ШЫҒЫС ЕЛДЕРІН ОТАРЛАУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І – тарау Шығыс елдерін отарлау: тарихы және дамуы
1.1 ХҮІ-ХҮІІ ғ.ғ Шығыс елдерін отарлау
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Жаңа заман тарихы қарсаңындағы әлемнің саяси картасы және Шығысты
отарлау саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...11
ІІ – тарау Азия және Африка елдеріндегі Ұлт-азаттық қозғалыстар
2.1 ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Үндіқытай мен Үндістандағы
ұлт-азаттық қозғалыстың себептері мен зардаптары ... ... ... ..17
2.2 Африка елдеріндегі Ұлт-азаттық қозғалыстардың
күшеюі ... ... ... ... ... ..24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...33
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Отаршылдық (колония, латынша қоныс) түсінігі
антик заманында шалғайда немесе одан да әрі жерде орналасқан белгілі бір
қонысты атау үшін қолданған. Негізінен, ондай қоныстар егіншілерге неолит
дәуірінен бері белгілі болған, яғни нақ осылай неолиттік төңкеріс кезінде
ойкумена бойымен орналасқан болатын. Алайда біз нақты және тар мағынада бұл
сөзді қолдансақ, ол алдыңғы мағынасынан қарағанда өзгеше болады. Басқа
сөзбен айтқанда, бөгде жердегі белгілі бір меторополияның өзіне пайда
түсіру мақсатындағы фотпосты туралы сөз болмақ.
Бұрыннан Шығыс елдермен болған транзитті сауда қатынастары
еуропалықтарды Шығыс елдерінің байлықтары қызықтырды. Әсіресе Үндістан.
Транзиттік сауда еуропалықтарға өте қымбатқа түсетін, ал осы саудаға
төлейтін ақша жартылай кедей еуропалықтарда болған емес. Міне осы стимулдар
Үндістанға апарар арзан жолды іздеді. Бұл ізденіс олардың теңіз жолдарын
іздеуге итермеледі. Алайда теңіз жолын іздеу капиталистік экспансияның
өзінен оянған емес. Мысалы, Жаңа географиялық ашулардың негізі болған және
отаршылдықтың бастауын қойған Испания мен Португалияның саяси құрылысы
капиталистіктен әлі де алыс болған еді. Олар әлі қатаң феодалдық монархия
сатысында тұрған болатын. Біз білетіндей, отарлаудың нәтижесінде түскен
байлық пен олжа олардың капиталистік қоғамды жедел құруға жетелеген емес,
алайда бұл географиялық жаңа жерлердің ашылуы Еуропалықтардың жаңа жерлерге
барып, отарлау үрдісін жеделдетті деп айтуға болады.
Бұл тақырыптың өзектілігі – ХҮІ ғасырдан кейінгі отарлаудың кең
қарқында жүруі. Осы үрдісті Еуропаның Голландия, содан кейін Англия,
Франция елдері өз пайдасына шеше біліп, олар түскен пайданы өздерінің
елдерінің дамуына жұмсап, капиталистік жүйе құрды. Алайда отарлауға Ұлт-
азаттық қозғалыстар үлкен қиыншылық туғызды. Ұлт-азаттық қозғалыстар
отаршылардың сыртқы экономикалық эксплуатациясын бұзғанмен, отар иелерінің
экономикасына және капиталистік дамуға көп әсерін қалдырған емес.
Курстық жұмысын жазуда алға қойған мақсат - міндеттер:
Бұл курстық жұмыстың мақсаты – ХІХ-ХХ ғасырлардағы Шығыс елдерінде
болған Ұлт-азаттық күрестеріне тарихи анализ жасау болып келеді.
Қойылған мақсатты шешу үшін төмендегідей міндеттер қойылады:
-ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы Шығыс елдерін отарлау саясаты;
-Жаңа заманның бас кезіндегі әлемнің саяси картасы мен отарлық Шығыс
картасына анализ жасау;
-Азия елдеріндегі Ұлт-азаттық күрестің себебіне анализ беру;
-Үндістан мен Үндіқытайдағы ұлт-азаттық қозғалыстың себебі мен
нәтижесіне баға беру;
-Африканың Араб елдеріндегі ұлт-азаттық қозғалыстарына мән беру;
-Оңтүстік Африкадағы ұлт-азаттық қозғалыстың ерекшелігін көрсету;
Тарихнамалық зерттелу деңгейі: Өзінің мазмұны мен құрылымына қарай
тарихи деректемелерді бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады:
Бірінші топқа Шығыс елдеріндегі Ұлт-азаттық қозғалысқа үлкен анализ
берген Ресейлік ғалымдардың ғылыми еңбектері кіреді (монография,
диссертация, авторефераттар, мақалалар). Бұл еңбектерде әр ғалымның өзіндік
ойын біле отырып, тарихи процестің динамикасын нақты көрсетуге болады.
Екінші топқа аймақтың эволюциялық саяси жағдайдағы әлеуметтік-
экономикалыққұрылысын, мәдениетін және де басқа да өзгерістерін көрсететін
ғылыми еңбектер еді. Бұл топтағы А.Неклесстің Перспективы глобального
развития и место Африки в Новом мире, Л.С.Васильевтің История Востока,
А.М.Родригестің Новейшая история стран Азии и Африки және т.б еңбектерді
ерекше атауға болады.
Үшінші топқа ғылыми конференициялардағы, дөңгелек үстел, коллоквиум,
түрлі дискуссиядағы айтылған ойлар мен ғылыми мақалаларды көрсетуге болады.
Ондағы басты мәселе отарлау кезіндегі Шығыс елдерінің жағдайын көрсетеді.
Бұл топтың дерек көздерiнде полемиялық сипаттар жарық бейнеленген.
Пiкiрталас сұрақтары және өте қойылтылған түрдегi ықыластарды бекiтедi,
тарихи бiлiмнiң негiзгi даму беталыстарын мiнездейдi.
Ғылыми жаңашылдығы. 90-шы жылдардың бас кезінен АҚШ сыртқы және ішкі
саясатына байланысты бұрынғы мәліметтерді жоққа шығаратын көптеген
құжаттар мәлім бола бастады. Сонымен бірге Шығыс елдерін отарлауына
байланысты оны жан-жақтан сипаттайтын (экономика, әлеуметтік, идеологиялық,
саяси, әскери жақтарын) еңбектер шыға бастаған болатын. Бұл еңбектерде
отарлау бұрынғысынша бір жақты ғана сипатта емес, кең ауқымда мазмұндалатын
болды.
Курстық жұмыстың әдістемелік негізін түрлі анализ бен синтезді
жүйелеу, тарихи және объективті принциптер құрап отыр. Негізгі сұрақтарды
қарастырғанда жалпыға мәлім әдістер мен зерттеу принциптері қолданылды.
Бұл: аналитикалық, салыстыру, баяндау және т.б.
Теориялық және әдістемелік негізі. Жұмыстар орындаудың жанында тарихи
- салыстырмалы және құрылым-функционалдық әдiстер, социологиялық әдiстер
қолданған.
Бұл курстық жұмыстың объектісі – Шығыс елдерінің тарихы болып келеді.
Жұмыстың хронологиялық ауқымы – ХҮІ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас
кезі аралығында.
1. ШЫҒЫС ЕЛДЕРІН ОТАРЛАУ: ТАРИХЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1 ХҮІ-ХҮІІ ғ.ғ Шығыс елдерін отарлау саясаты.
Отардаудың сауда экспансиясы ХҮІ ғасырда басталған. Үндістанда,
Индонезияда және Африкада португалдықтардың, испандықтардың, кейін
голландықтар, ағылшындар мен француздардың отарлау экспанциясы ғасырдан
ғасырға кең жайыла бастады. Аздап Шығыстың басқа да аудандарын жаулап ала
бастады. ХҮІ ғасырдың басын отарлау саясатының бастауы деп айтуға болады.
Қандай да бір жағынан ол әрине солай болды. Отарлау саясаты дәстүрлі
Шығыстқа қандай да бір өзгешеліктер енгізбегенімен, қандай да бір
жаңашылдық әкелгені айдан айғақ. Алайда, оны Шығыс халқы қалай қабылдады
деген сауал туындайды?! Осы жаңашылдық қай кезде Шығыстың тарихының
дамуында жаңа серпініке әкелді
Сауда экспанициясы кезінде отарлау саясаты қатаң, ауыр түрде жаңа
территорияларды, форпосттарды тартып алумен, кей жерлердің (Африка мен
Индонезияның шағын бөлігі) халқын құлға айналдыру мен шаруашылықтың
деформациясымен сипатталды. Алайда бұл саясат Шығыстың кейбір елдерінде
ғана белсенді түрде жүрді. Сонымен бірге, дәстүрлі шығыс қауымдының
экономикасының да өзгеруі отарлаудың сауда экспанциясы жүргізген жоқ.
Отарлаушылардың басты мақсаты шығыстың қымбат бағалы заттар мен құлдары
ғана болды. Осылар ғана оларды қызықтырды. Бірақ олар ол үшін аз
төлегенімен, бірақ төледі. Күміс батыстан шығысқа қарай судай ақты,
керісінше емес, яғни сауда қатынастары болды. Бұл сауда теңдеу
болмағанымен, алайда бұл сол кездегі сауда болатын.
Сауда айырбасына Шығыс үйренген еді. Шығыстағы сауда кезінде зорлық,
зомбылық, адамдарды құлға айналдыру, жат жеоліктердің келуі осының бәрі
шығыс халқына жат болған емес. Тіпті Моңғол шапқыншылығы мен Ақсақ Темірдің
қанды жорықтарын да атап көрсек. Шыныда, отарлау Шығысқа үйреншікті емес
жаңашылдықтарды әкелді: ол адамдарды күнделікті ауыр жұмысқа салды, олар
әдетте қарумен, таяқпен серіктесіп келетін, яғни бұл жұмысты каторгалық
жұмыспен теңестірді. Осындай ауырлықты көбі көтере алмады, сондықтан
өлгендердің орнына жаңа құлдар керек болды.
Осы бәрі жаңалықтар сол кезде, ХҮІ-ХҮІІІ ғасырдар аралығында
болғанымен, оны толық жаңашылдық деп атауға болмайды. Алайда еңбекке мәжбүр
ету оның маңызды элемент болды.
Басқа iс - өнеркәсiптiк капитализмның колониалдық өктемдiк
жүргiзгендігінің XIX ғасырдағы сурет мүлдем бөп-бөлек. Метрополистан
фабрика тауарларының ағыны өткiзу нарығы және кемiнде бағалы шикiзат
көздерi еуропалық капитализм үшiн отар және шығыстың тәуелдi елдерi
бағалыға айналдыра бастады. Ауыз нарықтық байланыстар ендi анағұрлым
құйғыштады, (қоса және күмiс) олардың құралдың каналдары бойынша керi
бағытта жиiректер ақты. Бұл дәстүрлi шығыс қолөнерiнiң ойсырауы, сауданың
құлдырауы, сонымен бiрге болмыстың үйреншiктi нормаларының апаты және
басқамен iлесе берген. Оның саяси дағдарыстары, мемлекеттiк билiктiң
әлсiретуi және бұған сабақтас көп басқасы болды. Бұл мiне үйреншiктi
нормаларда және елдердiң өмiр жағдайы күншығыс халықтарының бiраз
кiргiзетiн мәндi жаңасы. Табиғи және колониализмның мерзiмiнiң аяғы ол
қайда онда тап көру керек әбден айқын бақылап отыратыны қисынды. Шығыс үшiн
негiзiнен, Африканы қоса, колониализмның мерзiмiнiң аяғы және сондықтан ең
маңызды оны тарих үшiн хронологиялық шекара тап болып табылады. Онда ол
шығыстың елi тәуелсiз болатында колониалдық тәуелдiлiктен босанып шыққанда
уақыт. Сондықтан шығыстың тарихының жаңа кезеңi негiзiнен шектеу керек
болатыны шеңберлер ретiнде колониализмның кезеңi бұл жерде тап ретiнде
ұсынылатын болып алады. Таң қаларлық емес, яғни XVI ғасыр ортасы - XX ғасыр
орта кезең аралығы. Бүкiләлемдiк-тарихи мән алатындығыменнен, дүниелiк
тарихқа шығыстың барлық қосқандықтарының жанында, XIX—XX ғасырларда күре
тамырға құйылатын, ұсынылатын шеңберлерде әсiресе аз тарихи олардан
байланатын қарағанда тарихи процесске теңбе-теңiрек жауап беретiнi анықтан-
анық.
Сонымен, сөз колониализмның мерзiмiндегі шығыс туралы кетедi. арлығы
жақсы бiледі және түсiнетін сияқты, шығыс үшiн колониализм деген не. Бiрақ
сол сияқты бастаулар туралы да колониалдық өктемдiк жүргiздiң
колониализмының феноменi шығыста әдетте сирек тек туралы мәселе қояды.
Сұрақ аралық сол ықыласты оған бөлiнгендей етiп тұрады [1, б. 86].
Отаршылдықтар тәжiрибе жүзеге асырған тарихи бiрiншi алымдысымен
финикиялықтар болды - оны сауда үшiн және теңiздер негiзгi жұмыс болды.
Финикиялықтар басқа мағынада - көне гректердiң негiзiн салушылары.
Финикиялықтар отаршылдықтар эстафетаны кейін гректерге тапсырды, сол -
римдiктерге. Уақыт отаршылдықтың сипаты бұл өйткенмен өзгерек
болғандығыменнен, сондай болып тектер процесстi қандай болса да дәрежелерде
кейiн таяу шығысты эллинизациялау Александрдың жорықтарын санауға болады.
Колониалдық анклавтар ғасырлар орташа мұндай Венеция немесе Генуя саудалық
республикалар сонымен бiрге Ганза түрiнiң саудалық одақтары құрды.
Қытайлықтар бұл турасында, онда Қытаймен байланысты қолдады, сан рет
финикиялық Карфаген немесе өз метрополистары бар грек Ольвиясының
тұрғындарына қарағанда тарырақ айтамыз. Қытай бiрақ том барлық жанында
қытайлықтарда тыс анклавтардың түрiнiң әкiмдiк тұйықталған ауылдары болмады
- олар әрдайым жергiлiктi құрылымға және тек қана ғасырлармен гармониялық
сыю жеткiлiктi оның әкiмшiлiк шеңберлерiндегi жалпы, рулық қауым және басқа
бiрлескен байланыстарын сақталды.
Арабтардың Африкасында бұл турасында - және жиекке ғана емес, Судан
қалаларындағы, қай оларын өзiңiзбен бiрге әкелетiн және түрi бойынша
алғашқы қаланың Африкаларында жасалатын араб - мұсылман құрылымды неткенмен
анық бейнеленген тап бұл қалалар бұл сөздiң толық мағыналарында араб анклав
болмады да. Олар африкалық мемлекеттiк бiлiмдердiң оны, Шығыс Африканың
жиегiнде Суданда жақтан жергiлiктi тұрғынның әсерiне арбаларға жылдам душар
болатын бөлiк болып қалыптасты және нәсiлдiк, этникалық, тiптi тiл
жоспарлары шамалы метрополисқа қатысты жаңа түрдiң бiлiм болып қалыптасты.
Қорытып айтқанда,Қытай көпестерi бар жағдайда және керiсiнше қытайлықтар
және (сонымен қатар басқа шығыс мемлекеттерiнiң өкiлдерi) арабтар бөгде
жерлерге өзiмен-өзi шығулармен сияқты толып қалуға көшiрiлген. Ресми
олардың қолдауларында қызықтырмадығана емес, тiптi оларларды тiптi сияқты
аяққа басты да мемлекеттер. Ол үшiн өз салмақты себептерi болды.
Бiрнеше рет ендi жоғары дәстүрлi шығыс мемлекетi және шығыс социумы
туралы сөз жүрдi. Дербес өзiмшiл кәсiпкерлiкпен базарға жөн тапқан сабақтас
саудагерлердiң мүдделерi шығыс мемлекетi үшiн әрдайым болды. Баждың
көпестерiмен алсын, параның оларынан алынсын - бұл оның жөнi басқа. Оның
жөнi басқа, мемлекетке қашан қалай не бiр бөгде аумақтағы өз ықпалы онда,
айтамыз, (Занзибарлық сұлтандық) шығыс африканың жиегiндегi Оман
маскатскимiмен тиiмдi кеңейткен. Бiрақ бұл ендiсi болды, отаршылдық емес,
жаулап алу, қосу, саяси өктемдiлiктiң жағдайларына байланысты және де, бұл
бөгде жерлерде бiр шығыс державасының басып кiру қабаттас болған барлық
басқа саяси оқиғаларға Суданда Альморавиж акцияларға да жатады. Айтып
кеткендей, орта ғасырдан Еуропа қалай қайта жаңғырудан кейiн құрылым жақын
көнелiкке аз емес дәрежесiнде болды және де (дербес өзiмшiл әрекеттiң
қолдауына бағыт) сол бағытта және барлық жылдамдатылғанырақ екпiндермен
дамыды.Еуропа бiртiндеп дефеодализацияланды: институттар және нормасының
туған феодализмдары ол тән зерлермен және феодалдық әмiршiлердiң
жалтырауымен, католик шоқынуын салтанаттықтармен бiрге өткен-кеткендi
ойлады. Ең алдымен, ауысымға өкiлдердiң барлық өскен когорталары деп
аталатын үшiншi жүрдi. Қала тұрғындарының ловиясы, кiмдiкi қызметi сорған
базарға бағытталып, әлем туралы кiмдiкi ұсыныстары протестантизмның пуритан
қаталдықтарына арқа сүйейтiн болды. Және бұл қозғалыстар дефеодализации
және шексiздiктiң алдыңғы жоспарына шығуды өзiмнiң айғағы тап сондай
процесстiң сыртқы әсер ету болуға азар көрiнетiн XV-XVI ғасырда күре
тамырға құйылатын әлi тiптi әлсiз болғандығымен болды. Еуропаның орта
ғасырдан кеш баяу, бiрақ барлық қанағаттандырмайтын екпiндермен алдында
капиталистiк болып қалыптасты.
Сонымен отаршылдық мағынаның бiздi метрополиске көшiрiп алған
тұйықталған әкiмдiк- автономды анклавтардың бөгде аумағындағы жасауы санау
керек болуға құнтты тығыз байланысқан. Олардан оның әсерлi және мүдделi
қолдау тiренген. Анықтан-анық анклавтар тектiң деген несi жасала алды және
дербес өзiмшiл кәсiпкерлiк тек қана қайда ондалар жүзеге асатындай жасалды
бастаушы ресми болып есептелдi және мемлекетпен мүдделi оның өркендеуiнде
белсене мадақталды. Ғасыр орташа да, көне көнелiкте де сауда-экономикалық
сипаттың отарлары сондықтан болар тек қана дерлiк еуропалықтармен жасалды
-. Отарлар мұндай түр тап және негiзiнде XV-XVI ғасырларда күре тамырға
құйылатын колониализм орын алатын бастау болды, басқа масштабтардың өзгерек
ретi ендi басқа формалармен және ажыратылған құбылыс. Туылған еуропалық
капитализмы бар бұл колониализмның байланысы әбден анық [2, б. 141].
Капитализмның генезисiнiң процессi - күрделi құбылыс және көп
жоспарлы. Тек қана генезистiң процессiнiң шарттардың бiрлерi Маркс бастапқы
қорланумен кезiнде атайтыны болса ескертуге болады. Басқа және тiптi
маңыздырақ қай протестант әдебiнiң М.Вебер талқыланылған пуритан рухы
мұндай жинақталуларды жасауға мүмкiндiк бердi. Сонымен қатар барлық
процесстi табысты жүрiстiң әрең ең маңызды факторымен және бастапқы қорлану
жеке алғанда бiздiң тақырыпқа өзi тiкелей қатынасты алатыны болды. Оларға
еуропалық емес топырақтарының отаршылдығының толқыны масштабтарға және
зардаптар бойынша тарихта бұрын көрiнбеген жаңа ерген ұлы географиялық
ашулар үлкен әсерін тигізді.
Колониализм әңгiмесі мынада бұл феномен әдетте кенет негативтi
қабылданады. Отаршылдық есебiнен жақын шеттер аралық сол тап кейде алыс
жақтағы аумақтар даму процессiнде адам баласының дамытуына аз емес үлестi
кiргiзетiн мәдениеттердiң өзара ықпалы келдi. Бұл қорытып айтқанда
колониализм терминмен түсiну керек болатынын және бiз неткен мағына бұдан
әрi операция жасайтынымызды сондықтан айқын анықтауға керек.
Сөздiң кең мағынасындағы колониализм - бұл онда туралы ескерткен
бүкiләлемдiк-тарихи мәннiң маңызды құбылысы. Бос тұрған немесе келтiрiлген
топырақтардың бұл шаруашылық игерулерi, қоғам өзiңiзбен бiрге үйреншiктi
оны ұйым үшiн әкелетiн мигранттардың ар жақтағы аумақтарына отыруы еңбек
және тұрмыс-салт және байырғы тұрғыны бар тiптi қарапайым емес
арақатынастар да кiрдi. Әдеттегiдей дамытуды баспалдақтың аласалауында.
Жаздау ұсталатын компоненттер жиыннан кейде ашылмалы-жабылмалы әрбiр нақты
ахуал шарттар және көп тәуелдi болатын жағдайлардың сирек кездесетiн ағым
жағдайы не бiрде өз нәтиже берiп құрады, соның iшiнде отардың ары қарай
тағдыры және оның тұрғындары. Нақты жағдайлардың барлық
қайталанбаушылықтарының жанында бар және бiрнеше негiзгi варианттарға
колониализмның феномендерiн түйiстiруге мүмкiндiк берген кейбiр ортақ
заңдылықтар ескеріледі.
Солардың бiрi - бiртiндеп игеру түкпiр бөгде, бiрақ аз-кем тығыз
ортақтық тұрғынның басым көпшiлiгiнiң жаңа аумағының меңгерiлген. Оны
құрайтын өзiмен болып табылатын көшiп келген-колонисттардың бос тұрған
немесе келтiрiлген топырақтары. Сонымен бiрге жергiлiктi тұрғындар олар
колонисттары бар қақтығыстардағы бiртiндеп қырылып немесе қырылып-жойылатын
шеттегi және жарамсызы жерлерге әдетте тықсырады. Осылай Солтүстiк
Америкасы, Австралия, Жаңа Зеландия меңгерiп қоныстандырған. Кейбiр
ескертумен бұл бұрғылардың оңтүстiк африкалық республикаларына да жатқызуға
болады. Егер Оңтүстiк Африканы, (процесске осы жағдайда маңызды ықпалдардың
нәсiлдерiнiң африкалық құлдардың Солтүстiк Америка әкелген негрлерiн 10%
қоспалар негiзiнен көрсетпедi) тұрғынның негiзiн түр болса, уақыты бар
топырақтар бұл еуропалық үлгi бойынша мемлекеттiк бiлiмдер өзi қосып
жасаған мигранттардың түсiнiктi әлеуметтiк генотибының өзiменiмен ретiнде
көшiргенi нақ сол белгiлi жай пайда болды.
Басқа нұсқасы - жаңа көшiп келгендердiң өркениет және мемлекеттiктiң
салмақты меншiктi дәстүрлерiне сонымен бiрге арқа сүйейтiн түбегейлi
жергiлiктi тұрғыны бар аудандарында миграция. Бұл вариант анағұрлым көп
қосқан және әр түрлi нұсқаларға өз кезегiнде бөлшектей алады. Бiрақ, тек
қана бiр маңызды бөлшекке типология күрделендiрмей көңiл аударамыз -
дамыған өркениет дәстүрiнiң берiктiгiне. Орталық және мұндай дәстүрдi
оңтүстiк Америкада болды, бiрақ ол берiк еместігін көрсеттi және аз емес
дәрежеде оның әлсiз Өркендерiмен отаршылдармен жойылған жеңiлдiгi
ұғындыратын [3, б. 190].
Егер отаршылдармен ықылас, ол қабылдансын болса, олардың күштi
капиталистiк тенденциялары және пуритан протестантизмының қуатты рухымен
емес, испандықтары португалдықтар қатынастардың феодалдық формаларының,
оларды ара-арасындағылары және католицизм басым болғанда, онда Оңтүстiк
және Орталық Американың латын жазуына көшiруi отаршылдыққа қарағанда
Солтүстіктегілерді басқа нәтижеге жеткiзетiн оңай түсiнгенiнде. Аз емес
дәрежеде де, үндiстер және негрлердi арқасында үйреншiктi әлеуметтiк
генотип та дамытуды дәстүр бойынша еуропалық емес жолын дамытуды бастапқы
нүктенiң деңгейi және анық басымдылық аласалау (африкалық негрлердi
үндiстер, көптiк, Еуропадан қоныс аударушыларының шамалы үлкен саны және,
мулаттар және аралас қандылардың басымдылығы нәтиже) тұрғынның басқа
құрамы, басқа дәстүрлер - арқасында салмақты элементтердiң қоныс
аударушылардың феодалдық дәстүрлерiндегi, сондай болып қарым-қатынастар
түрлерi ақырында келтiрдi. Әлеуметтiк қатынастардың формасының Латын
Америкасында гибридты пайда болағанын көрсетуге болады. Сонымен бiрге бiр
жағынан мұндай негрлер дiни және феодалдық жергiлiктi тұрғындар дұрыс
айтуға жоятыннан, еуропалық үлгiден сонымен бiрге әрекеттi индивидтың
энергиясын оның (ондай Солтүстік Америкада болды, содан соң Австралия, жаңа
Зеландияда, бұрғыларда) құқық арашалаушы жағдай жасайтын нарықтық байланыс
бағдарлалған өзiмшiл тенденциялар көне - капиталистiк бөлiндiлер ғана емес
шеттен алып пайдаланған. Басқа сөзбен айтқанда, дамытуды көне -
капиталистiк түрінен шыққан еуропалық дербес кәсiпкерлiк дәстүрге еншiнi
ептеген. Бар болғаны ойнаған өз рөлiн мейлi ең болмаса бар болу есебiненнен
еуропалық феодализм және дәстүрлi формалары бар католицизмның буданы
отаршылдықтың екiншi варианты iскер дамудың екпiндерi, қажеттi дағдылардың
еңбектерінің өндiруi және өйткенiнiң мүмкiндiк туғызбады. Отардың дамуына
бұл әлеует бұйырмады.
Үшiншi нұсқа - аудандарының отаршылдығы мекендеудiң шарттарының
еуропалықтары үшiн қолайсыз болды. Жергiлiктi тұрғынның бұл сирек жағдайда
саны көп болып, көп жағдайда тәуелсіз болды. Еуропалықтар Индонезияда,
Океанияда(дамыған шығыс бiр жағынан алда болды) Азиялық континентте некен-
саяқ Африкада барлық жерде орын алды. Тек қана қалай оған аз санды дақ
түсiрулермен толып қалды. Саяси әкiмшiлiк және мемлекеттiктiң әлсiздiгі бұл
жерлерде толық дерлiк жоқтығына отаршылдарға оңай көмектестi және бөгде
топырақтардың форпосттар, порттар, саудалық отарлар және тоқсандардың
жүйесiнiң формасында бекiсiн ғана емес, жабысып тұратын аудандардың барлық
жергiлiктi сауданы, түгелдей дерлiк шаруашылығына өз қолдарында алды және
еркiн нарықтық байланыстарының рөл материалдық мүдде ойнауға шешушi өз
қағидасын, өз ерiгiн ел кейде табандатқан тұрғындарға байлау да ең төменгi
жоғалтулармен болды. Уақытпен, бiрақ шамалы жылдам, бұл колониализмның
формалары өсiп кетуге және басқа, саяси өктемдiлiктiң түрi тауып ала алды.
Сонымен, төртiншi нұсқа, шығыс үшiн өте типтi. Бұл сол отаршылдар
дамыған ерте заманғы мәдениетi бар ел және мемлекеттiктiң бай дәстүрлерiмен
бiр нәрсеге тиетiнде көп жағдайлар. Бұл жерде үлкен рөл әр түрлi жағдайлар
ойнады: мысалы, отарлалатын ел, бекiнiс оны мемлекеттiк билiгiнiң нақты
күшi, және де дәстүрлi формалар не бiр, олардың нормалары бар шығыс
өркениетi және қағидалармен және көп басқа, соның iшiнде тарихтағы маңызды
рөл әрдайым ойнаған жағдай да Индияның шығысының елi байлық туралы
еуропалықтардың ұсыныстары болды. Ағылшындар аз емес дәрежедегi Индияда
бекiп ие болуды iстей алатынындығын байқады. Пайда болатын әлеуметтiк-саяси
жүйе тарихи бұл ненi мүмкiндiк туғызып жатқанда - олардан әлсiз саяси
өкiметтi ел, сондықтан болған. Шығыстың елдерi не бiр, туралы сөз болған,
(не тек қана XIX ғасыр) саяси қол астындағы метрополистар, әлi болуға
жеткiлiксiз болады. отаршылдықтарға тән төртiншi нұсқаны санау керек. Онда
мұндай елдердегi отаршылдары шарттардағы жұмыс iстедi: жергiлiктi
үкiметтермен меншiктi реттер бойынша өмiршең басқарылатын дамыған
отарланатын қоғамдар жеткiлiктi азшылық болатын.
Отаршылдар шеңберiнде төртiншi нұсқа(бiрiншi нұсқадай) еуропалық үлгi
бойынша құрылымды жасамауға (екiншi нұсқадай) гибридты құрылымды жасамауға,
өз дәрменiмен жай ғана баспауға және дәмдiлiктердiң аралдарында қалай мешеу
жергiлiктi тұрғынның өмiрi керектi жол бойынша жасалды. Ондай Африкада
бiржола бағыттай алмады (үшiншi нұсқа) тағы сол сияқтылар. Тек қана бұл
жерде сауда арқасында нарықтық айырбасты белсене жетiлдiруге пайда табуға
болады. Бірақ сонымен бiрге - еуропалықтар, ақшалай төлеу болу тиiстi,
тiптi айтарлықтай алтынмен және күмiспен болу тиiстi. Әйтсе де, еуропалық
қару әлi төлем ретiнде қабылданды, шығыс нарығы барлық - еуропалықтар XIX
ғасырға дейiн сол тауарларды қажетсiндi және оған ұсына алды. Ақша болу
керек болды. Осы уақытта мiне бұл жерде (оның асырау және ересектенуiн
аймақтық базасымен белгiлi бiр мағынада болғанның капитализмның генезис
процесске қатысты ұлы бүкiләлемдiк феномен қалай) сөздiң кең мағынасындағы
отаршылдықтың мәселесi және колониализмның шектелсiн және колониализмға тар
сұрасын, айтқандай, бұл сөздiң меншiктi мағынасында - нақ сол, ол барлық
жерде бүгiн сезiлетiн және бiрмәндi дерлiк негативтi бағаны алатын [4, б.
130].
Осылайша, Еуропа елдерi, дәстүрлі қағидаларда тұрақтанатын
салыстырғанда өңге әлемнiң үлкен артықшылықтары жаңғыртуды iске асырып
алды. Бұл артықшылықтар әскери потенциалда да айтылды. Барлау
экспедицияларымен өте дамыған Еуропа елдерi Ұлы географиялық ашуларды
iзiнше сабақтас басталған дәуiрмен шығыста колониалисттік өктемдiк
жүргiзді. Мешеулiкке байланысты өз дамытуын дәстүрлi өркениеттер бұл
өктемдiк жүргуге қарсы тұруға қабiлеттi емес болды және жеңiл олжаға өз
күштi жаулардан астам айналдырылды.
1.2 Жаңа заман тарихы қарсаңындағы әлемнің саяси картасы және Шығысты
отарлау саясаты
Келесі сөз, отаршылдыққа ұшыраған халықтардың көзқарасымен отаршылдық
деген не, жайлы кетеді. Бұл әрине отаршылдықтың бірінші және екінші
вариантқа (Америка, Австралия, Жаңа Зеландия және тағы басқалары) қатысты
болған, колонистердің жою мен бағындыруына тықсыруды объект болатын
жергілікті тұрғындарға да қатысты.. Бірақ көбінесе бұл отаршылдықтың
үшінші және әсіресе, төртінші варианттарға қатысты, яғни сөз жаппай қоныс
аударулары және жаңа ортақтықтың нашар келтірілген жерін игеру туралы емес,
мақсаты бар азшылықтар күшке нарықтық айырбастан пайдасын алуға және
жергiлiктi тұрғын өзiне мұндай құл сату адамгершiлiксiз құбылыстар туралы
ендi айтпай iстетуге арқа сүйейтiн пайдакүнем басып кiру туралы.
Пайдаға қуғынмен транзиттік сауда және жергілікті тұрғынның қанауы
және құл саудасы отаршыл-еуропалықтармен ойлап шығарылған жоқ туралы тағыда
ескерілеміз. Бұның бәрі бұрын да, оған дейіндер және олардан тәуелсіз де
болған. Кейде түріктің немесе арабтың, монғолдардың немесе парсылардың
құлдары болған тұтқынға түскен еуропалықтардың өздерін де сатқан. Сондықтан
тек қана капиталистік Еуропаның шымылдықтың алдына шығуға қатысты
феноменнің мінездемесі ескеріледі, колониалдық өктемдік объектісі жараған
елдердегі өкілдері, негізінде, дәстүрлі әдістермен жұмыс істеді, бірақта
энергиямен және капиталистік салуға көтерілген жаңа тән нысаналымен. Тап
сол, үйреншiктi сөз мағынасы бүгiнде колониализм болды, қандай жағдайда
болса да, бастапқы кезеңде.
Бірінші кезең, атанатын, ең алдымен португалдықтардың (Филиппинді
қоспағанда, шығыста испандықтар іс жүзінде болмады; айтылғандай,
Филиппиндар көптеген латын-американдық үлгіде дамыды) әрекетімен байланысты
және сандық қатынаста бұл әрекет ,бірінші кезекте, африкалық құл сатумен
қатысты, бір жағынан португалдықтар дәмділіктермен және раритеттермен бір
уақытта белсенді көңіл бөлсе де және Үндістандағы, Индонезиядағы, Цейлонда,
Қытай жиектеріндегі және т.б. алғашқы еуропалық саудалық факториялар тап
оларға жатады. Африкадағы және Азиядағы (Америкаға қарағанда) португалдық
отаршылдық (отаршылдықтың үшінші және төртінші варианттары) еуропалық
отаршылдықтың афроазиялық варианттары, кейіннен келе, ХІХ ғасырға дейін аз
емес шарада анықтады. Бірақ Шығыспен сауда, тіпті Африкамен (спірт туралы
енді айтпағанда, шыны моншақтар, арзан құрақтар айырбастың баламасы ретінде
жиі ітерге жүрді) қаражатты талап етті. Дәмділіктер қымбаттау болды, оларды
жеткізу- одан да қымбат. Күмістің орнына тауар айырбастауға жүретін, тіпті
қарулар да, сол күмістің бағасымен тұрды. Асыл металлды қайдан алуға
болады?
Бұл сұрақты қоймаса да болар еді – оның жауабы жалпыға мәлім.
Шындығында, алтын мен күмістің өзі ежелгі бай орталықтардың ,бірақ
құрылымы әлсіз өркениетті және мемлекетті, толық қиратуына түрткі болатын
Америкадағы испандық-португал конкистадарлардың мұндай ашқарақтығын
туғызды. Португалдықтардың бұл американдық ағында еншісі көп болмағанымен –
негізгісі Испанияға тапты болды, ол колониалдық сауданың қаржыландыруы үшін
негіз болды, келесі тауар айналымы есебінен ойдағыдай дамытқан. [5, б.
154].
Колониалдық африка-азиялық саудадағы португал өктемдiлiгiнiң ғасыры аз
уақыт болды: Португалия еншісіндегі Африкадағы еуропалық колонистер және
әсіресе Азияда барлық өскен көлемдер және кеңінен территориялық саудалық
өктемдік шапшаң құлады және ХҮІ ғасырдан кейін тіпті болмашы болды. Бірінші
орынға голландықтар шықты. ХҮІІ ғасыр, әсіресе оның бірінші жартысы
Шығыстағы Нидерланд ғасыры. ХҮІІ ғасырдың екінші жартысы, ағылшын –голланд
соғыстарының табыстарынан кейін, Голландияның жанында, оны біртіндеп
тықсырып, Англия болып қалыптасты.
Капиталистік даму жолында ойдағыдай жүрген Голландықтар еуропалық
державалардың арасында бірінші қатарда болған және олардың өздері Солтүстік
Американың отаршылдығында пуритандық рухпен белсенді түрде кәсіпкерлікпен
айналысып, Азия мен Африка құрлығында олар португалдықтарды ауыстырды.
Олардың әдістерінің португалдықтардан ерекшелігі шамалы ғана болды, олар да
африкалық және индонезиялық құлдарын сату саудасымен, дәмділіктерді сатып
алумен айналысты. Олардың өндіріс үшін плантация ұйымы. Расында,
голландықтар бірлескен Ост-Үнді серіктестігін – қуатты және метрополияның
саяси қанатының астына алынған әкімшілк-экономикалық ұйымы - 1602 жылы
орнатып, отаршылдықтың жаңартуына себепші болды. Оның мақсаты Шығыстағы
(голланд отарлары үшін 1621 жылы батыста, бастысы Америкада, Вест-Үнд
серіктестігі жасалды)барлық голланд отарларының табысты пайдалануы үшін
шарттардың ықшамдауы болды. Ұқсас ұйымдарды (Ост-Үнд серіктестігі)
ағылшындықтар да жасады, тіпті, одан да ертерек, 1600жылы, бірақ тек ХҮІІ
ғасырдың екінші жартысында ғана, ағылшындардың Үнді жиегінің шығыс және
батыстағы маңызды орынның нығайтылғынынан кейін, бұл серіктестік нақтылы
экономикалық орнықтылықты тауып алды, және, ең бастысы, кейбір әкімшілік
құқықтар – өз қарулы күштері мен әскери әрекеттің басқару мүмкіндігі, тіпті
ақшаны өрнектеу. Соңында, айтып кеткеніміздей, ағылшындық Ост-Үнд
серіктестігі Үндістандағы ағылшын отаршылдардың әкімшілік ұйытқысы болды
және де ХҮІІІ ғасырда ол барлық үкіметпен және парламентпен мұқият
тексерілді, ал 1858 жылы вице-корольден бастап, Англия өкілімен ресми
алмастырылған өзінің тіршілігін тіпті тоқтатты.
Голланд және ағылшын Ост-Үнд серіктестігінің мысалында ХҮІ ғасырда
капиталистік сипатта сауда ұйымдарының шектелген әкімшілік ұнамдары аз
мөлшерде болғанын көруге болады. Тәжірибенің көрсетуінше, Үндістандағы
ағылшындар, Индонезиядағы голландтар өздерін нақты қожайындары деп сезіну
үшін мұндай құқық толық жеткілікті. Отаршылдық өктемдік жүргізілген жолға
кейін енген, Франция бұл жоспарда аз ғана, негізінде тек ХҮІІІ ғасырда,
үлгерді. Сонымен бірге 1789 жылғы төңкеріс қол жеткендерге апатқа
шалдығуына мүмкіндік туғызды: француздар кейбір өздерінің отаршылдық
иеліктерінен ығыстырлған, ең алдымен, ағылшындармен (Үндістанда,
Америкада). Негізінен ХҮІІ және ХҮІІІ ғасырлар аз емес экономикалық
пайданың бұл сауданың арқасында еуропалық отаршылдық сауданы белсенді
күшейту мен алу кезеңі болды.
Саудалық айналымнан ең оңай және түзу пайдалар ескеріледі. Ұзақ теңіз
жолындағы барлық шығындарға толы болды. Егер шығынды есептесек, онда олар
өте көрнекті болып шығады. Бірақ бағасында да үлкен айырмашылығы болды:
оларды өндірген және сатып алған жерлерден салыстырғанда Еуропада он есе
қымбат тұрды. Дегенмен, егер баланстасақ, (ақырында, тіпті, тек қана
дәмділіктермен ғана емес, сонымен бірге көпестердің өздері өндірісте де
қатал шектеді, және саудада бағаны ұшырып түсірмеу үшін сауда
жасады)Үндістаннан жоғарғы сапалы жүннен тоқылған және қағаз кездемелер,
кашмир шәлілері, индиго, қант, тіпті апиын жүретіні болады. Африкадан –
құлдар. Оның орнына не жүрді? Қару және шығыстың дамыған елдерінде
(әсіресе, дамымаған) сұранысқа ие болмаған анағұрлым кіші дәрежедегі кейбір
басқа тауарлар. Серіктестіктердің және барлық басқа да шығындар, төлемдер,
пара беріп сатып алулар және т.с.с. аз емес дәрежеде асыл металлмен
жамылды: кейбір есептеулер бойынша ХҮІІІ ғасырдың басында шығыс (шығысқа
Қайырымды Үміт мүйісінен ағылшын экспорты) саудасында тауарлардың еншісі
15 тең болды, қалғаны 45 металлға дәл келді.
Серіктестік және отаршылдық сауда шығынға жұмыс істегенін білдірмейді,
олар өздерінікін артығымен қайтарды, өйткені олардың саудалары тиімді іс
болды. Бірақ, дегенмен, Америкадағы испан-португалдық конкистадорлары
істеген тонауға ұқсас емес, бұл сауданың өзі болды.
Отаршылдық сауда адамдарды (құл сатумен) қаталдықпен және тәлкекпен
алып жүрсе-дағы, дегенмен, ең бастысы бұл емес. Шығыстың қаталдығы мен құл
сатуына баяғыдан дағдыланды. Еуропалық саудагерлер метрополияның белсенді
қолдауымен әкімдік ұйымға және бекітілуге ұмтылуымен жергілікті шығыс
көпестерінен принципті айырмашылығы болды. Шындығында, ХҮІІІ ғасырда
кейбір жерлерде (әсіресе Үндістанда) сезіле және ХІХ ғасырда ерекше күшпен
айқындала бастаған динамиканың тап сол тегі саяси-экономикалық сипаттың
отаршылдық өктемдігі жүргізген отаршылдық сауданың біртіндеп өзгеруі үшін
маңызды негіз болды.
Сонымен, Африканы қоса, дәстүрлі шығыста, отаршылдық отарлық саудадан
басталды, және де бұл саудалық өктемдік кезеңі аудан қатарында аумақты
басып алумен тек қана қорытынды бөлігінде ғана қабаттас болған, жеткілікті
ұзақ созылды. ХҮІ – ХҮІІ, бұл ғасырларда көбі өзгертілді, өзгерді, ең
алдымен, Еуропаның өзі. Капиталды бастапқы қорлану негіз қаланып,
отаршылдық талан-тараж оны елеулі байытты. Капитал өтпелі отаршылдық
сауданың кең көлеміндегі айналымына жіберген, барлық елдерді бұл нарыққа
әлемдік нарықтықтың қалыптасуы мен тартуы көмектескен. Еуропаның
капиталистік дамыуында қарқынды үдеудегі өз ролін айналымдағы табыс және
нарықтың жасауы ойнады, бұл дамыу, басында және белсенді жинағы Англияда,
әрі үлкенірек нарық сыйымдылығы және тауар айналымының үлкеюі өз кезегінде
табанды талап етті, соның ішінде отаршылдық сауда. Ағылшындар бақталас-
голландтардан, басқаларынан бұрын және табыстырақ ұтымды сауда шарттарын
қамтамасыз етулері үшін шығыста (ең алдымен Үндістанда) беки бастады,
ХҮІІІ ғасырда және әсіресе, ХІХ ғасырда енді онда өз саяси өктемділігіне
жете бастады. Капитализм мен отаршылдықтың арасындағы өзара байланысы анық
болдыШығыс елдері үшін отаршылдық өктемдігінің объектілері де сондай
байланыстың түрлеріне тән болды ма? Тым болмаса, кейбірулеріне?
Сұрақ шығыс отаршылдығының генезисінің мәселесімен толық соғыстырады.
Жақында ғана марксшiлдердiң аз емес саны әлi салыстырмалы түсiндiрiп
жатылатын уақыт болған бiрдеменi болдырды, яғни XVI-XVIII ғасырлар, күре
тамырға құйылатын, шығысқа сондай генезистiң процессi қарсаңында тұрды,
керек болса тек қана ол Еуропадан көп емес бұл артта қалған бұл процесс
ендi жүрiсте болды. Бір жағынан елеулі азайтқанмен, бүгін де ұқсас
көзқрастар мүлде жоғалған жоқ. Және оларға негіз бар секілді, өйткені
капитализм Жапонияда пайда болды. Ендеше, негізінен соған ұқсас шығыста
бола алды, және тек түсіну үшін сұрақ, тап соған кедергі болатын, басқа
елдерде неге бұл болмаған. Шығыстағы капитализмнің генезисімен барлық
мәселелеменің негізгі талдауына кейін қайтып келеміз.. Әзірге, басында
бірнеше рет қайталанғанға назар салайық. Азия мемлекеттерінің (Африка
туралы, әзірге, сөз болған жоқ) және өркениетті дамыған қоғамның арасында,
ХҮІ-ХҮІІ ғасырларда, шығыс Еуропадан кедейірек болған жоқ. Керісінше, ол
бай болды. Ұрланған Америкадан шығарылған асыл металлдар шығысқа қарай
жүрді. Отарлаушылардың тойымсыз көздерін өздеріне қарай тартқан, сол
құндылықтар мен раритеттер ғасырлар бойы шығыста сақталған. Өтпеліні қоса,
айтпақшы, Еуропаның барлық шығыс саудасын өз қолында ұстаған, шығыста
өзінің дәстүрлерімен бай сауда болған, отаршылдық дәуіріне дейін бұдан
біраз пайда тапқан. Зерттеушілердің мәліметі бойынша, Еуропаның кедей
жерлеріне қарағанда, шығыс үлкен көлемді азық бере алды, ал шығыс
тұрғындары еуропалықтарға қарағанда, өздерінің көлемінде жаманырақ тұрды.
Қорытып айтқанда, мамандардың мәліметі бойынша, ХҮ-ХҮІ ғасырларға дейін,
оның жоғарғы деңгейдегі мәдениетін айтпағанда, шығыс одан да бай және
жақсы тұрмыста болған.[6, б. 122].
Бірақ ,егер бұның барлығы тап солай болғанымен, сонымен қоса, шығыс
капитализм генезис процесінің қарсаңында немесе болды ,неге капитализм
шығыста белсенді дамымады? Және, егер сол шығыс капитализмі белгілі бір
себептермен еуропаша жеткілікті тез дамуға үлгермесе, онда бұған неге
отаршылдық көмектеспеді – Еуропа мен басқа да әлемді, барлық шығысты қоса,
біріктіріп байлаған – сол отаршылдық сауда. Әрине, сауда еуропалықтардың
қолында болды, сондықтан айналымнан табысты тап оларға әкелді. Бірақ, жаңа
айтып кеткеніміздей, шығыс та бай болды және сауда жүрісінен де кедей
болған жоқ, өйткені артық ақшаларымен бөліскен. Және бұдан басқа,
отаршылдық сауда тек қана, тіпті, қанша өзінің бүкіләлемдік байланыс айғағы
болса, сонша табыстары болмауы, бұл есепке қарызға алу мен дамудағы үдеу
мүмкіндігі болуы мүмкін. Неге бұл мүмкіндікпен Жапония ғана пайдалана алды,
сонда қалғандары бұны қалай пайдалана алмады? Немесе қаламады ма? Немесе
бұл мүмкіндікті, тіпті, байқамай қалды, оған назар аудармады? Неге?
Бұл сұрақтың жауабы анық, капитализм туралы, принциптің басқа сабында
сияқты, мемлекеттің дәстүрлі өктемділігін қабыл алмайтын және екінің бірі
ретінде жеке меншік және еркін нарық туралы дәстүрлі шығыста бір де бір сөз
бола алмады. Ол үшін шарттар болмады. Жапонияның сирек кездесетін
жағдайларында ғана бұндай түрдегі шарттар пайда болған, және де бірден
емес. Жапон феодализмі мен жердің конфуциалисшіл мәдениетінің тамаша
дайындығына қарамастан, тек 2-3 ғасыры ғана, жасырын болса да, еуропалық
отаршылдарымен (голландтар және голланд ғылымы)аса жігермен жасалған
байланыс, капиталистік көктеулермен жапон жерлері көктей бастағаны туралы
айтып кеткен жөн.[7, б, 174].
Сайып келгенде, отаршылдық пен капитализмнің байланысы Жапония
жағдайында өзінің ролін атқарды. Ал басқа жағдайларда бұл байланыс дәстүрлі
шығыстың қоғам мен мемлекетке қолданылған пікірлердің қисыны бойынша жұмыс
істей алмайтынын күтуге болатын еді. Отаршылдардың бағытталған әрекетімен
еуропалық жолбарыстың капитализмының жолына қандай жағдай болса да күткен
екпінмен еуропалықтардың отаршылдық өктемдігі дағдылы тазаламады немесе
дерлік дағдылы. Керісінше, ол шығыстың дәстүрлі құрылымдарының ашулы
қарсылығы қуатты жауап толқынды тудырғаны сонша тіпті біздің күндерімізде
екінші мыңжылдықтың соңында қалай және қашан дамытпалы шығыстың
еурокапиталистік стандартқа жететінін, негізделген болжамды беру қиын –
егер бұл тіпті қол жетерлік болса.
Елдер және күншығыс халықтарының өмiрiнiң үйреншiктi нормаларының
отаршылдық басып кiруге және сынуына кедергiнiң қуатты жауап толқыны бiрден
пайда болған жоқ. Отаршылдықтың алғашқы кезеңдерінде, ХҮІ-ХҮІІІ
ғасырларда, әзірге шығыс еуропалық капиталдың ауыр қолын керегіндей әлі
сезген жоқ, оны, мүмкінді, дәнеңені нышан бермеді. Барлығы соңыра
басталды, ХІХ ғасырда, және ХХ ғасырда ерекше күшпен айқындалды. Сол туралы
міне, сонымен қатар өмірдің нормаларымен және қағидаларымен формада
өлшегiштердiң бөтен шығыстары бар отаршылдардың ожар басып кiруiне қарсы
дәстүрлi шығыс құрылымдарының iшкi наразылығын пiсетiн [8, б. 135].
ХІХ ғасырды ортасында, дамыған Еуропа елдерінің күшті қысымына Осман
империясы ұшырады. Бұл кезеңде Осман империясының бөлігі болып, ресми
саналған Леваната елдері (Ирак, Сирия, Ливан, Палестина) батыс
державаларының – Францияның, Англияның, Германияның белсенді ену аймағы
болды. Бұл кезеңде Иран тек қана экономикалық емес, сонымен қатар саяси
дербестікті жоғалтты. ХІХ ғасырдың соңында оның аумағы Англия мен Ресейдің
арасындағы ықпалдың саласында бөлінген. Сайып келгенде, ХІХ ғасырда
шығыстың барлық елдері дерлік сол немесе басқа формаға түсті, отаршылдыққа
немесе жартылай отаршылдыққа айналған өте күшті капиталистік елге
байланысты.
2 АЗИЯ ЖӘНЕ АФРИКА ЕЛДЕРІНДЕГІ ҰЛТ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСТАР
2.1. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Үндіқытай мен
Үндістандағы ұлт-азаттық қозғалыстың себептері мен зардаптары.
Көршілері сияқты, олармен бірге Үндістан мен Индонезия, Үндіқытай
елдері еуропалықтардың отаршылдық өктемділігінін объектісі боп, ертерек
болды. Португалдық отаршылдықтың бірінші толқыны шекарада, ХҮІ – ХҮІІ
ғасырларда, бирмалық Ава мен Пегу мемлекеттерін, тайлық Сиам және әсіресеі
малайлық сұлтанаттарды елеулі қозғады. Бұл жерде ұзақ болмаған және қол
жеткізілмеген көрінетін жетістіктерді, португалдықтар ХҮІІІ ғасырда
отаршылдықтың екінші орындағы голланд толқынына жол берді Үндіқытайдың
басқа елдерін шамалы ғана жігермен тигізген, голланд отаршылдық саудасы,
Индонезиямен көршілес, Малайға ерекше көңіл бөлді. Дәл бұл жерде голландық
Ост-Үнді серіктестігі жердің үстіндегі бұғаздарға саяси бақылау үшін
маңызды соғыстарды жүргізді. ХҮІІІ ғасырдың соңында бұл әскерлер
серіктестікті табыстарға әкелді, бірақ бұл жетістіктің жемістерін, 1824
жылы бекітілген Лондондық келісім шарт бойынша, голландықтарды Малайдан
ығыстырған ағылшындар алды.
Ағылшындар француздар сияқты, ХҮІІ ғасырда өздерінің отаршылдық
саудасын Үндіқытайда белсенді өркендете бастаған. Француз миссионерлері
католиктік діні уағыздады, ағылшын және француз Ост-үнді серіктестіктері
өзінің экономикалық және саяси ұстанымды Бирмада, Сиамда бекітуге ұмтылды.
Дегенмен, Франция ұстанымдары босаңсыды, Франция төңкерісінің салдарынан,
кейін, ХҮІІІ ғасырдың соңында іс жүзінен мүлдем түйістірді. Англия,
керісінше, ХҮІІІ ғасырдан бастап, Үндіқытай елдеріне, әсіресе, Бимаға,
Малайға және Сиамға, өзінің толғанысын елеулі күшейтті.
Үндіқытай елдеріне, бұл елдерге бірінші католиктік миссионер-
француздардың пайда болуымен, француз ықпалының толғанысы ХҮІІ ғасырдан
басталды. Француз уағыздаушылары және епископтардың басқаруымен, католик
тапсырмаларының саны XVIII ғасырда үлкейдi, және де бұл уақытта осында
француз тауарларының аз емес саны белсенді жұмыс істеді. ХҮІІІ ғасырдың
аяғындағы тэйшон көтерілісімен қатысты саяси дағдарыс, Вьетнам ісіндегі
француздардың араласуына үлкен сылтау боп, қызмет істеді: 1774 жылы
викария лауазымында ресми тағайындалған Франция өкілі епископ Пиньо де
Беэн Нгуен Аняны тағынан құлатылған ауыртпалықтарға қатысты, және Людовик
ХҮІ көмекке шағымданып, Үндіқытайдың әскери экспедициясының ұйымына қол
жеткізді. Әр түрлі себептермен, кенеттен болған Франция төңкерісін қоса,
барлығы бірнеше ондаған еріктілермен ғана болған, 1790 жылғы экпедиция
шағын болып шықты, ол Нгуен Аняның көрсеткен әскери және әскери-инженерлік
көмекте маңызды рол атқарды, оған ақыр соңында тэйшондарды жеңуге
көмектесті [9, б. 98].
Вьетнамдағы католиктік миссионерлерін сылтау ретінде пайдаланып, 1858
жылы француздар Дананг шығанағына әскер керуенін енгізді, ал 1859 жылы
Сайгонды тұтқындаған. Француздар Данангты қалдыруға және өздерінің күштерін
оңтүстікте, Кохинхинеде (Намбода), шоғырландыруға мәжбүр болғанда, елдердің
басқыншылығы күшті тойтарыс берді. 1862 жылы келісім шарт Кохинхинаның
батыс бөлігіндегі басқыншылықты француздармен бекітті, ал 1867 жылы қалған
бөліктер де аннексияланған. 1874 жылы бекітілген франк-вьетнамдық ресми
мойындалған келісім шарт бойынша, осыдан кейін Вьетнамның барлық оңтүстігі
француз отаршылдық әкімшілігінің басқаруында болды.
Француз отаршылдық әкімшілігінің бекітуі, Вьетнамға көршілес Камбоджа
мен Лаосқа француз қысымының күшейтуі үшін түрті болып тұрды. [10, б.
125].
Күшті Сиамның Камбоджаға қысым езгізінен құтылу үшін, король
француздардың көмегіне жүгінуге бел буды және Францияның Вьетнамдағы
бекітілген одағын іздей бастады. Бірақ, бұл жақындауға ұмтылғанды
пайдаланып, француз отаршылдық әкімшілігі 1863 жылы өзінің протекторатын
Анг Дуонга мирасқорына міндеттеді, формальді сылтау үшін Камбоджа мен
Вьетнамның (Камбоджамен шектескен, Кохинхины аннексиясынан кейін Франция
оның құқықты мирасқоры ретінде сөз сөйлей алуға болады деп есептеген)
вассалдық байланысы болды. Оның көршілерімен, әсіресе Сиаммен, елдің саяси
байланысына резидентті араласуы, Камбоджаға француздардың белсенді енуі
басталды. Камбоджаның іс жүзінде француз отарына айналуымен жұмыс аяқталды
(1884 жыл).
Камбоджаға француздардың енуі, сонымен бірге, олардың қозғалыс Лаос
жағына қарай үшін де дабыл болды. Луангарабангте француз консулы 1886 жылы
пайда болы, ал 1893 жылы Лаос француз проректораты болды. Меконг өзенінен
бастап, шығысқа қарай барлый аймақтар генерал-губернатор бастауымен
Үндіқытай одағы (Кохинхина отары және төрт проректорат – Аннам, Тонкий,
Камбоджа, Лаос) жасаған, Францияның саяси өктемділігі болды. Осымен,
Үндіқытайдың француздарымен отаршылығы осылай аяқталды. Отар игеру туралы
мәселе көтерілді.
Бес бөлігі, соның ішінен француз Үндіқытайы бөлінген, бірдей
болмағанын, байқау керек. Шаруашылық игеру үшін ең мешеу және жолы қиын
болған Камбоджа мен Лаос, ал күріш астықты жері ғана болмай, гевея өсіру
мен кәушіктің экспорт жері болған, ең тиімді жағдайды Кохинхина көрсетті.
Апиынға, тұзға және алкогольге монополия енгізілгеннен Вьетнамның оңтүстік
және солтүстік теміржол магистралін қоса, жол құрылысы басталды, көмір
өндіру мен оның экспорты кеңейтілді, шай мен кофе плантациялары жасалды.
Шекарада ХІХ – ХХ ғасырларда , француз Үндіқытайының өнеркәсібі, негізінде
Вьетнамда, үлкен пайыздар әкелген, тарифтар қанатының астына алған француз
капиталына мүмкіндік туғызған, француз кәсіпкерлерімен аз емес ақшалар
салды. Камбоджа мен Лаосағы кен өндіру өндірістеріне, сонымен қатар, бұл
протектораттағы плантациялық және жол құрылысына көп көңіл бөлінді.
Ежелгі мәдениет елдеріне отаршылдардың ожар басып кіруі, Вьетнамда өте
айқын және күшті форманы қабылдаған, олардың қарсылық көрсетпеуіне
мүмкіндік болмады. Ең алдымен, бұл императордың қорғауындағы қозғалыс, ХІХ
ғасырдың соңына келген кан выонг қарбаласы. Оның мәні, отаршыл үкіметтің
құлаған және жәбір көрген елді басқару аппаратының қолдауы мен тұрғынның
көпшілігімен. Вьетнамның қиын жолынының ауданының түкпіріне кеткен және
әдейі салынған бекіністе жанұясымен қорғанған Хам Нги императоры 80-нші
жылдың соңында өзінің ашық бағынбаушылығын бастады. 1888 жылы ұсталған Хам
Наи Алжирға айдалды, босатылған ауданмен жасалған атомдық басқару, 1897
жылдың келісімі қозғалыстың жетекшісіне, Де Тхам генералымен дербес
мақылдамағанша, басқыншылық он жылдар бойы тоқтамады. Шекарада, ХІХ-ХХ
ғасырларда, 1904 жылы өзі Вьетнам қоғамының жаңаруын жасаған, 1912 жылы
Вьетнам қоғамының қайта тууы қайта ұйымдастырған, Фан Бой Тяу сияқты, Де
Тхама әскерлері Вьетнамдағы, қайта туған ұлт азаттық қозғалыс үшін маңызды
қолдау болды.
Егер ХХ ғасырдың алғашқы он жылдығында Фан Бой Тяу басшылық еткен
қозғалыс жеткілікті батыл шаралар және колонизатор басшылығында міндеттеу
мақсатында және тәуелсіз мемлекеттерді жартылай уағыздаушы-жартылай
президент басшылығымен қалпына келтіру болса, сол жылдары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І – тарау Шығыс елдерін отарлау: тарихы және дамуы
1.1 ХҮІ-ХҮІІ ғ.ғ Шығыс елдерін отарлау
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Жаңа заман тарихы қарсаңындағы әлемнің саяси картасы және Шығысты
отарлау саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...11
ІІ – тарау Азия және Африка елдеріндегі Ұлт-азаттық қозғалыстар
2.1 ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Үндіқытай мен Үндістандағы
ұлт-азаттық қозғалыстың себептері мен зардаптары ... ... ... ..17
2.2 Африка елдеріндегі Ұлт-азаттық қозғалыстардың
күшеюі ... ... ... ... ... ..24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...33
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Отаршылдық (колония, латынша қоныс) түсінігі
антик заманында шалғайда немесе одан да әрі жерде орналасқан белгілі бір
қонысты атау үшін қолданған. Негізінен, ондай қоныстар егіншілерге неолит
дәуірінен бері белгілі болған, яғни нақ осылай неолиттік төңкеріс кезінде
ойкумена бойымен орналасқан болатын. Алайда біз нақты және тар мағынада бұл
сөзді қолдансақ, ол алдыңғы мағынасынан қарағанда өзгеше болады. Басқа
сөзбен айтқанда, бөгде жердегі белгілі бір меторополияның өзіне пайда
түсіру мақсатындағы фотпосты туралы сөз болмақ.
Бұрыннан Шығыс елдермен болған транзитті сауда қатынастары
еуропалықтарды Шығыс елдерінің байлықтары қызықтырды. Әсіресе Үндістан.
Транзиттік сауда еуропалықтарға өте қымбатқа түсетін, ал осы саудаға
төлейтін ақша жартылай кедей еуропалықтарда болған емес. Міне осы стимулдар
Үндістанға апарар арзан жолды іздеді. Бұл ізденіс олардың теңіз жолдарын
іздеуге итермеледі. Алайда теңіз жолын іздеу капиталистік экспансияның
өзінен оянған емес. Мысалы, Жаңа географиялық ашулардың негізі болған және
отаршылдықтың бастауын қойған Испания мен Португалияның саяси құрылысы
капиталистіктен әлі де алыс болған еді. Олар әлі қатаң феодалдық монархия
сатысында тұрған болатын. Біз білетіндей, отарлаудың нәтижесінде түскен
байлық пен олжа олардың капиталистік қоғамды жедел құруға жетелеген емес,
алайда бұл географиялық жаңа жерлердің ашылуы Еуропалықтардың жаңа жерлерге
барып, отарлау үрдісін жеделдетті деп айтуға болады.
Бұл тақырыптың өзектілігі – ХҮІ ғасырдан кейінгі отарлаудың кең
қарқында жүруі. Осы үрдісті Еуропаның Голландия, содан кейін Англия,
Франция елдері өз пайдасына шеше біліп, олар түскен пайданы өздерінің
елдерінің дамуына жұмсап, капиталистік жүйе құрды. Алайда отарлауға Ұлт-
азаттық қозғалыстар үлкен қиыншылық туғызды. Ұлт-азаттық қозғалыстар
отаршылардың сыртқы экономикалық эксплуатациясын бұзғанмен, отар иелерінің
экономикасына және капиталистік дамуға көп әсерін қалдырған емес.
Курстық жұмысын жазуда алға қойған мақсат - міндеттер:
Бұл курстық жұмыстың мақсаты – ХІХ-ХХ ғасырлардағы Шығыс елдерінде
болған Ұлт-азаттық күрестеріне тарихи анализ жасау болып келеді.
Қойылған мақсатты шешу үшін төмендегідей міндеттер қойылады:
-ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы Шығыс елдерін отарлау саясаты;
-Жаңа заманның бас кезіндегі әлемнің саяси картасы мен отарлық Шығыс
картасына анализ жасау;
-Азия елдеріндегі Ұлт-азаттық күрестің себебіне анализ беру;
-Үндістан мен Үндіқытайдағы ұлт-азаттық қозғалыстың себебі мен
нәтижесіне баға беру;
-Африканың Араб елдеріндегі ұлт-азаттық қозғалыстарына мән беру;
-Оңтүстік Африкадағы ұлт-азаттық қозғалыстың ерекшелігін көрсету;
Тарихнамалық зерттелу деңгейі: Өзінің мазмұны мен құрылымына қарай
тарихи деректемелерді бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады:
Бірінші топқа Шығыс елдеріндегі Ұлт-азаттық қозғалысқа үлкен анализ
берген Ресейлік ғалымдардың ғылыми еңбектері кіреді (монография,
диссертация, авторефераттар, мақалалар). Бұл еңбектерде әр ғалымның өзіндік
ойын біле отырып, тарихи процестің динамикасын нақты көрсетуге болады.
Екінші топқа аймақтың эволюциялық саяси жағдайдағы әлеуметтік-
экономикалыққұрылысын, мәдениетін және де басқа да өзгерістерін көрсететін
ғылыми еңбектер еді. Бұл топтағы А.Неклесстің Перспективы глобального
развития и место Африки в Новом мире, Л.С.Васильевтің История Востока,
А.М.Родригестің Новейшая история стран Азии и Африки және т.б еңбектерді
ерекше атауға болады.
Үшінші топқа ғылыми конференициялардағы, дөңгелек үстел, коллоквиум,
түрлі дискуссиядағы айтылған ойлар мен ғылыми мақалаларды көрсетуге болады.
Ондағы басты мәселе отарлау кезіндегі Шығыс елдерінің жағдайын көрсетеді.
Бұл топтың дерек көздерiнде полемиялық сипаттар жарық бейнеленген.
Пiкiрталас сұрақтары және өте қойылтылған түрдегi ықыластарды бекiтедi,
тарихи бiлiмнiң негiзгi даму беталыстарын мiнездейдi.
Ғылыми жаңашылдығы. 90-шы жылдардың бас кезінен АҚШ сыртқы және ішкі
саясатына байланысты бұрынғы мәліметтерді жоққа шығаратын көптеген
құжаттар мәлім бола бастады. Сонымен бірге Шығыс елдерін отарлауына
байланысты оны жан-жақтан сипаттайтын (экономика, әлеуметтік, идеологиялық,
саяси, әскери жақтарын) еңбектер шыға бастаған болатын. Бұл еңбектерде
отарлау бұрынғысынша бір жақты ғана сипатта емес, кең ауқымда мазмұндалатын
болды.
Курстық жұмыстың әдістемелік негізін түрлі анализ бен синтезді
жүйелеу, тарихи және объективті принциптер құрап отыр. Негізгі сұрақтарды
қарастырғанда жалпыға мәлім әдістер мен зерттеу принциптері қолданылды.
Бұл: аналитикалық, салыстыру, баяндау және т.б.
Теориялық және әдістемелік негізі. Жұмыстар орындаудың жанында тарихи
- салыстырмалы және құрылым-функционалдық әдiстер, социологиялық әдiстер
қолданған.
Бұл курстық жұмыстың объектісі – Шығыс елдерінің тарихы болып келеді.
Жұмыстың хронологиялық ауқымы – ХҮІ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас
кезі аралығында.
1. ШЫҒЫС ЕЛДЕРІН ОТАРЛАУ: ТАРИХЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1 ХҮІ-ХҮІІ ғ.ғ Шығыс елдерін отарлау саясаты.
Отардаудың сауда экспансиясы ХҮІ ғасырда басталған. Үндістанда,
Индонезияда және Африкада португалдықтардың, испандықтардың, кейін
голландықтар, ағылшындар мен француздардың отарлау экспанциясы ғасырдан
ғасырға кең жайыла бастады. Аздап Шығыстың басқа да аудандарын жаулап ала
бастады. ХҮІ ғасырдың басын отарлау саясатының бастауы деп айтуға болады.
Қандай да бір жағынан ол әрине солай болды. Отарлау саясаты дәстүрлі
Шығыстқа қандай да бір өзгешеліктер енгізбегенімен, қандай да бір
жаңашылдық әкелгені айдан айғақ. Алайда, оны Шығыс халқы қалай қабылдады
деген сауал туындайды?! Осы жаңашылдық қай кезде Шығыстың тарихының
дамуында жаңа серпініке әкелді
Сауда экспанициясы кезінде отарлау саясаты қатаң, ауыр түрде жаңа
территорияларды, форпосттарды тартып алумен, кей жерлердің (Африка мен
Индонезияның шағын бөлігі) халқын құлға айналдыру мен шаруашылықтың
деформациясымен сипатталды. Алайда бұл саясат Шығыстың кейбір елдерінде
ғана белсенді түрде жүрді. Сонымен бірге, дәстүрлі шығыс қауымдының
экономикасының да өзгеруі отарлаудың сауда экспанциясы жүргізген жоқ.
Отарлаушылардың басты мақсаты шығыстың қымбат бағалы заттар мен құлдары
ғана болды. Осылар ғана оларды қызықтырды. Бірақ олар ол үшін аз
төлегенімен, бірақ төледі. Күміс батыстан шығысқа қарай судай ақты,
керісінше емес, яғни сауда қатынастары болды. Бұл сауда теңдеу
болмағанымен, алайда бұл сол кездегі сауда болатын.
Сауда айырбасына Шығыс үйренген еді. Шығыстағы сауда кезінде зорлық,
зомбылық, адамдарды құлға айналдыру, жат жеоліктердің келуі осының бәрі
шығыс халқына жат болған емес. Тіпті Моңғол шапқыншылығы мен Ақсақ Темірдің
қанды жорықтарын да атап көрсек. Шыныда, отарлау Шығысқа үйреншікті емес
жаңашылдықтарды әкелді: ол адамдарды күнделікті ауыр жұмысқа салды, олар
әдетте қарумен, таяқпен серіктесіп келетін, яғни бұл жұмысты каторгалық
жұмыспен теңестірді. Осындай ауырлықты көбі көтере алмады, сондықтан
өлгендердің орнына жаңа құлдар керек болды.
Осы бәрі жаңалықтар сол кезде, ХҮІ-ХҮІІІ ғасырдар аралығында
болғанымен, оны толық жаңашылдық деп атауға болмайды. Алайда еңбекке мәжбүр
ету оның маңызды элемент болды.
Басқа iс - өнеркәсiптiк капитализмның колониалдық өктемдiк
жүргiзгендігінің XIX ғасырдағы сурет мүлдем бөп-бөлек. Метрополистан
фабрика тауарларының ағыны өткiзу нарығы және кемiнде бағалы шикiзат
көздерi еуропалық капитализм үшiн отар және шығыстың тәуелдi елдерi
бағалыға айналдыра бастады. Ауыз нарықтық байланыстар ендi анағұрлым
құйғыштады, (қоса және күмiс) олардың құралдың каналдары бойынша керi
бағытта жиiректер ақты. Бұл дәстүрлi шығыс қолөнерiнiң ойсырауы, сауданың
құлдырауы, сонымен бiрге болмыстың үйреншiктi нормаларының апаты және
басқамен iлесе берген. Оның саяси дағдарыстары, мемлекеттiк билiктiң
әлсiретуi және бұған сабақтас көп басқасы болды. Бұл мiне үйреншiктi
нормаларда және елдердiң өмiр жағдайы күншығыс халықтарының бiраз
кiргiзетiн мәндi жаңасы. Табиғи және колониализмның мерзiмiнiң аяғы ол
қайда онда тап көру керек әбден айқын бақылап отыратыны қисынды. Шығыс үшiн
негiзiнен, Африканы қоса, колониализмның мерзiмiнiң аяғы және сондықтан ең
маңызды оны тарих үшiн хронологиялық шекара тап болып табылады. Онда ол
шығыстың елi тәуелсiз болатында колониалдық тәуелдiлiктен босанып шыққанда
уақыт. Сондықтан шығыстың тарихының жаңа кезеңi негiзiнен шектеу керек
болатыны шеңберлер ретiнде колониализмның кезеңi бұл жерде тап ретiнде
ұсынылатын болып алады. Таң қаларлық емес, яғни XVI ғасыр ортасы - XX ғасыр
орта кезең аралығы. Бүкiләлемдiк-тарихи мән алатындығыменнен, дүниелiк
тарихқа шығыстың барлық қосқандықтарының жанында, XIX—XX ғасырларда күре
тамырға құйылатын, ұсынылатын шеңберлерде әсiресе аз тарихи олардан
байланатын қарағанда тарихи процесске теңбе-теңiрек жауап беретiнi анықтан-
анық.
Сонымен, сөз колониализмның мерзiмiндегі шығыс туралы кетедi. арлығы
жақсы бiледі және түсiнетін сияқты, шығыс үшiн колониализм деген не. Бiрақ
сол сияқты бастаулар туралы да колониалдық өктемдiк жүргiздiң
колониализмының феноменi шығыста әдетте сирек тек туралы мәселе қояды.
Сұрақ аралық сол ықыласты оған бөлiнгендей етiп тұрады [1, б. 86].
Отаршылдықтар тәжiрибе жүзеге асырған тарихи бiрiншi алымдысымен
финикиялықтар болды - оны сауда үшiн және теңiздер негiзгi жұмыс болды.
Финикиялықтар басқа мағынада - көне гректердiң негiзiн салушылары.
Финикиялықтар отаршылдықтар эстафетаны кейін гректерге тапсырды, сол -
римдiктерге. Уақыт отаршылдықтың сипаты бұл өйткенмен өзгерек
болғандығыменнен, сондай болып тектер процесстi қандай болса да дәрежелерде
кейiн таяу шығысты эллинизациялау Александрдың жорықтарын санауға болады.
Колониалдық анклавтар ғасырлар орташа мұндай Венеция немесе Генуя саудалық
республикалар сонымен бiрге Ганза түрiнiң саудалық одақтары құрды.
Қытайлықтар бұл турасында, онда Қытаймен байланысты қолдады, сан рет
финикиялық Карфаген немесе өз метрополистары бар грек Ольвиясының
тұрғындарына қарағанда тарырақ айтамыз. Қытай бiрақ том барлық жанында
қытайлықтарда тыс анклавтардың түрiнiң әкiмдiк тұйықталған ауылдары болмады
- олар әрдайым жергiлiктi құрылымға және тек қана ғасырлармен гармониялық
сыю жеткiлiктi оның әкiмшiлiк шеңберлерiндегi жалпы, рулық қауым және басқа
бiрлескен байланыстарын сақталды.
Арабтардың Африкасында бұл турасында - және жиекке ғана емес, Судан
қалаларындағы, қай оларын өзiңiзбен бiрге әкелетiн және түрi бойынша
алғашқы қаланың Африкаларында жасалатын араб - мұсылман құрылымды неткенмен
анық бейнеленген тап бұл қалалар бұл сөздiң толық мағыналарында араб анклав
болмады да. Олар африкалық мемлекеттiк бiлiмдердiң оны, Шығыс Африканың
жиегiнде Суданда жақтан жергiлiктi тұрғынның әсерiне арбаларға жылдам душар
болатын бөлiк болып қалыптасты және нәсiлдiк, этникалық, тiптi тiл
жоспарлары шамалы метрополисқа қатысты жаңа түрдiң бiлiм болып қалыптасты.
Қорытып айтқанда,Қытай көпестерi бар жағдайда және керiсiнше қытайлықтар
және (сонымен қатар басқа шығыс мемлекеттерiнiң өкiлдерi) арабтар бөгде
жерлерге өзiмен-өзi шығулармен сияқты толып қалуға көшiрiлген. Ресми
олардың қолдауларында қызықтырмадығана емес, тiптi оларларды тiптi сияқты
аяққа басты да мемлекеттер. Ол үшiн өз салмақты себептерi болды.
Бiрнеше рет ендi жоғары дәстүрлi шығыс мемлекетi және шығыс социумы
туралы сөз жүрдi. Дербес өзiмшiл кәсiпкерлiкпен базарға жөн тапқан сабақтас
саудагерлердiң мүдделерi шығыс мемлекетi үшiн әрдайым болды. Баждың
көпестерiмен алсын, параның оларынан алынсын - бұл оның жөнi басқа. Оның
жөнi басқа, мемлекетке қашан қалай не бiр бөгде аумақтағы өз ықпалы онда,
айтамыз, (Занзибарлық сұлтандық) шығыс африканың жиегiндегi Оман
маскатскимiмен тиiмдi кеңейткен. Бiрақ бұл ендiсi болды, отаршылдық емес,
жаулап алу, қосу, саяси өктемдiлiктiң жағдайларына байланысты және де, бұл
бөгде жерлерде бiр шығыс державасының басып кiру қабаттас болған барлық
басқа саяси оқиғаларға Суданда Альморавиж акцияларға да жатады. Айтып
кеткендей, орта ғасырдан Еуропа қалай қайта жаңғырудан кейiн құрылым жақын
көнелiкке аз емес дәрежесiнде болды және де (дербес өзiмшiл әрекеттiң
қолдауына бағыт) сол бағытта және барлық жылдамдатылғанырақ екпiндермен
дамыды.Еуропа бiртiндеп дефеодализацияланды: институттар және нормасының
туған феодализмдары ол тән зерлермен және феодалдық әмiршiлердiң
жалтырауымен, католик шоқынуын салтанаттықтармен бiрге өткен-кеткендi
ойлады. Ең алдымен, ауысымға өкiлдердiң барлық өскен когорталары деп
аталатын үшiншi жүрдi. Қала тұрғындарының ловиясы, кiмдiкi қызметi сорған
базарға бағытталып, әлем туралы кiмдiкi ұсыныстары протестантизмның пуритан
қаталдықтарына арқа сүйейтiн болды. Және бұл қозғалыстар дефеодализации
және шексiздiктiң алдыңғы жоспарына шығуды өзiмнiң айғағы тап сондай
процесстiң сыртқы әсер ету болуға азар көрiнетiн XV-XVI ғасырда күре
тамырға құйылатын әлi тiптi әлсiз болғандығымен болды. Еуропаның орта
ғасырдан кеш баяу, бiрақ барлық қанағаттандырмайтын екпiндермен алдында
капиталистiк болып қалыптасты.
Сонымен отаршылдық мағынаның бiздi метрополиске көшiрiп алған
тұйықталған әкiмдiк- автономды анклавтардың бөгде аумағындағы жасауы санау
керек болуға құнтты тығыз байланысқан. Олардан оның әсерлi және мүдделi
қолдау тiренген. Анықтан-анық анклавтар тектiң деген несi жасала алды және
дербес өзiмшiл кәсiпкерлiк тек қана қайда ондалар жүзеге асатындай жасалды
бастаушы ресми болып есептелдi және мемлекетпен мүдделi оның өркендеуiнде
белсене мадақталды. Ғасыр орташа да, көне көнелiкте де сауда-экономикалық
сипаттың отарлары сондықтан болар тек қана дерлiк еуропалықтармен жасалды
-. Отарлар мұндай түр тап және негiзiнде XV-XVI ғасырларда күре тамырға
құйылатын колониализм орын алатын бастау болды, басқа масштабтардың өзгерек
ретi ендi басқа формалармен және ажыратылған құбылыс. Туылған еуропалық
капитализмы бар бұл колониализмның байланысы әбден анық [2, б. 141].
Капитализмның генезисiнiң процессi - күрделi құбылыс және көп
жоспарлы. Тек қана генезистiң процессiнiң шарттардың бiрлерi Маркс бастапқы
қорланумен кезiнде атайтыны болса ескертуге болады. Басқа және тiптi
маңыздырақ қай протестант әдебiнiң М.Вебер талқыланылған пуритан рухы
мұндай жинақталуларды жасауға мүмкiндiк бердi. Сонымен қатар барлық
процесстi табысты жүрiстiң әрең ең маңызды факторымен және бастапқы қорлану
жеке алғанда бiздiң тақырыпқа өзi тiкелей қатынасты алатыны болды. Оларға
еуропалық емес топырақтарының отаршылдығының толқыны масштабтарға және
зардаптар бойынша тарихта бұрын көрiнбеген жаңа ерген ұлы географиялық
ашулар үлкен әсерін тигізді.
Колониализм әңгiмесі мынада бұл феномен әдетте кенет негативтi
қабылданады. Отаршылдық есебiнен жақын шеттер аралық сол тап кейде алыс
жақтағы аумақтар даму процессiнде адам баласының дамытуына аз емес үлестi
кiргiзетiн мәдениеттердiң өзара ықпалы келдi. Бұл қорытып айтқанда
колониализм терминмен түсiну керек болатынын және бiз неткен мағына бұдан
әрi операция жасайтынымызды сондықтан айқын анықтауға керек.
Сөздiң кең мағынасындағы колониализм - бұл онда туралы ескерткен
бүкiләлемдiк-тарихи мәннiң маңызды құбылысы. Бос тұрған немесе келтiрiлген
топырақтардың бұл шаруашылық игерулерi, қоғам өзiңiзбен бiрге үйреншiктi
оны ұйым үшiн әкелетiн мигранттардың ар жақтағы аумақтарына отыруы еңбек
және тұрмыс-салт және байырғы тұрғыны бар тiптi қарапайым емес
арақатынастар да кiрдi. Әдеттегiдей дамытуды баспалдақтың аласалауында.
Жаздау ұсталатын компоненттер жиыннан кейде ашылмалы-жабылмалы әрбiр нақты
ахуал шарттар және көп тәуелдi болатын жағдайлардың сирек кездесетiн ағым
жағдайы не бiрде өз нәтиже берiп құрады, соның iшiнде отардың ары қарай
тағдыры және оның тұрғындары. Нақты жағдайлардың барлық
қайталанбаушылықтарының жанында бар және бiрнеше негiзгi варианттарға
колониализмның феномендерiн түйiстiруге мүмкiндiк берген кейбiр ортақ
заңдылықтар ескеріледі.
Солардың бiрi - бiртiндеп игеру түкпiр бөгде, бiрақ аз-кем тығыз
ортақтық тұрғынның басым көпшiлiгiнiң жаңа аумағының меңгерiлген. Оны
құрайтын өзiмен болып табылатын көшiп келген-колонисттардың бос тұрған
немесе келтiрiлген топырақтары. Сонымен бiрге жергiлiктi тұрғындар олар
колонисттары бар қақтығыстардағы бiртiндеп қырылып немесе қырылып-жойылатын
шеттегi және жарамсызы жерлерге әдетте тықсырады. Осылай Солтүстiк
Америкасы, Австралия, Жаңа Зеландия меңгерiп қоныстандырған. Кейбiр
ескертумен бұл бұрғылардың оңтүстiк африкалық республикаларына да жатқызуға
болады. Егер Оңтүстiк Африканы, (процесске осы жағдайда маңызды ықпалдардың
нәсiлдерiнiң африкалық құлдардың Солтүстiк Америка әкелген негрлерiн 10%
қоспалар негiзiнен көрсетпедi) тұрғынның негiзiн түр болса, уақыты бар
топырақтар бұл еуропалық үлгi бойынша мемлекеттiк бiлiмдер өзi қосып
жасаған мигранттардың түсiнiктi әлеуметтiк генотибының өзiменiмен ретiнде
көшiргенi нақ сол белгiлi жай пайда болды.
Басқа нұсқасы - жаңа көшiп келгендердiң өркениет және мемлекеттiктiң
салмақты меншiктi дәстүрлерiне сонымен бiрге арқа сүйейтiн түбегейлi
жергiлiктi тұрғыны бар аудандарында миграция. Бұл вариант анағұрлым көп
қосқан және әр түрлi нұсқаларға өз кезегiнде бөлшектей алады. Бiрақ, тек
қана бiр маңызды бөлшекке типология күрделендiрмей көңiл аударамыз -
дамыған өркениет дәстүрiнiң берiктiгiне. Орталық және мұндай дәстүрдi
оңтүстiк Америкада болды, бiрақ ол берiк еместігін көрсеттi және аз емес
дәрежеде оның әлсiз Өркендерiмен отаршылдармен жойылған жеңiлдiгi
ұғындыратын [3, б. 190].
Егер отаршылдармен ықылас, ол қабылдансын болса, олардың күштi
капиталистiк тенденциялары және пуритан протестантизмының қуатты рухымен
емес, испандықтары португалдықтар қатынастардың феодалдық формаларының,
оларды ара-арасындағылары және католицизм басым болғанда, онда Оңтүстiк
және Орталық Американың латын жазуына көшiруi отаршылдыққа қарағанда
Солтүстіктегілерді басқа нәтижеге жеткiзетiн оңай түсiнгенiнде. Аз емес
дәрежеде де, үндiстер және негрлердi арқасында үйреншiктi әлеуметтiк
генотип та дамытуды дәстүр бойынша еуропалық емес жолын дамытуды бастапқы
нүктенiң деңгейi және анық басымдылық аласалау (африкалық негрлердi
үндiстер, көптiк, Еуропадан қоныс аударушыларының шамалы үлкен саны және,
мулаттар және аралас қандылардың басымдылығы нәтиже) тұрғынның басқа
құрамы, басқа дәстүрлер - арқасында салмақты элементтердiң қоныс
аударушылардың феодалдық дәстүрлерiндегi, сондай болып қарым-қатынастар
түрлерi ақырында келтiрдi. Әлеуметтiк қатынастардың формасының Латын
Америкасында гибридты пайда болағанын көрсетуге болады. Сонымен бiрге бiр
жағынан мұндай негрлер дiни және феодалдық жергiлiктi тұрғындар дұрыс
айтуға жоятыннан, еуропалық үлгiден сонымен бiрге әрекеттi индивидтың
энергиясын оның (ондай Солтүстік Америкада болды, содан соң Австралия, жаңа
Зеландияда, бұрғыларда) құқық арашалаушы жағдай жасайтын нарықтық байланыс
бағдарлалған өзiмшiл тенденциялар көне - капиталистiк бөлiндiлер ғана емес
шеттен алып пайдаланған. Басқа сөзбен айтқанда, дамытуды көне -
капиталистiк түрінен шыққан еуропалық дербес кәсiпкерлiк дәстүрге еншiнi
ептеген. Бар болғаны ойнаған өз рөлiн мейлi ең болмаса бар болу есебiненнен
еуропалық феодализм және дәстүрлi формалары бар католицизмның буданы
отаршылдықтың екiншi варианты iскер дамудың екпiндерi, қажеттi дағдылардың
еңбектерінің өндiруi және өйткенiнiң мүмкiндiк туғызбады. Отардың дамуына
бұл әлеует бұйырмады.
Үшiншi нұсқа - аудандарының отаршылдығы мекендеудiң шарттарының
еуропалықтары үшiн қолайсыз болды. Жергiлiктi тұрғынның бұл сирек жағдайда
саны көп болып, көп жағдайда тәуелсіз болды. Еуропалықтар Индонезияда,
Океанияда(дамыған шығыс бiр жағынан алда болды) Азиялық континентте некен-
саяқ Африкада барлық жерде орын алды. Тек қана қалай оған аз санды дақ
түсiрулермен толып қалды. Саяси әкiмшiлiк және мемлекеттiктiң әлсiздiгі бұл
жерлерде толық дерлiк жоқтығына отаршылдарға оңай көмектестi және бөгде
топырақтардың форпосттар, порттар, саудалық отарлар және тоқсандардың
жүйесiнiң формасында бекiсiн ғана емес, жабысып тұратын аудандардың барлық
жергiлiктi сауданы, түгелдей дерлiк шаруашылығына өз қолдарында алды және
еркiн нарықтық байланыстарының рөл материалдық мүдде ойнауға шешушi өз
қағидасын, өз ерiгiн ел кейде табандатқан тұрғындарға байлау да ең төменгi
жоғалтулармен болды. Уақытпен, бiрақ шамалы жылдам, бұл колониализмның
формалары өсiп кетуге және басқа, саяси өктемдiлiктiң түрi тауып ала алды.
Сонымен, төртiншi нұсқа, шығыс үшiн өте типтi. Бұл сол отаршылдар
дамыған ерте заманғы мәдениетi бар ел және мемлекеттiктiң бай дәстүрлерiмен
бiр нәрсеге тиетiнде көп жағдайлар. Бұл жерде үлкен рөл әр түрлi жағдайлар
ойнады: мысалы, отарлалатын ел, бекiнiс оны мемлекеттiк билiгiнiң нақты
күшi, және де дәстүрлi формалар не бiр, олардың нормалары бар шығыс
өркениетi және қағидалармен және көп басқа, соның iшiнде тарихтағы маңызды
рөл әрдайым ойнаған жағдай да Индияның шығысының елi байлық туралы
еуропалықтардың ұсыныстары болды. Ағылшындар аз емес дәрежедегi Индияда
бекiп ие болуды iстей алатынындығын байқады. Пайда болатын әлеуметтiк-саяси
жүйе тарихи бұл ненi мүмкiндiк туғызып жатқанда - олардан әлсiз саяси
өкiметтi ел, сондықтан болған. Шығыстың елдерi не бiр, туралы сөз болған,
(не тек қана XIX ғасыр) саяси қол астындағы метрополистар, әлi болуға
жеткiлiксiз болады. отаршылдықтарға тән төртiншi нұсқаны санау керек. Онда
мұндай елдердегi отаршылдары шарттардағы жұмыс iстедi: жергiлiктi
үкiметтермен меншiктi реттер бойынша өмiршең басқарылатын дамыған
отарланатын қоғамдар жеткiлiктi азшылық болатын.
Отаршылдар шеңберiнде төртiншi нұсқа(бiрiншi нұсқадай) еуропалық үлгi
бойынша құрылымды жасамауға (екiншi нұсқадай) гибридты құрылымды жасамауға,
өз дәрменiмен жай ғана баспауға және дәмдiлiктердiң аралдарында қалай мешеу
жергiлiктi тұрғынның өмiрi керектi жол бойынша жасалды. Ондай Африкада
бiржола бағыттай алмады (үшiншi нұсқа) тағы сол сияқтылар. Тек қана бұл
жерде сауда арқасында нарықтық айырбасты белсене жетiлдiруге пайда табуға
болады. Бірақ сонымен бiрге - еуропалықтар, ақшалай төлеу болу тиiстi,
тiптi айтарлықтай алтынмен және күмiспен болу тиiстi. Әйтсе де, еуропалық
қару әлi төлем ретiнде қабылданды, шығыс нарығы барлық - еуропалықтар XIX
ғасырға дейiн сол тауарларды қажетсiндi және оған ұсына алды. Ақша болу
керек болды. Осы уақытта мiне бұл жерде (оның асырау және ересектенуiн
аймақтық базасымен белгiлi бiр мағынада болғанның капитализмның генезис
процесске қатысты ұлы бүкiләлемдiк феномен қалай) сөздiң кең мағынасындағы
отаршылдықтың мәселесi және колониализмның шектелсiн және колониализмға тар
сұрасын, айтқандай, бұл сөздiң меншiктi мағынасында - нақ сол, ол барлық
жерде бүгiн сезiлетiн және бiрмәндi дерлiк негативтi бағаны алатын [4, б.
130].
Осылайша, Еуропа елдерi, дәстүрлі қағидаларда тұрақтанатын
салыстырғанда өңге әлемнiң үлкен артықшылықтары жаңғыртуды iске асырып
алды. Бұл артықшылықтар әскери потенциалда да айтылды. Барлау
экспедицияларымен өте дамыған Еуропа елдерi Ұлы географиялық ашуларды
iзiнше сабақтас басталған дәуiрмен шығыста колониалисттік өктемдiк
жүргiзді. Мешеулiкке байланысты өз дамытуын дәстүрлi өркениеттер бұл
өктемдiк жүргуге қарсы тұруға қабiлеттi емес болды және жеңiл олжаға өз
күштi жаулардан астам айналдырылды.
1.2 Жаңа заман тарихы қарсаңындағы әлемнің саяси картасы және Шығысты
отарлау саясаты
Келесі сөз, отаршылдыққа ұшыраған халықтардың көзқарасымен отаршылдық
деген не, жайлы кетеді. Бұл әрине отаршылдықтың бірінші және екінші
вариантқа (Америка, Австралия, Жаңа Зеландия және тағы басқалары) қатысты
болған, колонистердің жою мен бағындыруына тықсыруды объект болатын
жергілікті тұрғындарға да қатысты.. Бірақ көбінесе бұл отаршылдықтың
үшінші және әсіресе, төртінші варианттарға қатысты, яғни сөз жаппай қоныс
аударулары және жаңа ортақтықтың нашар келтірілген жерін игеру туралы емес,
мақсаты бар азшылықтар күшке нарықтық айырбастан пайдасын алуға және
жергiлiктi тұрғын өзiне мұндай құл сату адамгершiлiксiз құбылыстар туралы
ендi айтпай iстетуге арқа сүйейтiн пайдакүнем басып кiру туралы.
Пайдаға қуғынмен транзиттік сауда және жергілікті тұрғынның қанауы
және құл саудасы отаршыл-еуропалықтармен ойлап шығарылған жоқ туралы тағыда
ескерілеміз. Бұның бәрі бұрын да, оған дейіндер және олардан тәуелсіз де
болған. Кейде түріктің немесе арабтың, монғолдардың немесе парсылардың
құлдары болған тұтқынға түскен еуропалықтардың өздерін де сатқан. Сондықтан
тек қана капиталистік Еуропаның шымылдықтың алдына шығуға қатысты
феноменнің мінездемесі ескеріледі, колониалдық өктемдік объектісі жараған
елдердегі өкілдері, негізінде, дәстүрлі әдістермен жұмыс істеді, бірақта
энергиямен және капиталистік салуға көтерілген жаңа тән нысаналымен. Тап
сол, үйреншiктi сөз мағынасы бүгiнде колониализм болды, қандай жағдайда
болса да, бастапқы кезеңде.
Бірінші кезең, атанатын, ең алдымен португалдықтардың (Филиппинді
қоспағанда, шығыста испандықтар іс жүзінде болмады; айтылғандай,
Филиппиндар көптеген латын-американдық үлгіде дамыды) әрекетімен байланысты
және сандық қатынаста бұл әрекет ,бірінші кезекте, африкалық құл сатумен
қатысты, бір жағынан португалдықтар дәмділіктермен және раритеттермен бір
уақытта белсенді көңіл бөлсе де және Үндістандағы, Индонезиядағы, Цейлонда,
Қытай жиектеріндегі және т.б. алғашқы еуропалық саудалық факториялар тап
оларға жатады. Африкадағы және Азиядағы (Америкаға қарағанда) португалдық
отаршылдық (отаршылдықтың үшінші және төртінші варианттары) еуропалық
отаршылдықтың афроазиялық варианттары, кейіннен келе, ХІХ ғасырға дейін аз
емес шарада анықтады. Бірақ Шығыспен сауда, тіпті Африкамен (спірт туралы
енді айтпағанда, шыны моншақтар, арзан құрақтар айырбастың баламасы ретінде
жиі ітерге жүрді) қаражатты талап етті. Дәмділіктер қымбаттау болды, оларды
жеткізу- одан да қымбат. Күмістің орнына тауар айырбастауға жүретін, тіпті
қарулар да, сол күмістің бағасымен тұрды. Асыл металлды қайдан алуға
болады?
Бұл сұрақты қоймаса да болар еді – оның жауабы жалпыға мәлім.
Шындығында, алтын мен күмістің өзі ежелгі бай орталықтардың ,бірақ
құрылымы әлсіз өркениетті және мемлекетті, толық қиратуына түрткі болатын
Америкадағы испандық-португал конкистадарлардың мұндай ашқарақтығын
туғызды. Португалдықтардың бұл американдық ағында еншісі көп болмағанымен –
негізгісі Испанияға тапты болды, ол колониалдық сауданың қаржыландыруы үшін
негіз болды, келесі тауар айналымы есебінен ойдағыдай дамытқан. [5, б.
154].
Колониалдық африка-азиялық саудадағы португал өктемдiлiгiнiң ғасыры аз
уақыт болды: Португалия еншісіндегі Африкадағы еуропалық колонистер және
әсіресе Азияда барлық өскен көлемдер және кеңінен территориялық саудалық
өктемдік шапшаң құлады және ХҮІ ғасырдан кейін тіпті болмашы болды. Бірінші
орынға голландықтар шықты. ХҮІІ ғасыр, әсіресе оның бірінші жартысы
Шығыстағы Нидерланд ғасыры. ХҮІІ ғасырдың екінші жартысы, ағылшын –голланд
соғыстарының табыстарынан кейін, Голландияның жанында, оны біртіндеп
тықсырып, Англия болып қалыптасты.
Капиталистік даму жолында ойдағыдай жүрген Голландықтар еуропалық
державалардың арасында бірінші қатарда болған және олардың өздері Солтүстік
Американың отаршылдығында пуритандық рухпен белсенді түрде кәсіпкерлікпен
айналысып, Азия мен Африка құрлығында олар португалдықтарды ауыстырды.
Олардың әдістерінің португалдықтардан ерекшелігі шамалы ғана болды, олар да
африкалық және индонезиялық құлдарын сату саудасымен, дәмділіктерді сатып
алумен айналысты. Олардың өндіріс үшін плантация ұйымы. Расында,
голландықтар бірлескен Ост-Үнді серіктестігін – қуатты және метрополияның
саяси қанатының астына алынған әкімшілк-экономикалық ұйымы - 1602 жылы
орнатып, отаршылдықтың жаңартуына себепші болды. Оның мақсаты Шығыстағы
(голланд отарлары үшін 1621 жылы батыста, бастысы Америкада, Вест-Үнд
серіктестігі жасалды)барлық голланд отарларының табысты пайдалануы үшін
шарттардың ықшамдауы болды. Ұқсас ұйымдарды (Ост-Үнд серіктестігі)
ағылшындықтар да жасады, тіпті, одан да ертерек, 1600жылы, бірақ тек ХҮІІ
ғасырдың екінші жартысында ғана, ағылшындардың Үнді жиегінің шығыс және
батыстағы маңызды орынның нығайтылғынынан кейін, бұл серіктестік нақтылы
экономикалық орнықтылықты тауып алды, және, ең бастысы, кейбір әкімшілік
құқықтар – өз қарулы күштері мен әскери әрекеттің басқару мүмкіндігі, тіпті
ақшаны өрнектеу. Соңында, айтып кеткеніміздей, ағылшындық Ост-Үнд
серіктестігі Үндістандағы ағылшын отаршылдардың әкімшілік ұйытқысы болды
және де ХҮІІІ ғасырда ол барлық үкіметпен және парламентпен мұқият
тексерілді, ал 1858 жылы вице-корольден бастап, Англия өкілімен ресми
алмастырылған өзінің тіршілігін тіпті тоқтатты.
Голланд және ағылшын Ост-Үнд серіктестігінің мысалында ХҮІ ғасырда
капиталистік сипатта сауда ұйымдарының шектелген әкімшілік ұнамдары аз
мөлшерде болғанын көруге болады. Тәжірибенің көрсетуінше, Үндістандағы
ағылшындар, Индонезиядағы голландтар өздерін нақты қожайындары деп сезіну
үшін мұндай құқық толық жеткілікті. Отаршылдық өктемдік жүргізілген жолға
кейін енген, Франция бұл жоспарда аз ғана, негізінде тек ХҮІІІ ғасырда,
үлгерді. Сонымен бірге 1789 жылғы төңкеріс қол жеткендерге апатқа
шалдығуына мүмкіндік туғызды: француздар кейбір өздерінің отаршылдық
иеліктерінен ығыстырлған, ең алдымен, ағылшындармен (Үндістанда,
Америкада). Негізінен ХҮІІ және ХҮІІІ ғасырлар аз емес экономикалық
пайданың бұл сауданың арқасында еуропалық отаршылдық сауданы белсенді
күшейту мен алу кезеңі болды.
Саудалық айналымнан ең оңай және түзу пайдалар ескеріледі. Ұзақ теңіз
жолындағы барлық шығындарға толы болды. Егер шығынды есептесек, онда олар
өте көрнекті болып шығады. Бірақ бағасында да үлкен айырмашылығы болды:
оларды өндірген және сатып алған жерлерден салыстырғанда Еуропада он есе
қымбат тұрды. Дегенмен, егер баланстасақ, (ақырында, тіпті, тек қана
дәмділіктермен ғана емес, сонымен бірге көпестердің өздері өндірісте де
қатал шектеді, және саудада бағаны ұшырып түсірмеу үшін сауда
жасады)Үндістаннан жоғарғы сапалы жүннен тоқылған және қағаз кездемелер,
кашмир шәлілері, индиго, қант, тіпті апиын жүретіні болады. Африкадан –
құлдар. Оның орнына не жүрді? Қару және шығыстың дамыған елдерінде
(әсіресе, дамымаған) сұранысқа ие болмаған анағұрлым кіші дәрежедегі кейбір
басқа тауарлар. Серіктестіктердің және барлық басқа да шығындар, төлемдер,
пара беріп сатып алулар және т.с.с. аз емес дәрежеде асыл металлмен
жамылды: кейбір есептеулер бойынша ХҮІІІ ғасырдың басында шығыс (шығысқа
Қайырымды Үміт мүйісінен ағылшын экспорты) саудасында тауарлардың еншісі
15 тең болды, қалғаны 45 металлға дәл келді.
Серіктестік және отаршылдық сауда шығынға жұмыс істегенін білдірмейді,
олар өздерінікін артығымен қайтарды, өйткені олардың саудалары тиімді іс
болды. Бірақ, дегенмен, Америкадағы испан-португалдық конкистадорлары
істеген тонауға ұқсас емес, бұл сауданың өзі болды.
Отаршылдық сауда адамдарды (құл сатумен) қаталдықпен және тәлкекпен
алып жүрсе-дағы, дегенмен, ең бастысы бұл емес. Шығыстың қаталдығы мен құл
сатуына баяғыдан дағдыланды. Еуропалық саудагерлер метрополияның белсенді
қолдауымен әкімдік ұйымға және бекітілуге ұмтылуымен жергілікті шығыс
көпестерінен принципті айырмашылығы болды. Шындығында, ХҮІІІ ғасырда
кейбір жерлерде (әсіресе Үндістанда) сезіле және ХІХ ғасырда ерекше күшпен
айқындала бастаған динамиканың тап сол тегі саяси-экономикалық сипаттың
отаршылдық өктемдігі жүргізген отаршылдық сауданың біртіндеп өзгеруі үшін
маңызды негіз болды.
Сонымен, Африканы қоса, дәстүрлі шығыста, отаршылдық отарлық саудадан
басталды, және де бұл саудалық өктемдік кезеңі аудан қатарында аумақты
басып алумен тек қана қорытынды бөлігінде ғана қабаттас болған, жеткілікті
ұзақ созылды. ХҮІ – ХҮІІ, бұл ғасырларда көбі өзгертілді, өзгерді, ең
алдымен, Еуропаның өзі. Капиталды бастапқы қорлану негіз қаланып,
отаршылдық талан-тараж оны елеулі байытты. Капитал өтпелі отаршылдық
сауданың кең көлеміндегі айналымына жіберген, барлық елдерді бұл нарыққа
әлемдік нарықтықтың қалыптасуы мен тартуы көмектескен. Еуропаның
капиталистік дамыуында қарқынды үдеудегі өз ролін айналымдағы табыс және
нарықтың жасауы ойнады, бұл дамыу, басында және белсенді жинағы Англияда,
әрі үлкенірек нарық сыйымдылығы және тауар айналымының үлкеюі өз кезегінде
табанды талап етті, соның ішінде отаршылдық сауда. Ағылшындар бақталас-
голландтардан, басқаларынан бұрын және табыстырақ ұтымды сауда шарттарын
қамтамасыз етулері үшін шығыста (ең алдымен Үндістанда) беки бастады,
ХҮІІІ ғасырда және әсіресе, ХІХ ғасырда енді онда өз саяси өктемділігіне
жете бастады. Капитализм мен отаршылдықтың арасындағы өзара байланысы анық
болдыШығыс елдері үшін отаршылдық өктемдігінің объектілері де сондай
байланыстың түрлеріне тән болды ма? Тым болмаса, кейбірулеріне?
Сұрақ шығыс отаршылдығының генезисінің мәселесімен толық соғыстырады.
Жақында ғана марксшiлдердiң аз емес саны әлi салыстырмалы түсiндiрiп
жатылатын уақыт болған бiрдеменi болдырды, яғни XVI-XVIII ғасырлар, күре
тамырға құйылатын, шығысқа сондай генезистiң процессi қарсаңында тұрды,
керек болса тек қана ол Еуропадан көп емес бұл артта қалған бұл процесс
ендi жүрiсте болды. Бір жағынан елеулі азайтқанмен, бүгін де ұқсас
көзқрастар мүлде жоғалған жоқ. Және оларға негіз бар секілді, өйткені
капитализм Жапонияда пайда болды. Ендеше, негізінен соған ұқсас шығыста
бола алды, және тек түсіну үшін сұрақ, тап соған кедергі болатын, басқа
елдерде неге бұл болмаған. Шығыстағы капитализмнің генезисімен барлық
мәселелеменің негізгі талдауына кейін қайтып келеміз.. Әзірге, басында
бірнеше рет қайталанғанға назар салайық. Азия мемлекеттерінің (Африка
туралы, әзірге, сөз болған жоқ) және өркениетті дамыған қоғамның арасында,
ХҮІ-ХҮІІ ғасырларда, шығыс Еуропадан кедейірек болған жоқ. Керісінше, ол
бай болды. Ұрланған Америкадан шығарылған асыл металлдар шығысқа қарай
жүрді. Отарлаушылардың тойымсыз көздерін өздеріне қарай тартқан, сол
құндылықтар мен раритеттер ғасырлар бойы шығыста сақталған. Өтпеліні қоса,
айтпақшы, Еуропаның барлық шығыс саудасын өз қолында ұстаған, шығыста
өзінің дәстүрлерімен бай сауда болған, отаршылдық дәуіріне дейін бұдан
біраз пайда тапқан. Зерттеушілердің мәліметі бойынша, Еуропаның кедей
жерлеріне қарағанда, шығыс үлкен көлемді азық бере алды, ал шығыс
тұрғындары еуропалықтарға қарағанда, өздерінің көлемінде жаманырақ тұрды.
Қорытып айтқанда, мамандардың мәліметі бойынша, ХҮ-ХҮІ ғасырларға дейін,
оның жоғарғы деңгейдегі мәдениетін айтпағанда, шығыс одан да бай және
жақсы тұрмыста болған.[6, б. 122].
Бірақ ,егер бұның барлығы тап солай болғанымен, сонымен қоса, шығыс
капитализм генезис процесінің қарсаңында немесе болды ,неге капитализм
шығыста белсенді дамымады? Және, егер сол шығыс капитализмі белгілі бір
себептермен еуропаша жеткілікті тез дамуға үлгермесе, онда бұған неге
отаршылдық көмектеспеді – Еуропа мен басқа да әлемді, барлық шығысты қоса,
біріктіріп байлаған – сол отаршылдық сауда. Әрине, сауда еуропалықтардың
қолында болды, сондықтан айналымнан табысты тап оларға әкелді. Бірақ, жаңа
айтып кеткеніміздей, шығыс та бай болды және сауда жүрісінен де кедей
болған жоқ, өйткені артық ақшаларымен бөліскен. Және бұдан басқа,
отаршылдық сауда тек қана, тіпті, қанша өзінің бүкіләлемдік байланыс айғағы
болса, сонша табыстары болмауы, бұл есепке қарызға алу мен дамудағы үдеу
мүмкіндігі болуы мүмкін. Неге бұл мүмкіндікпен Жапония ғана пайдалана алды,
сонда қалғандары бұны қалай пайдалана алмады? Немесе қаламады ма? Немесе
бұл мүмкіндікті, тіпті, байқамай қалды, оған назар аудармады? Неге?
Бұл сұрақтың жауабы анық, капитализм туралы, принциптің басқа сабында
сияқты, мемлекеттің дәстүрлі өктемділігін қабыл алмайтын және екінің бірі
ретінде жеке меншік және еркін нарық туралы дәстүрлі шығыста бір де бір сөз
бола алмады. Ол үшін шарттар болмады. Жапонияның сирек кездесетін
жағдайларында ғана бұндай түрдегі шарттар пайда болған, және де бірден
емес. Жапон феодализмі мен жердің конфуциалисшіл мәдениетінің тамаша
дайындығына қарамастан, тек 2-3 ғасыры ғана, жасырын болса да, еуропалық
отаршылдарымен (голландтар және голланд ғылымы)аса жігермен жасалған
байланыс, капиталистік көктеулермен жапон жерлері көктей бастағаны туралы
айтып кеткен жөн.[7, б, 174].
Сайып келгенде, отаршылдық пен капитализмнің байланысы Жапония
жағдайында өзінің ролін атқарды. Ал басқа жағдайларда бұл байланыс дәстүрлі
шығыстың қоғам мен мемлекетке қолданылған пікірлердің қисыны бойынша жұмыс
істей алмайтынын күтуге болатын еді. Отаршылдардың бағытталған әрекетімен
еуропалық жолбарыстың капитализмының жолына қандай жағдай болса да күткен
екпінмен еуропалықтардың отаршылдық өктемдігі дағдылы тазаламады немесе
дерлік дағдылы. Керісінше, ол шығыстың дәстүрлі құрылымдарының ашулы
қарсылығы қуатты жауап толқынды тудырғаны сонша тіпті біздің күндерімізде
екінші мыңжылдықтың соңында қалай және қашан дамытпалы шығыстың
еурокапиталистік стандартқа жететінін, негізделген болжамды беру қиын –
егер бұл тіпті қол жетерлік болса.
Елдер және күншығыс халықтарының өмiрiнiң үйреншiктi нормаларының
отаршылдық басып кiруге және сынуына кедергiнiң қуатты жауап толқыны бiрден
пайда болған жоқ. Отаршылдықтың алғашқы кезеңдерінде, ХҮІ-ХҮІІІ
ғасырларда, әзірге шығыс еуропалық капиталдың ауыр қолын керегіндей әлі
сезген жоқ, оны, мүмкінді, дәнеңені нышан бермеді. Барлығы соңыра
басталды, ХІХ ғасырда, және ХХ ғасырда ерекше күшпен айқындалды. Сол туралы
міне, сонымен қатар өмірдің нормаларымен және қағидаларымен формада
өлшегiштердiң бөтен шығыстары бар отаршылдардың ожар басып кiруiне қарсы
дәстүрлi шығыс құрылымдарының iшкi наразылығын пiсетiн [8, б. 135].
ХІХ ғасырды ортасында, дамыған Еуропа елдерінің күшті қысымына Осман
империясы ұшырады. Бұл кезеңде Осман империясының бөлігі болып, ресми
саналған Леваната елдері (Ирак, Сирия, Ливан, Палестина) батыс
державаларының – Францияның, Англияның, Германияның белсенді ену аймағы
болды. Бұл кезеңде Иран тек қана экономикалық емес, сонымен қатар саяси
дербестікті жоғалтты. ХІХ ғасырдың соңында оның аумағы Англия мен Ресейдің
арасындағы ықпалдың саласында бөлінген. Сайып келгенде, ХІХ ғасырда
шығыстың барлық елдері дерлік сол немесе басқа формаға түсті, отаршылдыққа
немесе жартылай отаршылдыққа айналған өте күшті капиталистік елге
байланысты.
2 АЗИЯ ЖӘНЕ АФРИКА ЕЛДЕРІНДЕГІ ҰЛТ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСТАР
2.1. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Үндіқытай мен
Үндістандағы ұлт-азаттық қозғалыстың себептері мен зардаптары.
Көршілері сияқты, олармен бірге Үндістан мен Индонезия, Үндіқытай
елдері еуропалықтардың отаршылдық өктемділігінін объектісі боп, ертерек
болды. Португалдық отаршылдықтың бірінші толқыны шекарада, ХҮІ – ХҮІІ
ғасырларда, бирмалық Ава мен Пегу мемлекеттерін, тайлық Сиам және әсіресеі
малайлық сұлтанаттарды елеулі қозғады. Бұл жерде ұзақ болмаған және қол
жеткізілмеген көрінетін жетістіктерді, португалдықтар ХҮІІІ ғасырда
отаршылдықтың екінші орындағы голланд толқынына жол берді Үндіқытайдың
басқа елдерін шамалы ғана жігермен тигізген, голланд отаршылдық саудасы,
Индонезиямен көршілес, Малайға ерекше көңіл бөлді. Дәл бұл жерде голландық
Ост-Үнді серіктестігі жердің үстіндегі бұғаздарға саяси бақылау үшін
маңызды соғыстарды жүргізді. ХҮІІІ ғасырдың соңында бұл әскерлер
серіктестікті табыстарға әкелді, бірақ бұл жетістіктің жемістерін, 1824
жылы бекітілген Лондондық келісім шарт бойынша, голландықтарды Малайдан
ығыстырған ағылшындар алды.
Ағылшындар француздар сияқты, ХҮІІ ғасырда өздерінің отаршылдық
саудасын Үндіқытайда белсенді өркендете бастаған. Француз миссионерлері
католиктік діні уағыздады, ағылшын және француз Ост-үнді серіктестіктері
өзінің экономикалық және саяси ұстанымды Бирмада, Сиамда бекітуге ұмтылды.
Дегенмен, Франция ұстанымдары босаңсыды, Франция төңкерісінің салдарынан,
кейін, ХҮІІІ ғасырдың соңында іс жүзінен мүлдем түйістірді. Англия,
керісінше, ХҮІІІ ғасырдан бастап, Үндіқытай елдеріне, әсіресе, Бимаға,
Малайға және Сиамға, өзінің толғанысын елеулі күшейтті.
Үндіқытай елдеріне, бұл елдерге бірінші католиктік миссионер-
француздардың пайда болуымен, француз ықпалының толғанысы ХҮІІ ғасырдан
басталды. Француз уағыздаушылары және епископтардың басқаруымен, католик
тапсырмаларының саны XVIII ғасырда үлкейдi, және де бұл уақытта осында
француз тауарларының аз емес саны белсенді жұмыс істеді. ХҮІІІ ғасырдың
аяғындағы тэйшон көтерілісімен қатысты саяси дағдарыс, Вьетнам ісіндегі
француздардың араласуына үлкен сылтау боп, қызмет істеді: 1774 жылы
викария лауазымында ресми тағайындалған Франция өкілі епископ Пиньо де
Беэн Нгуен Аняны тағынан құлатылған ауыртпалықтарға қатысты, және Людовик
ХҮІ көмекке шағымданып, Үндіқытайдың әскери экспедициясының ұйымына қол
жеткізді. Әр түрлі себептермен, кенеттен болған Франция төңкерісін қоса,
барлығы бірнеше ондаған еріктілермен ғана болған, 1790 жылғы экпедиция
шағын болып шықты, ол Нгуен Аняның көрсеткен әскери және әскери-инженерлік
көмекте маңызды рол атқарды, оған ақыр соңында тэйшондарды жеңуге
көмектесті [9, б. 98].
Вьетнамдағы католиктік миссионерлерін сылтау ретінде пайдаланып, 1858
жылы француздар Дананг шығанағына әскер керуенін енгізді, ал 1859 жылы
Сайгонды тұтқындаған. Француздар Данангты қалдыруға және өздерінің күштерін
оңтүстікте, Кохинхинеде (Намбода), шоғырландыруға мәжбүр болғанда, елдердің
басқыншылығы күшті тойтарыс берді. 1862 жылы келісім шарт Кохинхинаның
батыс бөлігіндегі басқыншылықты француздармен бекітті, ал 1867 жылы қалған
бөліктер де аннексияланған. 1874 жылы бекітілген франк-вьетнамдық ресми
мойындалған келісім шарт бойынша, осыдан кейін Вьетнамның барлық оңтүстігі
француз отаршылдық әкімшілігінің басқаруында болды.
Француз отаршылдық әкімшілігінің бекітуі, Вьетнамға көршілес Камбоджа
мен Лаосқа француз қысымының күшейтуі үшін түрті болып тұрды. [10, б.
125].
Күшті Сиамның Камбоджаға қысым езгізінен құтылу үшін, король
француздардың көмегіне жүгінуге бел буды және Францияның Вьетнамдағы
бекітілген одағын іздей бастады. Бірақ, бұл жақындауға ұмтылғанды
пайдаланып, француз отаршылдық әкімшілігі 1863 жылы өзінің протекторатын
Анг Дуонга мирасқорына міндеттеді, формальді сылтау үшін Камбоджа мен
Вьетнамның (Камбоджамен шектескен, Кохинхины аннексиясынан кейін Франция
оның құқықты мирасқоры ретінде сөз сөйлей алуға болады деп есептеген)
вассалдық байланысы болды. Оның көршілерімен, әсіресе Сиаммен, елдің саяси
байланысына резидентті араласуы, Камбоджаға француздардың белсенді енуі
басталды. Камбоджаның іс жүзінде француз отарына айналуымен жұмыс аяқталды
(1884 жыл).
Камбоджаға француздардың енуі, сонымен бірге, олардың қозғалыс Лаос
жағына қарай үшін де дабыл болды. Луангарабангте француз консулы 1886 жылы
пайда болы, ал 1893 жылы Лаос француз проректораты болды. Меконг өзенінен
бастап, шығысқа қарай барлый аймақтар генерал-губернатор бастауымен
Үндіқытай одағы (Кохинхина отары және төрт проректорат – Аннам, Тонкий,
Камбоджа, Лаос) жасаған, Францияның саяси өктемділігі болды. Осымен,
Үндіқытайдың француздарымен отаршылығы осылай аяқталды. Отар игеру туралы
мәселе көтерілді.
Бес бөлігі, соның ішінен француз Үндіқытайы бөлінген, бірдей
болмағанын, байқау керек. Шаруашылық игеру үшін ең мешеу және жолы қиын
болған Камбоджа мен Лаос, ал күріш астықты жері ғана болмай, гевея өсіру
мен кәушіктің экспорт жері болған, ең тиімді жағдайды Кохинхина көрсетті.
Апиынға, тұзға және алкогольге монополия енгізілгеннен Вьетнамның оңтүстік
және солтүстік теміржол магистралін қоса, жол құрылысы басталды, көмір
өндіру мен оның экспорты кеңейтілді, шай мен кофе плантациялары жасалды.
Шекарада ХІХ – ХХ ғасырларда , француз Үндіқытайының өнеркәсібі, негізінде
Вьетнамда, үлкен пайыздар әкелген, тарифтар қанатының астына алған француз
капиталына мүмкіндік туғызған, француз кәсіпкерлерімен аз емес ақшалар
салды. Камбоджа мен Лаосағы кен өндіру өндірістеріне, сонымен қатар, бұл
протектораттағы плантациялық және жол құрылысына көп көңіл бөлінді.
Ежелгі мәдениет елдеріне отаршылдардың ожар басып кіруі, Вьетнамда өте
айқын және күшті форманы қабылдаған, олардың қарсылық көрсетпеуіне
мүмкіндік болмады. Ең алдымен, бұл императордың қорғауындағы қозғалыс, ХІХ
ғасырдың соңына келген кан выонг қарбаласы. Оның мәні, отаршыл үкіметтің
құлаған және жәбір көрген елді басқару аппаратының қолдауы мен тұрғынның
көпшілігімен. Вьетнамның қиын жолынының ауданының түкпіріне кеткен және
әдейі салынған бекіністе жанұясымен қорғанған Хам Нги императоры 80-нші
жылдың соңында өзінің ашық бағынбаушылығын бастады. 1888 жылы ұсталған Хам
Наи Алжирға айдалды, босатылған ауданмен жасалған атомдық басқару, 1897
жылдың келісімі қозғалыстың жетекшісіне, Де Тхам генералымен дербес
мақылдамағанша, басқыншылық он жылдар бойы тоқтамады. Шекарада, ХІХ-ХХ
ғасырларда, 1904 жылы өзі Вьетнам қоғамының жаңаруын жасаған, 1912 жылы
Вьетнам қоғамының қайта тууы қайта ұйымдастырған, Фан Бой Тяу сияқты, Де
Тхама әскерлері Вьетнамдағы, қайта туған ұлт азаттық қозғалыс үшін маңызды
қолдау болды.
Егер ХХ ғасырдың алғашқы он жылдығында Фан Бой Тяу басшылық еткен
қозғалыс жеткілікті батыл шаралар және колонизатор басшылығында міндеттеу
мақсатында және тәуелсіз мемлекеттерді жартылай уағыздаушы-жартылай
президент басшылығымен қалпына келтіру болса, сол жылдары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz