Мектеп бағдарламасында әдеби-терминдердің берілуі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе 2

1. Әдеби-теориялық ұғымдарды оқыту әдістемесі және оқыту жолдары 4

1. 1 Әдеби теориялық ұғымдарды оқыту тарихына шолу 4

1. 2 Мектеп бағдарламасы бойынша оқытылатын әдеби теориялық ұғымдар 6

1. 3 Мектеп бағдарламасында әдеби-терминдердің берілуі 17

1. 4 Проза жанрын оқыту барысында әдеби-теориялық ұғымдарға талдау 22

1. 5 Әдеби-теориялық ұғымдарға қатысты сабақ үлгілері 27

Қорытынды 36

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 37

Қосымшалар

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Мектеп табалдырығын аттаған әрбір оқушы ең алдымен «Әліппе» кітабымен танысады. Бұдан кейін «Ана тілі» оқулығымен, одан кейін орта және жоғары сыныптарда «Қазақ әдебиеті» оқулығы мен оның хрестоматиясы бойынша, бірізділік ұстанымы негізінде мемлекеттік жалпыға бірдей міндетті білім стандартында көрсетіп белгіленген білімді игереді.

Аталған үдеріс барысында оқушы көбінесе қазақ әдебиетінің тарихына қатысты материалдармен танысады. Мысалы, әдебиет тарихы дәуірінің белгілі бір кезеңі, сол кезеңге қатысты басты шығармалар оқылады. Оларды жазған авторлар туралы айтылып, олардың өмірбаяндары таныстырылады.

Дегенмен, шығарманы мазмұндап, баяндап, авторы туралы таныстырып қана қою жеткіліксіз болады. Яғни, ірілі-ұсақты шығарманы оқи отырып, ең алдымен оларды жанрлық түрге айыру, оқыған шығармадан алатын әсер, ондағы кейіпкерлер әлемі, олардың өзіндік ерекшелігі, автордың баяндау, суреттеу тәсілдері, осы жолдағы өзіндік жетістіктері мен жалпы айтайын деген ой түйіні, шығарманың құрылысы туралы міндетті түрде тоқталу қажет болады. Сондықтан да әдебиеттану ғылымының негізгі үш саласының бірі әдебиет теориясы аталған проблемаларды шешуде көмекке келеді.

Мектепте қазақ әдебиетін оқыту барысында әдеби-теориялық ұғымдар бастауыш сынып кезеңінен басталады және оны саналы түрде игертіп, сапалы оқыту - оқушының шығарманы дұрыс түсініп оқуына, әдебиетке құмар болып өсуіне септігін тигізеді. Сондықтан да курстық жұмысымызда әдеби-теориялық ұғымдарды оқытудың тиімді жолдарын қарастырдық және жоғарыда баяндалған жағдайлар бұл тақырыптың өзектілігін айқын танытады.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің басты мақсаты - әдеби-теориялық ұғымдарды оқушыларға тиімді меңгертудің жолдарын қарастырып, көрсету болып табылады және аталған мақсатты жүзеге асыру үшін келесі міндеттерді шешу қажеттілігі туындайды:

- әдеби-теориялық ұғымдарды оқыту әдістемесі және оқыту жолдарын қарастыру;

- әдеби теориялық ұғымдарды оқыту тарихына шолу жасау;

-мектеп бағдарламасы бойынша оқытылатын әдеби теориялық ұғымдарды 5 сынып бойынша көрсету;

- мектеп бағдарламасында әдеби-терминдердің берілуін айқындау;

-проза жанрын оқыту барысында әдеби-теориялық ұғымдарға талдау жасау;

- әдеби-теориялық ұғымдарға қатысты сабақ үлгілерін мысал ретінде көрсету;

Әдеби-теориялық ұғымдарға байланысты жасалған жұмысты қорытындылау.

Зерттеудің нысаны, материалдары. Зерттеудің нысаны ретінде қазақ әдебиетін оқыту барысында қолданылатын әдеби терминдер алынып отыр. Әдеби теориялық ұғымдар курстық жұмыстың зерттеу материалдары ретінде қарастырылады.

Зерттеудің пәні. Қазақ әдебиетінің әдістемесі мен теориясы зерттеу пәні ретінде алынды.

Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы. Қазақ әдебиетін оқыту барысында қолданыс табатын, әдеби теориялық ұғымдарды оқыту жолдарын қарастыруымыз, осы жолда біршама мәліметтер мен тұжырымдарды, практикалық жұмыстарды шоғырландыра алуымыз - жұмыстың ғылыми жаңашылдығы болмақ.

Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу барысында әлемдік әдебиеттану ғылымының теориялық және әдіснамалық қағидаларына сүйеніп жұмыс жасалды. Қазақ әдебиетінің теориясын және әдістемесін зерттеуде қолданатын сипаттау, математикалық, тарихи-салыстыру және талдау, сараптау, жинақтау, қорыту әдістері қажетіне қарай қолданылды.

Практикалық негізі, қолданысы. Жұмыстың практикалық негізі ретінде қазақ тілінде білім беретін мектептегі әр сыныптарда әдеби теориялық ұғымдарды үйрету жолдары практикалық тұрғыда сынақтан өткізілді және оны қолданысқа енгізіп, пайдалануға болатындығы дәлелденді.

Зерттеудің құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, бір тараудан, тұрады. Тарау 4 тараушаға бөлінген. Жұмыстың негізгі тарауы «Әдеби-теориялық ұғымдарды оқыту әдістемесі және оқыту жолдары»деп аталады.

Бірінші тараушада әдеби теориялық ұғымдарды оқыту тарихына шолу жасалды.

Екінші тараушадамектеп бағдарламасы бойынша оқытылатын әдеби теориялық ұғымдартуралы біршама толық зерттеліп, түсініктер беріліп, дәйектелді.

Үшінші тараушада мектеп бағдарламасында әдеби-терминдердің берілуіайқындалды.

Төртінші тараушада проза жанрын оқыту барысында әдеби-теориялық ұғымдарға талдау жасау жүзеге асырылды.

Бесінші тараушада әдеби-теориялық ұғымдарға қатысты сабақ үлгілері берілді.

Курстық жұмыстың соңында қорытынды жасалған және пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген. Қосымшалар жеке берілді.

1. Әдеби-теориялық ұғымдарды оқыту әдістемесі және оқыту жолдары

1. 1 Әдеби теориялық ұғымдарды оқыту тарихына шолу

Әдебиетті оқыту - жауапты да күрделі іс. Әдебиет дегеннің өзі - кез келген ұлттың рухани ділімен тұтасып жататындықтан, оны беріле оқыту, жас ұрпақтың санасына берік қондыру - пән мұғалімінің аса жауапты да қастерлі міндеті екендігі анық. Елбасы Н. Ә. Назарбаев «Қазақстан-2050» Стратегиясы. Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты жоддауында «Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек»[1], - деп атап көрсеткен болатын. Яғни, білімді де, білікті шәкірттер дайындау үшін, оларды оқыту әдістері мен тәсілдерін жетілдіру, шығармашылықпен іздену қажеттілігі күн тәртібіне бұрынғыдан да маңызды қойылады деген сөз.

Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынов әдебиет теориясын оқыту жөніндегі алғашқы қадамдар өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарынан бастау алады. Әдебиет теориясын ғылыми тұрғыда негіздеп, оның терминологиясын қалыптастырған болатын. «Әдебиет танытқыш»[2] еңбегі осы саладағы алғашқы қадам болды. Академик Рәбиға Сыздық былай деп атап көрсеткен: «Ахмет Байтұрсынов - біріншіден, қазақ тілінің тұңғыш әліппесі мен оқулықтарының авторы. Соңынан із салған жаңашыл ағартушы. Қазақ оқушыларының бірнеше буыны сауатын Байтұрсыновтың әліпбиімен ашып, ана тілін Байтұрсыновтың «Тіл құралы» арқылы оқып үйренді»[3] . Демек, қазақ әдебиетін оқытуда күнделікті қолданып жүрген шендестіру, кейіптеу, шумақ, тармақ, бунақ т. б. терминдерді тіліміздің бай қорынан сүзіп алып, орнықтырған Ахмет Байтұрсынов екендігін білген дұрыс болмақ. Бұл көркем шығарманы әдеби талдаудың кіріспесі болуы тиіс.

Көркем әдебиет - өнер туындысы ретінде танылады, яғни, әдебиет сабағы - өнер сабағы. Оқыту үдерісінде өнердің, соның ішінде көркем әдебиеттің барлық эстетикалық-этикалық, эмоциялық қуатын оқушыға дарыту парыз.

«Әдебиеттің басты міндеті - оқушының сезіміне әсер ету, сол арқылы жақсы қылыққа, мінезге баулу, өмірдің сырын аңғарту. Бала бойына жұғатын жақсылықтың бәрі әдебиет арқылы келеді», - деп тұжырымдайды академик Серік Қирабаев [4, 59-бет]

Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі ғылыми пән. Әдебиет пәнінің мектептік пәндер жүйесіндегі орны және ерекшеліктері бар. Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі - университеттер мен педагогика институттарының филология факультеттерінде жалпы білім беретін орта мектептер үшін оқытушы даярлайтын, олардың тәжірибесі мен іскерлік дағдыларын қалыптастыратын пәндердің қатарына жатады. Әдебиетті оқыту әдістемесі қоғамдық-саяси ойдың философия, әдебиеттану, тіл білімі, эстетика, педагогика, психология т. б. ғылым салаларының дамуымен сабақтас. Жоғары немесе арнайы орта білім беретін мекемеде білім алып шыққан филолог маман қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ беру барысында әдебиет сабағын, оның ішінде әдеби-теориялық ұғымдарды оқушыларға нақты жеткізе білуі - болашақ тұлғаның тәрбиелі де тәлімді, өзінің ұлты мен оның салт-дәстүрін сыйлап, құрметтейтін азамат болып өсуінің алғышарттарының бірі болып табылады.

Әдебиет сабағы басқа пәндерге қарағанда ерекше жауапты да шығармашылықты талап ететін күрделі пән. Қазақ тілі пәнінен оның айырмашылығы - ережелер мен жаттығулардың дайын берілмеуінде, мәтін бойынша әр мұғалімнің өз таным-түсінік қабілеті бойынша әрекет ететіндігінде болса керек. Әдебиет сабағы ұстаздан шығармашылық талантты қажет етумен бірге, тіл дамытудың ауызша, жазбаша түрлерін орнымен, тиімді қолдана білуді міндеттейді. Осы аталынған жұмыстар нақты іске асырылмайынша, мектепте қазақ әдебиеті пәнін тиянақты түрде меңгерту мүмкін емес.

Әдебиет пәнінің пәнаралық байланысы да ауқымды келеді. Әдебиет пәні тарихпен, басқа да ғылым салаларымен байланыста болумен бірге, оқушыларды эстетикалық, этикалық тәрбиелерге баулитын, халқымыздың салт-дәстүрін насихаттауда да орны ерекше пән.

Мектептегі қазақ әдебиеті пәнін оқыту үшін мұғалімнің өзі әдеби шығарманың мазмұнын біліп қана қоймай, әдебиеттану терминдерін мейлінше терең меңгерген, оларды айыра білетін, кез келген шығармадағы әдеби-теориялық ұғымдарды жіктеп-жіліктеп бере алатын болуы тиіс.

Осы ретте ҚР Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан мұғалімдерінің ІІ съезінде сөйлеген мына бір сөзін келтірелік: «Мұғалімдер − қоғамның ең білімді, ең отаншыл, білгілеріңіз келсе, «ең сынампаз» бөлігі болып табылады. Білім саласы қызметкерлерінің отаншылдығы халықтың басқа буындарымен салыстырғанда, анағұрлым ауыр қиындықтарды бастан кешіре отырып, жастарға өзінің бойындағы бар білімін беріп қана қоймай, оларды адалдық, адамдық, тазалық, гуманизм, Отанды сүйе білу секілді асқақ сезімдерге тәрбиелеуінен де танылады. Патриотизмнің биік бір белгісі, міне, осы емес пе?» - деп орынды атады[5, 120-б. ] .

Елбасының атап көрсеткен тұжырымдары бүгіндері толық басшылыққа алынып отыр және әдебиет сабағын құр жаттау сабағы емес, жанды түрде өтетін, қызықты талдау сабағы болдырып өткізу - осы заманғы ұстаздардың міндеті болуға тиіс. Аталған мәселе бойынша, яғни көркем шығарманы талдаудың әдістемесі - бүгінде қалыптасқан ғылым саласына айналған.

Ахмет Байтұрсынов бастаған, көркем шығарманы талдаудың ғылыми жүйесін жасаған алғашқы әдіскер ғалымдарӘ. Қоңыратбаев, Ә. Көшімбаев, Ә. Дайырова, Т. Ақшолақов, т. б. болатын.

Көрнекті әдіскер, ғалым Төлеутай Ақшолақов көркем шығарманы талдау мәселесіне таза әдеби-эстетикалық жолмен қарауды ұсынды: «Біз шәкірттерді сөз сырына бойлатуымыз керек. Бүкіл кілт - осында. Өйткені, көркем әдебиетте сөз - мазмұн да, форма да. Шәкірттерді сөздің алуан сырына үңіле білуге үйрету - әдебиет шығармасын танытудың басты жолы. Ақын шығарма құрылымында сөздерді қандай кәдесіне жарата білген, сөз кірпіштерін қаншалықты қиыстыра қалай білген, шығарманың бүкіл бітімін қалай сомдаған, қандай жаңа поэтикалық жаңалықтар әкелген, қандай сом образдар жасаған, мұғалім осыған үнемі, сабақ үстінде, сабақтан тыс уақытта шығармашылық тапсырмалар беру арқылы үйретіп, баулып отырса, шәкірттер өнер туындысының қадыр қасиетін танумен, астарлы сырына үңіле білумен қатар, жазушы стилін, шығарма стилін аңғарар еді.

Тегінде, баланы өздігінен жұмыс істеуге, өздігінен білім алуға үйрету - ең ұтымды жол» [6, 192-б. ] - деп атап көрсетеді әдіскер ғалым.

Бас ұстаз Ахмет Байтұрсынұлы талданатын шығарманың тілін ақын тілі және әншейін тіл деп жіктей келіп: «Бұл екі тілдің арасындағы айырмасы мынау: әншейін тіл көбінесе сөздің дұрыстығын, анықтылығын, тазалығын дәлдігін талғайды. Ақын тілі сөздің дұрыстығының, тазалығының, дәлдігінің үстіне көрнекті, әуезді болу жағын талғайды» деп жазады[6, 217-б. ] .

Қазіргі күні әдебиетті оқыту әдістемесі - әдістемелік тұрғыда қалыптасқан, педагогика ғылымына үйлесе дамып отырған жеке ғылым болып саналады және Төлеутай Ақшолақов, Қанипа Бітібаева, Серік Мақпырұлы, Т. Қ. Жұмажанова, Б. А. Әрінова, Г. С. Құрманбай, А. Т. Мадиева т. б. ғалымдар мен әдіскерлер әдебиеттану әдістемесін жаңа сапаға көтеруге атсалысуда.

1. 2 Мектеп бағдарламасы бойынша оқытылатын әдеби теориялық ұғымдар

Әдеби-теориялық ұғымдар - әдебиеттану ғылымы, оның ішінде әдебиет теориясы саласының зерттеу нысаны болып табылады және оны мектеп бағдарламасында оқытуды әдебиеттанушы, әдіскер ғалымдар мен озық тәжірибелі ұстаздардан құралған арнайы әдістемелік комиссия шешіп, оқулық кітапқа енгізетіні белгілі. Әрбір сынып бойынша оқытылатын әдеби көркем материалдардың соңында әдеби-теориялық ұғымдар беріледі. Мәтінде аталған теориялық ұғымды меңгеруге қажетті элементтер болады.

Әдебиет теориясын, әдеби теориялық ұғымдарды игерту үшін ең алдымен әдебиет теориясының міндетін түсініп алуымыз қажет болады.

Әдебиет теориясының міндеті негізінен мынадай :

1) Көркем әдебиеттің мәнін көрсету, оның өзіне тән ерекшеліктерін айқындау, әлеуметтік өмірде алатын орнын белгілейді;

2) Нақтылы шығармалардың құрылысын баяндайды, ол шығармаларды талдау жолдарын үйретеді;

3) Әдебиеттік шығармаларды талдау әдістері мен принциптерін белгілейді.

Әдебиетші ғалым болу үшін де, әдебиетші мұғалім болу үшін де, әдебиетті түсінетін қарапайым адам болу үшін де өмірді түсіне білу маңызды. Филология ғылымдарының докторы Мәлік Ғабдуллин былай деген екен: «Әдебиет фото емес, әдебиет өмірді елестете отырып, оған белгілі толық көзқарасты білдіреді. Өмірді суреттеп жазу үшін жазушының тәжірибесі, білімі үлкен роль атқарады. Өмірді біл!»

Әдебиет сабағы барысында ұшырасатын әдеби-теориялық ұғымдарды кітаптан, интерактивті тақтадан көрсетумен қатар, оларды арнайы «Әдеби-теориялық ұғымдар сөздігі» дәптеріне жазып отыру тиімді болмақ. Себебі, жазу арқылы көкірекке түйіледі әрі дәптер жыл сайын толықтырылып отырады.

Әдеби теориялық ұғымдарды үйрету барысында өмір шындығы және әдеби көркем шындық туралы түсіндірген дұрыс болмақ. Өмірден, қоғамнан тысқары жазушы(адам) болмақ емес. Жазушы қай уақытта болса да өзінің шығармалары арқылы белгілі қоғамның мүддесін білдіреді. Жазушы өмірді терең білсе, түсініп жазады. Шығармалардың құнды не құнсыз болуы жазушының өмірді білуіне байланысты екендігін оқушыларға мысалдар арқылы түсіндірген жөн. Мысалы, «Абай жолы» романын жазған Мұхтар Әуезовтың өзі сол ортада өсіп-өніп, ержеткендіктен, Абай және оның айналасын жақсы біліп, сол арқылы тамаша образдар жасағанын айта отырып, романдағы Құнанбайдың қатал да жауыз бейнесі - кеңестік дүниетанымның, идеологияның әсерінен жазылғандығын, шын мәніндегі Құнанбайдың қазақ даласындағы бекзаттықтың нышаны болғандығын түсіндіру арқылы өмір шындығы мен әдеби-көркем шындық туралы ұғым тиянақталғаны дұрыс.

Әдеби-теориялық ұғымдарды оқыту барысында ең көп ұшырасатын терминнің бірі - образдылық. Образдылық, образ туралы ұғымның мағынасы кең екенін білген дұрыс. Образ екі түрде ұғым беретіндігі түсіндіріледі:

а) тар көлемдегі ұғымы: образ - сөз айшығы дегенді береді. Сөзге көркемдік ажар береді. «Қақтаған ақ күмістей, кең маңдайлы», «Қараңғы түнде тау қалғып» сияқты айшықты сөздер арқылы портрет пен мінездеу арқылы бір адамның образы қысқаша ашылуы мүмкін.

б) кең мағынада, образ - адам өмірінің картинасы. Экономист, тарихшы болған не болып отырған оқиғаны фактімен, цифрмен көрсетеді. Жазушы оларды суреттеу арқылы береді. Образдың ісін көрсету арқылы баяндайды. Оқиғаны елестетеді. Образ арқылы адамдардың ісі жинақталып беріледі. Мысалы, «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырындағы Қарабай образы, «Абай жолы» романындағы Құнанбай образы т. б.

Әдеби образды былайша түсіндіруге болады: «Образ - адам өмірінің картинасы. Адамның өмірін, ісін, көзқарасын, күйініш-сүйініштерін бере білу.

Адам өмірін физиолог та, заңгер де зерттейді. Бірақ, олар адамның өздеріне керекті жағын зерттейді, жазушы барлығын қоса алады. Жазушы адам образын жасағанда көп зерттеуді, мыңдаған адамның бойындағы қасиеттерді бір адам арқылы көрсетуді көздейді дегенді мысалдар арқылы беру керек. Мысалы, «Абай жолы» романындағы Абайдың бойында ХІХ ғасырдың екінші жартысы, ХХ ғасырдың басындағы оқыған қазақ зиялысының немесе мыңдаған жыл бойы жалғасып келе жатқан дана да білгір ғұламасының типтік бейнесі бар.

Шығармадағы адамдар ойдан туғанымен, олардың ісі өмірден алынады, шындыққа жанаса алынатындығын, егер ол шындыққа жанаспаса шығарма көп жасамайтындығын шығарма шындыққа жанасу үшін фактіні, материалды, өмірді жақсы білу керектігін шығарманың жақсы не нашар болуының бір жағы осыған байланысты екендігін пән мұғалімі үнемі есте ұстап, оқушыларға тұрақты түсіндіріп отырған дұрыс болмақ.

Образ - адам өмірінің картинасы екендігін атай отырып, оның түрлерін де меңгертуге күш салған дұрыс болмақ. Бұл ары қарай оқушылардың материалдарды жақсы меңгеруіне елеулі көмек болады. .

Образ жасау жолдарына қарай а) мифке сүйенген образ. б) реалистік образ. в) романтикалық образ болатындығы көрнекілік тәсілі арқылы интерактивті тақтадан көрсетіледі.

а) мифологиялық образға: батырлар жыры (ауыз әдебиетінде) . мысалы: «Қобыланды батыр».

б) реалистік образға «Абай» (Абай Құнанбайұлы) .

е) романтикалық образ («Батыр Баян») Баян батыр қатарлылар жататындығы, олардың өмірлік іс-әрекетті бейнелеудегі өзіндік ерекшелігі ашылады.

Әдебиеттің эпос, лирика және драма деген үш тегі барлығын, өзге барлық жанрлар осы үш саланың біреуіне кіретінін атап өткен дұрыс.

Көркем шығарманы әдеби-теориялық тұрғыда талдауды да меңгерткен жөн. Ол үшін көркем шығарманы талдағанда - негізгі нысана етіп образ алынатындығын білген жөн. Образ - адам өмірінің картинасы. Жазушы адамды жеке алмай, айналадағы өмірмен, оған қатысымен көрсететіндігі мысалдар арқылы ағартылады.

Әдебиеттану терминдері арасында мектеп оқушыларына міндетті түрде оқытылып, қарастырылатын ұғымдар - мазмұн мен түр. Шығарманың мазмұны деп жазушының өмір шындығын көрсетуін айтатындығын, шығарманың мазмұны өмірден алынатындығын, түр - сол мазмұнның көрінісі екендігін дәлелдей отырып, түрдің өлең, поэма, әңгіме түрінде көрсетілуіне мысал беріледі. Мысалы, Ақан серінің өмірі - мазмұн болса, аталған мазмұнды беру жолы ретінде Ілияс Жансүгіров поэма жанрын, Сәкен Жүнісов роман жанрын, Мағжан Жұмабаев әңгіме жанрын таңдағанын көрсетуге болады.

Тақырып пен идея да маңызды теориялық ұғымдарға жатады. Жазушы өмірден алған әсерін, идеясын тақырып етіп алатындығын, идея арқылы жазушының айтатын ойы, берер бағасы көрінетіндігін, тақырып идеяның жүзеге асуы болатындығын мысалдар арқылы түсіндірген дұрыс.

Мұнда тақырып идеяны тереңдететіндігін, ал идея тақырыпты дамытатындығын ескерткен жөн. Мысалы, өнер адамдары тақырыбындағы Ілияс Жансүгіровтың поэмаларында аталған тақырыптар бойынша ақын өнер адамы қандай болуы керек деген сұраққа жауап беретіндей, тақырыпты аша суреттейді. Мысалы, «Күйші» поэмасындағы адамның көңіл күйі құбылыстарын беру - идеяны аша түседі. Белгілі бір тақырыпқа қатысты ұқсас шығармалар да болатындығы туралы айтқан жөн. Мысалы, әйел теңдігі жайындағы ұқсас тақырыптар ретінде «Қалың мал», «Қамар сұлу», «Ақбілек т. б. »болып келетіндігін атап өткен жөн.

Композиция және сюжет жайындағы түсінікті сапалы меңгерту де пән мұғалімінің алдында тұрған үлкен міндеттің бірі. Өйткені, көлемді эпикалық туындылардың барлығында композиция мен сюжет бар.

Көркем шығарманың қиыннан қыстырылуын, оның құрылысын композиция деп атайтындығы мысалдар арқылы түсіндіріледі. Демек, композиция шығарманың құрылысы екендігін айқындай отырып, жазушы өмір шындығын суреттеу үшін уақиғаны образ арқылы дамытатындығын, бір шығармада әлденеше образ болатындығын «Абай жолы» романы арқылы мысалмен дәйектеу қажет. Ондағы толып жатқан образдардың бір-бірімен байланысын, өмірге көзқарасын көрсету үшін жазушы шығармасының құрылысына, оқиғалардың байланысты болуына көңіл аударады. Адамды суреттей отырып, жазушы оның портретін (киімі, түрі т. б) жасайды, мінез-құлқын, ойын суреттейді, (монолог - бір адам, диалог - екі адам), басқа эпизодтарды, жаратылыс картинасын (пейзаж) жасайды. Бұлардың бәрі бір-бірімен байланысты алынады, бұл шығарманың құрылысын белгілейді дегенді нақтылай отырып, композиция адамның ісіне бағыныңқы болатындығын, композицияның да тарихи дамуы барлығына мысал келтіріледі. Оны мына мысалмен беруге болады:

а) Ауыз әдебиетінде шығарманың композициясы жеке адамдардың ісін бейнелеуге мән береді. («Қобыланды», «Алдар көсе») .

б) Жазба әдебиетінде композиция өмір шындығын, онда адамдардың алатын және атқаратын қызметін суреттеу, байланыстыруға мән береді.

Сюжет тұрғысында мынадай бағытта түсінік жүргізіледі: «Сюжет (уақиға) - шығармадағы оқиғалардың нақтылы желісі, тартыс-талас, қарым-қатынастар, олардың дамуы. Сюжет арқылы кейіпкерлердің іс-әрекеті, характері, мінезі ашыла түседі».

Осы арада мысалға Ыбырай Алтынсариннің «Бай баласы мен жарлы баласы» әңгімесінің сюжетін келтіре отырып, олардың іс-әрекетіне талдау жасатқан тиімді болмақ.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.