әркім өзінше түсінік береді.
Республикада бірнеше ірі қаржы-өнеркәсіп топтары құрылғаны және
олардың арасындағы мемлекеттік аппарат пен бюджетке ықпал ету құқығы үшін
қатал бәсекелік күрес жүруі мемлекет пен кәсіпкерлік арасындағы мүдделерді
келістіріп отыратын қалыпты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.