Қарлұқ мемлекетінің мәдениеті

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

І. Қарлұқ қағанатының құрылуы және
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10

1.1. Қарлұқ қағанатының шығу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .10

1.2. Қағанаттың ішкі-сыртқы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12

ІІ. Қарлұқ мемлекетінің
мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19

2.1. Қарлұқ мемлекетінің этникалық құрамы,
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... 19

2.2. Қарлұқ мемлекетінің рухани мәдениеті және
құлдырауы ... ... ... ... ... ... 24

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27

Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28

Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29

Кіріспе

Өзектілігі. Жалпы бұл тақырыпты қарастыра отырып Қарлұқ мемлекетінің
қайда орналасқанын, ертеде олардың өмірі қалай болғандығын тілі, діні,
шаруашылығы, салт-дәстүрі, халқын анықтайды. VI-VII ғасырларда қарлұқтар
Түрік, Батыс Түрік және Шығыс Түрік қағанаттары ықпалының аясына кірді.
Орталық Азияда орын алған саяси қиын – қыстау кезеңдер барысында қарлұқ
тайпаларының бірлестігі аумақтық және саяси жағынан ыдырады.
Жазбаша деректерде қарлұқтардың бірқатар шоғырланған топтары туралы
хабарланған. Мәселен, шығыста Отюкен таулы жерлерінде (Моңғолия), Шығыс
Түркістанда Бесбалық аймағында орналасқаны айтылған, ал ең оңтүстігінде
Ауғанстанның солтүстігіндегі Тоқарстанда ірге тепкен. Алайда олардың
негізгі көпшілігі ертедегі түріктердің руналық ескерткіштерінің деректері
бойынша Моңғол Алтайы мен Балқаш көлінің аралығында, Тарбағатайдың
оңтүстігі мен солтүстігі жағындағы аумаққа орналасқан.
Зерттеудің барысы Қарлұқтардың басқа мемлекеттен айырмашылығымен
немесе ұқсастығымен ұштасып жатыр. Көптеген тақырыпта тек Қарлұқтардың жері
ғана емес оның басқа қандай елдермен байланысы болғаны белгілі болады.
Қарлұқтардың (766-940) территориясы Жетісу ордасы. Билеушілері жабғу деп
аталды. 840жылдан бастап қаған деп аталды. Іле,Шу,Талас өзендерінің бойында
болды. Құлан, Мерке, Баласағұн деген қалалар бой көтерген. Мұсылман діні
кең таралған. Бұл мемлекет шығыс Түркістанның тұрғындары пұтқа табынушы
шігіл және яғма тайпаларының Жетісуға басып кіруімен ыдырайды.
Қарлұқтар әлсірегенде қарлұқ қағанының билігін Сатух Барахан қолына
алады. Ол кезде қарлұқ билеушісі болған атасы Қараханның атымен қарахан
мемлекеті еді. 766 ж. Тараз бен Суяб, Жетісу қарлұқтардың қол астына
кіреді. 766-775 ж. Олар Қашгарды басып кіріп Ферғанаға ықпалын жүргізе
бастады. Егіншілік жақсы дамыған. Байлар мен құлдар 2 тап болды, әкімшіл-
әміршіл жүйе болды. Қарлұқтар туралы алғашқы деректер (759-940 жж.) бұлақ
деген атпен мəлім болған. Көпшілігі ертедегі түріктердің руналық
ескерткіштерінің деректері бойынша Монғол Алтайы мен Балқаш көлінің
аралығында, Тарбағатайдың оңтүстігі мен солтүстігі жағынан қоныс тепкен үш
қарлұқ тайпалық бірлестігі ретінде мəлім.
Қарлұқ тайпаларының көсемі Елтебер деген атпен аталған.
Монғолияда Шығыс түрік қағанаты құрылғаннан кейін қарлұқтар оған тəуелді
болып жүрді. Орхон жазуларында айтылғандай Қарлұқтар түрік қағанаттарына
қарсы бірнеше рет қарсы соғыс жорықтарын ұйымдастырып отырған.
742 жылы Монғолия даласындағы саяси жетекшілік Шығыс түріктерінің
өкіметін қиратқан үш тайпаның қарлұқтардың ұйғырлар мен басмылдардың
одағына көшеді. Аз уақыт басмылдардың бағы жанып, олардың көсемі қаған
болады. ХІІ-Х ғғ. қарлұқ тайпалары Қазақстанның жоңғар Алатауынан бастап,
Сырдарияның орта ағысына дейінгі кең көсіліп жатқан акумақты қоныс еткен.
Қарлұқтардың мемлекеттік құрылысы үлестік тайпалық жүйенің дамыған
түрлерінің болуымен сиппатталады. Қарлұқтардың жабғуының билігі сөз жүзінде
ғана болды. Жікіл, Тухси жəне Ягма сияқты ірі тайпаларды басқарып отырған
үлестік билеушілер өздерінің жартылай дербес жəне іс жүзінде тəуелсіз
иеліктерін нығайтуда ұмтылды. Қарлұқ қағанатының үлестік тайпалық одағы,
бір орталықты мойындамай, билік жолындағы күрестің күшеюіне себепші болды.
Қарлұқ мемлекеті (756-940 жж.) - Жетісу жеріндегі ежелгі
мемлекет. 8 ғасырдың ортасында қарлұқтар елеулі әскери-саяси күшке айналды
да, Шығыс Түрік қағандығын талқандауда (745) маңызды рөл атқарып, тоғыз
оғыздармен бірге Орхон тағына Тон Йабғу қағанды отырғызды. 736 жылы
қарлұқтар бұрынғыдан да күшейді. Өздерінің бұрынғы одақтасы ұйғырлармен
бәсекелесіп, он тайпа қағанының (он-ок бодун) байырғы жерінде, Жетісуға
қоныс аударды. Суяб пен Талас қалалары қарлұқтар қолбасшыларының тұрақты
мекеніне айналды. Қарлұқ ақсүйектері Жетісуда 766 – 940 жылдары билік
құрды. Бұл кезде олардың қолбасшылары қаған емес, жабғу деп аталғанымен ол
шартты түрде Қ. қаласының кезеңі деп аталды. Жабғу Шығыста Тарым, Батыста
Ферғанадан асып, Тохарстанға (Сурхаб-вахш су алабынан Ауғанстанның
солтүстік шекарасына) дейін саяси үстемдік жүргізді. 8 ғасырда Жетісу
жерінде үстемдік жүргізген түркештер де, одан кейін билік еткен қарлұқтар
да елдің этникалық құрамына елеулі өзгеріс енгізбеді.
Жылнамашылар мен саяхатшылар 8 – 9 ғасырда Жетісу жерін чумук,
ұлығ-ақ, жабшид, түркеш-қалаш, түргеш, азғыр, қашу, барсхан, т.б. тайпалар
мекендегенін жазады. Алтай мен Жетісудың саяси және әскери өмірінде
қарлұқтармен қатар қаңлы тайпасы да елеулі орын алды. Олар, негізінен,
Алтайдан(Ертіс алабын), содан соң Ыстықкөл, Шу жағалауларын, Талас өңірін
жайлады. Ыстықкөл алабында, сондай-ақ, шігілдердің де иеліктері болды. 10 –
11 ғасырда Іленің орта ағысында яғмалар тұрды. Тараз қаласысының іргесінде
Яғма қыстағы болған. Қарлұқ қаласының құрамындағы негізгі тайпалар –
көшпелі түріктер мал өсіруді кәсіп еткен. Қарлұқтар мекендеген атыраптың
өзге халықтар тұрған жерлерге қарағанда бақшалы, мәдениетті қалалары, елді
мекендері болған. Талас алқабында 8-9 ғасыр Атлах, Хамукет, Шемульджи, Сус,
Куль, Такабет сияқты қалалары болған.
Жергілікті отырықшы халықтың басым көпшілігі түсті және асыл
металдар (алтын, күміс, мыс) өндірумен шұғылданды. Іле аңғарында Кунгут,
Талһир (Талғар) қалалары болды. Әсіресе, Тараз, Құлан (Құлан сайдың
қасындағы мекенжай), Мирки(Меркі), Ашпара (Ша лдавар а-на таяу осы аттас
өзен бойындағы қираған мекенжайдың орны) қалалары көбірек белгілі болды. 8
– 10 ғасырда Жетісу қалалары құрылысы, үйлерінің орналасуы жағынан Орта
Азия қалаларынан өзгеше болды. Олар бір жағынан көшпелілерден қорғанатын
бекініс еді. Қағандықтың экономика өмірінде Соғды қалалары үлкен рөл
атқарды, олардың халқы, негізінен, Самарқаннан, Бұхарадан, Орта Азияның
басқа да қалаларынан келгендер еді. Ірі де бай соғды мекендерінің сауда-
экономика қуаты аса зор және дипломатикалық мүмкіндігі күшті болды. Сауда-
саттық қалалары Шығыс пен Батыстың арасындағы көне керуен жолдарының бойына
орналасты. Сол жолдардың бірі Бұхара, Самарқан, Шаш,
(Ташкент),Тараз, Құлан, Суяб (қазір гі Тоқмақ маңы) арқылы өтіп, Ыстықкөл
ойпатымен Қарқараны, Текесті басып, Шығыс Түркістанға қарай бойлаған.
Отырықшы халық көшпелілермен тығыз байланыста болып, сауда жасап, тауар
алмасып отырды.
Көрші елдермен қарым-қатынас жасау қала мәдениетін өсірумен
бірге сырттан басқа діннің де енуіне жағдай жасады. Халықтың басым
көпшілігі ата-бабалар дінін ұстанған (тәңірлік, шаман). 940 жылы Шығыстан
келген мәжусилік түріктер қағандықты құлатты. Қарлұқ Қағандығы кезеңінде
Жетісу халықтарының арасында әлеуметтік-экономикалық, этнограф және саяси
бірлесудің берік негізі қаланды. Х ғасырдың алғашқы жартысында қарлұқ
бірлестігінің ұлан-байтақ аумағында батыраңқылық күшейеді. Қашқардың түрік
билеушілері пайдаланып, 940 жылы Баласағұнды басып алады да содан кейін
Қарлұқ мемлекеті құлайды.

Дерекнама: VIII ғасырдың алғашқы ширегіне дейін қарлұқтар өздері
жөнінде жүйелі жазба дерек қалдырмапты. Олар жөніндегі азды- көпті
мәліметтерді қытайдың Бей патшалығы тарихы - (Бей шы- Таң патшалығының
орда тарихшысы Ли Ян Шоу құрастырған 100 томдық, онда Солтүстік Вей
патшалығы (386-534), Сүй патшалығы (581-618) дәуіріндегі тарихи оқиғалар
қамтылған), Жоу шу (Жоунама)- 557- 581 жылдар және Сүй шу (Сүйнама) мен
Таңнама (көне, жаңа таңнамалар) - (Көне таңнама, 194 орам. Түріктер
тарауы) жазылымдарынан көре аламыз.
Соғды әріптерінен өзіндік ерекшелігі- ағашқа немесе тасқа жазуға жақсы
бейімделгені болса керек. Ал біз өз зерттеулерімізге сүйене отырып: Орхон-
Енисей сына жазуы- хұн, үйсін мен қаңлы, көктүріктер қолданған ежелгі
алфавиттік жазуының тікелей жалғасы (қайнар көзі) жаңғыртылып,
жетілдірілген жаңаша жазу үлгісі болған дегенді жақтаймыз [1, 76 б.].
Таншу әулеттік (618—907) хроникасына сәйкес, қарлұктар (гэлолу,
гэлу) түріктерден шыққан және олардың бір тармағы болған. Қарлұқтардың
түріктермен генетикалық байланысы туралы деректер орта ғасырлардағы
мұсылман тарихнамасында да жинақталған. Олар (қарлұқтар) – ежелгі
түріктер, - дейді Ибн әл-Факих(Хғ.)[2, 49-50 б.].
Қарлұктар өздеріне бағынышты жерлердің шекарасын кеңейтті. 766—775
жылдары қарлұқтардың бір тармағы Қашғарияны басып алды, ал VIII ғасырдың
аяғында олардың басқа бір тобы Ферғанаға өз ықпалын таратты. Бұл оқиғаларды
бейнелей келіп, әл-Марвази былай деп жазады: қарлұқтар бұрын Тулис тауында
тұрды және тоғыз-оғыздарға құл болды. Мұнан кейін олар өздерінің
билеушілеріне қарсы көтерілді, түргештердің елін жаулап алды, ал ол жерден
мұсылман елдеріне қарай жылжыды.(Түркі шежіресі).
Қытай жиһангездері: Батыс өңірдің қалаларында саудагерлер мен көшпелі
малшылар бірге тұрады...қалаларда халықтың бір бөлігі жер өңдейді, ал
екінші бір бөлігі саудамен айналысады, - деп жазды [3, 19-21 б.].
840 жылы қарлұқтар Ұйғыр қағанатын талқандады. ІХ ғасырда Ұйғыр
қағанатын жеңгеннен кейін қаған деп Испиджаб қаласының билеушісі Білге-
күл Қадырхан өзін жария етеді.(Жиу Таң Шу,194 орам.Батыс Түрік тарауы).
VI-VII ғасырларда қарлұқтар Түрік, Батыс түрік және Шығыс түрік
қағанаттарының құрамына кіреді. Олар ірі-ірі үш тайпалық – бұлақ, шігіл
(себек) және ташли одағына бірікті. Осы үш тайпаға байланысты олардың аты
бастапқыда Үш Қарлұқ болған. Қарлұқ тайпалар одағының билеушісі елтебер
деп аталды. Осы тайпалардың болғаны жөнінде Тұң диянда баяндалған. (Тұң
диян- Таң патшалығы тарихшысы Ду ю (735-812) құрастырған 200 орамдық
жинақтың аты, Жалпы заң- ережелер жинағы).
VIII ғасырда дулаттың бес тайпасы қоныстанған жерлер жөнінде
Таңнамадан мол дерек таба аламыз. Онда Қарлұқ қағанаты Алтай, Бесбалық
пен Іле аңғарында тұратыны туралы жазылған. Қойлау тайпасы қазіргі Барлық
тауы мен Ебнор көлі маңында, шимойындар Тарбағатай өңірінде, жаныстар
Еренқабырға тауының оңтүстігіндегі Үлкен Жұлдық бен Кіші Жұлдыз бойында,
ыстылар Іле өзенінің шығысы мен Қосөзен бойында тұрғандығы жазылған [4, 85
б.].
Қарлұқтар туралы өзіндік, төл деректердің бір тобын көне түрік
руналық жазулары құрайды.Күлтегін, Тоныкөк, Білге қаған жазбалары. Ал араб
тарихшыларына келсек, Ал Белазурдың ”Китаб футук ал булдан” еңбегін, Абу
Исхах ибн Хаукал секілді авторларды атауға болады. Сонымен қатар қарлұқ
тарихын зерттеуде Қытай тарихшылары мәліметтері де өте құнды. Бұл деректер
негізінен Малявкиннің “Танские хроники Центральной Азии” атты еңбегінде
жинақталған. Сонымен осы деректерді өзара салыстыру арқылы зерттеушілердің
өз еңбектерінеде қаншалықты табысқа жеткенін көруге болады. [5, 37 б.].

Тарихнама: Мен бұл жұмысты жазу барысында белгілі тарихшылардың еңбектеріне
арқа сүйедім.
Көрнекті археолог К.Байпақов бұл қалаларды көлемі мен топографиясын
және жазбаша деректерді саралай келе үлкен үш топқа бөліп қарастырған.
Астаналық және ірі қалалар- Тараз, Суяб, Меркі. Бұлар бүгінгі Тараз,
Ақбешім, Қызылөзен, Шойтөбе сияқты ірі қалалардың орналасқан жерлеріне,
жұрттарына сәйкес келеді. Орташа қалаларға Таластағы Ақтөбе қала жұрты,
Текабкет және Сус- Шалдавар, Меркі, Аспара, Жол- Соқылық, Харран, Жуван,
Ақсу бекінісі, Жақ- Сарығ, т.б қалалар, ал шағын қалаларға- Құлан, Қарлұқ
қағанатының ауылы, Шөміш, Кірмірау(Покровский), т.б. жатады [5, 37б.].
Тарихшылар Қарлұқ қағанатын Ұйғыр қағанатынан бөлініп, дербестенуі
жөнінде, неше түрлі пікірлер ұстанып келгенін байқаймыз. Мысалға,
В.Бартольд бастаған орыс тарихшылары оның: Қарлұқ мемлекетін мемлекет
болысымен бір әулет биледі, бірақ жеке бір адам билік жүргізе алған жоқ.
Батыс бөлікке билік жүргізген барлық қағандар әу бастан- ақ толық дербес
болды,- деген тұжырымды басшылыққа алып, Қарлұқ қағанатын сонау 766
жылдан бастап өз алдына қағандық болып танылды деп келді [6, 65 б.].
Қарлұқ қағанаты 766 жылы дербестенген дейтін көзқарас. Бұған
дейін қалыптасып келген жоғарыдағы пікірлердің ықпалынан шығып, өз алдына
тәуелсіз ой түйген қазақ тарихшылары Қазақстан тарихының жаңа
редакциясында: 940ж. қарлұқ мемлекетінің астанасын - Баласағұнды - Шығыс
Tүркістандағы түріктер - Тянь-Шянь жағынан қоныс аударған чығыл және ягма
тайпалары - жаулап алады. Осыдан кейін Жетісуда билік қараханидтерге тап
болады. Сонымен, 940 жылы қарлұқ мемлекеті өмір сүруін тоқтатты, - деп
жазды. Біз де осы тұжырымды жақтаймыз [7, 79 б.].
Қазақстан тарихының жаңа редакциясында: VIІІ-ІХ ғасырларда Қарлұқ
қағанатының құрамына кірген Орталық Азия мен Қазақстанның түркі тілдес
тайпалары, сондай- ақ төменгі Еділ бойының, Дон бойы мен Солтүстік
Кавказдағы Хазар мемлекетін құрған батыс түрік тайпалары сол кезде- ақ өз
пайдаланған,- деп атап көрсеткен [8, 71 б.].
Тұран даласына Алтай түріктері келгеннен әлдеқайда бұрын түрік текті
байырғы халықтар мұнда өмір сүріп, мемлекеттер құрып, өзінің тамаша заттық,
рухани мәдениетін жасап үлгерген болатын. Түріктер Бұл аумақтағы этникалық
тегі, тілі, тұрмыс салты, қоғамдық шаруашылығы мен саяси құрылымы бір-
біріне жақын, нәсілдес үйсін, қаңлы, кердері, йобан, дулат, алан, т.б. ру-
ұлыстардың басын біріктіріп, ұлы мемлекет құрды. Бұл мемлекет тек түріктер
ғана емес, еуроазиялық халықтардың басын біріктірген держава деңгейіне
көтерілді [7, 79 б.].
Қарлұқ қағанаты дәуіріне тән қалалардың орнына қазба жұмысын жүргізген
Қазақстан археологтарының ортақ пікірі мынадай: ...Қала қауымдарының
конфессионалдық өмірінің күрделі де ала- құла болуы ерте орта ғасырлардағы
әр түрлі этникалық және діни топтардың өзара әсері жөнінде түсінік береді
[8, 71 б.].
Қазақтың көне тарихы М.Қани Алматы: Жалын, 1993ж кітабында қарлұқтар
жайлы жетерлік мәлімет бар.Жұңгоның Сүй патшалығы кезінде (581-618) жылнама
жазбаларында қарлұқтар өзінің белгілі тайпасы – болаттың атымен боло деп
атаған. Олар бұл кезде Алтай тауын мекен еткен. [12, 339-400 б.]
Орыс ғалымы В.А.Левшиннің пайымдауынша, Қарлұқ қағанаты тарихының
алғашқы кезеңінде, бері дегенде VII ғасырдың бірінші жартысында, ертедегі
түрік таңбаларына ұқсас бірнеше белгілерімен толтырылған соғды жазуы
негізінде түріктердің арасында жаңа жазу пайда болған [9, 80 б.].
Қағанатта ішкі соғыс бұрқ етісімен, Қарлұқ қағанаты бөлініп кетті
деудіңде тарихи негізі әлсіздеу. Әйтсе де, кешегі КСРО тарихшылары да,
Н.Мыңжани да осы пікірді жақтап келді. Ол былай деп жазды: ...Түрік
қағандығының ордасындағы аға- інілер арасында үкімет билігіне таласқан ішкі
қырқыс туылып, басқа да көрші тайпаармен жиі күресті. Ақырында, 940 жылы
Қарлұқ қағандығы құлайды [10, 305-314 б.].
Тарихшы Н.Мыңжан: Қағаннан соңғы үлкен лауазым елтебер еді,- деп
жазады [10, 305-314 б.].
Н.Мыңжан: 766 ж. түргеш қағандарының қос ордасы – Тараз бен Суябты қоса,
бүкіл Жетісу қарлұқ жабғысының қоластына көшеді. VIII-X ғғ. қарлұқ
тайпалары Қазақстанның Жоңғар Алатауынан бастап, Сырдарияның орта ағысына
дейінгі кең көсіліп жатқан аумағын қоныс етеді. Қарлұқ конфедерациясына
тұхси, әзкіштер, чаруктер, барысхандар, ұйғырлар сияқты көшпелі түрік тілді
тайпалары енген,- деп жазады [11, 55 б.].
Қалалар сауда керуен жолдарына тізбектеле орналасты. 755-560 жылдары
Ыстықкөл мен Шу, Талас өңірін аралап өткен діндар саяхатшы, монах Шуан заң
өз қолжазбасында: Суябтың батысындаа бір- бірінен тәуелсіз, бірақ бәрі де
түріктерге бағынышты он шақты қала бар,- деп жазған еді. Қазақстан
археологтарының анықтап зерттеуіне қарағанда, Қарлұқтарда 25 қала болған
[12, 339-400 б.].
Қытай тарихшысы Шуе Зұңжың мырза да өзіне дейінгі тарихшылардың Көне
таңнама, Жаңа таңнама, Сүйнамалардағы дерек көздерін талғамай
пайдаланып келгеніне арнайы тоқталып: Тарихта дербес саяси билік құрған
Батыс Түрік қағанаты ешқашан да түрік аралық ішкі соғыстың ұзаққа созылған
арпалысның табиғи түрде итжығыспен аяқталуы емес, керісінше, Сүй
патшалығының осы ішкі қырқысқа тікелей қарулы күшпен араласып қалыпты тепе-
теңдікті бұзуы арқылы пайда болған жаңа саяси билік жүйесі,- деген
қорытындыға келген [13, 57-58 б.].

Мақсаты: Қарлұқ қағанатының тарихын зерттеу.

Міндеттері:
- Қарлұқ қағанатының шығу тарихын білу;
- Қағанаттың ішкі-сыртқы саясатына тоқталу;
- Қарлұқ мемлекетінің этникалық құрамын, шаруашылығын
қарастыру;
- Қағанаттың рухани мәденитін айқындау;

Курстық жұмыстың хронологиялық шеңбері: курстық жұмысының жоспары мен
мазмұнына сәйкес б.з.8-10 ғасырлардағы және қазіргі кезге дейінгі Қарлұқ
қағанаттың қалаларын, өнерін, қарастыру.

І. Қарлұқ қағанатыңың құрылуы және саясаты

1.1. Қарлұқ қағанатының шығу тарихы

Қарлұқтар туралы алғашқы деректер (759-940 жж.) бұлақ деген
атпен мəлім болған. Көпшілігі ертедегі түріктердің руналық ескерткіштерінің
деректері бойынша Монғол Алтайы мен Балқаш көлінің аралығында,
Тарбағатайдың оңтүстігі мен солтүстігі жағынан қоныс тепкен үш қарлұқ
тайпалық бірлестігі ретінде мəлім. Қарлұқ тайпаларының көсемі Елтебер деген
атпен аталған. Монғолияда Шығыс түрік қағанаты құрылғаннан кейін қарлұқтар
оған тəуелді болып жүрді.[1, 339-400 б.]
Орхон жазуларында айтылғандай Қарлұқтар түрік қағанаттарына қарсы
бірнеше рет қарсы соғыс жорықтар жасап отырған. 742 жылы Монғолия
даласындағы саяси жетекшілік Шығыс түріктерінің өкіметін қиратқан үш
тайпаның қарлұқтардың ұйғырлар мен басмылдардың одағына көшеді. Аз уақыт
басмылдардың бағы жанып, олардың көсемі қаған болады.
ХІІ-Х ғғ. қарлұқ тайпалары Қазақстанның жоңғар Алатауынан бастап,
Сырдарияның орта ағысына дейінгі кең көсіліп жатқан акумақты қоныс еткен.
Қарлұқтардың мемлекеттік құрылысы үлестік тайпалық жүйенің дамыған
түрлерінің болуымен сиппатталады. Қарлұқтардың жабғуының билігі сөз жүзінде
ғана болды. Жікіл, Тухси жəне Ягма сияқты ірі тайпаларды басқарып отырған
үлестік билеушілер өздерінің жартылай дербес жəне іс жүзінде тəуелсіз
иеліктерін нығайтуда ұмтылды. Қарлұқ қағанатының үлестік тайпалық одағы,
бір орталықты мойындамай, билік жолындағы күрестің күшеюіне себепші болды.
[2, 47-48 б.]
Қарлұқ мемлекеті (756-940 жж.) - Жетісу жеріндегі ежелгі
мемлекет. 8 ғасырдың ортасында қарлұқтар елеулі әскери-саяси күшке айналды
да, Шығыс Түрік қағандығын талқандауда (745) маңызды рөл атқарып, тоғыз
оғыздармен бірге Орхон тағына Тон Йабғу қағанды отырғызды. 736 жылы
қарлұқтар бұрынғыдан да күшейді. Өздерінің бұрынғы одақтасы ұйғырлармен
бәсекелесіп, он тайпа қағанының (он-ок бодун) байырғы жерінде, Жетісуға
қоныс аударды.

Суяб пен Талас қалалары қарлұқтар қолбасшыларының тұрақты
мекеніне айналды. Қарлұқ ақсүйектері Жетісуда 766 – 940 жылдары билік
құрды. Бұл кезде олардың қолбасшылары қаған емес, жабғу деп аталғанымен ол
шартты түрде Қарлұқ қаласының кезеңі деп аталды. Жабғу Шығыста Тарым,
Батыста Ферғанадан асып, Тохарстанға (Сурхаб-вахш су алабынан Ауғанстанның
солтүстік шекарасына) дейін саяси үстемдік жүргізді.[3, 56 б.]
8 ғасырда Жетісу жерінде үстемдік жүргізген түркештер де, одан
кейін билік еткен қарлұқтар да елдің этникалық құрамына елеулі өзгеріс
енгізбеді. Жылнамашылар мен саяхатшылар 8 – 9 ғасырда Жетісу жерін чумук,
ұлығ-ақ, жабшид, түркеш-қалаш, түргеш, азғыр, қашу, барсхан, т.б. тайпалар
мекендегенін жазады. Алтай мен Жетісудың саяси және әскери өмірінде
қарлұқтармен қатар қаңлы тайпасы да елеулі орын алды. Олар,
негізінен,

Алтайдан(Ертіс алабын), содан соң Ыстықкөл, Шу жағалауларын, Талас өңірін
жайлады. Ыстықкөл алабында, сондай-ақ, шігілдердің де иеліктері болды. 10 –
11 ғасырда Іленің орта ағысында яғмалар тұрды. Тараз қаласысының іргесінде
Яғма қыстағы болған. Қарлұқ қаласының құрамындағы негізгі тайпалар –
көшпелі түріктер мал өсіруді кәсіп еткен. Қарлұқтар мекендеген атыраптың
өзге халықтар тұрған жерлерге қарағанда бақшалы, мәдениетті қалалары, елді
мекендері болған. Талас алқабында 8-9 ғасыр Атлах,
Хамукет, Шельджи, Сус, Куль, Такабе тсияқты қалалары болған. Жергілікті
отырықшы халықтың басым көпшілігі түсті және асыл металдар (алтын, күміс,
мыс) өндірумен шұғылданды. Іле аңғарында Кунгут, Талһир (Талғар) қалалары
болды. Әсіресе, Тараз, Құлан, Меркі, Ашпара қалалара көбірек белгілі болды.
[4, 5-6 б.]
8 – 10 ғасырда Жетісу қалалары құрылысы, үйлерінің орналасуы
жағынан Орта Азия қалаларынан өзгеше болды.Олар бір жағынан көшпелілерден
қорғанатын бекініс еді. Қағандықтың экономика өмірінде Соғды қалалары үлкен
рөл атқарды, олардың халқы, негізінен, Самарқаннан, Бұхарадан, Орта Азияның
басқа да қалаларынан келгендер еді. Ірі де бай соғды мекендерінің сауда-
экономика қуаты аса зор және дипломатикалық мүмкіндігі күшті болды.
Сауда-саттық қалалары Шығыс пен Батыстың арасындағы көне керуен
жолдарының бойына орналасты. Сол жолдардың бірі Бұхара, Самарқан,
Шаш (Ташкент),Тараз, Құлан, Суяб (қазір гі Тоқмақ маңы) арқылы өтіп,
Ыстықкөл ойпатымен Қарқараны, Текесті басып, Шығыс Түркістанға қарай
бойлаған. Отырықшы халық көшпелілермен тығыз байланыста болып, сауда жасап,
тауар алмасып отырды. Көрші елдермен қарым-қатынас жасау қала мәдениетін
өсірумен бірге сырттан басқа діннің де енуіне жағдай жасады. Халықтың басым
көпшілігі ата-бабалар дінін ұстанған (тәңірлік, шаман). 940 жылы Шығыстан
келген мәжусилік түріктер қағандықты құлатты. Қарлұқ Қағандығы кезеңінде
Жетісу халықтарының арасында әлеуметтік-экономикалық, этнограф және саяси
бірлесудің берік негізі қаланды. [5,49 б.]
Х ғасырдың алғашқы жартысында қарлұқ бірлестігінің ұлан-байтақ
аумағында батыраңқылық күшейеді. Қашқардың түрік билеушілері пайдаланып,
940 жылы Баласағұнды басып алады да содан кейін Қарлұқ мемлекеті құлайды.
Қарлұқ тайпаларынын мекені – Алтай маңында орналысқан. 8 ғ. бастап
қарлұқтар Жетісуға қоныс аударады. Қарлұқтардың арқасында 751 ж. Арабтар
Талас бойында түріктермен болған шайқасты жеңеді. Осы кезден бастап қарлұқ
тайпалары күшейіп, олардың патшасы өз билігін Алтайда орнатады.
755 ж. қарлұқтар Жетісуда түргештерді женеді. Түргештердің жартысы
қарлұқтарға бағынады, ал қалғаны шығысқа таман көшуге мәжбүр болды.
Қарлұқтар туралы деректер 5 ғасырға жатады. Ол "бұлақ" деген атпен белгілі.

Түркі руна ескерткіштерінде "үш қарлұқ" атын алтай тауы мен
Балқаш көлінің шығыс жағалауы арасын қоныс еткен көшпелі тайпалар
бірлестігіне айтады. 7 ғ. ортасында қарлұқ бірлестігі құрамына бұлақ, шігіл
мен ташлық кірген. Көсемдері Елтабар деп аталған. 766 жылы түргеш
қағандарының қос ордасы Тараз бен Суябты қоса, бүкіл Жетісу қарлұқ
жабғысының қоластына көшеді. Олар ерте феодалдық мемлекет құрады.[6, 49-50
б.]
Араб географы Әл-Марвази (12 ғ.) қарлұқтар құрамында 9 тайпа
болғанын айтады. Қарлұқ конфедерациясына Жетісу мен оңтүстік Қазақстанның
тухси, шігілдер, әзкіштер, халаджылар, чаруктер, барысхандар, т.б. түркі
тілдес тайпалар кірген. 8-10 ғғ. Қарлұқ тайпалары Қазақстанның Жоңғар
Алатауынан бастап, Сырдың орта ағысына дейінгі көсіліп жатқан территорияны
қоныс етеді. Балқаш пен Ыстықкөл арасы, Шу, Іле, Талас өзендері бойында,
Отырарға дейін көшіп жүреді. Олардың билеушісі джабғу, 840 жылдан бастап
каған атағын алды. Көшпелі тайпалардың билеуші ақсүйек топтарының қолында
жайылымдар мен құнарлы жер ғана емес, қала орталықтары да болды. Қарлұқтар
елінде 25 қала мен қыстақ болған. Олардың ішінде Тараз, Құлан, Мерке,
Атлалық, Тұзын, Балық, Барысқан және т.б. Қарлұқ қалалары Ұлы Жібек жолы
бойында орналасты.[7, 19-21 б.]

Қарлұқтардың дербестікке ұмтылуы олардың Ұйғыр қағанатынан бөлініп
шығуына жеткізді. 746 жылы қарлұқтар Жетісуға қоныс аударды, ал онда саяси
жағдай тым күрделі болатын. Өзара қырқысқан күресте түргеш қағандары
өздерінің бұрынғы күш-құдіретінен айрылды. Соның салдарынан бытырап кеткен
түргеш тайпалары қарлұқтарға лайықты қарсылық көрсете алмады. Бұл оқиғалар
ертедегі түріктердің Терхин жазбаларында: Ит жылы үш-қарлұқ опасыздық
жасап, қашып кетті. Олар батыстағы он оқ халқының еліне келді.,- деп
көрсетілген. Жетісуда түргештердің мұрасы үшін қарлұқтар мен оғыздар
арасында күрес өрістеді.
Алдыңғы ортағасырлық жазбаша деректерде келтірілген оғыздардың
атақты аңыздарына сәйкес Ыстықкөл мен Талас аумағы оғыздардың ежелгі отаны
деп аталған. Осы тайталастың нәтижесінде оғыздардың негізгі бөлігі Жетісу
шегін тастап шығып, Сырдарияға кетуге мәжбүр болды. 766 жылы түргештердің
екі қағанның ордалары – Тараз және Суябпен қоса бүкіл Жетісу қарлұқтар
жабғуының қолына көшті. Сол арқылы саяси және әлеуметтік биліктердің қарлұқ
көсемдерінің қолына көшуі Жетісуда Қарлұқ мемлекетінің біржола қалыптасуына
жеткізді. [8,37 б.]

1.2. Қағанаттың ішкі-сыртқы саясаты

Қарлұқ жабғуы Оңтүстік Қазақстан маңайында Мәуереннахрдың
солтүстігіндегі жерлерді басып алу жөнінде белсенді саясат жүргізген
арабтарға қарсы күресті басқарды. Арабтарға қарсы әр түрлі атаныстарды
қарлұқтар талай рет белсене қолдады. Қарлұқтардың шығыста Ұйғыр қағанатымен
бәсекелестік болған әрекеттері кейін сәтсіздікке аяқталды.
791 жылы ұйғырлар Бесбалық түбінде қарлұқтар мен
тибеттіктердің әскерлерін талқандады. 812 жылы олар қарлұқтарды толық
женді. Қарлұқтарды куа отырып, ұйғыр қағаны Ферғана мен Сырдарияға дейін
жетті, олардың адамдары мен малын қолға түсіріп, Орталық Азияға қайтып
кетті. Осы катаң жеңілістен кейін қарлұқ жабғуы Моғолиядағы орталығы Өтюкен
болған ұйғыр кағанының жоғарғы билігін мойындауға мәжбүр болды.[9, 25 б.]

Ұйғырлардың билеп-төстеуіне Енисей қырғыздары табанды қарсылық
көрсетті. Қырғыздардың иеліктері шығыста Байкал маңында тұрған гулиган
халқы аймағына дейін тарады; батыста олардың мекендерінің шекарасы Алтай
тауларына дейін, оңтүстік-шығыста — Саян жотасына дейін барды.
Қырғыздардың көршілері батыс жақта қимақтар, солтүстік жақта – бома халқы,
оңтүстік-шығыста ұйғырлар болды. Қырғыздар Минуса ойпатында мейлінше жинақы
мекендеді.
Қырғыздар 80 мың жауынгер жасақтай алатын, халқы көп бірлестік
болған еді. Жиырма жылға созылған табанды күрестің нәтижесінде қырғыздар
840 жылы ұйғырларды талқандап женді. Ішкі Азиядаласындағы бұл маңызды оқиға
мұсылман тарихнамасында көрініс тапқан. Мәселен, Гардизи бұл жөнінде
мынадай хабар келтіреді: Түркістандықтар (кырғыздар) хақан халқына шабуыл
жасады; олар бұл халықтың беделді-беделді он екі бастығын өлтірді,
семсермен турап,хақандықтардың бәрін қырып жойды.
Хақандықтардың бүкіл патшалығы Чун-пан мен халлухтардың
(қарлұқтардың) қолдарында қалды.Ұйғырлардың біразы Жоңғария —
Тарбағатайдың солтүстік-батыс шетіндегі қарлұқтарға қашты. Ал ұйғырлардың
негізгі көпшілігі Шығыс Түркістанға және Ганьсудің батыс жағына қоныстанды,
онда орталығы Тұрфан алқа- бында (847—1369 жылдар) және Ганьсуда (847—1036
жылдар) болған тәуелсіз мемлекет құрды. Мұны ашина руынан тарағанбыз
дейтін, бұл кезде күшейіп алған қарлұқ жабғуы пайдаланды.
Қарлұқтардың көсемі Білге Күл Қадыр-хан — Испиджаб билеушісі
(Гардизи мәліметгері бойынша Илмалмасын — жабғу) өзінің бұрынғы атағы —
жабғуды тастап, қаған атағын алып, билікті өзінің алуға хақылы екенін
ашықтан-ашық жариялады. Алайда қарлұқтардың билігі берік болмады, өйткені
ол Орталык, Азияның түрік тайпаларына таралған жоқ.[10, 65 б.].

Олар Балқаш пен Ыстықкөлдің арасын, Ыстықкөлдің айналасын, Іле, Шу,
Талас аңғарларын, Тянь-Шаньнің бауырайларын мекендеді. Қарлүқтардың бір
тобы 766-775 жылдары Қашғарды басып алды, ал VIII ғасырдың аяғында олардың
екінші бір бөлігі Ферғанаға өзінің үстемдігін жүргізді. IX ғасырдың бас
кезінде қарлүқ тайпалары Оңтүстік Қазақстандағы Отырар (Фараб) қаласы
маңына барып қоныстанды.
Бұл кезде Қарлұқ конфедерациясына түркі тілдес көшпелі және
жартылай көшпелі әр түрлі тайпалар: жікілдер, бүлақтар, халаждар,
түргештер, азкишлер, тухсилер, ша-рухтар, аргулар, барсхандар кірген.
Бұлардан басқа оның қүрамында оғыздардың негізгі көпшілігі Сырдарияның
орта және төменгі ағысына көшкеннен кейін Жетісу жеріндеқалған кейбір
топтары, сондай-ақ түрік болып кеткен Жетісу соғдылары болды. Қарлұк
қағандығы билікті өз қолдарына алғаннан кейін, батыстағы Мәуеренахрдың араб
жаулаушыларымен, саманидтермен үзақ жылдар бойы соғыс қимылдарын жүргізді.
Қарлұқ жабғуы IX ғ. басында арабтарға қарсы Ферғана және Жетісу
қарлұқтарының күрестерін қолдап отырды. 810 жылы арабтар қарлұқтарға қарсы
шабуыл жасап, Құлан қазіргі Луговой стансиясы қаласына жетеді. 812 жылы
араб-тар Отырарға жорыққа шығып, қарлұқтар қолын қирата жеңеді. Олардың
жабғысы Қимак еліне қашып кетуге мәж-бүр болады. Осыдан кейін Оңтүстік
Қазақстан жерінің Қарлұқ қағанатына кіретін бір бөлігінде араб билігі
орнайды. [11, 79 б.]
Қарлұқтардың шығыстағы Ұйғыр қағанаты мен жүргізген бәсекелестік
әрекеті, қақтығыстары да сәтсіздікпен аяқталады. 791 жылы ұйғырлар Бесбалық
түбінде қарлұқтар мен тибеттіктердің біріккен әскерлерін талқандайды. 812
жылы олар қарлұқтар мен соғыста тағыда жеңіп шығады. Ұйғыр қағаны
қарлұқтарды қуа отырып, Ферғана мен Сырдарияға дейін жетеді. Олардың
адамдары мен малдарын қолға түсіріп, Орталық Азиядағы ордасына қайтып
оралады.
Осы жеңілістен кейін Қарлүқ жабғуы Монғолиядағы Ұйғыр қағанының
билігін мойындауға мәжбүр болады. 840 жылы Орталық Азия даласында аса
маңызды тарихи оқиға орын алды. Енесей қырғыздары ¥йғыр
қағанатын талқандап, оның халқын Турфан аймағы мен Ганьчжоу ауданына
еріксіз көшіреді. Бүл оқиғаны Исфиджаб билеушісі, қарлұқ жабғысы Білге қүл
Қадырхан шебер пайдаланады. Ол жаңадан қаған атын алып, езінің жоғарғы
өкіметті алуға қақысы бар екенін ашықтан-ашық жария-лайды. Алайда
қарлүқтардың билігі берік болмады. Сол жылы Орта Азия саманилері оған қарсы
қасиетті соғыс жариялап, Исфиджабты басып алды. Қала көшпелі түріктерге
ислам дінін таратудың орталығына айналды. 893 жылы Самани билеушісі Исмаил-
ибн-Ахмет Таразға жорық жасайды. Қарлұқ кағаны Оғүлшақ Қадырхан
қорғанғанымен ақырында қала қүлап, халқы ислам дінін қабылдайды.[12, 71 б.]

Оғұл-шақ өз ордасын Тараздан Қашқарға көшіреді де, самани-лерге
қарсы соғыс әрекеттерін одан әрі жүргізе берді. Бүл кезде Жетісу түріктері
саманилердің қысымына тойтарыс беріп қана қоймай, олардың мемлекетіне
жорықтарда жа-сап түрды. 904 жылы олар Мәуеренахрға басып кіреді, бірақ көп
үзамай тастап кетуге мәжбүр болды.
Қарлұқтардың феодалдық мемлекет болуымен байланысты, онда еншілік
тайпалық жүйесі қалыптасты. Бұл, әрине, басқарудың орталықтанған түрінің
бекуіне жәрдемін тигізбеді, өйткені ірі-ірі тайпалар тұрған, енші жер-суы
бар билеушілер өздерін жартылай дербес, ал шын мәнінде тәуелсіз иеліктерін
кеңейтуге тырысты. Осының салдарынан қарлүқ жабғылары билігінің аты
болмаса, заты жоқ тұғын. Қарлұқ феодалдық қоғамында әлеуметтік және жіктік
теңсіздік күшейді. Қоғам байлар мен кедейлерге бөлінді, одан басқа қауымның
ешбір құқы жоқ тобы – кұлдар болатын. [13, 80 б.]
Халықтың негізгі бөлігі - қоғамның қарапайым қатардағы мүшелері,
олар малы мыңғыраған байларға экономикалық жағынан кіріптар болды. Кошпелі
тайпалардың билеуші ақсүйек топтарының қолында жайылымдар мен құнарлы жер
ғана емес, қалалар да болатын.Ұйғыр қағанатының күшеюіне байланысты, Қашғар
жеріндегі түрік тілдес тайпалар Оңтүстік Қазақстан аймағына жылжыды. 940-
жылы олар Баласағұнды басып алды да, Қарлұқ мемлекеті құлады.
Ү ғасырдағы жазба деректерде қарлұқтар тирек (теле) тайпаларының
құрамында кездеседі.Қытай деректеріндегі Алтай тауының баурайын мекендеген
қарлұқтардың руы: Бұлар ҮІІ ғасырдың басындағы қытайдың Таньшу
хроникасында көрсетілген қарлұқтардың құрамындағы тайпалар:яғма,жікіл,
ташлық.Араб тарихшысы әл- Марвизидің хабарлауынша қарлұқтардың құрамына
кірген тайпалардың саны: 9.Үш жікіл, үш бескіл, бұлақ, көкеркін және тухси
(лазана мен фаракия рулары да аталған.)
Араб-парсы деректері бойынша қарлұқтар: ежелгі түріктер.
Қарлұқтардың негізгі топтасқан жерлері Алтай тауынан Балқашқа дейін.Әл-
Марвизи өз еңбегінде: Қарлұқтар бұрын Тулис(Алтай) тауында тұрды және
тоғыз –оғыздарға құл болды. Мұнан кейін олар өздерінің билеушілеріне қарсы
көтерілді. Түргештердің елін жаулап алды, ал ол жерден мұсылман елдеріне
қарай жылжыды. деп жазады.
742 жылы қарлұқтар басмыл және ұйғырлармен бірігіп Шығыс Түрік
қағанатын жеңеді.Нәтижесінде Моңғолияда құрылған жаңа мемлекет: Ұйғыр
қағанаты(742-840жж.) VІІІ ғасырдың ортасы (746 жылы) қарлұқтар: Ұйғыр
қағанатынан жеңіліп, Жетісуға қарай қоныс аударды.
Қарлұқтар Түргеш қағанатының әлсірегенін пайдаланып, өздерінің
мемлекетін құрды: 756ж. Қарлұқтар жерін шығыстан батысқа қарай жүріп өту
үшін 30 күн керек– деп көрсеткен. Ибн Хау Кәль (Хаукәл) Қарлұқ қағанатының
орталығы:Суяб. Қарлұқ қағанатының жоғарғы билеушісі: Қаған (840 жылға дейін
жабғу).Қарлұқтар Қытайдан төнген қауіпті жою үшін жаулап алды: 766-775.[14,
47 б.]

Ұйғырларға 840 жылы қарлұқтар Ұйғыр қағанатын
талқандады: Енисей қырғыздарымен.Қарлұқтардың Ұйғыр қағанатына қарсы жиырма
жылға жуық уақытқа созылған күресі: Жеңіспен аяқталды. Ұйғыр қағанатын
жеңгеннен кейін өзін қаған жария еткен Испиджаб қаласының
билеушісі: Білге-күл Қадырхан.ІХ ғасырдың ортасында қарлұқтарға қарсы
ғазауат соғыс жариялаған: Самани әулеті. [15, 28 б.]
Қарлұқтарға қарсы ғазауат соғыс жариялаған, саманилердің
басып алған қалалары: Тараз, Испиджаб. Саманилер Таразда мешіт салдырды, ал
қала билеушісі оғұлшақ қаған уақытша Қашғар қаласына көшуге мәжбүр
болды. Саманилерге қарсы күрес жүргізген. Білге күл Қадырған екі
баласы: Базар Арслан, Оғұлшақ.
Қарлұқтардың арабтарға қарсы күресі созылды: ІІ ғасырға. Бұл
мезгілді екі үлкен кезеңге бөлуге болады:712-713 -756 жылдары Соғды, Шаш
ферғаналықтармен бірігіп жүргізген күрес кезеңі. ҮІІІ ғ. екінші жартысы- ІХ
ғ. аяғы қарлұқтардың арабтардан жиі жеңіліс тапқан кезеңі. Оның себебі,
арабтар ислам дінінің идеялық қару ретінде қолданды. Қарлұқтардың қиын
жағдайын пайдаланып , Баласағұн қаласын басып алып, қарлұқ қағанатын
талқандаған: 940 жылы Қашғардың түрік билеушілері.
Қарлұқ қағанаты Жетісуда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.