Бухгалтерлік шоттары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

1 бөлім
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
Бухгалтерлік есеп шоттары.
1. Шоттарды жіктеу
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 3
2 бөлім.
Процесінің есебі

2.1. Дайындау процесенің
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 5
2.2. Өндіріс процесінің
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... . 9
2.3. Сату процесінің
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.4. Шоттардың жіктелуінің мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
3. бөлім.
Шоттардың экономикалық мазмұны
3.1. Шоттардың экономикалық мазмұны бойынша жіктелуі ... ... .. ... ... .. 25
2. Шоттардың баланспен байланысы бойынша жіктелуі ... ... ... ... ... . 27
3.3. Бухгалтерлік есепшоттары жоспарының сипаттамасы ... ... ... .. ... ... .. 28

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . ... ... . 29

ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
30

Кіріспе

Бүгінде бухгалтерлік есебі басқару жүйесінде ең басты бір орын алады.
Ол кәсіпорының қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді
қабылдау үшін негіз бола отырып,тұтынуды ,таратуды,айналысты және басқа да
өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп Стандарттарында және субъектілердің
қаржылық-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттарының Бас есеп
жоспарында жалпы бекітілген жалпықағидалары мен ережелерінің негізінде
құрылды және ол бүкіл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың талабына,
қызметтің құрылымына, ұйымның нысанына, айрықша ерекшелігіне есептің сәйкес
келуін қамтамасыз етеді.
Бухгалтерлік есеп әдісіне нақтырақ тоқталсақ. Бухгалтерлік шоттары.
Шоттарды жіктеу мен шоттарды менгеруді ғана емес, сонымен қатар,
олармен тәжірбие жүзінде пайдалануға да мүмкіндік береді.
Шоттармен берілетін көрсеткіштердің жтынтығы шоттардың мақсаты мен
олардың атқаратын қызметтерін анықтайды.
Шоттардың мақсаты өздерімен байланысты олардың мазмұндары сияқты әр
түрлі шоттар үшін сан алуан.
Шоттардың мазмұнын анық түрсіну және олардың дұоыс пайдалана білу
бухгалтерлік есепті меңгерудің басты мақсаты болып табылады. Осы мақсатты
шешу ең алдымен шоттардың қасиеттрі мен ерекшеліктерін маңгеруді талап
етеді.
Шоттардың жіктелу белгілеріне байланысты сипаттамалары:
Бухгалтерлік есеп шоттары, мақсаты және құрылымы, балансқа қатысты
боиынша.
Шоттар жоспарына қосымша ретінде әрбіршоттың мазмұны мен мақсатының
сипаттамасы және оныңі басқа шоттармен корреспонденциасы беретін нұсқау
әзірлеиді.

1 бөлім
1.1. Шоттарды жіктеу қағидалары
Өткен тарауларда айтылғанындай, шоттардың бухгалтерлік есепте алатын
орны ерекше. Шоттардың көмегімен есеп мәліметтерінің топтастырылуы мен
жинақталуы жүргізіледі. Оларда ағымдағы есептің көрсеткіштері құрылады.
Шоттар – баланстың негізі. Шоттармен бухгалтерлік есеп беру өте тығыз
байлынысты, өйткені олар есеп беру үшін жалғыз ғана қайнар көз болып
табылады.
Шоттардың мазмұнын анық түсіну және оларды дұрыс пайдалана білу
бухгалтерлік есепті меңгерудің басты мақсаты болып табылады. Осы мақсатты
шешу ең алдымен шоттардың қасиеттері мен ерекшеліктерін меңгеруді талап
етеді.
Көптеген шоттар бірдей қасиеттерге ие бола отырып, өзара ұқсас болып
келеді. Сондықтан шоттарды меңгеруді жеңілдету үшін оларды белгілі бір
жүйеге, яғни біртектес топқа біріктіріп, жіктеуіміз керек. Шоттарды жіктеу
тек шоттарды меңгеруге ғана емес, сонымен қатар олармен тәжірибе жүзінде
пайдалануға да мүмкіндік береді.
Шоттардың жіктелуі қандай белгілері бойынша құрылады екен?
Біздің білуімізше, шоттар шаруашылық құралдарының, олардың құрылу
көздері мен процестеренең ағымдағы есебі мен бақылауын топтастырудың әдісі
болып саналады.
Шаруашылық құралдары, олардың құрылу көздері мен процестері олардың
экономикалық мазмұны бойынша құрылады. Соңғысы өз кезегінде шоттардың
экономикалық мазмұнын анықтайды. Осыдан әр түрлі шоттар оларда
есептелінетін объектілер сияқты әр қилы мазмұнда болады.
Бір мазмұн шаруашылық қызметіндегі құралардың экономикалық мәні мен
функционалдық рөлін білдіретін шаруашылық құралдары шоттарын (мысалы,
материалдар шоты, ақша қаражаты шоттары) көрсетеді. Екінші бір мазмұн
шаруашылық құралдарының пайда болуын, тиістілігін және мақсаттылығын
көрсететін құралдардың құрылу көздеріне (меншікті капитал, қарыздар
шоттары) тән. Тағы да басқа мазмұн кәсіпорында жүзеге асырылатын шаруашалық
процестерінің сипаты мен маңыздылығын ашытын процестер шоттарын (өндіріс,
сату шоттары) білдіреді.
Әр топтың ішінде шоттардың жеке түрлері сонымен қатар есепке алынатын
объектілердің сипаты мен ерекшеліктеріне сәфкес өз мазмұндары бойынша өзара
тағы бөлінеді. Мысалы, материалдар шоттары ақша қаражатты шоттарынан,
қорлар шоттары міндеттемелер шоттарынан, өндіріс шоттары сату шоттарынан
өзгеше болады.
Тиісінше, барлық шоттар өз мазмұндары бойынша белгілі бір топтар мен
түрлерге біріктірілуі мұмкін. Шоттардың мазмұны оларда есепке алынатын
объектілердің экономикалық мазмұнынан туындайтындықтан, ол шоттардың
жіктелу негіздері болуы керек.
Шоттармен берілетін көрсеткіштердің жиынтығы шоттардың мақсаты мен
олардың атқаратын қызметтерін анықтайды.
Шоттардың мақсаты өздерімен байланысты олардың мазмұндары сияқты әр
түрлі шоттар үшін сан алуан. Шоттардың бір түрі шаруашылық құралдары мен
олардың құрылу көздерінің қозғалысын (мысалы, материалдар, ақша қаражаты,
қорлар, несиелер шоттары) көрсету мақсатында болады. Басқаларының мақсаты –
процестердің қандай да бір сәттерін сипаттайтын көрсеткіштерді береді.
Мысалы, өндірілген өнімнің өзіндік құнын анықтау (өндіріс шоттары), өнімді
сату нәтижесін анықтау (сату шоттары) және т.б. Тиісінше, шоттарды олардың
мақсаттары бойынша да топтастыруға болады.
Шоттардың мақсаты – олардың жіктелуінің екінші белгісі.
Шоттардың мазмүны мен мақсаты шоттардың құрылуын немесе олардың
құрылымы, яғни олардың дебеттік және кредиттік жазбалары мен қалдықтарының
сипаты мен мағынасын, баланстағы жағдайын және т.б. анықтайды. Шоттардың
құрылуы олардың мазмұны мен мақсатына байланысты әр түрлі шоттар ұшін сан
алуан болып табылады.
Шоттардың бір түрі өз құрылыстары бойынша тек дебеттік қалдығы болып
және активтік (материалдар, ақша қаражаты шоттары) болуы мүмкін; басқалары
– тек кредиттік қалдықтары болып, пассивтік шоттарға қатысты болуы мүмкін
(корлар, міндеттемелер шоттары). Тағы бір шоттар есепті кезіңнің аяқталуы
кезінде қалдықтары болмауы себепті жабылады және баланста көрсетілмейді
(жалпы өндірістік шығындары шоттары). Тиісінше, шоттарды құрылуы бойынша да
топтастыруға болады.

2. бөлім.
2.1. Дайындау процесенің есебі
Өндірістік кәсіпорындардың басты мақсаты – кәсіпорының өзінде
ішінара пайдаланылатын, бірақ көбінесе басқа кәсіпорындарға, ұйымдарға және
тікелей тұрғылықты халыққа жөнелтілетін өнім өндіру болып табылады.
Өндірісті ұйымдастыру үшін еңбек құралдары, еңбек заттары мен жұмыс
күші қажет. Еңбек құралдары мен заттары басқа жақтан әкелінуі немесе
кәсіпорынның өзінде өндірілуі мүмкін. Жұмыс күші - кәсіпорынға келісім-
шарт негізінде және бұйрық бойынша қабылданған жұмысшылар мен мамандар.
Кәсіпорындар сатудан табыс таба отырып, өндірілген өнімдер сатады.
Егер осы табыстар оларды өндіруге кеткен шағындардан асып түсетін болса,
онда өндіріс процесінде құрылатын және сату процесінде анықталатын пайда
алады. Егер түскен түсім өндірістік шығындардан аз болса, онда кәсіпорын
зиян шегеді. Құралдар айналымы негізгі шаруашылық процестерінен: дайындау,
өндіру, сату процестерінен тұрады және үздіксіз жүреді, нәтижесінде еңбек
заттары бір нысаннан басқа бір нысанға ауысады.
Кәсіпорынның жұмысын ойдағыдай және үздіксіз ұйымдастыру үшін
кәсіпорынның дайындау процесін қамтамасыз ететін өндірістік қорлары болуы
керек.
Дайындау процесі ол өнім өндіруге қажетті еңбек заттарымен
кәсіпорынды қамту үшін белгілі бір әрекеттердің жиынтығын орындау болып
саналады. Кәсіпорын жабдықтаушылардан материалдар, отын және басқа да еңбек
заттарын алады.
Кәсіпорын жабдықтаушыларына алынған заттарды өзі үшін дайындау немесе
сатып алу құны болып табылатын олардаң босату құнымен төлейді. Сонымен
қатар ол дайындау әрекеттерімен туындайтын шығындарға ұшырайды. Мысалы,
алынған құндылықтарды тасу төлемі, оларды тиеу және түсіру, темір жол
стансасынан қоймаға дейін жеткізу және басқа да шығындар. Осы барлық
шығындар көлік-дайындау шығындары деп аталады.
Сындықтан дайындау процесі есебінің басты мақсаттары:
1) Дайындау бойынша барлық шағындарды анықтау;
2) Дайындалған материалдардың нақты өзіндік құнын анықтау.
Есептегі материалдық құндылықтардың қозғалысы нақты өзіндік құнмен
көрсетіледі. Алынатын материалдық құндылықтардың нақты өзіндік құны сатып
алу құнынан және көлік-дайындау шағындарынан тұрады. Заттай көрсеткіштермен
берілген дайындау процесенің көлемі талдау шоттарында жүргізіледі, ал
ақшалай өлшегішпен жинақтау шоттарында (Материалдар және т.б.) есепке
алынады.
Осы жинақтау шоттарының дебеті бойынша алынған заттардың сатып алу
құны, сонымен қатар жеткізу бойынша көлік-дайындау шығындары есептелінеді.
Материалдық құндылықтарды дайындау процесінің есебін келесі сызбадан
көруге болады (№7 сызбаны қараңыз).
Дайындау процесі есебі кезінде материалдық құндылықтарды бағалау
маңызды орын алады. Жинақтау есебінде және баланста барлық сатып алынған
өндірістік қорлар (шикізат, материалдар, отын, қосалқы бөлшектер, құрылыс
материалдары және т.б.), меншікті өндіріс құндылықтары сияқты олардың нақты
өзіндік құнымен есептелінеді. Ағымдағы есепте құндылықтарды нақты өзіндік
құнымен есептеу қиынырақ, өйткені ол материалдардың әр түрлі ірі партиялары
үшін әр түрлі болуы мүмкін, ал өз өндірісінде өндірілген материалдық
құндылықтары бойынша нақты өзіндің құны тек мерзімнің аяғында ғана
анықталады. Сондықтан құндылықтардың ағымдағы есебі есеп бағасымен
жүргізіледі. Қазіргі кезде сатып алынған материалдар үшін есеп бағасы
ретінде келісім көтерме, нарық бағалары қолданылады, ал өзінде өндірілген
құндылықтар үшін – жоспарлы (нормативті) өзіндік құн пайдаланылады.
Материалдық құндылықтардың нақты өзіндік құнын анықтау үшін әрбір
жинақтау шотының жеке талдау шоттарында ұқсас материалдар тобы бойынша
көлік-дайындау шығындар есебі жүргізіледі.
Сатып алынған материалдар бойынша көлік-дайындау шығындары (ай сайын
немесе тоқсанына) материалдық құндылықтардың қалдығын есепке ала отырып
шығынға жатқызылған сомаға (есеп бағасы бойынша) пропорционалды түрде
бөлінеді.
Өндіріске жеткізілген материалдар бойынша көлік-дайындау шығындарының
сомасын анықтау үшін материалдардың әрбір түрін дайындаудың нақты өзіндік
құнын анықтап алуымыз керек.
Осы шығындардың есеп бағасымен дайындалған материалдардың құнына
пайызы анықталады.
Осы пайызға байланысты материалдарға көлік шығындары таратылады.
Өндіріске материалдарды жеткізу шамасы бойынша есеп бағасы бойынша
шығындалған материалдардың құнына пропорционалды ауытқу сомалары да
жатқызылады.
Халықаралық есеп стандарты мен №7 қазақстандық бухгалтерлік есеп
стандартына сәйкес материалдық құндылықтарды есептеудің басқа да әдістері
қолданылады:
1) Жаппай идентификация әдісі;
2) Орташа құн әдісі;
3) ФИФО – бірінші сатып алу бағасы бойынша қорларды бағалау әдісі;
4) ЛИФО – соңғы сатып алу бағасы бойынша қорларды бағалау әдісі.
Осы әдістердің мәнін келесі мысалдардан қарастырамыз:
31 қазанға қорлар туралы мәліметтер
қазан 1 – қорлар қалдығы 50 бірлік 100-ден – 5000 теңге
6 – сатып алынған 50 бірлік 110-нан – 5500 теңге
13 – сатып алынған 150 бірлік 120-дан – 18000 теңге
20 – сатып алынған 100 бірлік 130-дан – 13000 теңге
25 – сатып алынған 150 бірлік 140-тан – 21000 теңге
___________________________________ _______________________
Барлығы: 500 бірлік 62500 теңге
Өндіріске жұмсалғаны - 280 бірлік
31.10-на қалдық - 220 бірлік
Сонымен, бізде жалпы сомасы 62500 теңгеге тауарлы-материалдық
құндылықтардың (ТМҚ) 500 бірлігі бар.
Өндіріске ТМҚ қандай құнмен жеткізіледі және қанша ТМҚ қалғанын
анықтауымыз керек.
1Осы әдістердің мәні мен мазмұны салалық курстарда оқытылады.

1. Жаппай идентификация әдісі бойынша әрбір тауарлық бірлік бойынша
оның нақты бағасын бекітуіміз керек.
Сондықтан, мысалға 31.10-да бар 220 бірліктен – қордан 50 бірлік
1.10; 100 бірлік 13.10 сатылып алынғандардан; 70-25.10 сатылып алынған.
31.10-на тауарлық қорлардың құнын анықтаймыз:
50-100 5000 Барлығы – 62500
100-120 12000 Алу
70-140 9800 31.10-не қорлар – 26800
__________________ Өндіріске
жиыны - 26800 жеткізілген құн – 35700

2. Орташа құн әдісі материалдық қорлардың орташа өлшенген құнын
көрсетеді. Сондықтан, тауар бірлігінің орташа құны мынаған тең
болады:
(62500 : 500) = 125
Осыдан өндіріске жеткізілген ТМҚ құнын анықтаймыз:
280 х 125 = 35000
қалған қорлардың құны:
220 x 125 = 27500
Осы әдіс кезінде есепті кезеңде алынған ТМҚ барлық бағалары есепке
алынап, бағалардың өсуі және төмендеуі байқалады.

3. ФИФО әдісі (бірінші сатып алу бағасы бойынша қорларды бағалау
әдісі) бойынша ай соңындағы материалдық құндылықтардың қалдығы
соңғы сатып алу құнымен бағаланады, ал ай бойы сатылған
материалдардың құны неғұрлым ерте сатып алынған құнмен бағаланады.
Мысалы, бар 220 бірлік ТМҚ-дан:
70 бірлің 20.10 х 130 = 9100
150 бірлің 25.10 х 140 = 21000
жиыны 30100
Осыдан сатылған ТМҚ құны мынаны құрайды:
62500 – 30100 = 32400.
ФИФО әдісін пайдалану тиімділігі есепті кезеңнің аяғына материалдық
қорлардың соңғы сатып алу бағасы бойынша бағаланады, ал сатылған өнім
құнына бірінші сатып алу бағасы қолданылады.
Бағаның өсуі кезінде ФИФО әдісі ықтимал таза табыстың неғұрлым жоғары
деңгейін береді. Тиісінше, бағаның төмендеуі кезінде кері процесс
байқалады.

4. ЛИФО әдісі (соңғы сатып алу бағасы бойынша қорларды бағалаі әдісі)
бойынша соңғы сатылып алынған тауарлардың құны бірінші кезекте
сатылған тауарлардың құнын анықтау үшін қолданылады, ал ай
соңындағы қалдық қорлар құны бірінші сатылап алынған тауарлардың
құны негізінде есептелінеді.
Мысалы, 220 бірлің қорда:
50 бірлік – қордан 1.10 х 100 = 5000
50 бірлік – қордан 6.10 х 110 = 5500
120 бірлік – қордан 13.08 х 120= 14400
жиыны 24900
Осыдан шығынға жатқызылған материалдық құндылықтардың құны 62500 –
24900 = 37600 теңгені құрайды.
Осы әдісті жақтаушылардың пікірінше, нақты қандай тауарлар сатылғанын
есепке алмай-ақ табысты анықтау ТМҚ ағымдағы құнын ағымдағы сату құнымен
салыстыру кезінде ғана мүмкін болады.
ТМҚ бағалу әдісін таңдаудың соңғы нәтижесінде қаржылық нәтиже шамасы
оған тәуелді болып саналады. Таза табыстың шамасын әрбір әдіспен бағалу
арқылы салыстырамыз (сату көлемі 500 бірлік).

2.2.Өндіріс процесінің есебі

Өндіріс процесі шикізат пен материалдары табу мен өңдеу бойынша және
олардың дайын өнімге айналуы бойынша әрекеттердің кешенді жиыны.
Өндірілетін өнімнің мақсатына байланысты кәсіпорынның өндірістік қызметі
мынадай түрлерге бөлінеді: негізгі, көмекші және әлеуметтік қызмет
көрсететін өндіріс пен шаруашылықтар.
Негізгі өндіріс, ереже бойынша, кәсіпорын құрылғанда қандай өнім
өндіру үшін құрылғанына байланысты өнім өндіреді.
Көмекші өндіріс негізгі өндірісте тұтынылатын өнім шығарады. Оларға
жөндеу шеберханалары, автокөлік, электрмен жабдықтау, сумен жабдықтау
шеберханалары және т.б.
Әлеуметтік қызмет көрсететін өндіріс – кәсіпорын жұмысшыларының
тұрмыс және мәдениқажеттіліктерін қамтамасыз етуге бағытталған өндірістер
(мысалы, асхана, наубайхана, монша, шаштараз, тұрғын үйлер, жатақхана,
мектепке дейінгі балалар лагерьлері, профилакторийлар, балалар демалатын
лагерьлері, демалыс орындары мен үйлеру жатады және т.б.).
Өндіріс процесі көзінде өнім өндіру үшін жұмыс қүшін, еңбек заттары
мен еңбек құралдарын пайдаланады. Өндіріс процесіне осы үш негіздің қатысуы
кәсіпорынды тиісті шығындарға душар етеді. Өндіріс процесінде шығындалған
ресурстар ақшалай бағалауда өндіріс шығындары деп аталады. Барлық
шығындардың жалпы сомасы өнімнің өзіндік құнын құрайды.
Өндіріс шығындарының нәтижесі дайын өнімді шығару болып табылады.
Өндіріс шығындары мен өнім шығару өндірістік процестің бухгалтерлік есепте
көрсетілетін екі жағы болып саналады.
Осыған өндіріс процесін бухгалтерлік есепке алудың негізгі мақсаттары
болып мыналар табылады:
▪ өндірістің нақты көлемін анықтау. Ол үшін өндірілген онімнің жалпы
көлемі және де өнімнің жеке түрлері бойынша анықталады. Онімнің жеке
түрінің көлемі ақшалай және заттай олшегіштермен анықталады;
▪ өнімнің өзіндік құнын есептеу;
▪ аяқталмаған өндірістің көлемін анықтау.
Өнімнің өзіндік құнын, өндірістік шығындар есебі мен талдауын дұрыс
есептеу үшін шығындарды топтастыру мен жіктеу маңызды орын алады.
Өндіріс шығындары көптеген белгілері бойынша жіктеледі. Олардың
мынадай негізгілеріне ғана тоқталамыз:
▪ өндірілген орны бойынша;
▪ техникалық-экономикалық мақсаты бойынша;
▪ оларды өнімнің өзіндік құнына жатқызу әдісі бойынша;
▪ өндіріс көлеміне қатысы бойынша.

Өндірілген орны бойынша өндірістің барлық шығындары – цех, учаскелер
және басқа өндірістік бөлімшелер бойынша бөлінеді. Бұл шығындар өнімнің
жеке түрлерінің өзіндік құнын есептеуге мүмкіндік беретін өнім түрлері
бойынша жіктеледі.
Техникалық-экономикалық мақсаты бойынша аталған шығындар негізгі және
үстеме болып бөлінеді.
Негізгі шығындарға өнім өндірумен тығыз байланысты және өндірістің
технологиясымен шартталған шығындар жатады (жұмсалған шикізат, материал,
отын, жартылай фабрикаттар, өндіріс жұмысшыларының төлемақысы).
Үстеме шығындарға өндірісті басқаруға және оны қамтамасыз етуге
жұмсалған шығындар, яғни жеке өндірістік бөлімшелерді (цех, учаске және
т.б.) басқарумен және қамтамасыз етумен байланысты шығындар жатады. Бұл
мысалы, өндірістік және жалпы өндірістік негізгі құралдарды қолдану
жөніндегі шығындар, цех мамандарының төлемақылары, т.б.
Үстеме шығындар алдын ала жеке шотта есепке алынады. Үстеме
шығындар шотының дебеті бойынша есепті кезең ішінде барлық сәйкес шығындар
жазылады. Ал кредиті бойынша жиналған шығындар Негізгі өндіріс шотының
дебетіне өндірістік шығындардың жалпы сомасына қосу және өнімнің өзіндің
құнын анықтау үшін апарылады.
Өндірістің негізгі және үстеме шығындары дайын өнімнің өндірістік
өзіндің құнын құрайды.
Үстеме шығындары шоты бойынша есепті кезеінің соңында қалдығы
болмайды.

Өнімнің өзіндік құнына қосылу әдісі бойынша өндірістік шығындар тура
және жанама болып бөлінеді.
Тура шығындар деп белгілі бір өнім түрінің өндірісіне тікелей қатысты
шығындарды айтамыз. Алайда белгілі бір өнім түренің өндірісіне тура
жатқызуға мүмкін емес шығындар да бо лады. Мұндай шығындар бірінші жеке
шоттарды жиналады (құрылғыларды ұстау және пайдалану бойынша шығындар және
басқа да жалпы өндірістік шығындар). Осы шығындар есепті кезеңнің соңында
әр түрлі көрсеткіштерге тепе-тең бөлінеді, ереже бойынша, сметалық
ставкаларға, заттай өлшемдегі шығындалған материалдарға немесе өндірістік
жұмысшылардың төлемақысы сомасына тепе-тең бөлінеді.
Жеке шоттарды есепті кезең бойы жиналған және осы кезеінің аяғында
бөлінетін шығындар жанама шығындар деп аталады.
Көп жағдайда негізгі шығындар тура, ал үстеме ұығындар – жанама
шығындар б олып табылады.
Есеп теориясы мен тәжірибесі жанама шығындарды тарату әдістерінің
көптеген нұсқаларын көздейді. Қалыпты жағдайда әрбір өнімге бөлінетін
шығындардың тепе-тең өзгеруіне әкелмейтін мөлшерінің өзгерісі неғұрлым
жаңды база болып табылады.
Өндіріс процесі есебінде бірқатар арнайы шоттар - өндірістік есеп
шоттары қолданылады. Олардың ішінде маңыздысы Негізгі өндіріс -
кәсіпорынның өнім өндірісіне шығындары туралы ақпараттар жинақталатын
активті шот, оның дебетінде негізгі өндірістің өнімін өндірудегі барлық
шығындары, ал кредиті бойынша дайын өнімнің шығуы көрсетіледі.
Бірінші әрекеттің нәтижесінде материалдардың нақты өзіндік құны
бойынша жатқызылуы көрсетіледі. Осы материалдардың шығарылуы №7
бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес әр түрлі әдістермен жүргізілуі мүмкін.
Егер материалдар сатып алу бағасымен есептелінсе, онда сатып алу бағасы
бойынша материалдар шығаруға сәйкес белгілі бір үлесте материалдар жазылған
шоттардың дебетіне көлік-дайындау шығындарының сомасын жазу жүргізіледі.
Материалдарды жазу шамасы бойынша белгілі бір үлесте ауытқу сомасы да
жазылады.
Екінші әрекет те бірінші әрекет сияқты өнімнің өзіндің құнына тікелей
қосылатын өндірістің тура шығындарын көрсетеді. Әрбір кәсіпорынның
жұмысшыларға төлемақы есептеп, төлеуімен бірге одан Салық кодексіне сәйкес
есептелген төлемақы сомасынан әлеуметтік салыққа аударым жасайтындығын да
ескергеніміз жөн. Осы аударымдар өнімнің, жұмыс пен қызметтің өзіндік
құнына қосылып есептелген төлемақы сияқты Негізгі өндіріс шотының
дебетіне жазылады. Осылайша, кәсіпорынның әлеуметтік салық бойынша бюджетке
қарызы құралады.
Төртінші шаруашылық әрекет бойынша жанама шығындардың таратылып,
олардың өнімнің өзіндік құнына қосылуы көрсетіледі. Осыдан жанама
шығындарының өздері есепті кезеңнің ішінде материалдар, телемақы бойынша
есеп айырысу, бюджетпен әлеуметтік салық бойынша есеп айырысу, тозу және
т.б. шоттар мен корреспнденцияларды айдалана отырып, Үстеме шығындар
шотында жинақталады. Нәтижесінде Үстеме шығындар шотының дебеті бойынша
осы шығындардың құрамын анықтауымызға болады. Үстеме шығындар шотының
қалдығы болмайды, өйткені осы шығындардың барлығы осы есепті кезеңге
өнімнің өзіндік құнының бөлігін құраушы кешенді шығын баптары ретінде
негізгі өндіріс шотының дебетіне көшіріледі.
Дебеттік айналым, яғни өндірістік шығындар Негізгі өндіріс жалпы
шотына ай соңында жазылады, ал ай соңына дейін №7 бухгалтерлік есеп
стандартына сәйкес шығын элементтері шоттарында есептелінеді. Шығын
элементтері шоттарына материалдық шығындар, төлемақы шығындары, төлемақыдан
аударымдар және т.б. шығындар шоттары жатады.
Өнімнің жеке түрлерінің нақты өзіндік құны талдау шоттарының
мәліметтері бойынша анықталады. Өнімнің өзіндік құнын есептеу калькуляция
деп аталады және бухгалтерлік есеп әдістері элементтерінің бір түрі болып
табылады. Калькуляция есептеу кезінде өнімнің нақты және нормативтік
өзіндік құны анықталады.
Өндірістен түскен өнім Дайын өнім шотына Негізгі өндіріс шотының
кредитінен кірістеледі. Есепті кезеңнің соңына Негізгі өндіріс шотының
қалдығы болмауы мүмкін. Бұл жағдайда барлық шағындар өнімнің өзіндік құнына
көшіріледі және соған жинақталады. Осы шот бойынша бір кезеңнен екіншісіне
өту кезінде қалдығы болатындығына назар аударуымыз керек. Бұл қалдық
кәсіпорынның аяқталмаған өндірістік шығынын көрсетеді, ол жылдың соңында,
егер ондай бар болса, қаржылық есепшотына көшіріледі.

2.3.Сату процесінің есебі
Шаруашылық құралдарының айналымы сату процесінде аяқталады. Өнім сатудан
түскен табысты кәсіпорын дайындау және өндіріс процестерін жаңарту, пайданы
жинақтау, кәсіпорын жұмысшыларын ынталандыру және т.б. мақсаттарға
пайдаланылады.
Сату процесі дегеніміз – кәсіпорынның өндірілген өнімді сатып алушыға
сату әрекеттерінің кешені. Есептің халықаралық стандарттарына және
қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес сатылған деп сатып
алушыға оны тиеу сәтінен бастап банкке төлем құжаттарын тапсырғанға дейінгі
сәтті айтады.
Сату процесі кезінде кәсіпорын: өнімді орау мен қаптауға, сатып
алушыларға оларды жеткізуге байланысты шағындар шегеді. Осындай шығындар
коммерциялық шығындар деп аталады. Олар кезең шығындары болып саналады және
өнім сатумен байланысты өнімнің өзіндік құнына кірмейтін шығындар.
Сату процесінің бухгалтерлік есепке алу алдындағы екі мақсаты болады
олар:
▪ сатылған өнімнің өзіндік құнын және табысты анықтау;
▪ сатудың қаржылық нәтижесін айқындау.
Бірінші мақсатты орындау үшін бухгалтерлік есеп сатылған өнім туралы
нақты өзіндік құнмен ғана емес, сонымен қатар сату бағаларымен жалпы және
түрлері бойынша сатылған өнімдердің көлемі туралы ақпараттар алуды
қамтамасыз етуі керек. Мұндай ақпараттар мына шоттарда болады:
1. Өнімді сатудан және қызметтер көрсетуден түсетін кіріс, бұл
шот пассивтік, жыл басына қалдығы болмайды, жыл ішінде тек
кредиттік айналымдар ғана болады – сатып алушылар қажет ететін
дайын өнімнің сату құны, бұл шот Есептік жылдың пайдасы
(залалы) шотына жатқызу жолымен ғана жылдың соңында жабылады.
2. Сатылған өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндің құны,
бұл шот активтік, жыл басына қалдығы болмайды, жыл ішінде тек
дебеттік айналымдар ғана болады – Дайын өнім шотына сатылған
өнімнің нақты өзіндің құнын жазу, бұл шот Есептік жылдың
пайдасы (залалы) шотына шығындарды жатқызу жолымен ғана жылдың
соңында жабылады.
Дайын өнімді сатудан қаржылық нәтиже жыл бойы осы екі шоттардың
көрсеткіштерін, яғни сатылған өнімнің өзіндің құны мен сату құнын салыстыру
жолымен шоттар корреспонденцияларын құрмай-ақ жедел түрде анықталады.
Осыған орай егер сату бағасы бойынша өнімнің құны (яғни, түсім)
сатылған өнімнің нақты өзіндік құнынан асатын болса, кәсіпорын табыс
табады. Және керісінше, сатылған өнімнің нақты өзіндік құны сатудан түскен
түсімнен жоғары болса, кәсіпорын зиян шегеді.
Сату процесі кезінде субъектіде сатылған дайын өнімнің құнына сатып
алушылармен және сату құнына субъектіге сатып алушымен, ал субъект бюджетке
төлеуге тиіс қосылған құн салығы бойынша бюджетпен есеп айырысу қатынастары
туындайды.
Сатып алушылармен есеп айырысу шоты активтік шот, қалдығын бойынша
бірге есепке алғандағы сату құнымен сатылған өнім үшін сатып алушылармен
дебиторлық қарыздың көбеюі көрсетіледі, ал кредиті бойынша сатып
алушылардан есеп айырысу шотына ақша қаражатының түсуі арқылы қарыздың
өтелуі көрсетіледі.
Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес өндірілген және сатылған
өнімнің өзіндік құнына кірмейтін кезең шығындары өнім сатудан жиынтық
табыстың есебінен жабылады. Кезең шығындарына: коммерциялық шығындар, өнім
сату бойынша шығындар, жалпы және әкімшілік шығындар, пайыздар бойынша
шығындар жатады. Кезең шығындары активті салыстыру шоттарында есептелінеді.
Әдеттегі қызметтен түсетін табыстан корпоративті табыс салығы
есептеледі және бюджет алдында корпоративті табыс салығы бойынша қарыз
туындайды.
Салықтар бойынша бюджетпен есеп айырысу шоты пассивтік, қалдығы
кредиті бойынша болады, салықтар жөнінен бюджетке қарыздардың туындауы
кредиті бойынша көрсетіледі.
Жабдықтаушыларға төленген ҚҚС есебі, сонымен қатар есеп айырысу
шотынан бюджетке салықтар бойынша ақша қаражатын аудару жолымен салықтар
бойынша қарызды жабу көрсетіледі.
Демек, қызметтің соңғы қаржылық нәтижесін қалыптастыру және
субъектінің соңғы таза қаржылық нәтижесін шығару Есептік жылдың пайдасы
(залалы) шотында жүргізіледі. Бұл шот пассивтік, осы шотқа жазбалар тек
жылдың аяғында ғана кредиті бойынша табыстары, ал дебеті бойынша шығындары
жазылады, таза қаржылық нәтижесі табыс немесе зиян болып анықталады, осы
нәтиже келесі жылдың басында Өткен жылдардағы пайда (залал) шотына
жазылады. Сондықтан Есептік жылдың пайдасы (залалы) шотын қаржылық
нәтижелік, ал Өткен жылдардағы пайда (залал) шотын пассивтік қаржылық
нәтижелер шоты деп атауға болады, кредиті бойынша табыс, ал дебеті бойынша
зиян жазылады.

2.4.Шоттардың жіктелуінің мағынасы

Дайындау, өндіру және сату есебі қағидаларын игеру барысында шоттар
туралы оның алдында алынған мәліметтерге қосымша ретінде шаруашылық
процестері мен олардың нәтижелері есебі үшін қолданылатын бірқатар арнайы
шоттарды қарастырған болатынбыз. Бұл шоттардың жіктелуін жалпылама түрде,
сонымен қатар шоттардың жеке түрлері бойынша неғұрлым толығырақ қарастыруға
мүмкіндік береді.
Осы қағидалардың негізінде бухгалтерлік есептің барлық шоттары
мынадай үш белгісі бойынша жіктеледі:
1. Мақсаты мен құрылымы бойынша. Бұдан шоттарды шаруашылық
құралдарының жеке түрлері мен процестерінің қалай есептелінетіндігі
анықталады.
2. Экономикалық мазмұны бойынша. Бұдан шоттарда не есептелінетіндігі
анықталады.
3. Баланспен байланысы бойынша. Бұдан жекелеген шоттардың балансқа
қатыстылығы анықталады.
Шоттардың жіктелуінің теориялық маңыздылығы оның әр түрлі
кәсіпорындарда қолданылатын көптеген сан алуан шоттарды біркелкі белгі
бойынша жүйелендіруден байқалады, бұл бухгалтерлік есепті ғылым ретінде
жетілдіруге мүмкіндік береді, өйткені бұл бухгалтерлік есепті
ұйымдастырудың тәжірибесіне тікелей ықпал жасайтынымен түсіндіріледі.
Шоттардың жіктелуі кәсіпорын қызметкерлеріне кәсіпорын қызметінің икемді
жедел басқарылуы және бақылануы үшін жеке шоттардың пайдаланылу мүмкіндігін
және мақсатын неғұрлым айқын түсінуге үлкен көмек көрсетеді.
Шоттардың экономикалық мазмұны және балансқа қатысы бойынша жіктелуі
шоттардың есептік-техникалық қасиеттері мен ерекшеліктері анықталғаннан
кейін, яғни бухгалтерлік есепшоттарының мақсаты мен құрылымы игеріліп
болғаннан кейін ғана дұрыс құрылымы мүмкін болады. Сондықтан ең алдымен
шоттардың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.