Оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіру

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе
Оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіру 2-3
Жолдары

І.1.Шығармалық жұмыстарға кең өріс 4-6
І.2. Оқушылардың шығармашылық дарындылығын
зерттеу 7-12

ІІ. Барлық мүмкіндіктер балалардың бойында 13-16
ІІ.1. Дарындылықты дамыту – ұстаз парызы 17-26
ІІ.2. Шығармашылық ортада толерантты тұлға
қалыптастыру 27-31
Қорытынды 32

Кіріспе
Оқушылардың шығармашылық қабілетін жетілдіру жолдары

Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстандықтарға
Жолдауында "Ғасырдағы экономикалық, және әлеуметтік ұмтылыстағы негізгі
жетекші күш — адамдар, олардың еркі, жігері, табандылығы, білімі" делінген.
Олай болса, алға қойылған мақсаттарды орындау үшін еліміздегі оқушы
жастарымыздың шығармашылық әлеуетін жан-жақты өсіруге ден қою қажеттілігі
туындайды.
Ожеговтың сөздігінде дарындылық "табиғаттан берілген ерекше қабілет "
деп түсіндіріледі. Адами ойлау — табиғаттың адамзатқа берген тамаша сыйы.
Бұл қабілет барлық адам бойынан табылары да сөзсіз. Қабілет іс-әрекеттің
белгілі бір түрін ойдағыдай, нәтижелі етіп орындауда көрінетін адамның жеке
қасиеті. Қысқасы, дарынды балаларды іздеу, оларды оқыту мен тәрбиелеу қоғам
үшін бүгінгі күні өте қажет, себебі дарынды адам басқаға қарағанда көп
пайда әкеледі. Әрбір талантты адам еңбекке бейім келеді және шығармашылық
тапқырлықпен жігерлі еңбек етеді.
Бүгінгі күні осы дарындылықты дамытудың нақты бір белгіленген бағыты,
жүйеленген әдістемелері немесе тәсідері жоқ. Дегенмен, біздің мектепте бүл
үрдіс төмендегі модул арқылы жүзеге асырылып келеді.

Жеке тұлға

Олимпиада резервтерін Оқушылардың ғылыми

Эрудиттер одағы

дайындау штабы қоғамы (ОҒҚ) “Ізденіс”

Жоғары оқу орнымен

байланыс

Әдістемелік бірлестік

Әдістемелік кеңес

Мектеп әкімшілігі

Мектеп оқушылар ғылыми қоғамының негізгі міндеті — сыныптан тыс және
үйірмелік жұмыстарды оқу-тәрбиелік үрдістерімен байланыстыра отырып ғылыми
деңгейге көтеру. Оқушылардың ғылыми қоғамын құру үшін мектепте белгілі бір
дәрежеде дайындық жұмысы өту керек: пәндік апталықтар, білгірлердің,
эрудиттердің ойын байқауы, пәндік олимпиадалар, шығармашылық көрмесін,
бейнелеу өнерінің көрмесін өткізу, әлеуметтік зерттеу арқылы қоғамдық
мақсат бағдары мен балалардың қабілеттілігін анықтау. Түрлі шаралардың
жеңімпаздары қоғамның негізгі мүшелері болып табылады. Осы іс-шаралардың
барлығы дерлік мектебімізде өткізіледі. Атап айтқанда, ғылыми жобалар
сайысына оқушылар жылда қатысып отырады.
Шығармашылықтық қиял – шығармашылық істің жан серігі. "Шығармашылық"
дегеніміз — кісінің ерен іс-әрекетпен айналысу нөтижесінде жаңадан, бұрын
соңды болмаған, қоғамға аса қажетті туындылар жасауы. Шығармашылық қызмет -
"инемен құдық қазғандай" еңбек. Мұны ақын-жазушылардың, инженер-
конструкторлардың, ғалымдардың лабораториясынан жаксы байқауға болады.
Мәселен, олар бір жазғанын қайта-қайта өңдеп, оны сан рет көшіріп жазады.
В. В. Маяковский айтқандай, ақындар — миллион сөздің ішінен жалғыз-ақ сөз
таңдап, өмір-бақи қажымай-талмай, ерен еңбек ететін жандар. Әрине, бейнеті
көп жұмысты сүймейтін, бүгінгісін ертеңге қалдыратын, жалқау, еріншек
адамдардан шығармашылықтық нөтиже күту қиын. Ғылыми жаңалықтарды ашуда,
келелі мәселелерді шешуде адам өзінің бар рухани қуатын көздеген мақсатының
төңірегіне шоғырландырады. Тек осындай жағдайда ғана адамда шабыт пайда
болады. Орыстың ұлы музыканты П. И. Чайковский: "шабыт тек іздеген адамға
ғана кезігетін қонақ" десе, ғұлама ғалым А. А. Богомолец: (1881-1946) "ол
шығармашылықтың нақты құралы, сүйіспеншіліктің дәнекері, ұзақ өмірдің
арқауы" дейді.
Шығармашылықтық шабыт жағдайында адамның ақыл-ой, сезім, қажыр-қайрат
қуаттары барынша жоғары деңгейде болып, ол рухани күшті сарқа жұмсауды
қажет етеді. Мұнда беріле қызығу мен әуестену, ынта мен талпыну ерекше орын
алады. Іс-әрекеттің кез-келген саласында шығармашылықтық өрлеу үш сатыдан
өтеді. Оның біріншісі - дайындық кезең деп аталады. Осы кезеңде мөселені
күн төртібіне қойып, жорамал (гипотеза) жасау, зерттеудің методикасы мен
тәсілдерін анықтау, деректі материалдарды жинастыра бастау керек. Екінші
кезеңде жорамал төжірибе жүзінде сан рет тексерілсе, үшіншісінде - алынған
нөтижелерді қорытып, елеп-екшеп, талдау кажет болады.

І.1.Шығармалық жұмыстарға кең өріс

Адамның жеке дара қасиеттерінің бірі қабілет. Бұл іс әрекеттің
жекелеген түрін ойдағыдай, әрі нәтижелі етіп орындаудан көрінетін
ерекшелік. Қабілет басқа да жан қуаттары мен қасиеттері сияқты өмірмен іс-
әрекет үстінде дамып, қалыптасып отырады. Қабілет дамуының табиғи негізін
құрайтын жүйке санасының туа біткен белгілі нышандар жиынтығын - дарындылық
деп атайды.
Кісінің қандай да болмасын бір істі жемісті орындауы тек қабілетке
ғана байланысты емес, ол сондай-ақ адамда тиісті білім жүйесінің икемділік
пен дағды және.тәжірибенің болуын қажет етеді. Баланың пәрменді түрде
қызыққан іс-әрекеттерінен тыс қабілеттің қалыптасуы мүмкін емес.
Қабілеттері жалпы (жалпы адам атаулыға ортақ), арнайы (іс-әрекеттің белгілі
бір саласы бойынша) және практикалық деп үш түрге бөлінеді.
Қабілеттілік табиғи нышанмен байланысты болғанымен негізінде еңбектің,
қажырлы іс-әрекеттің нәтижесінде қапыптасады. Осыдан 200 жылдай бүрын
Алманияда (Германияда) Ұстазы Кристиян Фон Шенах жазып алған любектік төрт
жасар бала (дарынды бала) "Кристиян Генрих Хейнекеннің өмірі, іс-әрекеті
саясаты мен өлімі" деген кітап жарық көрді. Дарынды балалар жөнінде
жазылған алғашқы кітап осы болатын. Туғанына он ай толмай жатып Генрих
суреттегі заттарды айырып атай білген.
Үш жасқа келгенде ертегілерді өзі оқып, арифметиканың төрт амалымен
есеп шығаруды, көп ұзамай француз тілін меңгеріп, географиядан жақсы
мәлімет алады, мыңнан астам латын мақалын біледі: Генрихтің даңқы әлемге
жайылып, оны Дания королі қонаққа шақырады, бірақ сәби көп ұзамай төрт
жастан төрт ай асқанда қайтыс болады.
Дарынды бала мәселесі жөнінде әлемдік психологияда жазылған еңбектерде
жинақталған нақты деректер аз емес. Өкінішке орай оларды іздестіріп, тауып
алу, сондай-ақ оқытып тәрбиелеу жағы қазақ жұртында бүгінге дейін жөнді
көңіл бөлінбей келе жатқан мәселе. Қазақ мектептерінің жағдайында осы
жайттың ойдағыдай жүзеге асуына оралғы болатын факторлары да жеткілікті.
Ерекше қабілетті балаларға қамқорлык, жасалып жатқан қазіргі кезеңде
республикадағы көптеген колледждер мен лицейлер негізінен дарынды балалар
үшін ашылған оқу орны.
Әрине мұндай оқушылар ел болашағы, оның интеллектуалдық (ақыл-ой)
қуатының баға жетпес резерві, сондықтан да жер-жерден бұларды іздеп табу
аса мәнді де адамгершілікті іс.
Дарындылық - адамның ой-өрісінің деңгейі мен өзіндік іс-әрекетінің
ерекше өрістеуіне себепкер болатын, адамның жан-жақты дамуының қайнар көзі,
арнаулы қабілеттердің ойдағыдай дамуының нәтижесі. Ерекше зейінділік,
жинақылық, күрделі ақыл-ой жұмысына әрқашан да әзір тұру, еңбекке ұмтылудың
табандылыққа ұласуы, демалыспен есептеспей, қажымай талмай еңбектену - да-
рынды балалардың басты ерекшеліктері.
Бойкүйездік пен жалқаулыққа бой алдырмай қолайсыз жағдайда да жұмыс
істей алу, әр істің соңына жеткізбей тынбайтын табандылық, ауыр еңбектен
ләззат алу, әр нәрсені талдау мен жинақтай алуға ерекше икемділік, таным
аясының кеңдігі, ойлау белсенділігінің аса түрақтылығы - ерекше балалардың
өзін-өзі басқара алу қабілетінің басты көрсеткіші болып табылады. Әр жерден
оқта-текте кездесіп қалатын дарынды балаларды ұстаздық қырағылықпен көре
біліп, оны арнаулы оқу орындарында оқытып тәрбиелеу үлкен жауапкершілікті
қажет ететін іс.
Осындай басқыштан өткен оқушы міндетті түрде жоғарғы көрсеткішке
жетеді.
Үйде де, түзде де дарынды баламен жұмыс жүргізетін тәлімгерлердің жан-
жақты білімді, әсіресе бала жанын жазбай танитын сезімтал психолог болуы
керек. Менің ғылыми жұмыс жүргізу барысындағы дарынды баламен жұмыс
жүргізудегі міндетім:
1. Мектеп бағдарламасын жанжақты меңгерту.
2. Алған білімін ғылыми негіздеу.
3. Ғылым негізі бойынша зерттеулер жүргізіп, шығармашылық жұмысын дамыту.
Дарындылықты ұйымдастырудың бағдарламасын жасап, мынандай басқыштар
арқылы іске асырудамын:
1. Оқушының шығармашылық дарындылығын өмірмен байланыстыра отырып,
халықтык. педагогика элементтерін биология сабағында қолдану арқылы
дамыту (5-7 сынып).
2. Затты немесе схеманы пайдалану арқылы баланың шығармашылық дарындылығын
дамыту (8-сынып).
3. Оқушының танымдық қабілетін арттыру арқылы шығармашылық
дарындылығын дамыту (9-сынып).
4. Оқушының шығармашылық дарындылығын ғылыми зерттеу жүмысымен ұштастыру.
Психологтер Д. Д. Эльконин мен В. В. Давыдовтың зерттеулерінде
оқу іс-әрекетінің негізгі құрылымы оқу мақсаты және оқу әрекетінен тұрады.
Олардың пікірінше, оқу үрдісін басқарушы бөліктер оқу пәндерін оқыту
(мұғалімнің әрекеті) және оқу (оқушының әрекеті) өзара бірлесіп
әрекеттескенде және терең ойланып өзара тәуелділікте болғанда ғана оқу
сапасы артады, балалардың психикалық дамуы тиімді қамтамасыз етіледі.
Оқыту арқылы баланың танымын дамытудағы көзделетін басты мақсат -
оларды тиісті білім қоры мен ғылыми мағлұматтарды саналы түрде меңгеруге
баулу. Ал мұндай мақсатты білім беру үрдісімен шебер ұштастыра отырып
жүзеге асыру үшін әдістемелік шеберлік қажет.
Біздің мектептегі шығармашылық-әдістемелік жұмыстың басты мақсаты -
оқыту мен тәрбиелеу арқылы ұлттық және әлемдік тәлім нәрімен сусындаған,
болашақ халық игілігін жасайтын білімді де білікті маман тәрбиелейтіндей
бағыт-бағдар беру. Ал міндеттеріне оқушылардың танымдық деңгейін кеңейту,
шығармашылық қабілетін дамыту, рухани байлықты дамытуға жағдай жасау,
салауатты өмір салтын насихаттау, т.б. кіреді.
Оқытудың жетілдірілген тиімді моделі мен инновациялық әдістер
әдістемелік жұмыстардың мазмұнына айналған. Ол жұмыс түрлері мыналар:
– педагогикалык. оқулар;
– ғылыми-әдістемелік семинарлар;
– кәсіби байқаулар;
– шығармашылық есеп;
– авторлык. кеңестер;
– конференциялар;
– олимпиадалар;
– көрме;
– іскерлік ойындар, т.т.
Соның негізінде ұшқыр ойлы, жаны сұлу, тәні сау, шығармашылықпен ойлай
білетін дара тұлғаны тәрбиелеуге ұмтылып келеміз.
Басқару ісінде - оқушылардың білімдерін нәтижеге бағдарлап ұштауға,
мұғалімнің кәсіптік шеберлігін шындап, әртүрлі жағдайлар мен жағдаяттарға
ыңғайлануына, бейімделуіне бағыттайтын тәжірибелік әдістемелік семинарлар
ұйымдастырылды және оқыту технологияларының бірнеше түрлерін (модульдік
оқыту, дамыта оқыту, деңгейлік оқыту, сын тұрғысынан ойлау, т.б.) таныстыра
отырып, оны оқу үрдісіне енгізуге шешім қабылданды. Таңдаулы, белгілі
авторлардың жасаған дидактикалық моделдерін басшылыққа алып, өз тандауы
бойынша тәжірибелі оқытушыларға бөлініп берілді. Бірінші сатыда тех-
нологиялармен жан-жақты танысса, екінші сатыда әр топта әдістемелік жұмыс
жабдықтарының барлық құрамдас бөліктері мен бағдарламаларын сараптап, олар-
дың іс-тәжірибелері мен кәсіби шеберлігіне қарай қолданбалы бағдары
жасалды. Ал үшінші сатыда оқытудың жоспарланған қорытындыларының барлық
әдістемелік шарттарын меңгергенінен кейін, алдын-ала белгіленген топ
мүшелерін қатыстыра отырып, тәжірибелік семинарлар өткізілді.
Оқытудың тиімді тәсілдерін тандап, осылай өмірге енгізу арқылы соңғы
үш жылда төмендегідей жетістіктерге қол жеткіздік.

І.2. Оқушылардың шығармашылық дарындылығын зерттеу

Қазіргі кезеңде мамандық атаулының барлығы бейімділікті, ептілікті,
ерекше ой қызметін, мол шығармашылық мүмкіндікті, қоршаған ортаға тез
бейімделіп қана қоймай, оларды керекті бағытына шығармашылықпен бұра білу
қабілетін де қажет етеді. Қоғамның дарынды адамға мұқтаждығын
қанағаттандыру талабы оқыту, білім беру жүйесінің алдына баланың жеке
қабілеті мен әлеуметтік белсенділігінің дамуына жол ашу, шығармашылық тұлға
қалыптастыру міндетін қойып отыр. Ал шығармашылық тұлғаның ерекшелігі неде?
Психологтер М.Парлов пен Л.Даттаның пікіріне сүйенетін болсақ, олар
былай дейді: "Более творческие люди независимо от возраста направленности
интересов отличались от остальных развитым чувством индивидуалыности,
наличием спонтанных реакций, стремлением опираться на собственные силы,
эмоциональной подвижностью, желанием работать самостоятельно и одновременно
уверенностью в себе, уравновешанностью и напористостью" (И.С. Кан,
"Психология ранней юности". М., 1998, 75-бет).
Осындай шығармашылық қасиетті адам баласының бойына қалыптастыруда сөз
өнерінің берері көп. Мектепте әдебиет сабағында өнер туындылары шебер
насихатталғанмен, баланың өзі сөз өнерін пір тұтып, сол іспен өзі сүйіп
айналыспаса, оның бойына сезім тазалығын, ой, тіл ұтқырлығын, қиял-сезім
ұшқырлығын дарыту мүмкін емес. Сондықтан баланы балабақшадан бастап мектеп
бітіргенге дейін үзбей, жүйелі, сатылы түрде шығармашылыққа баулып,
икемділігін дамытып отыру қажет.
Ол үшін түрлі дамытушы ойын түрлерін пайдалану өте тиімді.
Ойын - еңбек пен оқу тәрізді адам әрекетінің негізгі түрлерінің бірі.
Ойын кезінде туындайтын жағдаяттарды шешу арқылы адам өз әрекетін басқарып,
баға бере білуге үйренеді. Әрбір ойын шешуді қажет ететін жағдаяттардан
тұрады. Ал олардың қиындық өрісі өте кең. Кейбір ойындарды 2-3 жасар
балалар да ойнай алса, кейбіреулерін ересек адамдардың өздері де қиналып
шешетін кездер кез-деседі. Сондықтан ойынға қызығу ұзақ жылдар бойына
бәсеңдемейді.
Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту үшін ойын
үлгілерін ғана емес, сюжеттік-рөлдік ойындарды да пайдалануға болады.
Шығармашылықпен айналысуға тиімді деп мен орта буынды айтар едім.
Оқушылардың бұл кезеңі ойлау үрдісінің ерекше стилі қалыптасатын, түрлі
болжамдар, қорытындылар құруға, философиялық шарықтауға, қиял, романтикаға
бой ұратын, шығармашылық күшін сынауға, өзін танытуға құштар болып келетін
жас ерекшелігіне жатады. Олар бір зат пен екінші зат арасындағы үқсастықты
тез байқап, үйлесімді байланыстыра біледі. Бүл кезеңде олар өлең, ертегі,
әңгіме жазуға құштар болады. Ал біз мазмұндамадан басқа еш нәрсе жаздырмай
қоямыз.
Ал жоғары сынып оқушылары есейеді, физиологиялық, психологиялық
жағынан толығу жүреді. Ойы, сезімі тереңдейді. Бұлар лирикалық-
публицистикалық шығармаларға, үлкен жанрларға қалам тартады. Осы кезде
олардың физиологиялық, психологиялық ерекшеліктеріне сай келетін,
шығармашылық қабілеттерін толығынан пайдалануға мүмкіндік беретін іскерлік
ойын түрлерін ұйымдастыру қажет. Әрине, осы үш топтың ішіндегі ең
шығармашылық мүмкіндігі мол жас - орта буын. Сондықтан орта буынның
шығармашылық дамуын дұрыстап бағыттап отыру қажет. Өйтпесе, жоғары сыныпқа
келгенде көбінің шығармашылық мүмкіндігі шектеліп қалады. Орта буындағы
оқушыларды сөз өнеріне, шығармашылыққа баулуда мынадай қорытындыға келдім:
- оқушыларға үнемі шығармашылық тапсырмалар беріп, жаттығу, іскерлік
ойын түрлерін үсынып отыру қажет;
- шығармашылық-іскерлік ойын, жаттығу түрлері олардың жас
ерекшеліктеріне, қызығуына үйлесуі қажет.
Ойлау әрекетін шығармашылықпен байланысты зерттеу мәселесі ешқашан да
өз мәнін жоймайды. Ойлау әрекетін алғаш зерттеген зерттеу жұмыстары оны
озық үрдіс ретінде қарастырып, шығармашылықтың ерекшелігін табудың ғылыми-
психологиялық әдістерін іздеумен байланысты болды. Осыған байланысты ойлау-
дың шығармашылық ерекшелігін анықтайтын теориялық зерттеу пәніне сәйкес
абстаркциялар жүйесін кұру қажет.
Шығармашылық үрдістің өту динамикасы феномендері (байкау және
қателесу, алғашқы ойлардың ыдырауы, шығармашылық азабы, инсайт)
шығармашылық, ойлауды зерттеу мәселесінің негізгі өзегі болды. Психологияда
кептеген зерттеулер шығармашылық, үрдістің сатылы екенін көрсеткенімен,
оларды ойлаудың психологиялық механизмдерінен бөлек қарастырды. Сондай-ақ
гештальтпсихологияда ойлаудың ішкі механизмдерін ашу талпыныстары
шығармашылық үрдістің динамикасын инсайтпен ұқсастыруға әкелді.
Шығармашылық ойлау жайлы жаңа зерттеулер ақпараттарды қайта өңдеудің
әр түрлі деңгейлерімен сипатталатын когнитивті процестерді ұйымдастыру
мәселесін бірінші орынға қояды (П. Линдсей, Д. Норман, У. Найссер, У
.Рейтман т.б.). Дәстүрлі байқау-қателесу бағытын абсолютизациялау
шығармашылық ізденістің мәнін жояды, продуктивті ойлау мен репродуктивті
ойлаудың, адамның ойлау әрекеті мен жасанды интеллект арасындағы
айырмашылықты жоюға әкеледі. Осы бағытқа қарама-қарсы жаңа бір бағыт
метакогнитивті процестерді зерттеу бар, ол рефлексия-ның реттеуші қызметін
басшылықка алады.
Ойлау жүйесіндегі алғырлық мазмұнды қозғалысты мағыналы реттеу
сипатымен анықталады. Шығармашылық ойлау мәселесі өте аз зерттелінген.
Шығармашылықтың ерекшелігі креативтілікті зерттеу бағыттарында сақталған,
мұнда ойлаудың сатылы екендігі тірек болады. Адамның ерекше қабілеті, яғни
жаңа, тың идеяларды ойлауы, мәселені тез шешуі, дәстүрлі схемадан ауытқуын
адаптивтілік қабілеті немесе оны креативтілік (шығармашылық кабілет) деп
атайды. Креативтілік - кабілеттілікті анықтайтын ойлау мен жеке бастың сапа
жиынтығы. Креативтіліктің бір компонентіне адамның дивергентті ойлауға
қабілеттілігі жатады.
Креативтілікті зерттеуде оның негізгі 4 аспектісін баса айтады:
креативті үрдіс, креативті өнім, креативті жеке адам және креативті орта.
Креативтілікті ойлау терминінде көп қолданады, мәселен, шығармашылық, ойлау
рдісінде қиындық-тарды сезіну, болжамдар кұру, гипотезаларды тұжырымдау,
нәтижелерді тексеру және жалпылау деп түсіндіреді.
Ойлаудың кейбір түрлері шығармашылық инсайт үрдісінде маңызды болып
саналады. Мұнда күрделі аналитикалық мәселені шешуге қабілеті бар адамдарды
бағалау үшін ойлаудың екі механизмі беріледі. Біріншісі — янусиандық ойлау
үрдістері, екіншісі күрделі мәселелерді шешуге қажетті идеяларды жүзеге
асыруға кабілеттілік. Янусиаңдық ойлау бір мезгілде екі қарама қарсы
нәрсені ойлай алуға қабілеттілік, соның арқасында объектіге деген бір
біріне сәйкес келмейтін көзқарастарды қатар ойлау (А. Ротгенберг). Ойлаудың
осы типі ғылыми теорияларды жасау үрдісіне тән. Янусиандық, ойлауды
анықтайтын тест қорытындылары бойынша осы қабілетке ие адамдардың басым
көпшілігі өнер мен ғылымда инсайтқа қабілетті болатындығын көрсеткен.
Жоғарғы креативті адамдар жоғарғы янусиандық интеллект байқатады.
Осы бағытқа жақын келетін тағы бір зерттеу, креативтілікті инсайт деп
қарастыру (ага-реакция) - синтезделген ойлау актісі, соның нәтижесінде
жаңа ассоцациялар, идеялар, ойлар, фактілер пайда болады (Е. П. Торранс).
Торранстың пікірінше, креативтілік ойлау үрдісінің жоғары деңгейі.
Шығармашылық зерттеуді Ф. Гальтон бастаған. Ол интеллекттуалды
дарындылықпен байланысты зерттеулер жүргізген. Осы мәселені Х.Гарднер де
зерттеген. Ол креа-тивтілікті интеллектінің бір түрі, шығармашылық жетістік
түрінде бейнелейді.
Дарынды да талантгы балаларды іріктеу, оқыту және тәрбиелеу қазіргі
кездегі білім берудің ең өзекті мәселесі болып табылады. Оны шешу үшін әр
жастағы балалардың дарындылығын көрсететін психодиагностиканың сенімді және
тексерілген әдістемелері керек. Баланың шығармашылық әлуеті мен оқудағы
дамуының келесі деңгейінің өлшемдерін бағалайтын диагностикалық
әдістемелерін (тесттерін) іріктеу мен пайдалану, әдетте, дарынның дамуы,
құрылымы мен табиғатын теориялық тұрғыдан бағалауға мүмкіндік береді.
Осыған дейін шығармашылықты пайдалануды тек оныц өнімі-жаңаны жарыққа
шығаруымен ғана түсіндіруге болады. Бұл проблеманы шешудің тәсілін Дж.
Гилфорд ұсынған.
Дарындылықты өлшеудін жаңадан жасалған диагностикалық әдістемелеріне
А. Бине.Т. Симонның, X. Мюнстербергтің және Г. И. Россолимоның тесттері көп
көмегін тигізді. Ж. Пиаже, Г. Айзенк, Дж. Гилфорд, Дж. Равен тесттері
жасалды; көптеген тесттер алғашқыда ми дамуын зерттейтін диагносика
әдістері ретінде өмірге келді.
Дарындылықтың теориялық концепциясына сәйкес дарын мен оның дамуы
баланың шығармашылық мүмкіндіктеріне тікелей байланысты. Сондыктан да
диагностика әдістері шығармашылық әлует пен оның дамуы және жүзеге асырылу
мүмкіндіктерінің жолын көрсетулері керек. Шығармашылық дарынды
(креативтілікті) зерттеуге арналған диагностика әдістерінің ішінде танылған
және әлемге кең таралғаны 1966 жылы жарық көрген П. Торренстің шығармашылық
ойлау тесттері (Тоггапсе Теst Creative Thinking-ТТСТ) болып табылады.
Жарық көргеннен бастап-ақ ТТСТ көптеген зерттеу жобалары мен
лонгитюдті зерттеулерде кең пайдаланылып, солардың нәтижесінде бұл әдістеме
мазмұны мен қолдануынан да, алынған мәліметті іріктеу жағынан да жақсарды.
Бұл әдістеме тек АҚШ-та ғана емес, сонымен қатар Германия мен Үндістанда,
Норвегия, Италия, Қытай, Жапонияда да кең қолдана бастады. Біздің елде тек
белгілі бір зерттеу мәселелерін шешуге көмек беретін тесттік тапсырмалардың
өзгеше түрлері қолданылды. Алайда Торренстің тесттерін жалпыға ортақ
стандарт ретінде дарынның дамуы мен диагностика әдістерін жасауда
пайдалануға әбден болады.
ТТСТ әр түрлі мақсаттарда қолданылуға жарайды: 1) адамның
интеллектуалды дамуын зерттеуде; 2) оқытуды индивидуализациялаумен
байланысты зертгеулерде; 3) коррекциялык бағдарламаларды жасау кезінде; 4)
балалардың шығармашылық қабілетінін өзгеруі тұрғысынан әр түрлі
экспериментальды оқу бағдарламаларының, оқулықтар меп материалдардың
тиімділігін бағалау кезіндс; 5) шығармашылық әлуеті бар балаларлы анықтау
кезінде, әсіресе, оқу деңгейі төмен отбасылар мен қабілеттерін дамтуға
жағдайы жоқ балаларды зерттеуде аса маңызды.
П. Торренс креативтілікті баланың білімдегі кажетті нәрсені анықтауда
коршаған ортаға сезімтал болып, мәселелерді анықтап, олардың шешімдерін
тауып, мүмкін шешімдердің болжамдарын айтып, оны тексеріп, жаңарта отырып,
қайта тексеріп, акырғы нәтижелерін дәлелдейтін үрдіс арқылы біледі.
Мәселені шешудің шығармашылық жолында адам жалпыға ортак шешімдерді
қабылдамай, мәселені зерттеп, дұрыс шешім тапқанша түрлі болжамдарды
тексереді. Шығармашылық дарынның жалпыға ортақ ғылыми анықтамасы
болмағандықтан, П. Торренс осы анықтамаға көңіл бұрады, өйткені бұл
анықтама шығармашылық үрдістің жүруі мен тоқырауына себеп болатын
қабілеттері мен жеке қасиеттердің түрлерін анықтауға, сондай-ақ
шығармашылық дамуға көмектесетін жағдайларды табуға мүмкіндік береді.
Осы анықтамаға сәйкес П. Торренс шығармашылық үрдістің модельдері
болатын тесттік тапсырмаларды құрастырды. Әр тапсырма ойлау қабілетінің
түрлерін ашып, адамның шығармашылық мүмкіндіктері туралы кең мағлұмат
береді. ТТСТ төрт батареядан құралады: А және В вербальды, кисынды
пішіндер. А және В пішіндері бір-біріне балама және эквмвалентті
болғандықтан, олар балабақшалардан бастап қолданыла береді. Тесттердің
қисынды пішіндері, вербальды тесттерге қарағанда ұлттық, мәдени, әлеуметтік
және басқа да өзгешеліктерді сипаттамайды. Сол себептен де біздің зерттеуде
ТТСТ-ның қисынды пішіндері пайдаланылды.
Бұл тесттерді жүргізу мына көрсеткіштерден құралады: 1) Жылдамдық. Әр
субтесттегі жауаптар саны; 2) Икемділік. Категориялардың саны бойынша
бағаланатын жауаптардың әр түрлілігі; 3) Өзгешелік. Ерекшелік, сирек
айтылатын ойлар. Басқаларға ұқсамау; 4) Ойларға ерекше көңіл бөлу. Жауап-
тарды талдау, бөліп қарастыру. Қисынды тесттер шешуге 30 минут уақыт
берілетін (әр қайсысына 10 минуттан) үш субтесттен құралады.
Сурет сал тапсырмасы — зерттеліп отырған адам белгілі бір элементті
пайдалана отырып, ерекше сурет ойлап табуы керек. Бұл элемент - жапсырғыш
қабаты бар түсті қағаздан жасалған (тамшы пішінді) контур, ойлап табылған
суреттің негізгі бөлігі болуы керек. Инструкцияда басқа біреу ойлап таба
алмайтын (өзгешелік) суретті салып, оны толық және қызықты ету үшін
толықтыру (ерекше көңіл болу) кажеттілігі айтылған. Қисынды тесттердің
тапсырмаларында сурет-тердің көркемдік жағы ескерілмейді.
Аяқталмаған кескіндер тапсырмасын автор басқа тесттерден
құрастырған. Гештальтпсихологияда айтылғандай, аяқталмаған кескіндер оларды
жеңіл және жай тәсілмен бітіру талабын қояды. Демек, ерекше жауап табу үшін
еңбектену керек. Әр аяқталған кескін (барлығы 10) ерекшелігі мен
идеяларының өзгешелігіне байланысты бағаланады. Жасалған тапсырмалар саны
жылдамдықты, ал жауаптардың әр түрлілігі - ойлау икемділігін анықтайды.
Қайталанатын кескіндер тапсырмасы — алдыңғы тапсырмаға ұксас келеді.
Мұнда 30 параллель жұп сызық (А пішіні) немесе 40 дөңгелек (В пішіні)
алынады. Бір эленменттің қайталануы зертгеліп отырған адамнын әр түрлі
ассоциациялар туғызу қабілеттілігін тексеруге көмектеседі. А және В
пішіндерінің тапсырмалары бүл жағдайда бір-біріне ұқсас келмейді, параллель
сызықтар — бітіруді кажет ететін ашық кескіндер болса, дөнгелек кескіндер
—кұрылымның бұзылуын қажет ететін жабық кескіндер. Қайталанатын кескіндер
тапсырмасында дигвергентті ойлаудың барлык мінездемелері дамытылады.
Жылдамдық көп сурет арқылы заттар ойлап табу арқылы, икемділік оларды
әртүрлі, ерекше жасауға, ешкім ойлап таба ал майтын сурет салуға тырысу
арқылы, ерекше көңіл бөлу — әр суретке мүм-кіндігінше көп идея беру және
суреттен толық және қызықты әңгіме жасай алу арқылы дамиды.
Тесттердің сенімділігі. Шығармашылық жұмыстардың теориялары
эмоционалды фактор, зерттелетін адамның денсаулығы, топтағы психологиялық
ахуал және т.б. маңызды рол атқаратынын ерекше атайды. Кейде бұл
факторлардың әсері шығармашылықтың интеллектуалдық бөлігінің әсерінен де
күшті болады. Тесттің сенімділігіне әсер ететін тағы бір фактор ол
зерттелетін адамның тапсырманы орын-дау кезіндегі мотивациясы, өйткені
шығармашылыктың қай түрі болмасын энергияны көп жұмсауды қажет етеді.
Бұл факторлар тесттің кайта тест жүргізу арқылы анықталатын
сенімділігін төмендетуі мүмкін. Алайда бұл жұмыстардың сенімсіздігі мен
қажет еместігін білдірмейді. Тесттің эмоционалды, мотивациялық және басқа
да факторларға сезімтал келетіндігі оның белгілі бір басқа жакдайларда -
эксперименталды әдістер мен материалдардың әсерін, психологиялық жағдайдың
өзгеруін, т.б. зерттеуде маңыздылығын арттырады. Тесттерді жүргізу кезінде
және алынған мәліметті өндеуде ережелерді дұрыс қолданса, ТТСТ-ның сенімді
болатыны дәлелденген.
Бұл тақырыптар мен мәселелердің кең әрі түрақты мінездемесі; мәселе-
лерді түсіндіруге деген шынайы қадам; білімнің әр түрлі салаларына қатысы
бар мәселелер мен тақырыптардың интеграциясы; мазмұнының байлығы өнімді,
сыншыл ойлаудың дамуына бағытталуы және т. б.
А. М. Матюшкиннің жасаған теориялық және тәжірибелік
нұскауларына сәйкес бала дарынының дамуы табиғатына жақын келетін окыту
әдісі - мәселелік-диалогтық әдіс болып табылады. Жемісті ойлаудың құрылымы
мәселенің пайда болуы мен ой еңбегін атқару, оның шешімін табу және оны
дәлелдеуден құралады. Іс-әрекет тұлға арқылы жүзеге асады. Оның мақсаттары
мен себептері іс-әрекеттің орындалу деңгейіне әсер етеді. Егер жеке
түлғаның мақсаттары іс-әрекеттен тыс жатса, мысалы адам қаламақы немесе
беделін жоғалтпау үшін ғана жұмыс істесе онда іс-әрекет адал, жоғары
деңгейде орындалады. Адамның жан-тәнімен істеген ісі жұмыс үстінде туған
жаңа ойлар арқылы жүзеге асырылып, үнемі жетіліп отырады. Жаңа өнімнің
нәтижесінде оның іс-әрекеті бастапқы ойлардан біршама жоғары болады. Жеке
тұлғаның бастамасы бойынша іс-әрекеттің даму орнының бар екендігін айтуға
болады, ал, бұл біздің көзқарасымыз бойынша шығармашылық болып табылады.
Сонымен шығармашылық қабілеттілік ерекше қаралмайды, қабілеттіліктің
өзіндік түрі, жеке модулдық түрінде алға шығады, бұл кез келген еңбектің
түріне жатады. Шартты түрде айтсақ, шығармашылық —бұл қабілеттілік, және
ғана іс-әрекеттің жоғары деңгейде орындалуын көрсетіп қоймай білімін
жетілдіруі мен дамуы болып табылады.

ІІ. Барлық мүмкіндіктер балалардың бойында

Қазіргі кезеңде білім беру саласындағы әлемдік білім кеңістігіне
ұмтылуға байланысты жасалынып жатқан талпыныстар мектеп оқушыларының
дербестігін, ізденімпаздығын, белсенділігі мен шығармашылық мүмкіндіктерін
дамытуды талап етеді. Сондықтан оқушылардың мектепте оқып жүрген кезінде
олардың ойлау белсенділігін дамытып, білімі мен біліктерін өмірдің жаңа
жағдайында пайдалана білуге үйрету қажеттілігі туындайды. Бұл міндеттердің
жүзеге асуы оқушылардың шығармашылық іс-әрекеттерін оңтайлы ұйымдастыруға
тікелей байланыст. Шығармашылық танымдық іс-әрекет нәтижесі болып табылады.
Танымдық іс-әрекетті үйымдастыру мәселесі бойынша зерттеу жүмыстарын
ғалымдар А.Әбілқасымова, Р.Омарова, С.Смаилов, Ж.Қараев, С.Бегалиева,
М.Қүдайқұлов, Н.Хмель, Т.Сабыров, т.б. жүргізгені белгілі.
Кептеген зерттеулерді талдау нәтижесінде шығармашылық іс-әрекет
нәтижелері оқушының жеке тұлғасына, біліктерінің жетілуіне, психологиялық
механизмдер арқылы оң әсерлері бар рефлексия нәтижесінде өз әрекетіне және
сол әрекеттің бірлескен іс-әрекет мазмұны мен формасына сәйкес көзқарастары
қалыптасатыны анықталып отыр. Оқу үрдісінде танымдық тапсырмаларды орындау
шығармашылықты, ізденімпаздықты талап етеді, сондықтан мұндай тапсырмаларды
орындау кезеңдерімен жүзеге асады. Ол мынадай

Нәтиже, іс-әрекет рефлексиясы
Гипотезаны тексеру
Гипотеза (болжам) құру
Зерттеу әдіс-тәсілдерін белгілеу
Мақсаты мен міндеттерін айқындау
Өзекті мәселені табу

Оқу жұмысына шығармашылық мақсат қою, оны жоспарлау оқушыдан көптеген
қасиеттерді талап етеді: зеректік, ізденімпаздық, еңбекқорлық, шабыт,
мақсаткерлік, белсенділік, қызығушылық, өмірлік белсенді ұстаным.
Бейімділік, әдетте, дарындылықтың бір бөлігі ретінде қабілеттілікпен
бірге дамиды. Оқушы қандай іске бейім болса, соны оңай атқарады. Бейімділік
пен қабілеттілік бір-бірімен тығыз байланыстағы туыс ұғымдар. Олар бір-
бірін толықтырып, күшейтіп отырады. Кейде бір-бірімен үйлеспейтін кездері
де кездеседі. Қабілеттіліктің қалыптасуына адамның өз ұстазының тәртібі,
алған бағыты әсер етеді. Тәртіптің үш түрі болады: импульсивті,
зерттеушілік және практикалық.
Психологиядағы бейімділік қызығу ұғымына жақынырақ тұрады. Бірақ,
кейде оқушы технологияға қызығу білдіргенмен оның соған бейімділігі болмауы
мүмкін. Ал қабілетті жандардың қызығуы мен бейімділігі бір-бірімен үндесіп
жатады.
Даму үстіндегі қызығуды бейімділікке айналдырудың үлкен маңызы бар.
Егер қолайлы жағдайлар жасалып жатса, онда оқушылардың қызығуы бейімділікке
айналуы ғажап емес.
Талашпылдық пен қызығу және бейімділік қабілет деген ұғыммен өзара
байланысып жатады. Бұларды дамытатын іс-қимыл. Егер осының барысында оқушы
жетістікке жетсе, оның қабілетті болғаны. Істің ойдағыдай орындалуы үшін
жекелеген бейімділіктердің тұтас бірлігі қажет.
Бейімділіктің типтері, кластары, түрлері және топтары болады. Әйтсе де
бұл жөнінде нақты көзкарас жоқ. Бұл жерде бейімділіктің негізі ретінде
соның бағыты мен кеңдігі алынып отыр. Ол жалпы және арнайы болып бөлінеді.
Жалпы дарындылық - бейімділіктердің сапалық бірлігі, оқушьшың өр түрлі іс-
әрекетке икемділігі. Олар оқуды да, істі де тез игереді әрі жемісті
атқарады. Интеллектуалдық бейімділік те осыған жатады.
Жалпы ақыл-ой бейімділігіне оның белсенділігін, жүйелілігін,
шалттылыгын, аналитикалық-синтетикалық іс-әрекетінің биік деңгейін, т. б.
жатқызуға болады. Мұның негізгі көрсеткіші ретінде оқушының білімді тез
игерудегі шапшаңдығы мен икемділігін алуға болады.
Арнаулы дарындылықтың жалпыдан айырмашылығы белгілі бір іс-әрекетті
жүзеге асыру үшін пайдаланылады. Орыс психологтері мүны көркемөнер,
музыкалық және математикалық деген түрлерге бөлсе, Батыс зерттеушілері оны
сенсорлық, моторлық, техникалық, сондай-ақ кәсіптік деп тарқатады.
Оқушылардың өзіне ғана тән жеке ерекшеліктері оқу, еңбек, өзге де үрдіс
үстінде жарқырап көрінеді. Осыған орай зерттеушілер оларды әр түрлі
топтарга бөліп қарастырады. Белгілі ғалымдар А. М. Кухарчук, А. Б.
Ценципер, В. И. Шамардин оқушылардың әлеуметтік құрамы және оқу-тәрбие
ісінің деңгейіне орай көп тараған түрлерін келтіреді. Бұлардың қатарына
олар жан-жақтыларды, интеллектуал-теоретиктерді, практиктерді,
қоғамдық-ұйымдастырушыларды, ойнақы жөне инертті түрлерді жатқызады.
Енді практик деген ұғымга түсінік берейік. Мұндай оқушылар теориялық
негіздерді тереңірек зерттеуден гөрі практикалық іс-әрекетке жақьш келеді.
Мысалы, машина сырын жетік білгеннен гөрі соны жүргізе білудің өзін қанағат
тұтады. Бұлар еңбекшіл келеді, дұрыс бағыт-бағдар берілсе, олардан
келешекте білікті мамандар өсіп шығады. Оқушылардың жақсы азамат болып
қалыптасуына қоғамдық интеллектуалдық және мәдени өмір деңгейінің де
тигізер әсері аз болмайды.
Жоғарыда баяндалған жайлардан шығатын қорытынды - технологияны
тереңдетіп оқытатын мектептер оқушылар бойында тек жалпы (ақыл-ой) ғана
емес, сондай-ақ арнаулы (практикалық) қабілеттерді де қалыптастыра алады.
Нөтижеде ол мектептер потенциалды және актуалды қабілеттерді
қалыптастырумен айналысады және шәкірттерінің өз мүмкіндіктерін толыққанды
етіп көрсетулеріне жағдай жасайды. Қабілет өз кезегінде қарапайым және
күрделі болып бөлінеді.
Оқушылардың еңбекке деген бейімділігі мен икемділігі бала күнінен
қалыпта-са бастайды. Оқу және еңбек үстінде ол әрі қарай дамып нығаяды.
Дарындылық оқу (репродуктивті) және шығармашылық болып екіге бөлінеді.
Бұл екеуі егіз ұғым секілді. Өмірді танып білу әдетте оқып-үйренуден бастау
алады. Сонан соң адам сол білімін шығармашылықпен пайдалануға, қоғамға
пайда келтіруге ұмтылады. Яғни, оқушы бір деңгейден екінші деңгейге
көтеріліп, әрі қарай толыса, кемел-дене түседі.
Психологтердің пайымдауынша, қабілетсіз ұстаз болғанмен қабілетсіз
шәкірт болмайды. Бүл пікірді орыстың заңғар жазушысы һәм үлы ойшылы Лев
Толстойдың Барлық мүмкіндіктер балалардың бойьнда деген даналық сөзі де
тереңдете түскендей. Демек біз, ұстаздар, сол ашылмай бұйығып жатқан мол
мүмкіндікті дер кезінде аша білуіміз, дұрыс жолға бағыттай білуіміз керек-
ақ. Сайып келгенде, бұл бәрімізден де аса үлкен жауапкершілікті,
сезімталдықты, ыждағаттылықты талап етері сөзсіз.
Оқу (репродуктивті) және шығармашылық қабілеттердің арасындағы өзара
байланысты ескеру де өте маңызды. Адамның ақыл-ойы биіктеген сайын
шығармашылық қабілеті де жоғарылай түспек. Америка психологі М. Корненің
пайымдауынша, олар былайша тұжырымдалады:
1. бағдарлама талабына сәйкес келмейтін оқу үрдісі;
2. оқу бағдарламасының әлсіздігінен, туындап жатқан сабаққа деген салқын
көзқарас және тәртіптің нашарлығы;
3. дарынды балалар әдетте күрделі істер мен ойындарды ғана ұнатады.
Сондықтан, оларды орта дәрежедегі құрбы-құрдастарының іс-қимылдары
қызықтырара қоймайды;
4. бұлар стандартты талаптарды қабылдай бермейді, өйткені, олар қызғылықсыз
болып көрінеді;
5. өз шама-шарпын бағалай білмеу, өз кінәсін өзгеге аудара салуға бейім
тұру;
6. алдына орындалмайтын мақсат қою, қиялға берілушілік;
7. өзара сенімсіздік, дүрдараздық, басшыларға деген теріс көзқарас;
8. жігерсіздік, солқылдақтық, бүгінгі бітірер істі ертеңге ысырып
тастаушылык;
9. өзін-өзі ұстай алмаушылық, өз ісіне деген жауапсыздық;
10. көш бастаушылық қасиеттің жетіспеушілігі;
11. қызығудың жеткіліксіздігі немесе екінші іске құлай берілушілік;
12. бәсекелестікті ұнатпаушылық;
13. кірпияздық, өзіне сын көзбен қараудан гөрі өзгелерді сынауға бейім
тұрушылық.
Қабілет, білім, дағды және икемділік арасындағы байланыс жайлы сөз
еткенде осы байланыстың екі жағы туралы айтпасқа болмайды.
Жалпы және еңбек психологиясында білімдарлық - қабілеттілікті
анықтаудың бірден бір параметрі. Н. А. Менчинскаяның пайымдауынша, білімді
игеруге деген қабілеттілік білімдарлықтың негізі болып есептеледі.
Білімдарлықтың қасиеттері ретінде біз мыналарды негізге аламыз:
1. ойлау қызметін жинақтап қорыту;
2. тәжірибелік іс-әрекет пен ойлаудың ұғынықтылығы;
3. ойлау мен еңбектің, икемдглігі;
4. ойлау мен еңбектің тұрақтылығы;
5. ойлау мен еңбектің дербестігі.
Жалпы білімдарлық деп оқушылардың технологияны тереңдетіп оқытатын
мектеп қабырғасында оқу пәндерін барынша мол игеруге деген кұлшынысын
айтады. Ал арнайы білімдарлық оқушының белгілі бір ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.