Үшінші дүниежүзілік валюта жүйесі
Мазмұны
Кіріспе
3
1. Халықаралық қордағы валюта жүйесі туралы жалпы ұғым.
1.1 Халықаралық валюталық жүйе және оның түрлері
5
1.2 Халықаралық қордағы валюта бірлігі және әлем елдерінің
валюта жүйесі
8
1.3 Халықаралық валюта қоры және несие қатынастарының
қалыптасуы және дамуы
13
2. Валюта – несие қатынастары және валюталық қордың
халықаралық қатынастарда алатын орны мен қызметі.
2.1 Халықаралық валюта қоры және несие қатынастарының
қалыптасуы мен дамуы
17
2.2 Осы дәуірдегі валюта жүйесі және халықаралық валюталық қатынастарды
реттеу
22
2.3 Халықаралық валюталық қор және оның халықаралық қатынастарда алатын
орны мен қызметі
28
Қорытынды
33
Қолданылған әдебиеттер
36
Кіріспе
Экономикамызда мемлекеттің саяси деңгейінің жақсаруы және экономиканың
өсуі және оның дамыған елдер қатарына қосылу үшін жасалған әрекеттері
бұның барлығы мемлекеттің өркендеуін көрсетеді. Біз еліміз сонымен қатар
артта қалған елдер, экономикасы нашар мемлекеттердің әл- ауқатын
жағдайын жақсарту және экономикасының өсуіне көмек ретінде немесе несие
ретінде халықаралық валюталық қор несие бөліп отырады. Сонымен қатар ХВҚ
халықаралық деңгейде әр елге ақша қаражатын бөле отырып оларға көмек
көрсетеді. ХВҚ әр елдің бір бірімен сауда-саттық жасауға , ұлттық
шаруашылықтың дамуына және жекелеген елдің немесе барлық елдердің сыртқы
міндеттемелерін ыңғайлы төлем құралдарымен үздіксіз төлеу мүмкіндігін
жүзеге асырады.
Халықаралық валюталық қоры мемлекеттер арасындағы, валюта саясатын
реттей отырып , мемлекеттер арасындағы байланысты бір жүйе ретінде
біріктіруге зор үлесін қосады. Сол сиақты қазіргі таңда валюталық қордың
әр мемлекеттегі үлесі , валюта бағамы , категориялары және оның халықаралық
қатынастағы орны мен қызметтері қандай , ол қандай мақсатта, қандай жүйеде
жүзеге асырылып жатыр яғни осы барлық сұрақтарға жауап ретінде осы
мәселелерді қарастыру керек.
Халықаралық экономикалық қарым қатынастарында қолданылатын
ақшалар валюта болып саналады.
Халықаралық валюталық қарым қатынасты – валютаның әлем
шаруашылығында жұмыс істеу кезінде пайда болатын және ұлттық
шаруашылықтардың жұмыстардың нәтижелерімен өзара айырбасына қызмет
көрсететін қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Ұлттық валюталық жүйесі
әлемдік валюталық жүйесімен байланысты.
Әлемдік валюталық жүйесі – мемлекетаралық келісім шарттармен
бекітілген , әлемдік шаруашылық негізінде құрылған халықаралық валюта
қатынастарын ұйымдастыру пішіні.
Егер ұлттық валюта жүйесі - ұлттық валюта негізінде жұмыс істесе,
әлемдік валюта жүйесі – бір немесе бірнеше несие резервтік валюта немесе
халықаралық шот бірліктері негізінде жұмыс істейді.
Валюта - әр бір мемлекеттің қаржылық жоспарын реттеп отырады. Елдегі
валюта жүйесі сонымен қатар әлемдік валюталық қатынастар және валюталық
қор оның қызметі мен мақсаты, ерекшеліктерін анықтау ең маңызда мәселе
болып табылады. Міне осы мәселелер бойынша шешу жолдарын қарастырамыз
яғни берілген курстық жұмыстың тақырыбы бойынша біздің ұсынысымыз
өзекті деп санаймын.
Курстық жұмыстың мақсаты; Халықаралық валюта қорын оның ұйымдастыру
негіздерін, валюта қорының құрылымын және валюталық қордың халықаралық
қатынастарда алатын орны мен ерекшелігін, қызметін зерттеу.
Курстық жұмыс бойынша бірнеше міндеттемелер туындайды.
- валюталық жүйе және оның түрлерін анықтау,
- халықаралық қордағы валюта бірлігін және оның тарихи маңыздылығын
көрсету,
- валюталық жүйе эволюциясын зерттеу,
- валюталық қатынастарды реттеу,
- халықаралық қатынастарда алатын орнын бағалау, тәсілдерін табу.
Курстық жұмыстың объектісі; Әлемдегі барлық мемлекеттердің еңбекке
қабілеті бар барлық жұмыс күші.
Ұлттық валюталық жүйе – ұлттық заңдармен бекітілген мемлекеттің
ақша жүйесінің бөлігі болып саналатын мемлекеттегі валюталық қарым
қатынастарының ұйымдастыру пішіні.
Халықаралық валюталық қорына ұлттық валюта жүйесін бір бөлімшесі
ретінде қарастырамыз. Сол себептен осы валюталық жүйе бойынша Елбасымыз
Н.Ә Назарбаев өзінің Қазақстан – 2030 стратегиясында Ақша - несие
саясаты жайлы нұсқау берген. Осы стратегия бойынша Ақша несие жүйесінің
бір бөлімі ретінде валюта қорына мынадай жолдау көрсеткен.
Алтын валюта резервтері бойынша мақсатты көрсеткіштерден инфляция
бойынша көрсеткіштерге көшу, дамыған елдердің орталық банкілері
қызметінің стандартына одан әрі дамыту қойылған міндеттердің ойдағыдай
орындалуын қажетті шарттарының бірі Үкімет пен Ұлттық банк қызметін ,
әсіресе инфляцияның төменгі деңгейін қамтамассыз ету және қаржы
рыноктарын дамыту мақсатында ақша айналымын реттеу саласында тығыз
үйлестіру. {Қазақстан -2030. Ақша -несие саясаты.Ел президентінің Қазақстан
халқына жолдауы} Алматы қаласы (57бет)
Сонымен қатар халықаралық валюталық қоры және валюта жүйесі бойынша
,бірнеше ғалымдар өз еңбектерінде қарастырады. Зерттеу деңгейі – біздің
қарастырып отырған тақырыбымыз бойынша бірнеше ғалымдармен профессорлар,
экономика ғылымының докторлары өз еңбектерінде жазып қалдырған. Атап
айтқанда: Б.А Көшенова – Ақша несие банктер және валюта қатынастары ,
Қазақстан Республикасының корреспондент мүшесі, экономика ғылымының
докторы, профессор – Ғ.С Сейітқасымов, экономика ғылымының кандидаты, аға
оқытушы - С.Б Мақыш, Д.Т Бохаев, М.О Алтаева, М.К Бункин – негізгі валюта
қатынастары, А.М Семенов – валюта қатынастары.
Құрылымы. Біздің курстық жұмысымыз екі негізгі тараудан тұрады,
бірінші бөлім Халықаралық қордағы валюта бірлігі туралы жалпы ұғым. Бірінші
тарудың өзі үш бөлімшеден тұрады. 1.1 бөлім – Валюталық жүйе және оның
түрлері. 1.2 бөлім – Халықаралық қордағы валюта бірлігі және әлем елдерінің
валюта жүйесінің дамуы. 1.3 Халықаралық валюталық қоры. Екінші бөлім -
Валюталық эволюция және Валютаның халықаралық қатынастарда алатын орны
мен қызметі. Екінші тарудың өзі үш бөлімнен тұрады. 2.1 – Дүниежүзілік
валюталық жүйе эволюциясы. 2.2 – Валюталық қатынастарды реттеу. 2.3 –
Валюталық қор және оның халықаралық қатынсатардағы қызметі туралы
баяндалады.
1. Халықаралық қордағы валюта жүйесі туралы жалпы ұғым
1. Халықаралық валюталық жүйе және оның түрлері
Халықаралық валюталық қатынастар –ұлттық шаруашылықтарының
қызметтерінің нәтижесінен өзара қызмет ететін және әлемдік шаруашылықтағы
валюталардың қызмет етуі барысында қалыптасқан қоғамдық қатынастар жүйесі.
Валюталық қатынастардың жекелеген элементтері ерте Грецияда және
Ертедегі Римде вексель түрінде пайда болған. Келесі даму кезеңіне
Лиондағы және Батыс Еуропа елдерінің басқа да сауда орталықтарында
ортағасырлық вексель жәрмеңкелері жатады. Мұнда аудармалы вексель (тратта)
бойынша есеп айырысулар жүргізілген.
Халықаралық валюталық қатынастар халықаралық экономикалық
қатынастарды жалғастырады. Валюталық қатынастардың жағдайы ұлттық және
әлемдік экономиканың дамуына, саяси тұрақтылыққа, елдер арасындағы
күштердің шекті қатынасына тәуелді болып келеді.
Валюта –бұл біріншіден, сол елдің ақша бірлігі; екіншіден шетел
мемлекетінің ақша белгілері; үшіншіден халықаралық есептесу бірліктері
және төлем құралы.
Валюталық жүйе-ұлттық заңдылықтармен немесе мемлекетаралық
келісімшарттармен бекітілген валюталық қатынастарды ұйымдастыру және
реттеу формасы.
Валюталық жүйелер үш түрге бөлінеді:
- Ұлттық валюталық жүйе
-Дүниежүзілік валюталық жүйе.
-Аймақтық немесе мемлекетаралық валюталық жүйе.
Тарихта ұлттық валюталық жүйе қалыптасқан.
Ұлттық валюталық жүйе-халықаралық төлем айналымын жүзеге асыратын,
ұдайы өндіріс процессіне қажетті валюталық ресурстарды құрайтын және оны
пайдалануға көмектесетін экономикалық қатар жиынтығын білдіреді.
Ұлттық валюталық жүйе –елдің ақша жүйесінің бір бөлігі. Оның
ерекшеліктері елдің құрамдас экономикалық және сыртқы экономикалық
байланыстардың даму дәрежесі мен жағдайына байланысты анықталады. Ұлттық
валюталық жүйе дүниежүзілік валюталық жүйемен тығыз байланысты.
Дүниежүзілік валюталық жүйе –халықаралық несие қаржы институттары мен
валюталық құралдарын қызмет етуін қамтамассыз ететін халықаралық
келісімшарттар мен мемлекетаралық құқықтық нормалар кешенін қамтиды.
Дүниежүзілік валюталық жүйе XIX ғасырлардың ортасына таман құрылған.
Дүниежүзілік валюталық жүйелердің қызмет ету сипаты мен тұрақтылығы
дүниежүзілік шаруашылықтың құрылымдық қағидаларының сәйкес келуі
дәрежесіне және алдыңғы қатарлы елдердің мүдделеріне байланысты болып
келеді.
Аймақтық валюталық жүйе өнеркәсібі дамыған елдердегі әлемдік валюталық
жүйе төңірегінде құрылады. Мысалы; Еуропалық валюталық жүйе (ЕВЖ)-бұл жүйе
Еуропалық қоғамдастыққа мүше елдердің валюта аумағында ұйымдастырылу
экономикалық формасындағы қатынастарды білдіреді.
Валюталық паритет-валюталық бағамның негізі болып табылатын заңды
тәртіпке белгіленетін екі валюта арасындағы шекті қатынасы. ХВҚ жарғысы
бойынша валюталық паритет СДР негізінде (арнайы қарыз алу құқығы)
белгіленеді.Егер де ұлттық валюталық жүйе ұлттық валютаға, яғни елдің ақша
бірлігіне негізделсе, ал дүниежүзілік валюталық жүйе –бір немесе бірнеше
резервтік валюталарға немесе халықаралық есептеу бірліктеріне негізделеді.
Резервтік валюта –басқа елдер үшін валюталық паритет немесе валюталық
бағамды анықтауда негіз ретінде қызмет ететін және валюталар бағамын реттеу
мақсатында валюталық интервенция жүргізуде пайдаланылатын халықаралық төлем
және резерв құралы қызметін атқаратын әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінің
еркін ауыстырылатын ұлттық валюталары.
Валюта бағамы , оның экономикаға әсері.
Халықаралық экономикалық операцияларды жүргізу үшін ұлттық валютаны
халықаралық төлем өлшеміне айырбастауы қажет. Айырбастау процесі белгілі
бір арақатынаспен жүргізіледі.
Әр түрлі мемлекеттердің ақша өлшемдерінің арақатынасы , яғни басқа
елдің (немесе халықаралық ақша өлшемінде) ақша өлшемімен көрсетілген
бір елдің ақша өлшемінің бағасы валюта бағамы деп аталады.
Валюта бағамы халықаралық валюталық есеп айырысу, несие қаржылық
операцияларды жүргізу үшін қажет. Мысалы, экспортшы (шығарушы) шетел
валютасымен түскен түсімді ұлттық валютаға айырбастайды, себебі басқа
елдің валютасы бұл мемлекеттің жерінде күнбе күнгі жағдайда ақша қаражаты
ретінде айналысқа түсетін құқы жоқ. Ал импортшы (әкелуші) шетелден сатып
алған тауарларға төлеу үшін шетел валютасые сатып алады. Валюта бағамы
қайта есептеу коэффициенті емес, ол шетел валютасымен немесе халықаралық
валюталық өлшемдермен (СДР,ЭКЮ) көрсетілген осы мемлекеттің ақша өлшемінің
бағасы. Валюта бағамы валюта нарығындағы сұраныс пен ұсыныс механизмі
арқылы күнбе күнгі айналым процесінде валюталарды салыстыру барысында
қалыптасады.
Валюта бағамының қалыптасуы –көп факторлы процесс. Валютаға сұраныс
пен ұсынысқа әсер ететін факторлар мыналар;
-инфляция қарқыны
- процент мөлшерінің деңгейі
- бағалы қағаздардың табыстылық деңгейі .
- төлем балансының деңгейі
Бұл факторлар елдің экономикалық жағдайын білдіретін факторлар. Мысалы,
егер басқа факторлар кері әсер етпесе, басқа елдермен салыстырғанда елдегі
инфляцияның қарқыны жоғары болған сайын, оның валютасының бағамы соғұрлым
төмен болады. Елдегі ақшаның инфляциялық құнсыздануы оның сатып алу
мүмкіндіктерін төмендетіп және валюта бағамының құлдырау тенденциясын
тудырады. Мемлекеттік активтік төлем балансында оның валютасына шетел
борышқорларының сұранысы артады. Сол кезде оның бағамының көтерілуі
мүмкін. Егер басқа мемлекеттерге қарағанда елде процент мөлшері жоғары
болса , онда ол шетел капиталының құйылуына, валютаға сұраныстың
көтерілуіне оның бағамының жоғарлауына әсер етуі мүмкін. Сонымен қатар
валюта бағамына әртүрлі саяси , саудагерлік , психологиялық факторларда
әсер етеді.
Әрбір мемлекет валюта бағамын реттеу әдістерінің әртүрін қолданады.
Ол әдістердің негізгілері мыналар;
-валюталық интервенция (орталық банктің ұлттық валютаға шетел валютасын
сатып алып-сатуы).
-орталық банктің ашық нарықтағы операциялары (бағалы қағаздарды сатып
алып, сатуы).
-орталық банктің проценттік мөлшер деңгейін және немесе міндетті
резервтер нормасын өзгертуі. Валюта бағамын белгілеу , яғни валюталарды
айырбастау пропорциясын қатынасын анықтауды валюталық котировка (баға
белгілеу) деп атайды. Валюта нарығында валюта бағасын белгілеудің екі
әдісі бар, тікелей және жанама. Тікелей катировка деп шетел валютасының
бағамын ұлттық валютамен көрсетуді айтады. Бұл әдіс көптеген мемлекеттерде
қолданылады. Ал жанама котировка деген ұлттық валютаның бағамын шетел
валютасының белгілі бір санының көрсетуі. Жанама котировка әдісін
Ұлыбритания , ал 1987ж бастап бірен-саран АҚШ қолдануда.
Банкаралық валюта нарығының операцияларында ұлттық валюталарды АҚШ
долларына қарап бағалау басымырақ , бұл доллардың халықаралық төлем және
резервтік құрал ретінде ролімен түсіндіріледі. Банктер сауда - өнеркәсіп
клиенттеріне валюта бағамын белгілегенде әдетте кросс-курсті негіз етіп
алады.
Кросс-курс ол екі валюта бағамдарының үшінші валютаға (әдетте АҚШ
долларына) қатысты арақатынасы. Мысалы, Егер Швейцария банкі Швейцарлық
франкінің ГФР маркасына қатысты бағамен анықтағысы келсе, онда оны марка
мен франк бағамдарын долларға алмастырумен шығарып алады.
Банктер сатушы және сатып алушы бағамдарын белгілейді. Сатушы бағамы-
ол банктің валютаны белгіленген бағамен сатуға дайындығы, ал сатып алушы
бағамы банктің валютаны сол бағамен сатып алуға дайындығы. Тікелей
котировка бойынша сатып алушы бағамынан , сатушы бағамы әрдайым жоғары.
Олардың арасындағы айырма банктің пайдасын құрайды.
Сондай-ақ ресми , банкаралық биржалық валюта котировкалары болады. Ресми
валюталық катировканы орталық банк жүргізеді. Ол есеп жүргізу мақсатында
кедендік төлемдерде , төлем балансын құрастырғанда қолданылады. Өнеркәсібі
дамыған елдерде валюталық операциялардың негізгі бөліктері биржадан тыс
банкаралық валюта нарығында өтетіндіктен, бұл елдердің ішкі нарықтағы
қолданатын негізгі бағамы банкаралық баға, банкаралық котировканы ірі
коммерциялық банктер белгілейді.
Валюта нарығына басқа қатысушылар бакаралық бағамға бейімделеді.
Ол банк клиенттері үшін баға белгілеу негізі ретінде қолданылады.
Жалпы валюта бағамының өзгеруі ел экономикасына екі жақты әсер етеді.
Ұлттық валюта бағамының төмендеуі әдетте, экспортшыға тиімді, себебі ол
қымбаттаған шетел валютасымен мысалы доллардан түскен түсімді арзандаған
ұлттық валютаға (егер 1долларға теңгенің бағамы 20теңгеден 25-ке дейін
төмендесе онда1долларға келетін үстеме 5теңгеге тең). Айырбастаған кезде
экспорттық сыйақы (үстеме)алады. Демек экспортшылар бағасы орташа әлемдік
бағадан төмен тауарларды алып кетуді кеңейту.
1.2 Халықаралық қордағы валюта бірлігі және әлем елдерінің валюта
жүйесі
1976-жылы Халықаралық валюта қорының Кингстондағы кезекті
кеңесінде, дүниежүзілік валюта жүйесінің жаңа негіздері қаланды. Ямайка
келісімдеріне сәйкес, халықаралық валюта механизмі ендігі уақытта
былайша құрылатын болды:
1. алтынның құн өлшемі ретінде және валюта құндарын анықтаушы
қызметі жойылды, сөйтіп бұдан былай алтын бағасы еркін анықталатын
кәдімгі тауарға айналды. Сонымен қатар, ол- ерекше өтімді тауар болып қала
берді. Қажет болған жағдайда алтын сатылады және одан түскен валюта
төлемдері үшін пайдаланылады;
2. СДР (special drawing right- SDR) қарыз алудың арнаулы құқығы
стандартының мақсаты- оны қорлық авуар жасап, басқа резервтік валюталардың
рольін төмендету;
3. әр елге ұлттық валюта құнының өздері таңдаған тәртібін орнықтыру
құқығы беріледі. Мемлекетаралық валюталық қатынастар, ұлттық ақша
бірліктерінің қалықтау құнына негізделеді, тербелу құны екі факторға
негізделеді:
а) валютаның ішкі ұлттық нарықтағы нақты сатып алу қабілетіне;
б) халықаралық нарықтардағы ұлттық валютаға сұраныс пен ұсыныстың
арақатысы байланысты болады.
90-жылдардың бас кезінде қалықтау құны факторын жүзеге асыруға
байланысты , халықаралық валюта жүйесін ұйымдастырудың күрделі үлгісі
пайда болды.
Ол үшін, біріншіден, жекелеген ұлттық валюталық өз құндарын анықтау
үшін, валюта бірліктерін таңдап алды, екіншіден, валюта құндарының тербелу
дәрежесі бірдей емес болғандықтан, тек жекелеген валюталардың құндары
ғана, белгіленген диапазонда тербеледі де, басқа валюталардың құндары
ғана еркін өзгере береді.
Ямайка келісімдеріне сәйкес қарыз алудың арнайы құқығы ұжымдық
валюта бірлігі есебінде қабылданды. 1969-жылы СДР қарапайым несие құралы
ретінде ғана құрылып, доллардың алтын мәніне сәйкестендірілді. 1974-жылдан
бастап, валюталардың қалықтау құны енгізілуіне байланысты СДР-дың алтын
мөлшері жойылды. Ендігі уақытта бұл- валюталық корзина арқылы анықталатын
болды. 1981 жылдан бастап СДР бес валюталар қосындысына (американдық
доллар, немістің маркасы, жапонның иенасы, француздың франкі, және
ағылшынның фунт стерлингісі) суйену арқылы есептеледі.
Валюталық корзина дегеніміз-бір валютаның орташа құнын басқа
валюталардың белгілі жиынтығына қатысты- өлшеу әдісі. Валюталық корзинаның
мөлшері, оның құрамындағы валюталарға және олардың долларға қатысты
нарықтық құнына тәуелді СДР пайыздар төлейді.
Әлем елдерінің валюта жүйесінің дамуы – бірінші дүниежүзілік валюта
жүйесі алтын монеталы стандарт негізінде құрылып, 1867жылы басшы елдердің
өкілдері қатысқан, Париж конференциясында мемлекетаралық келісімімен
заңды түрде рәсімделді.
Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде және одан кейін де кең тараған
валюта дағдарысы екінші дүниежүзілік валюта жүйесінің пайда болуына әкеп
соқтырады. Ол 1922 жылы Генуя халықаралық экономикалық конференциясында
қатысушы мемлекеттердің келісімімен рәсімделді. Бұл Генуя валюта жүйесі
конференциясында келісімге келуші, 30 елдің ақша жүйесі тәрізді, алтын
девизді стандартқа негізделіп құрылды. Ол девиздің принципі бойынша ,
банкноттар алтынға емес, вексельге және чекке , яғни девиздерге
айырбасталды. Девиз – кез-келген формадағы шетел валютасы. Екі дүниежүзілік
соғыстар аралығында –Iжәне II, Бреттон-Вудс конференциясына дейін резервтік
валюта статусы- айырбасталатын валюта ерекше атағы, ресми ешбір валютаға
бекітілген жок. Ал, ағылшын фунт стерлингі мен американдық доллар, осы
атақты бірінші болып алуға өзара шиеленіскен бәсекелесте таласып жатты.
Үшінші дүниежүзілік валюта жүйесі.
Өткен ғасырдың ортасына таяу, атап айтсақ, 1944-жылы 22 маусымда,
АҚШ-та БҰҰ-ның Бреттон-Вудс конференциясында заңды түрде резервтік валюта
статусы бекітілді.Онда алтын девиз стандартына негізделіп, девиздік валюта
ретінде американдық доллар мен фунт стерлинг қабылданды. Сонымен бірге,
алғашқы рет резервтік валюта статусы заңды түрде осы валюталарға
бекітілді. Бұл АҚШ пен Ұлыбританияның халықаралық қарызын өз ұлттық
валютасымен өтеулеріне мүмкіндік туғызды. 1949 жылы өзіне капиталистік
өнеркәсіп өндірісінің 54,6 пайызын,тауар экспортының 33 пайызын ресми алтын
резервінің 75пайызын щоғырландырған АҚШ-тың экономикалық басымдылығы және
оның бәсекелестері екінші дүниежүзілік соғыстың нәтижесінде әлсіреуі,
доллардың үстемдігін қамтамассыз етті. Батыс Еуропаның және Жапонияның аса
ауыр валюта –экономикалық жағдайы, сондай-ақ бұл мемлекеттердің АҚШ-қа
тәуелділігі, долларлық гегемония , олардағы доллардың өткір
жетіспеушілігінде, яғни долларлық аштықта көрініс тапты. Бреттон-Вудс
жүйесінің құрылымдық принциптері төмендегідей:
а) доллар мен фунт стерлингтің резервтік валюта ретіндегі статусты
бекітті;
б) ХВҚ- на мүше елдердің барлығы өз валютасын басқа валюталарға
алтын арқылы айырбастайды. Онда валютаның алтын паритеті және валюта
бағамы бекітіледі. Валюталардың нарықтық бағамы –доллар паритетінің плюс
, минус бір пайызға , Еуропа елдерінде –плюс , минус 0,75 пайызға ауытқуы
мүмкін;
в) шетел орталық банктерінің долларлық резервтері, алтынға
американдық қазыналық мекемесі арқылы ресми бағамен айырбасталады. ХВҚ-
ның негізгі қызметі –осы мемлекетаралық қорға мүше елдерінің валюта
паритетін, бағамдарын және басқа валюталарға еркін айырбасталуын бақылауды
қамтамассыз ету. Бреттон-Вудс жүйесі ширек ғасырдан астам уақыт
аралығында халықаралық еңбек бөлінісінің теңдеуіне және әлемдік нарықтың
қарқындап өсуіне ықпал етті. Дегенмен, бұл жүйе оған мүше елдердің
барлығына бірдей тең құқық бере алмады. Долларлық стандартты бекіткен
принциптерді АҚШ, басқа елдер есебіне , әлемде өз үстемдік позициясын
күшейтуге пайдаланды. Бреттон-Вудс валюта жүйесінің қайшылығы, ең алдымен
доллар мен фунт стерлингтің ұлттық сипаты және олардың халықаралық төлем
құралы ретінде қолданылуы біртіндеп жүйені әлсірете бастады. Осы кезде
Батыс Еуропа мен Жапонияның позициясы күшейді. 1971-1973 жылдары валюта
дағдарысы Бреттон-Вудс жүйесінің іс-жүзінде күйреуін жеделдетті.
Төртінші (қазіргі) дүниежүзілік валюта жүйесі.
Осы замандағы әлемдік валюта жүйесі 1976жылдың қаңтарында халықаралық
валюта қорына мүше мемлекеттердің Кинсингтонда қол-қойған келісімімен
дүниеге келіп, Ямайка валюта жүйесі деп аталды. Бұл жүйе, енді ешбір ұлттық
валюта жүйесіне негізделмей, тек заң жүйесінде бекітілген мемлекетаралық
принциптерге сүйенеді.Онда доллар ерекше орында болғанымен,ол бұрынғыдай
роль атқармайды. Жаңа жүйе-көп валюталы стандарт болып табылады. Ямайка
валюта жүйесінің бұрынғы жүйеден айырмашылығы –алтын өзінің монетарлық
қызмет атқаруын тоқтатты, Яғни енді бірде-бір валютаның құрамында алтын
жоқ. ХВҚ-ның өзгерген Жарғысына сәйкес алтын құн өлшемі ретінде және валюта
бағамын есептеуге де қолданбауы тиіс. Алтынның нақты бағасы болғандықтан ,
ол бұрынғыдай төтенше халықаралық ақша және аса сенімді резервтік актив
ретінде саналады. Қазіргі кезде мемлекеттердің аралық банктері және
тезавраторлар, шамамен 60мың тонна алтын сақтауда (әрқайсысында 34мың және
25мың тонна алтын бар). Алтын девизді стандарттың орнына және халықаралық
есеп айырысу құралы –СДР енгізілді. Ол валюталық паритет пен валюта
бағамының негізі деп жарияланды. Бағамы СДР мен анықталатын валюталар
саны жылдан-жылға азайды.СДР стандартының болашағы жоқ, оны қолдану аясы
негізінен ХВҚ-ның операцияларымен шектелуде. Доллардың Бреттон-Вудс
жүйесіндегі ресми резервтік валюта статусы алынып тасталса да, іс жүзінде
долларлық статус стандарт сақталуда. Валютаның шартты құнын анықтайтын
СДР-дың валюталық қаржысының 39 пайызы доллардың үлесіне тиеді. Әлемде
21 валюта долларға бекітілген.
Бреттон-Вудс жүйесінен ауысқан ХВҚ-ның міндеті- мемлекетаралық
валютаны реттеуді күшейту, мүше елдердің өзара тығыз қарым-қатынастығын
қамтамассыз ету, әлемде валютаның тұрақтылығына қол жеткізу үшін, әр
түрлі валюталық шектеулерді жою.
Қорытындылай келе, Ямайка валюта жүйесі, бұрынғы жүйемен
салыстырғанда, өзінің икемділігімен, төмен баланстарымен , валюта
бағамдарының тұрақсыздығына және әлемдегі күштердің жаңадан орналасуына
тез лайықтанды. Сонымен қатар, ол біраз қиындықтарды, мысалы ,СДР
стандартының тиімсіздігіне байланысты-алтын заңды түрде
демонстрациялаумен, оның іс жүзінде әлемдік төтенше статусын сақтауы
арасындағы қарама-қайшылық, өзгермелі валюталық бағам ережесінің
жетістігі және тағы басқа мәселелерді туғызды. Қазіргі кезде осы
мәселелерді шешу үшін, әлемдік үш орталықтың валюта экономикалық саясатын
үйлестіруді күшейту үшін және әлемдік валюта механизімін тұрақтандыру
үшін, Ямайка валюта жүйесін жетілдіретін жол іздестірілуде.
1979-жылы Еуропалық экономикалық одақтың шеңберінде, Батыс Еуропа
елдерінің интеграциялық процестерін дамытуға көмектесу мақсатында Еуропа
валюта жүйесі (Е.В.Ж) деп аталатын аймақтық валюта жүйесі құрылды. Бұл
жүйеге кіретін мемлекеттер ХВҚ-ның мүшелері болғандықтан, Е.В.Ж-сін
Әлемдік валюта жүйесінің құрылымдық бір бөлігі ретінде қарастыруға
болады. Солай болғанымен, оны Ямайка жүйесінде ажырататын бірсыпыра
ерекшеліктері бар.
Әлем валюта жүйелерінің басты ерекшеліктері- әлем елдерінде валюта
жүйесі- динамикалық дамушы жүйе, бұл жүйе –Батыс елдері
экономикасындағы, дүниежүзілік шаруашылықтағы өзгерістер мен
қажетіліктерге сәйкес бірте бірте өрістеді. Өз дамуы барысында ,
халықаралық валюта жүйесі негізгі төрт кезеңнен өтті және сол кезеңдер
халықаралық валюта жүйесінің төрт түрін сипаттайды.
Халықаралық валюта жүйесінің бірінші түрі-алтын стандарт деп аталады.
Бұл жүйе –XIX –ғасырдың соңына қарай қалыптасты. Ол кезде, бірқатар
мемлекеттердің валюталары ел ішіндегі нарықтарында алтынға еркін
айырбасталды.
Алтын стандарт жүйесінің негізгі белгілеріне мыналар жатады:
а) әрбір валюта бірлігінде белгілі алтын мөлшерінің болуы ;
б) валютаның алтынға айырбасталу мүмкіндігінің ел ішінде де мемлекет
шекарасынан тысқары жерлерде де сақталуы ;
в) алтын құймалардың монетаға айырбасталуы, алтынның еркін
экспортталуымен импортталуы және халықаралық алтын нарықтарында еркін
сатылуы;
г) алтынның ұлттық қоры мен ел ішіндегі ақша ұсынысы арасындағы
қатаң байланыстың болуы;
Алтын стандартқа негізделген халықаралық есептеулердің механизмін
қатаң курсы бойынша жүргізіледі. Алтын стандарттың басқа түрлеріне : алтын-
монета , алтын-құйма және алтын -девиз стандарттары жатады. Алтын
стандарттың бір түрінен екінші түріне көшу, дүниежүзілік капитализм
жүйесінің дамуы барысында жүзеге асып отырды.
Капиталистік шаруашылықты жүргізудің бірте-бірте күрделенуі,
дүниежүзілік шаруашылық байланыстарының кеңеюі мен тереңдеуі, экономикалық
дағдарыстардың циклдық қайталанулары –экономиканы реттеуді күшейтудің
объективті қажеттігін туғызып, мемлекеттің экономикалық процестерге
араласуын –күн тәртібіне қойды. Экономикаға мемлекеттің араласуының
күшеюі, алтын стандартпен анықталатын қатаң валюта курсының , реттелетін
өзара байланысты валюта курсына айнала бастауы әсер етеді.
Екінші жүйе-алтын девизді стандарт жүйесі 1922жылғы Генуя
конференциясы шешімінің нәтижесінде пайда болды. Кейінірек бұл шешімді
капиталисттік елдердің көпшілігі құптады. Алтын девизді стандарт
жағдайында , банкноттар алтынға емес, басқа елдердің девиздеріне
(банкноттар, вексельдер, чектер) айырбасталып, содан кейін ғана алтынға
ауыстырылатын болады. Девиз валюта ретінде –доллар мен фунт стерлинг
қабылданды. Алтын девизді стандарт-іс жүзінде, реттелетін валюта құны
жүйесінде, реттелетін валюта құны жүйесіне көшудің алғашқы қадамдары
еді.
Алтын валюталық стандарт жүйесі-XX-ғасырдың 30-жылдарында пайда болды
және 50-жылдардың соңына қарай толық қалыптасты. Бұл жүйе бойынша , қағаз
ақшаларды алтынға айырбастау тоқтатылады. Алтын валюталық стандарт жүйесі-
Бреттон-Вудс қаласында 1944-жылы өткен халықаралық конференцияда
қабылданып, өз күшіне кірді. Бреттон-Вудс валюта жүйесінің негізгі
белгілеріне мыналар жатады:
а) елдер арасындағы түпкілікті ақшалай есеп айырбасы қызметін-алтын
атқарады;
ә) әр түрлі елдердің валюталары құнының өлшемі ретінде және
халықаралық несие төлеу құралы болып американдық доллар бекітілді;
б) басқа елдердің орталық банктері мен үкімет мекемелері АҚШ-тың
қазыналықтарында-35 долларды бір трояндық унция мөлшеріндегі алтын құны
бойынша айырбастайды. Унция- ағылшын өлшем жүйесіндегі салмақ бірлігі.
Алтынның валюталық бағасы ретінде, ресми баға негізінде құйылып, 1988-
жылға дейін аса көп өзгерістерге ұшыраған жоқ;
в) валюталарды өзара салыстыру және оларды өзара айырбастау, алтын мен
доллар арқылы көрсетілген ресми валюталық паритеттер негізінде жүзеге
асырылады;
г) әрбір ел, өз валютасы құнының тұрақтылығын басқа бір елдердің
валюталарымен салыстырмалы жағдайда қамтамассыз етуге міндетті болады;
Валюталардың нарықтық құны, белгіленген алтын немесе доллар
паритеттерінен 1 пайыздан артық ауытқумаға тиіс. Паритеттерді өзгерту
жұмыстары, төлем балансы тұрақты түрде бұзылған жағдайда ғана
жүргізіледі;
д) мемлекетаралық валюталық қатынастарды реттеу Бреттон-Вудс
конференциясында құрылған халықаралық валюта қоры арқылы жүзеге асырылады.
Бреттон-Вудс келісімі, халықаралық валюта жүйесінің дамуындағы маңызды
кезең болды. Тұңғыш рет халықаралық валюта жүйесі – үкімет аралық
келісімдерге негізделді. Бреттон-Вудс жүйесі , алтын долларлық стандартты
орнықтыру арқылы халықаралық сауда айналымын кеңейтуге , өнеркәсібі
дамыған елдердегі өндірістің өсуіне едәуір ықпал жасады.
60-жылдардың соңына қарай , Бреттон-Вудс жүйесі, күшейе түскен
дүниежүзілік шаруашылықты интернационалдандыру процесімен қайшылыққа келе
бастады. Транс ұлттық корпорация қызметінде –валюталық алыпсатарлықтар
көбейді. Алтын – доларлық стандарт іс жүзінде бірте-бірте тек қана
долларлық стандарт жүйесіне айнала бастады. Ол аз дегендей, АҚШ –тың өз
экономикасы бірқатар қиыншылықтарға тап болды, олардың ең бастысы Батыс
Еуропа елдері мен Жапонияның экономикалық қуаты артып, олардың ықпалының
күшеюі 60-жылдардың соңына қарай , доллардың позициясын шалқайтты. Еуропа
елдеріндегі доллардың құны орасан зор мөлшерде жетті және дербес
еуродоллар нарығын қалыптастырды. Айталық, 90-жылдардың басында АҚШ –тан
тыс елдердегі долардың көлемі-300млрд. Доллар жанасып түсті. АҚШ –тың
төлем балансының тапшылығы шектен шығып кетті.
Бреттон-Вудс жүйесінің долларды алтынға айырбастау жөніндегі талаптары
АҚШ экономикасына көптеген ауыртпалықтар алып келеді.
70-жылдардың басында , Бреттон-Вудс жүйесі-іс жүзінде күйреді. АҚШ
алтынды ресми бағасы бойынша долларға айырбастаудан бас тартты.
Дүниежүзілік нарықта алтынның бағасы күрт жоғалып кетті.
1.3 Дүниежүзілік валюталық жүйе эволюциясы
Валюталық жүйелердің даму заңдылықтары ұдайы өндіріс белгілеріне
байланысты анықтала отырып, ұлттық және әлемдік шаруашылықтың негізгі даму
кезеңдерін көрсетеді. Бұл белгілер дүниежүзілік валюталық жүйе
қағидаларының әлемдік шаруашылық құрылымдарындағы өгерістермен сәйкес
келмеген жағдайларда туындйды. Соған байланысты әлемдік валюталық жүйенің
құлдырауы басталады.
Халықаралық валюталық жүйелердің тұсында оның құрылымдық қағидаларының
әрекеті бұзылып, аяқ асты валюталық қайшылықтар орын алады. Халықаралық
валюталық жүйедегі дағдарыс ескі жүйенің бұзылып және оның орнына валюталық
қамтамассыз ететін жаңа жүйемен ауысуына әкеледі
Жаңа халықаралық валюталық жүйені құру үш асты кезеңде жүргізіледі.
I кезең – жаңа жүйенің қағидаларының қалыптасуы, алғышарттардың
түзілуін, анықталуын қамтиды, мұнда бұрынғы жүйемен өзара байланысты
сақталады.
II кезең- жаңа жүйенің қағидаларының құрылымдары толығымен
аяқталып, біртіндеп іске қосылады.
III кезең- толық қызмет ететін жаңа дүниежүзілік жүйе құрылады.
Дүниежүзілік валюталық жүйенің мынадай эволюциялары белгілі;
1. Париждің валюталық жүйесі (1867)
2. Генуэз валюталық жүйесі (1922ж)
3. Бреттон-Вудс валюталық жүйесі (1944ж)
4. Ямайка валюталық жүйесі (1976-1978жж)
5. Еуропалық валюталық жүйе (1979ж)
БҰҰ-ның Бреттон-Вудстағы (АҚШ) 1944ж болған валюталық қаржылық
конференциясында дүниежүзілік сауданы ұйымдастырудың, валюталық, несиелік
және қаржылық қатынастарды ұйымдастырудың ережелері бекітіліп, үшінші
валюталық жүйе дүниеге келді. Конференцияда қабылданған Халықаралық
валюталық қордың(ХВҚ) жарғысы Бреттон-Вудс валюталық жүйенің мынадай
қағидалары анықталды.
1. алтынға және екі резервтік валютаға АҚШ доллары және фунт-стерлингке
негізделген алтын девиз стандарты енгізілді.
2. Бреттон-Вудс келісімі дүниежүзілік валюталық жүйенің негізі ретінде
алтынды пайдаланудың төрт формасын қарастырды.
3. валюталардың алтын құрамы сақталып, оларды (ХВҚ)-да тіркеу
енгізілді.
4. алтын халықаралық төлем және резервтік құрал қызметінде қала берді.
5. АҚШ өзінің валюталық экономикалық потенциалының және алтын қорының
өсуімен байланысты долларды алтынға теңестіріп, оған басты
резервтік (құрал қызметінде) валюта мәртебесі талап етілді.
6. Осы мақсатқа АҚШ қазынашылығы долларды шетелдердің орталық
банктерінің алтындарына ауыстыра бастады, ол кезде АҚШ долларының
алтындық құрамы 1троицк ункциясы 31,1035г =35 долларға тең болатын.
Валюталардың бағамдық шеткі қатынасымен олардың алмастырылуы долларға
бейнеленген валюталық құрамы негізінде жүзеге асырылды. Бірінші рет тарихта
халықаралық валюталық несие ұйымдар, Халықаралық валюталық қор,
Дүниежүзілік қайта құру және Даму банкі.(ДҚДБ) құрылды.
60-жылдардың аяғынан бастап , Бреттон-Вудс валюталық жүйесі дағдарысқа
ұшырады. Бұл жүйенің құлдырау себептері мынадай;
-экономикалық тұрақсыздығы және қайшылықтары ;
-информацияның ұлғаюы, әлемдік бағаларға және фирмалардың бәсекелестік
қабілетіне кері әсер етті.
-төлем балансының тұрақсыздығы , яғни кейбір елдердің балансында
тапшылық болды. (АҚШ ,Ұлыбритания).
- Бреттон-Вудс жүйесінің қағидаларының әлемдегі өзгерістерге сәйкес
келмеуі.
-алтын-девиз стандартты орнына СДР (арнайы қарыз алу құқы) стандарты
енгізілді, сөйтіп жаңа халықаралық валюталық есептеу бірлігін енгізу
туралы 1967жылы қолқойылған болатын.
-алтынды демонетизациялау заңды түрде аяқталды, яғни оның арнайы бағасы,
алтындық құрамы алынып тасталып, долларды алтынға ауыстыру аяқталды.
Сонымен, Ямайка келісім бойынша алтын құн өлшемі қызметін атқармайтын
болды.
-елдерге кез-келген валюталық бағам режимін таңдауға құқық берілді.
-(ХВҚ) Бреттон-Вудс жүйесінің сақталған мемлекетаралық валюталық реттеуді
күшейтуге шақырды.
СДР-дің қызмет етуінің мынадай басты мәселесі болды.
1. эмиссиялау және бөлу, қамтамассыз ету,
2. қамтамассыз ету,
3. бағамды анықтау әдісі,
4. СДР-дің пайдалану ауқымы.
СДР бірлігі 1970 жылдары, 0,888671г алтынға тең болды, яяяяяяғни оны қағаз
алтын деп атаған. СДР-дің бағамы валюталар қаржының орташа бағамы
негізінде анықталды. (16елдің). Валюталар қоржынындағы басты валюталардың
құнсыздануы, әсіресе доллардың тұрақсыздығына сәйкес, Ямайка валюталық
реформасы жүргізіліп, доллар тек қана халықаралық төлем және резервтік
құрал ретінде қалдырады.
Доллар бағамының төмендеуі мынадай факторларға байланысты болды; АҚШ
экономикасы өсуінің баяулануы, доллар бағамының , оның сатып алу
қабілетімен салыстырғанда 15-30% -қа жоғарлауы, АҚШ-тың төлем балансының
тапшылығы мен мемлекеттік бюджет тапшылығының өсуі, инфлясының ұлғаюы, АҚШ-
тың ішкі және сыртқы қарыздарының өсуі.
Сонымен, Ямайка валюта реформасында валюталық тұрақтылықты қамтамассыз
ете алмады. Ямайка валюталық жүйесінің тұрақсыздығына жауап ретінде
Еуропалық қоғамдастық елдері өздерінің халықаралық (аумақтық) валюталық
жүйесін құрды.
Еуропалық валюталық жүйе экономикалық интеграциялану процесін
ынталандыру мақсатында құрылды. Интеграционалдану процесін даму
себептеріне; шаруашылықтың интернационализациялануы, өндірістік қарсылас
орталықтардың халықаралық нарықтардағы өзара қарсы күресі және валюталық
тұрақсыздық жатады. Еуропалық экономикалық қоғамдастық бұл-Батыс Еуропа
елдерінің біршама дамыған аумақтық интеграционалдық тобын білдіреді, ол
1957ж наурызда алты елдің , ФРГ, Франция, Италия, Бельгия , Нидерландия,
Люксембург, Рим елдерінің арасында жасалған келісімшартында қабылданып,
1958жылдың 1қаңтардан бастап қызмет етеді, 1973ж бастап ЕЭҚ. Ұлыбритания,
Ирландия, Дания елдері кірді. Ал 1981ж Греция, 1986ж Португалия мен
Испания қосылған.
ЕҚ-тың мақсаты.
1. шаруашылықты мемлекетаралық реттеу базасында экономикалық
және саяси одақ құру. ЕҚ-ды дамыған мемлекетке айналдыру.
2. Батыс Еуропа орталығының, АҚШ және Жапонияның дүниежүзілік нарықтағы
монополиялары мен күресуде позицияларын нығайту.
3. Батыс Еуропалардың бұрынғы отарлары ретінде дамушы елдерді,
өзінің әсер ету аясында ұжымдық күште ұстау.
Еуропалық валюта институты- (ЕВИ) Ол 1973ж құрылған Еуропалық валюта
ынтымақтастық қорының орнына 1994ж. құрылған, орналасқан жері Франк-фурт-
на-Майне. Оның құрамында он екі орталық банктердің басқарушылары бар, осы
банктердің ақша және несие саясатын жүргізіп, Еуропа орталық банктері
жүйесін құруға және біртектес валюта енгізуге мүмкіндік туғызатын
ұлтаралық орган. Бұл институттың міндеті –ЭКЮ эмиссиясы және мүше
елдердің балансының жетіспеушілігіне несие беру. 1998ж шілдесінен
бастап бұл институт еуро шығаратын Еуропалық орталық банк деп аталады.
Аймақтық валюта-несие ұйымдарының арасында ерекше орынды Еуропалық
қайта құру және дамуы банкі (ЕҚҚДБ-ЕБРР) алады. Ол 1990ж құрылған
орналасқан жері- Лондон. ЕҚҚДБ-ың басты мақсаты –Орталық және Шығыс Еуропа
елдерінің, оның ішінде ТМД елдерінде, нарықтық экономиканы
қалыптастыруға көмек беру. Қазіргі уақытта оның құрылтайшылары- 60
мемлекет барлық Еуропа елдері, әлемнің басқа аймақтарының кейбір елдері
(АҚШ,Жапония) және ЕО, ЕИБ сиақты кейбір ұйымдар. Жарғылық капиталы 20
млрд ЭКЮ құрайды.
ЕҚҚДБ-нің ресурстары ХҚҚДБ ресурстарына сай қалыптасады. Бұл банк
өндірісті несиелеуге маманданған, сонымен бірге өндірісті қайта құруға
және инфрақұрылымды дамытуға техникалық көмек көрсетуді несиелейді.
Банктік айрықша қызмет көрсететін ортасы- қаржылық банктік сектор ,
энергетика, көлік , төлембайланыстық инфрақұрылым, ауыл шаруашылығы.
Сондай-ақ ол шағын бизнесті қолдауға да көп көңіл бөлуде. ЕҚҚДБ
стратегиялық мақсатының бірі – кәсіпорынды жекеменшіктендіру мен
беймемлекеттендіруге, олардың құрылымдық қайта құрылуына және жаңартылуына
көмек көрсету, сонымен бірге осы мәселелер бойынша кеңес беру.
2. Валюталық жүйе эволюциясы және валюталық қордың халықаралық қатынастарда
алатын орны мен қызметі
2.1 Халықаралық валюта қоры және несие қатынастарының қалыптасуы және дамуы
Екінші дүниежүзілік соғыста Еуропа мемлекеттерінің қираған
экономикасын қалпына келтіру және тұрақтандыру мәселелерін шешу
мақсатында 1944ж Бреттон-Вудсте (АҚШ) өткен халықаралық валюта қаржылық
конференциясында екі ұйым: Халықаралық валюта қорын (ХВҚ) және Халықаралық
қайта құру және даму банкін (ХҚҚДБ) құру туралы Қаулы қабылданды. Қор
әлемдік валюта жүйесінің тұрақтылығын қолдау үшін, ал Банк оған қатысушы
–елдердің ұзақ мерзімді экономиялық дамуын ынталандыру үшін құрылған.
ХВҚ Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ-ООН) маманданған органы ретінде өз
жұмысын 1947жылы наурызында бастады. Оның штаб –пәтері Нью-Йоркте
орналасқан, басқарушы органы-басқармалар Кеңесі қатысушы елдердің қаржы
министрлерінен немесе орталық банктердің басқармаларынан тұрады, Кеңес жыл
сайын шақырылады Атқарушы органы –директорат , ол Қорда капиталының ең көп
үлесі бар елдердің 6 өкілін және географиялық белгілеріне байланысты
сайланған басқа елдердің 16 өкілін біріктіреді.
ХВҚ-ын капиталы оған қатысушылардың белгіленген квотаға сәйкес
төлеген жарналарынан құралады, оның көлемі мемлекеттің экономикалық
потенциалы мен халықаралық сауда-саттыққа қатысудағы белсенділігіне
байланысты анықталады. Алғашқыда жарна бірен-сарандап алтынмен және
бірен-сарандап ұлттық валютамен төленді. Кейін, 1978ж сәуірінен квотаның
төрттен бірі СДР-мен немесе ХВҚ бекіткен қатысушы –мемлекеттің валютасымен
есептелетін болды.
Алғашқы кезде Қорда 49 ел мүше болып кіріп, оның капиталы 8 млрд
доллардан құралды. Қазіргі кезде мүшелерінің саны төрт есе көбейіп, ал
капиталы шамамен 16 есе өсті. Капиталының үштен екісі өркендеген
мемлекеттердің шектеулі контингентіне, ал қалған бөлігі көптеген дамушы
елдерге тиесілі. Қордың басқарушы органдарындағы әрбір мемлекеттің дауыс
саны оның капиталдағы үлесіне сай бекітіледі.
Қорда ең көп дауыс саны бар-АҚШ (19%-тен астам)және Еуропа
одағының(ЕО) мемлекеттері (30%-ке жуығы).Соңғы жылдары дамушы елдердің
–мұнай экспортшыларының –квоталық үлесі және соған сәйкес олардың дауыс
саны да көбеюде. ХВҚ-ың маңызды шешімдерін қабылдау үшін қатысушылардың
85%дауысы қажет болса, кейбір жағдайларда 70%дауыс жеткілікті болады.
ХВҚ-ың негізгі қызметтері төмендегілер:
-халықаралық сауданың және валюталық ынтымақтастың дамуына көмек
көрсету; -валюталық паритеттің тұрақтылығын сақтау және валюталық
шектеуді жою; -төлем балансының теңелуі үшін кез-келген қатысушы елге
несие ресурстарын беру;
Қатысушы елдер ХВҚ-ны үнемі өздерінің алтын валюта резервтері
туралы, экономикасының, төлем балансының жағдайы және т.б жағдайлар
туралы хабарлап тұруы міндетті.
Қорға мүше болып кіру-мемлекеттің ХҚҚДБ және оған туыстас басқа да
валюта-несие ұйымдарына кіруінің міндетті жағдайы. 1944ж Бреттон-Вудс
конференциясына КСРО қатысып, ХВҚ мен ХҚҚДБ құру жөніндегі құжаттарға қол
қойғанымен, сол кездегі Шығыс пен Батыстың арасында болып жатқан салқын
соғысқа байланысты оларға мүше болып кіргенін өз келісімімен бекіткен
жоқ болатын. 1991ж КСРО Президенті осы ұйымдарға кіру үшін ресми арыз
бергеннен кейін, тек 1992ж ортасынан бастап бұрынғы Кеңес Одағы
Республикаларының барлығы осы халықаралық ұйымдарға тең құылы
қатысушылар болып кірді.
Халықаралық қайта құру және даму банкі (ХҚҚДБ–МБРР) БҰҰ-ның
маманданған және оның шешімдеріне тәуелсіз орган ретінде өз жұмысын 1946ж
маусымында бастады. Банктің өз жұмысын кеңейту барысында туыстас төрт
бөлімшелер ұйымдастырылды: Халықаралық қаржы корпорациясы (ХҚК),
Халықаралық даму ассоциациясы (ХДА), Халықаралық инвестициялық таластарды
реттеу орталығы (ХИТРО) және Инвестицияларды қорғау жөніндегі көп жақты
агенттік (ИҚКА). Қазіргі кезде осы ұйымдар бірігіп әлемдік банк тобын
(ӘБ) құрайды, оның штаб-пәтері Вашингтонда орналасқан, ал ХҚҚДБ осы
топтың орталық буыны –оны әлемдік банк деп атайды. Бұл топ дамушы
елдердің нарық құуына , экономикалық потенциялын көбейтуіне серіктес
болып, халқының өмірлік деңгейін көтеруге жәрдемдеседі.
Әлемдік банк топтың ең қуатты бөлімшесі, ол 200 млрд доллар
акционерлік капиталды иеленеді, қазіргі кезде оның құрылтайшыларының саны
180 мемлекетке жетті.Олардың әрқайсысы, ХВҚ квотасына сәйкес Әлемдік
банктің акцияларының үлесін иеленді және оның басқару орындарында дауыс
құқы бар. Оның ірі акционері –АҚШ (17%дауысы бар).
Банктің басқару органы – басқармалар Кеңесі – қатысушы елдердің
қаржы министрлерінен немесе орталық банктердің басқармаларынан тұрады.
Оны Президент басқарады. Кеңес банк мүшелігіне жаңа елдерді қабылдау,
акционерлік капитал мөлшерін өзгерту, мүшелікті уақытша тоқтату және
т.б сол сияқты мәселелерді шешеді. ХҚҚДБ және ХВҚ-ың басқармалар
Кеңестері жыл сайын біріккен отырыстар өткізеді.
Банктің күнделікті қызметін атқарушы директорлар Кеңесі
басқарады, Кеңес штаб –пәтерде (Вашингтонда) орналасқан, ол жеті сайын
отырыс өткізеді. Банктің Президенті атқарушы директорлар Кеңесінің
басқармасы болып саналады. Кеңес 24адамнан тұрады, олар –ірі
акционерлердің бір-бір өкілі және19аймақтын өкілдері. Аймақтық өкілдер бір
немесе бірнеше елдерден сайланады. Басқарма заемдар бөлу, қаржылық
сметаны бекіту, қызметкерлерді қабылдау және қызметтен босату (олардың саны
7000адам) сол сиақты басқа мәселелерді қарауға ұсынады.
Халықаралық валюта-несие қатынастарының қалыптасуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1. Халықаралық қордағы валюта жүйесі туралы жалпы ұғым.
1.1 Халықаралық валюталық жүйе және оның түрлері
5
1.2 Халықаралық қордағы валюта бірлігі және әлем елдерінің
валюта жүйесі
8
1.3 Халықаралық валюта қоры және несие қатынастарының
қалыптасуы және дамуы
13
2. Валюта – несие қатынастары және валюталық қордың
халықаралық қатынастарда алатын орны мен қызметі.
2.1 Халықаралық валюта қоры және несие қатынастарының
қалыптасуы мен дамуы
17
2.2 Осы дәуірдегі валюта жүйесі және халықаралық валюталық қатынастарды
реттеу
22
2.3 Халықаралық валюталық қор және оның халықаралық қатынастарда алатын
орны мен қызметі
28
Қорытынды
33
Қолданылған әдебиеттер
36
Кіріспе
Экономикамызда мемлекеттің саяси деңгейінің жақсаруы және экономиканың
өсуі және оның дамыған елдер қатарына қосылу үшін жасалған әрекеттері
бұның барлығы мемлекеттің өркендеуін көрсетеді. Біз еліміз сонымен қатар
артта қалған елдер, экономикасы нашар мемлекеттердің әл- ауқатын
жағдайын жақсарту және экономикасының өсуіне көмек ретінде немесе несие
ретінде халықаралық валюталық қор несие бөліп отырады. Сонымен қатар ХВҚ
халықаралық деңгейде әр елге ақша қаражатын бөле отырып оларға көмек
көрсетеді. ХВҚ әр елдің бір бірімен сауда-саттық жасауға , ұлттық
шаруашылықтың дамуына және жекелеген елдің немесе барлық елдердің сыртқы
міндеттемелерін ыңғайлы төлем құралдарымен үздіксіз төлеу мүмкіндігін
жүзеге асырады.
Халықаралық валюталық қоры мемлекеттер арасындағы, валюта саясатын
реттей отырып , мемлекеттер арасындағы байланысты бір жүйе ретінде
біріктіруге зор үлесін қосады. Сол сиақты қазіргі таңда валюталық қордың
әр мемлекеттегі үлесі , валюта бағамы , категориялары және оның халықаралық
қатынастағы орны мен қызметтері қандай , ол қандай мақсатта, қандай жүйеде
жүзеге асырылып жатыр яғни осы барлық сұрақтарға жауап ретінде осы
мәселелерді қарастыру керек.
Халықаралық экономикалық қарым қатынастарында қолданылатын
ақшалар валюта болып саналады.
Халықаралық валюталық қарым қатынасты – валютаның әлем
шаруашылығында жұмыс істеу кезінде пайда болатын және ұлттық
шаруашылықтардың жұмыстардың нәтижелерімен өзара айырбасына қызмет
көрсететін қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Ұлттық валюталық жүйесі
әлемдік валюталық жүйесімен байланысты.
Әлемдік валюталық жүйесі – мемлекетаралық келісім шарттармен
бекітілген , әлемдік шаруашылық негізінде құрылған халықаралық валюта
қатынастарын ұйымдастыру пішіні.
Егер ұлттық валюта жүйесі - ұлттық валюта негізінде жұмыс істесе,
әлемдік валюта жүйесі – бір немесе бірнеше несие резервтік валюта немесе
халықаралық шот бірліктері негізінде жұмыс істейді.
Валюта - әр бір мемлекеттің қаржылық жоспарын реттеп отырады. Елдегі
валюта жүйесі сонымен қатар әлемдік валюталық қатынастар және валюталық
қор оның қызметі мен мақсаты, ерекшеліктерін анықтау ең маңызда мәселе
болып табылады. Міне осы мәселелер бойынша шешу жолдарын қарастырамыз
яғни берілген курстық жұмыстың тақырыбы бойынша біздің ұсынысымыз
өзекті деп санаймын.
Курстық жұмыстың мақсаты; Халықаралық валюта қорын оның ұйымдастыру
негіздерін, валюта қорының құрылымын және валюталық қордың халықаралық
қатынастарда алатын орны мен ерекшелігін, қызметін зерттеу.
Курстық жұмыс бойынша бірнеше міндеттемелер туындайды.
- валюталық жүйе және оның түрлерін анықтау,
- халықаралық қордағы валюта бірлігін және оның тарихи маңыздылығын
көрсету,
- валюталық жүйе эволюциясын зерттеу,
- валюталық қатынастарды реттеу,
- халықаралық қатынастарда алатын орнын бағалау, тәсілдерін табу.
Курстық жұмыстың объектісі; Әлемдегі барлық мемлекеттердің еңбекке
қабілеті бар барлық жұмыс күші.
Ұлттық валюталық жүйе – ұлттық заңдармен бекітілген мемлекеттің
ақша жүйесінің бөлігі болып саналатын мемлекеттегі валюталық қарым
қатынастарының ұйымдастыру пішіні.
Халықаралық валюталық қорына ұлттық валюта жүйесін бір бөлімшесі
ретінде қарастырамыз. Сол себептен осы валюталық жүйе бойынша Елбасымыз
Н.Ә Назарбаев өзінің Қазақстан – 2030 стратегиясында Ақша - несие
саясаты жайлы нұсқау берген. Осы стратегия бойынша Ақша несие жүйесінің
бір бөлімі ретінде валюта қорына мынадай жолдау көрсеткен.
Алтын валюта резервтері бойынша мақсатты көрсеткіштерден инфляция
бойынша көрсеткіштерге көшу, дамыған елдердің орталық банкілері
қызметінің стандартына одан әрі дамыту қойылған міндеттердің ойдағыдай
орындалуын қажетті шарттарының бірі Үкімет пен Ұлттық банк қызметін ,
әсіресе инфляцияның төменгі деңгейін қамтамассыз ету және қаржы
рыноктарын дамыту мақсатында ақша айналымын реттеу саласында тығыз
үйлестіру. {Қазақстан -2030. Ақша -несие саясаты.Ел президентінің Қазақстан
халқына жолдауы} Алматы қаласы (57бет)
Сонымен қатар халықаралық валюталық қоры және валюта жүйесі бойынша
,бірнеше ғалымдар өз еңбектерінде қарастырады. Зерттеу деңгейі – біздің
қарастырып отырған тақырыбымыз бойынша бірнеше ғалымдармен профессорлар,
экономика ғылымының докторлары өз еңбектерінде жазып қалдырған. Атап
айтқанда: Б.А Көшенова – Ақша несие банктер және валюта қатынастары ,
Қазақстан Республикасының корреспондент мүшесі, экономика ғылымының
докторы, профессор – Ғ.С Сейітқасымов, экономика ғылымының кандидаты, аға
оқытушы - С.Б Мақыш, Д.Т Бохаев, М.О Алтаева, М.К Бункин – негізгі валюта
қатынастары, А.М Семенов – валюта қатынастары.
Құрылымы. Біздің курстық жұмысымыз екі негізгі тараудан тұрады,
бірінші бөлім Халықаралық қордағы валюта бірлігі туралы жалпы ұғым. Бірінші
тарудың өзі үш бөлімшеден тұрады. 1.1 бөлім – Валюталық жүйе және оның
түрлері. 1.2 бөлім – Халықаралық қордағы валюта бірлігі және әлем елдерінің
валюта жүйесінің дамуы. 1.3 Халықаралық валюталық қоры. Екінші бөлім -
Валюталық эволюция және Валютаның халықаралық қатынастарда алатын орны
мен қызметі. Екінші тарудың өзі үш бөлімнен тұрады. 2.1 – Дүниежүзілік
валюталық жүйе эволюциясы. 2.2 – Валюталық қатынастарды реттеу. 2.3 –
Валюталық қор және оның халықаралық қатынсатардағы қызметі туралы
баяндалады.
1. Халықаралық қордағы валюта жүйесі туралы жалпы ұғым
1. Халықаралық валюталық жүйе және оның түрлері
Халықаралық валюталық қатынастар –ұлттық шаруашылықтарының
қызметтерінің нәтижесінен өзара қызмет ететін және әлемдік шаруашылықтағы
валюталардың қызмет етуі барысында қалыптасқан қоғамдық қатынастар жүйесі.
Валюталық қатынастардың жекелеген элементтері ерте Грецияда және
Ертедегі Римде вексель түрінде пайда болған. Келесі даму кезеңіне
Лиондағы және Батыс Еуропа елдерінің басқа да сауда орталықтарында
ортағасырлық вексель жәрмеңкелері жатады. Мұнда аудармалы вексель (тратта)
бойынша есеп айырысулар жүргізілген.
Халықаралық валюталық қатынастар халықаралық экономикалық
қатынастарды жалғастырады. Валюталық қатынастардың жағдайы ұлттық және
әлемдік экономиканың дамуына, саяси тұрақтылыққа, елдер арасындағы
күштердің шекті қатынасына тәуелді болып келеді.
Валюта –бұл біріншіден, сол елдің ақша бірлігі; екіншіден шетел
мемлекетінің ақша белгілері; үшіншіден халықаралық есептесу бірліктері
және төлем құралы.
Валюталық жүйе-ұлттық заңдылықтармен немесе мемлекетаралық
келісімшарттармен бекітілген валюталық қатынастарды ұйымдастыру және
реттеу формасы.
Валюталық жүйелер үш түрге бөлінеді:
- Ұлттық валюталық жүйе
-Дүниежүзілік валюталық жүйе.
-Аймақтық немесе мемлекетаралық валюталық жүйе.
Тарихта ұлттық валюталық жүйе қалыптасқан.
Ұлттық валюталық жүйе-халықаралық төлем айналымын жүзеге асыратын,
ұдайы өндіріс процессіне қажетті валюталық ресурстарды құрайтын және оны
пайдалануға көмектесетін экономикалық қатар жиынтығын білдіреді.
Ұлттық валюталық жүйе –елдің ақша жүйесінің бір бөлігі. Оның
ерекшеліктері елдің құрамдас экономикалық және сыртқы экономикалық
байланыстардың даму дәрежесі мен жағдайына байланысты анықталады. Ұлттық
валюталық жүйе дүниежүзілік валюталық жүйемен тығыз байланысты.
Дүниежүзілік валюталық жүйе –халықаралық несие қаржы институттары мен
валюталық құралдарын қызмет етуін қамтамассыз ететін халықаралық
келісімшарттар мен мемлекетаралық құқықтық нормалар кешенін қамтиды.
Дүниежүзілік валюталық жүйе XIX ғасырлардың ортасына таман құрылған.
Дүниежүзілік валюталық жүйелердің қызмет ету сипаты мен тұрақтылығы
дүниежүзілік шаруашылықтың құрылымдық қағидаларының сәйкес келуі
дәрежесіне және алдыңғы қатарлы елдердің мүдделеріне байланысты болып
келеді.
Аймақтық валюталық жүйе өнеркәсібі дамыған елдердегі әлемдік валюталық
жүйе төңірегінде құрылады. Мысалы; Еуропалық валюталық жүйе (ЕВЖ)-бұл жүйе
Еуропалық қоғамдастыққа мүше елдердің валюта аумағында ұйымдастырылу
экономикалық формасындағы қатынастарды білдіреді.
Валюталық паритет-валюталық бағамның негізі болып табылатын заңды
тәртіпке белгіленетін екі валюта арасындағы шекті қатынасы. ХВҚ жарғысы
бойынша валюталық паритет СДР негізінде (арнайы қарыз алу құқығы)
белгіленеді.Егер де ұлттық валюталық жүйе ұлттық валютаға, яғни елдің ақша
бірлігіне негізделсе, ал дүниежүзілік валюталық жүйе –бір немесе бірнеше
резервтік валюталарға немесе халықаралық есептеу бірліктеріне негізделеді.
Резервтік валюта –басқа елдер үшін валюталық паритет немесе валюталық
бағамды анықтауда негіз ретінде қызмет ететін және валюталар бағамын реттеу
мақсатында валюталық интервенция жүргізуде пайдаланылатын халықаралық төлем
және резерв құралы қызметін атқаратын әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінің
еркін ауыстырылатын ұлттық валюталары.
Валюта бағамы , оның экономикаға әсері.
Халықаралық экономикалық операцияларды жүргізу үшін ұлттық валютаны
халықаралық төлем өлшеміне айырбастауы қажет. Айырбастау процесі белгілі
бір арақатынаспен жүргізіледі.
Әр түрлі мемлекеттердің ақша өлшемдерінің арақатынасы , яғни басқа
елдің (немесе халықаралық ақша өлшемінде) ақша өлшемімен көрсетілген
бір елдің ақша өлшемінің бағасы валюта бағамы деп аталады.
Валюта бағамы халықаралық валюталық есеп айырысу, несие қаржылық
операцияларды жүргізу үшін қажет. Мысалы, экспортшы (шығарушы) шетел
валютасымен түскен түсімді ұлттық валютаға айырбастайды, себебі басқа
елдің валютасы бұл мемлекеттің жерінде күнбе күнгі жағдайда ақша қаражаты
ретінде айналысқа түсетін құқы жоқ. Ал импортшы (әкелуші) шетелден сатып
алған тауарларға төлеу үшін шетел валютасые сатып алады. Валюта бағамы
қайта есептеу коэффициенті емес, ол шетел валютасымен немесе халықаралық
валюталық өлшемдермен (СДР,ЭКЮ) көрсетілген осы мемлекеттің ақша өлшемінің
бағасы. Валюта бағамы валюта нарығындағы сұраныс пен ұсыныс механизмі
арқылы күнбе күнгі айналым процесінде валюталарды салыстыру барысында
қалыптасады.
Валюта бағамының қалыптасуы –көп факторлы процесс. Валютаға сұраныс
пен ұсынысқа әсер ететін факторлар мыналар;
-инфляция қарқыны
- процент мөлшерінің деңгейі
- бағалы қағаздардың табыстылық деңгейі .
- төлем балансының деңгейі
Бұл факторлар елдің экономикалық жағдайын білдіретін факторлар. Мысалы,
егер басқа факторлар кері әсер етпесе, басқа елдермен салыстырғанда елдегі
инфляцияның қарқыны жоғары болған сайын, оның валютасының бағамы соғұрлым
төмен болады. Елдегі ақшаның инфляциялық құнсыздануы оның сатып алу
мүмкіндіктерін төмендетіп және валюта бағамының құлдырау тенденциясын
тудырады. Мемлекеттік активтік төлем балансында оның валютасына шетел
борышқорларының сұранысы артады. Сол кезде оның бағамының көтерілуі
мүмкін. Егер басқа мемлекеттерге қарағанда елде процент мөлшері жоғары
болса , онда ол шетел капиталының құйылуына, валютаға сұраныстың
көтерілуіне оның бағамының жоғарлауына әсер етуі мүмкін. Сонымен қатар
валюта бағамына әртүрлі саяси , саудагерлік , психологиялық факторларда
әсер етеді.
Әрбір мемлекет валюта бағамын реттеу әдістерінің әртүрін қолданады.
Ол әдістердің негізгілері мыналар;
-валюталық интервенция (орталық банктің ұлттық валютаға шетел валютасын
сатып алып-сатуы).
-орталық банктің ашық нарықтағы операциялары (бағалы қағаздарды сатып
алып, сатуы).
-орталық банктің проценттік мөлшер деңгейін және немесе міндетті
резервтер нормасын өзгертуі. Валюта бағамын белгілеу , яғни валюталарды
айырбастау пропорциясын қатынасын анықтауды валюталық котировка (баға
белгілеу) деп атайды. Валюта нарығында валюта бағасын белгілеудің екі
әдісі бар, тікелей және жанама. Тікелей катировка деп шетел валютасының
бағамын ұлттық валютамен көрсетуді айтады. Бұл әдіс көптеген мемлекеттерде
қолданылады. Ал жанама котировка деген ұлттық валютаның бағамын шетел
валютасының белгілі бір санының көрсетуі. Жанама котировка әдісін
Ұлыбритания , ал 1987ж бастап бірен-саран АҚШ қолдануда.
Банкаралық валюта нарығының операцияларында ұлттық валюталарды АҚШ
долларына қарап бағалау басымырақ , бұл доллардың халықаралық төлем және
резервтік құрал ретінде ролімен түсіндіріледі. Банктер сауда - өнеркәсіп
клиенттеріне валюта бағамын белгілегенде әдетте кросс-курсті негіз етіп
алады.
Кросс-курс ол екі валюта бағамдарының үшінші валютаға (әдетте АҚШ
долларына) қатысты арақатынасы. Мысалы, Егер Швейцария банкі Швейцарлық
франкінің ГФР маркасына қатысты бағамен анықтағысы келсе, онда оны марка
мен франк бағамдарын долларға алмастырумен шығарып алады.
Банктер сатушы және сатып алушы бағамдарын белгілейді. Сатушы бағамы-
ол банктің валютаны белгіленген бағамен сатуға дайындығы, ал сатып алушы
бағамы банктің валютаны сол бағамен сатып алуға дайындығы. Тікелей
котировка бойынша сатып алушы бағамынан , сатушы бағамы әрдайым жоғары.
Олардың арасындағы айырма банктің пайдасын құрайды.
Сондай-ақ ресми , банкаралық биржалық валюта котировкалары болады. Ресми
валюталық катировканы орталық банк жүргізеді. Ол есеп жүргізу мақсатында
кедендік төлемдерде , төлем балансын құрастырғанда қолданылады. Өнеркәсібі
дамыған елдерде валюталық операциялардың негізгі бөліктері биржадан тыс
банкаралық валюта нарығында өтетіндіктен, бұл елдердің ішкі нарықтағы
қолданатын негізгі бағамы банкаралық баға, банкаралық котировканы ірі
коммерциялық банктер белгілейді.
Валюта нарығына басқа қатысушылар бакаралық бағамға бейімделеді.
Ол банк клиенттері үшін баға белгілеу негізі ретінде қолданылады.
Жалпы валюта бағамының өзгеруі ел экономикасына екі жақты әсер етеді.
Ұлттық валюта бағамының төмендеуі әдетте, экспортшыға тиімді, себебі ол
қымбаттаған шетел валютасымен мысалы доллардан түскен түсімді арзандаған
ұлттық валютаға (егер 1долларға теңгенің бағамы 20теңгеден 25-ке дейін
төмендесе онда1долларға келетін үстеме 5теңгеге тең). Айырбастаған кезде
экспорттық сыйақы (үстеме)алады. Демек экспортшылар бағасы орташа әлемдік
бағадан төмен тауарларды алып кетуді кеңейту.
1.2 Халықаралық қордағы валюта бірлігі және әлем елдерінің валюта
жүйесі
1976-жылы Халықаралық валюта қорының Кингстондағы кезекті
кеңесінде, дүниежүзілік валюта жүйесінің жаңа негіздері қаланды. Ямайка
келісімдеріне сәйкес, халықаралық валюта механизмі ендігі уақытта
былайша құрылатын болды:
1. алтынның құн өлшемі ретінде және валюта құндарын анықтаушы
қызметі жойылды, сөйтіп бұдан былай алтын бағасы еркін анықталатын
кәдімгі тауарға айналды. Сонымен қатар, ол- ерекше өтімді тауар болып қала
берді. Қажет болған жағдайда алтын сатылады және одан түскен валюта
төлемдері үшін пайдаланылады;
2. СДР (special drawing right- SDR) қарыз алудың арнаулы құқығы
стандартының мақсаты- оны қорлық авуар жасап, басқа резервтік валюталардың
рольін төмендету;
3. әр елге ұлттық валюта құнының өздері таңдаған тәртібін орнықтыру
құқығы беріледі. Мемлекетаралық валюталық қатынастар, ұлттық ақша
бірліктерінің қалықтау құнына негізделеді, тербелу құны екі факторға
негізделеді:
а) валютаның ішкі ұлттық нарықтағы нақты сатып алу қабілетіне;
б) халықаралық нарықтардағы ұлттық валютаға сұраныс пен ұсыныстың
арақатысы байланысты болады.
90-жылдардың бас кезінде қалықтау құны факторын жүзеге асыруға
байланысты , халықаралық валюта жүйесін ұйымдастырудың күрделі үлгісі
пайда болды.
Ол үшін, біріншіден, жекелеген ұлттық валюталық өз құндарын анықтау
үшін, валюта бірліктерін таңдап алды, екіншіден, валюта құндарының тербелу
дәрежесі бірдей емес болғандықтан, тек жекелеген валюталардың құндары
ғана, белгіленген диапазонда тербеледі де, басқа валюталардың құндары
ғана еркін өзгере береді.
Ямайка келісімдеріне сәйкес қарыз алудың арнайы құқығы ұжымдық
валюта бірлігі есебінде қабылданды. 1969-жылы СДР қарапайым несие құралы
ретінде ғана құрылып, доллардың алтын мәніне сәйкестендірілді. 1974-жылдан
бастап, валюталардың қалықтау құны енгізілуіне байланысты СДР-дың алтын
мөлшері жойылды. Ендігі уақытта бұл- валюталық корзина арқылы анықталатын
болды. 1981 жылдан бастап СДР бес валюталар қосындысына (американдық
доллар, немістің маркасы, жапонның иенасы, француздың франкі, және
ағылшынның фунт стерлингісі) суйену арқылы есептеледі.
Валюталық корзина дегеніміз-бір валютаның орташа құнын басқа
валюталардың белгілі жиынтығына қатысты- өлшеу әдісі. Валюталық корзинаның
мөлшері, оның құрамындағы валюталарға және олардың долларға қатысты
нарықтық құнына тәуелді СДР пайыздар төлейді.
Әлем елдерінің валюта жүйесінің дамуы – бірінші дүниежүзілік валюта
жүйесі алтын монеталы стандарт негізінде құрылып, 1867жылы басшы елдердің
өкілдері қатысқан, Париж конференциясында мемлекетаралық келісімімен
заңды түрде рәсімделді.
Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде және одан кейін де кең тараған
валюта дағдарысы екінші дүниежүзілік валюта жүйесінің пайда болуына әкеп
соқтырады. Ол 1922 жылы Генуя халықаралық экономикалық конференциясында
қатысушы мемлекеттердің келісімімен рәсімделді. Бұл Генуя валюта жүйесі
конференциясында келісімге келуші, 30 елдің ақша жүйесі тәрізді, алтын
девизді стандартқа негізделіп құрылды. Ол девиздің принципі бойынша ,
банкноттар алтынға емес, вексельге және чекке , яғни девиздерге
айырбасталды. Девиз – кез-келген формадағы шетел валютасы. Екі дүниежүзілік
соғыстар аралығында –Iжәне II, Бреттон-Вудс конференциясына дейін резервтік
валюта статусы- айырбасталатын валюта ерекше атағы, ресми ешбір валютаға
бекітілген жок. Ал, ағылшын фунт стерлингі мен американдық доллар, осы
атақты бірінші болып алуға өзара шиеленіскен бәсекелесте таласып жатты.
Үшінші дүниежүзілік валюта жүйесі.
Өткен ғасырдың ортасына таяу, атап айтсақ, 1944-жылы 22 маусымда,
АҚШ-та БҰҰ-ның Бреттон-Вудс конференциясында заңды түрде резервтік валюта
статусы бекітілді.Онда алтын девиз стандартына негізделіп, девиздік валюта
ретінде американдық доллар мен фунт стерлинг қабылданды. Сонымен бірге,
алғашқы рет резервтік валюта статусы заңды түрде осы валюталарға
бекітілді. Бұл АҚШ пен Ұлыбританияның халықаралық қарызын өз ұлттық
валютасымен өтеулеріне мүмкіндік туғызды. 1949 жылы өзіне капиталистік
өнеркәсіп өндірісінің 54,6 пайызын,тауар экспортының 33 пайызын ресми алтын
резервінің 75пайызын щоғырландырған АҚШ-тың экономикалық басымдылығы және
оның бәсекелестері екінші дүниежүзілік соғыстың нәтижесінде әлсіреуі,
доллардың үстемдігін қамтамассыз етті. Батыс Еуропаның және Жапонияның аса
ауыр валюта –экономикалық жағдайы, сондай-ақ бұл мемлекеттердің АҚШ-қа
тәуелділігі, долларлық гегемония , олардағы доллардың өткір
жетіспеушілігінде, яғни долларлық аштықта көрініс тапты. Бреттон-Вудс
жүйесінің құрылымдық принциптері төмендегідей:
а) доллар мен фунт стерлингтің резервтік валюта ретіндегі статусты
бекітті;
б) ХВҚ- на мүше елдердің барлығы өз валютасын басқа валюталарға
алтын арқылы айырбастайды. Онда валютаның алтын паритеті және валюта
бағамы бекітіледі. Валюталардың нарықтық бағамы –доллар паритетінің плюс
, минус бір пайызға , Еуропа елдерінде –плюс , минус 0,75 пайызға ауытқуы
мүмкін;
в) шетел орталық банктерінің долларлық резервтері, алтынға
американдық қазыналық мекемесі арқылы ресми бағамен айырбасталады. ХВҚ-
ның негізгі қызметі –осы мемлекетаралық қорға мүше елдерінің валюта
паритетін, бағамдарын және басқа валюталарға еркін айырбасталуын бақылауды
қамтамассыз ету. Бреттон-Вудс жүйесі ширек ғасырдан астам уақыт
аралығында халықаралық еңбек бөлінісінің теңдеуіне және әлемдік нарықтың
қарқындап өсуіне ықпал етті. Дегенмен, бұл жүйе оған мүше елдердің
барлығына бірдей тең құқық бере алмады. Долларлық стандартты бекіткен
принциптерді АҚШ, басқа елдер есебіне , әлемде өз үстемдік позициясын
күшейтуге пайдаланды. Бреттон-Вудс валюта жүйесінің қайшылығы, ең алдымен
доллар мен фунт стерлингтің ұлттық сипаты және олардың халықаралық төлем
құралы ретінде қолданылуы біртіндеп жүйені әлсірете бастады. Осы кезде
Батыс Еуропа мен Жапонияның позициясы күшейді. 1971-1973 жылдары валюта
дағдарысы Бреттон-Вудс жүйесінің іс-жүзінде күйреуін жеделдетті.
Төртінші (қазіргі) дүниежүзілік валюта жүйесі.
Осы замандағы әлемдік валюта жүйесі 1976жылдың қаңтарында халықаралық
валюта қорына мүше мемлекеттердің Кинсингтонда қол-қойған келісімімен
дүниеге келіп, Ямайка валюта жүйесі деп аталды. Бұл жүйе, енді ешбір ұлттық
валюта жүйесіне негізделмей, тек заң жүйесінде бекітілген мемлекетаралық
принциптерге сүйенеді.Онда доллар ерекше орында болғанымен,ол бұрынғыдай
роль атқармайды. Жаңа жүйе-көп валюталы стандарт болып табылады. Ямайка
валюта жүйесінің бұрынғы жүйеден айырмашылығы –алтын өзінің монетарлық
қызмет атқаруын тоқтатты, Яғни енді бірде-бір валютаның құрамында алтын
жоқ. ХВҚ-ның өзгерген Жарғысына сәйкес алтын құн өлшемі ретінде және валюта
бағамын есептеуге де қолданбауы тиіс. Алтынның нақты бағасы болғандықтан ,
ол бұрынғыдай төтенше халықаралық ақша және аса сенімді резервтік актив
ретінде саналады. Қазіргі кезде мемлекеттердің аралық банктері және
тезавраторлар, шамамен 60мың тонна алтын сақтауда (әрқайсысында 34мың және
25мың тонна алтын бар). Алтын девизді стандарттың орнына және халықаралық
есеп айырысу құралы –СДР енгізілді. Ол валюталық паритет пен валюта
бағамының негізі деп жарияланды. Бағамы СДР мен анықталатын валюталар
саны жылдан-жылға азайды.СДР стандартының болашағы жоқ, оны қолдану аясы
негізінен ХВҚ-ның операцияларымен шектелуде. Доллардың Бреттон-Вудс
жүйесіндегі ресми резервтік валюта статусы алынып тасталса да, іс жүзінде
долларлық статус стандарт сақталуда. Валютаның шартты құнын анықтайтын
СДР-дың валюталық қаржысының 39 пайызы доллардың үлесіне тиеді. Әлемде
21 валюта долларға бекітілген.
Бреттон-Вудс жүйесінен ауысқан ХВҚ-ның міндеті- мемлекетаралық
валютаны реттеуді күшейту, мүше елдердің өзара тығыз қарым-қатынастығын
қамтамассыз ету, әлемде валютаның тұрақтылығына қол жеткізу үшін, әр
түрлі валюталық шектеулерді жою.
Қорытындылай келе, Ямайка валюта жүйесі, бұрынғы жүйемен
салыстырғанда, өзінің икемділігімен, төмен баланстарымен , валюта
бағамдарының тұрақсыздығына және әлемдегі күштердің жаңадан орналасуына
тез лайықтанды. Сонымен қатар, ол біраз қиындықтарды, мысалы ,СДР
стандартының тиімсіздігіне байланысты-алтын заңды түрде
демонстрациялаумен, оның іс жүзінде әлемдік төтенше статусын сақтауы
арасындағы қарама-қайшылық, өзгермелі валюталық бағам ережесінің
жетістігі және тағы басқа мәселелерді туғызды. Қазіргі кезде осы
мәселелерді шешу үшін, әлемдік үш орталықтың валюта экономикалық саясатын
үйлестіруді күшейту үшін және әлемдік валюта механизімін тұрақтандыру
үшін, Ямайка валюта жүйесін жетілдіретін жол іздестірілуде.
1979-жылы Еуропалық экономикалық одақтың шеңберінде, Батыс Еуропа
елдерінің интеграциялық процестерін дамытуға көмектесу мақсатында Еуропа
валюта жүйесі (Е.В.Ж) деп аталатын аймақтық валюта жүйесі құрылды. Бұл
жүйеге кіретін мемлекеттер ХВҚ-ның мүшелері болғандықтан, Е.В.Ж-сін
Әлемдік валюта жүйесінің құрылымдық бір бөлігі ретінде қарастыруға
болады. Солай болғанымен, оны Ямайка жүйесінде ажырататын бірсыпыра
ерекшеліктері бар.
Әлем валюта жүйелерінің басты ерекшеліктері- әлем елдерінде валюта
жүйесі- динамикалық дамушы жүйе, бұл жүйе –Батыс елдері
экономикасындағы, дүниежүзілік шаруашылықтағы өзгерістер мен
қажетіліктерге сәйкес бірте бірте өрістеді. Өз дамуы барысында ,
халықаралық валюта жүйесі негізгі төрт кезеңнен өтті және сол кезеңдер
халықаралық валюта жүйесінің төрт түрін сипаттайды.
Халықаралық валюта жүйесінің бірінші түрі-алтын стандарт деп аталады.
Бұл жүйе –XIX –ғасырдың соңына қарай қалыптасты. Ол кезде, бірқатар
мемлекеттердің валюталары ел ішіндегі нарықтарында алтынға еркін
айырбасталды.
Алтын стандарт жүйесінің негізгі белгілеріне мыналар жатады:
а) әрбір валюта бірлігінде белгілі алтын мөлшерінің болуы ;
б) валютаның алтынға айырбасталу мүмкіндігінің ел ішінде де мемлекет
шекарасынан тысқары жерлерде де сақталуы ;
в) алтын құймалардың монетаға айырбасталуы, алтынның еркін
экспортталуымен импортталуы және халықаралық алтын нарықтарында еркін
сатылуы;
г) алтынның ұлттық қоры мен ел ішіндегі ақша ұсынысы арасындағы
қатаң байланыстың болуы;
Алтын стандартқа негізделген халықаралық есептеулердің механизмін
қатаң курсы бойынша жүргізіледі. Алтын стандарттың басқа түрлеріне : алтын-
монета , алтын-құйма және алтын -девиз стандарттары жатады. Алтын
стандарттың бір түрінен екінші түріне көшу, дүниежүзілік капитализм
жүйесінің дамуы барысында жүзеге асып отырды.
Капиталистік шаруашылықты жүргізудің бірте-бірте күрделенуі,
дүниежүзілік шаруашылық байланыстарының кеңеюі мен тереңдеуі, экономикалық
дағдарыстардың циклдық қайталанулары –экономиканы реттеуді күшейтудің
объективті қажеттігін туғызып, мемлекеттің экономикалық процестерге
араласуын –күн тәртібіне қойды. Экономикаға мемлекеттің араласуының
күшеюі, алтын стандартпен анықталатын қатаң валюта курсының , реттелетін
өзара байланысты валюта курсына айнала бастауы әсер етеді.
Екінші жүйе-алтын девизді стандарт жүйесі 1922жылғы Генуя
конференциясы шешімінің нәтижесінде пайда болды. Кейінірек бұл шешімді
капиталисттік елдердің көпшілігі құптады. Алтын девизді стандарт
жағдайында , банкноттар алтынға емес, басқа елдердің девиздеріне
(банкноттар, вексельдер, чектер) айырбасталып, содан кейін ғана алтынға
ауыстырылатын болады. Девиз валюта ретінде –доллар мен фунт стерлинг
қабылданды. Алтын девизді стандарт-іс жүзінде, реттелетін валюта құны
жүйесінде, реттелетін валюта құны жүйесіне көшудің алғашқы қадамдары
еді.
Алтын валюталық стандарт жүйесі-XX-ғасырдың 30-жылдарында пайда болды
және 50-жылдардың соңына қарай толық қалыптасты. Бұл жүйе бойынша , қағаз
ақшаларды алтынға айырбастау тоқтатылады. Алтын валюталық стандарт жүйесі-
Бреттон-Вудс қаласында 1944-жылы өткен халықаралық конференцияда
қабылданып, өз күшіне кірді. Бреттон-Вудс валюта жүйесінің негізгі
белгілеріне мыналар жатады:
а) елдер арасындағы түпкілікті ақшалай есеп айырбасы қызметін-алтын
атқарады;
ә) әр түрлі елдердің валюталары құнының өлшемі ретінде және
халықаралық несие төлеу құралы болып американдық доллар бекітілді;
б) басқа елдердің орталық банктері мен үкімет мекемелері АҚШ-тың
қазыналықтарында-35 долларды бір трояндық унция мөлшеріндегі алтын құны
бойынша айырбастайды. Унция- ағылшын өлшем жүйесіндегі салмақ бірлігі.
Алтынның валюталық бағасы ретінде, ресми баға негізінде құйылып, 1988-
жылға дейін аса көп өзгерістерге ұшыраған жоқ;
в) валюталарды өзара салыстыру және оларды өзара айырбастау, алтын мен
доллар арқылы көрсетілген ресми валюталық паритеттер негізінде жүзеге
асырылады;
г) әрбір ел, өз валютасы құнының тұрақтылығын басқа бір елдердің
валюталарымен салыстырмалы жағдайда қамтамассыз етуге міндетті болады;
Валюталардың нарықтық құны, белгіленген алтын немесе доллар
паритеттерінен 1 пайыздан артық ауытқумаға тиіс. Паритеттерді өзгерту
жұмыстары, төлем балансы тұрақты түрде бұзылған жағдайда ғана
жүргізіледі;
д) мемлекетаралық валюталық қатынастарды реттеу Бреттон-Вудс
конференциясында құрылған халықаралық валюта қоры арқылы жүзеге асырылады.
Бреттон-Вудс келісімі, халықаралық валюта жүйесінің дамуындағы маңызды
кезең болды. Тұңғыш рет халықаралық валюта жүйесі – үкімет аралық
келісімдерге негізделді. Бреттон-Вудс жүйесі , алтын долларлық стандартты
орнықтыру арқылы халықаралық сауда айналымын кеңейтуге , өнеркәсібі
дамыған елдердегі өндірістің өсуіне едәуір ықпал жасады.
60-жылдардың соңына қарай , Бреттон-Вудс жүйесі, күшейе түскен
дүниежүзілік шаруашылықты интернационалдандыру процесімен қайшылыққа келе
бастады. Транс ұлттық корпорация қызметінде –валюталық алыпсатарлықтар
көбейді. Алтын – доларлық стандарт іс жүзінде бірте-бірте тек қана
долларлық стандарт жүйесіне айнала бастады. Ол аз дегендей, АҚШ –тың өз
экономикасы бірқатар қиыншылықтарға тап болды, олардың ең бастысы Батыс
Еуропа елдері мен Жапонияның экономикалық қуаты артып, олардың ықпалының
күшеюі 60-жылдардың соңына қарай , доллардың позициясын шалқайтты. Еуропа
елдеріндегі доллардың құны орасан зор мөлшерде жетті және дербес
еуродоллар нарығын қалыптастырды. Айталық, 90-жылдардың басында АҚШ –тан
тыс елдердегі долардың көлемі-300млрд. Доллар жанасып түсті. АҚШ –тың
төлем балансының тапшылығы шектен шығып кетті.
Бреттон-Вудс жүйесінің долларды алтынға айырбастау жөніндегі талаптары
АҚШ экономикасына көптеген ауыртпалықтар алып келеді.
70-жылдардың басында , Бреттон-Вудс жүйесі-іс жүзінде күйреді. АҚШ
алтынды ресми бағасы бойынша долларға айырбастаудан бас тартты.
Дүниежүзілік нарықта алтынның бағасы күрт жоғалып кетті.
1.3 Дүниежүзілік валюталық жүйе эволюциясы
Валюталық жүйелердің даму заңдылықтары ұдайы өндіріс белгілеріне
байланысты анықтала отырып, ұлттық және әлемдік шаруашылықтың негізгі даму
кезеңдерін көрсетеді. Бұл белгілер дүниежүзілік валюталық жүйе
қағидаларының әлемдік шаруашылық құрылымдарындағы өгерістермен сәйкес
келмеген жағдайларда туындйды. Соған байланысты әлемдік валюталық жүйенің
құлдырауы басталады.
Халықаралық валюталық жүйелердің тұсында оның құрылымдық қағидаларының
әрекеті бұзылып, аяқ асты валюталық қайшылықтар орын алады. Халықаралық
валюталық жүйедегі дағдарыс ескі жүйенің бұзылып және оның орнына валюталық
қамтамассыз ететін жаңа жүйемен ауысуына әкеледі
Жаңа халықаралық валюталық жүйені құру үш асты кезеңде жүргізіледі.
I кезең – жаңа жүйенің қағидаларының қалыптасуы, алғышарттардың
түзілуін, анықталуын қамтиды, мұнда бұрынғы жүйемен өзара байланысты
сақталады.
II кезең- жаңа жүйенің қағидаларының құрылымдары толығымен
аяқталып, біртіндеп іске қосылады.
III кезең- толық қызмет ететін жаңа дүниежүзілік жүйе құрылады.
Дүниежүзілік валюталық жүйенің мынадай эволюциялары белгілі;
1. Париждің валюталық жүйесі (1867)
2. Генуэз валюталық жүйесі (1922ж)
3. Бреттон-Вудс валюталық жүйесі (1944ж)
4. Ямайка валюталық жүйесі (1976-1978жж)
5. Еуропалық валюталық жүйе (1979ж)
БҰҰ-ның Бреттон-Вудстағы (АҚШ) 1944ж болған валюталық қаржылық
конференциясында дүниежүзілік сауданы ұйымдастырудың, валюталық, несиелік
және қаржылық қатынастарды ұйымдастырудың ережелері бекітіліп, үшінші
валюталық жүйе дүниеге келді. Конференцияда қабылданған Халықаралық
валюталық қордың(ХВҚ) жарғысы Бреттон-Вудс валюталық жүйенің мынадай
қағидалары анықталды.
1. алтынға және екі резервтік валютаға АҚШ доллары және фунт-стерлингке
негізделген алтын девиз стандарты енгізілді.
2. Бреттон-Вудс келісімі дүниежүзілік валюталық жүйенің негізі ретінде
алтынды пайдаланудың төрт формасын қарастырды.
3. валюталардың алтын құрамы сақталып, оларды (ХВҚ)-да тіркеу
енгізілді.
4. алтын халықаралық төлем және резервтік құрал қызметінде қала берді.
5. АҚШ өзінің валюталық экономикалық потенциалының және алтын қорының
өсуімен байланысты долларды алтынға теңестіріп, оған басты
резервтік (құрал қызметінде) валюта мәртебесі талап етілді.
6. Осы мақсатқа АҚШ қазынашылығы долларды шетелдердің орталық
банктерінің алтындарына ауыстыра бастады, ол кезде АҚШ долларының
алтындық құрамы 1троицк ункциясы 31,1035г =35 долларға тең болатын.
Валюталардың бағамдық шеткі қатынасымен олардың алмастырылуы долларға
бейнеленген валюталық құрамы негізінде жүзеге асырылды. Бірінші рет тарихта
халықаралық валюталық несие ұйымдар, Халықаралық валюталық қор,
Дүниежүзілік қайта құру және Даму банкі.(ДҚДБ) құрылды.
60-жылдардың аяғынан бастап , Бреттон-Вудс валюталық жүйесі дағдарысқа
ұшырады. Бұл жүйенің құлдырау себептері мынадай;
-экономикалық тұрақсыздығы және қайшылықтары ;
-информацияның ұлғаюы, әлемдік бағаларға және фирмалардың бәсекелестік
қабілетіне кері әсер етті.
-төлем балансының тұрақсыздығы , яғни кейбір елдердің балансында
тапшылық болды. (АҚШ ,Ұлыбритания).
- Бреттон-Вудс жүйесінің қағидаларының әлемдегі өзгерістерге сәйкес
келмеуі.
-алтын-девиз стандартты орнына СДР (арнайы қарыз алу құқы) стандарты
енгізілді, сөйтіп жаңа халықаралық валюталық есептеу бірлігін енгізу
туралы 1967жылы қолқойылған болатын.
-алтынды демонетизациялау заңды түрде аяқталды, яғни оның арнайы бағасы,
алтындық құрамы алынып тасталып, долларды алтынға ауыстыру аяқталды.
Сонымен, Ямайка келісім бойынша алтын құн өлшемі қызметін атқармайтын
болды.
-елдерге кез-келген валюталық бағам режимін таңдауға құқық берілді.
-(ХВҚ) Бреттон-Вудс жүйесінің сақталған мемлекетаралық валюталық реттеуді
күшейтуге шақырды.
СДР-дің қызмет етуінің мынадай басты мәселесі болды.
1. эмиссиялау және бөлу, қамтамассыз ету,
2. қамтамассыз ету,
3. бағамды анықтау әдісі,
4. СДР-дің пайдалану ауқымы.
СДР бірлігі 1970 жылдары, 0,888671г алтынға тең болды, яяяяяяғни оны қағаз
алтын деп атаған. СДР-дің бағамы валюталар қаржының орташа бағамы
негізінде анықталды. (16елдің). Валюталар қоржынындағы басты валюталардың
құнсыздануы, әсіресе доллардың тұрақсыздығына сәйкес, Ямайка валюталық
реформасы жүргізіліп, доллар тек қана халықаралық төлем және резервтік
құрал ретінде қалдырады.
Доллар бағамының төмендеуі мынадай факторларға байланысты болды; АҚШ
экономикасы өсуінің баяулануы, доллар бағамының , оның сатып алу
қабілетімен салыстырғанда 15-30% -қа жоғарлауы, АҚШ-тың төлем балансының
тапшылығы мен мемлекеттік бюджет тапшылығының өсуі, инфлясының ұлғаюы, АҚШ-
тың ішкі және сыртқы қарыздарының өсуі.
Сонымен, Ямайка валюта реформасында валюталық тұрақтылықты қамтамассыз
ете алмады. Ямайка валюталық жүйесінің тұрақсыздығына жауап ретінде
Еуропалық қоғамдастық елдері өздерінің халықаралық (аумақтық) валюталық
жүйесін құрды.
Еуропалық валюталық жүйе экономикалық интеграциялану процесін
ынталандыру мақсатында құрылды. Интеграционалдану процесін даму
себептеріне; шаруашылықтың интернационализациялануы, өндірістік қарсылас
орталықтардың халықаралық нарықтардағы өзара қарсы күресі және валюталық
тұрақсыздық жатады. Еуропалық экономикалық қоғамдастық бұл-Батыс Еуропа
елдерінің біршама дамыған аумақтық интеграционалдық тобын білдіреді, ол
1957ж наурызда алты елдің , ФРГ, Франция, Италия, Бельгия , Нидерландия,
Люксембург, Рим елдерінің арасында жасалған келісімшартында қабылданып,
1958жылдың 1қаңтардан бастап қызмет етеді, 1973ж бастап ЕЭҚ. Ұлыбритания,
Ирландия, Дания елдері кірді. Ал 1981ж Греция, 1986ж Португалия мен
Испания қосылған.
ЕҚ-тың мақсаты.
1. шаруашылықты мемлекетаралық реттеу базасында экономикалық
және саяси одақ құру. ЕҚ-ды дамыған мемлекетке айналдыру.
2. Батыс Еуропа орталығының, АҚШ және Жапонияның дүниежүзілік нарықтағы
монополиялары мен күресуде позицияларын нығайту.
3. Батыс Еуропалардың бұрынғы отарлары ретінде дамушы елдерді,
өзінің әсер ету аясында ұжымдық күште ұстау.
Еуропалық валюта институты- (ЕВИ) Ол 1973ж құрылған Еуропалық валюта
ынтымақтастық қорының орнына 1994ж. құрылған, орналасқан жері Франк-фурт-
на-Майне. Оның құрамында он екі орталық банктердің басқарушылары бар, осы
банктердің ақша және несие саясатын жүргізіп, Еуропа орталық банктері
жүйесін құруға және біртектес валюта енгізуге мүмкіндік туғызатын
ұлтаралық орган. Бұл институттың міндеті –ЭКЮ эмиссиясы және мүше
елдердің балансының жетіспеушілігіне несие беру. 1998ж шілдесінен
бастап бұл институт еуро шығаратын Еуропалық орталық банк деп аталады.
Аймақтық валюта-несие ұйымдарының арасында ерекше орынды Еуропалық
қайта құру және дамуы банкі (ЕҚҚДБ-ЕБРР) алады. Ол 1990ж құрылған
орналасқан жері- Лондон. ЕҚҚДБ-ың басты мақсаты –Орталық және Шығыс Еуропа
елдерінің, оның ішінде ТМД елдерінде, нарықтық экономиканы
қалыптастыруға көмек беру. Қазіргі уақытта оның құрылтайшылары- 60
мемлекет барлық Еуропа елдері, әлемнің басқа аймақтарының кейбір елдері
(АҚШ,Жапония) және ЕО, ЕИБ сиақты кейбір ұйымдар. Жарғылық капиталы 20
млрд ЭКЮ құрайды.
ЕҚҚДБ-нің ресурстары ХҚҚДБ ресурстарына сай қалыптасады. Бұл банк
өндірісті несиелеуге маманданған, сонымен бірге өндірісті қайта құруға
және инфрақұрылымды дамытуға техникалық көмек көрсетуді несиелейді.
Банктік айрықша қызмет көрсететін ортасы- қаржылық банктік сектор ,
энергетика, көлік , төлембайланыстық инфрақұрылым, ауыл шаруашылығы.
Сондай-ақ ол шағын бизнесті қолдауға да көп көңіл бөлуде. ЕҚҚДБ
стратегиялық мақсатының бірі – кәсіпорынды жекеменшіктендіру мен
беймемлекеттендіруге, олардың құрылымдық қайта құрылуына және жаңартылуына
көмек көрсету, сонымен бірге осы мәселелер бойынша кеңес беру.
2. Валюталық жүйе эволюциясы және валюталық қордың халықаралық қатынастарда
алатын орны мен қызметі
2.1 Халықаралық валюта қоры және несие қатынастарының қалыптасуы және дамуы
Екінші дүниежүзілік соғыста Еуропа мемлекеттерінің қираған
экономикасын қалпына келтіру және тұрақтандыру мәселелерін шешу
мақсатында 1944ж Бреттон-Вудсте (АҚШ) өткен халықаралық валюта қаржылық
конференциясында екі ұйым: Халықаралық валюта қорын (ХВҚ) және Халықаралық
қайта құру және даму банкін (ХҚҚДБ) құру туралы Қаулы қабылданды. Қор
әлемдік валюта жүйесінің тұрақтылығын қолдау үшін, ал Банк оған қатысушы
–елдердің ұзақ мерзімді экономиялық дамуын ынталандыру үшін құрылған.
ХВҚ Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ-ООН) маманданған органы ретінде өз
жұмысын 1947жылы наурызында бастады. Оның штаб –пәтері Нью-Йоркте
орналасқан, басқарушы органы-басқармалар Кеңесі қатысушы елдердің қаржы
министрлерінен немесе орталық банктердің басқармаларынан тұрады, Кеңес жыл
сайын шақырылады Атқарушы органы –директорат , ол Қорда капиталының ең көп
үлесі бар елдердің 6 өкілін және географиялық белгілеріне байланысты
сайланған басқа елдердің 16 өкілін біріктіреді.
ХВҚ-ын капиталы оған қатысушылардың белгіленген квотаға сәйкес
төлеген жарналарынан құралады, оның көлемі мемлекеттің экономикалық
потенциалы мен халықаралық сауда-саттыққа қатысудағы белсенділігіне
байланысты анықталады. Алғашқыда жарна бірен-сарандап алтынмен және
бірен-сарандап ұлттық валютамен төленді. Кейін, 1978ж сәуірінен квотаның
төрттен бірі СДР-мен немесе ХВҚ бекіткен қатысушы –мемлекеттің валютасымен
есептелетін болды.
Алғашқы кезде Қорда 49 ел мүше болып кіріп, оның капиталы 8 млрд
доллардан құралды. Қазіргі кезде мүшелерінің саны төрт есе көбейіп, ал
капиталы шамамен 16 есе өсті. Капиталының үштен екісі өркендеген
мемлекеттердің шектеулі контингентіне, ал қалған бөлігі көптеген дамушы
елдерге тиесілі. Қордың басқарушы органдарындағы әрбір мемлекеттің дауыс
саны оның капиталдағы үлесіне сай бекітіледі.
Қорда ең көп дауыс саны бар-АҚШ (19%-тен астам)және Еуропа
одағының(ЕО) мемлекеттері (30%-ке жуығы).Соңғы жылдары дамушы елдердің
–мұнай экспортшыларының –квоталық үлесі және соған сәйкес олардың дауыс
саны да көбеюде. ХВҚ-ың маңызды шешімдерін қабылдау үшін қатысушылардың
85%дауысы қажет болса, кейбір жағдайларда 70%дауыс жеткілікті болады.
ХВҚ-ың негізгі қызметтері төмендегілер:
-халықаралық сауданың және валюталық ынтымақтастың дамуына көмек
көрсету; -валюталық паритеттің тұрақтылығын сақтау және валюталық
шектеуді жою; -төлем балансының теңелуі үшін кез-келген қатысушы елге
несие ресурстарын беру;
Қатысушы елдер ХВҚ-ны үнемі өздерінің алтын валюта резервтері
туралы, экономикасының, төлем балансының жағдайы және т.б жағдайлар
туралы хабарлап тұруы міндетті.
Қорға мүше болып кіру-мемлекеттің ХҚҚДБ және оған туыстас басқа да
валюта-несие ұйымдарына кіруінің міндетті жағдайы. 1944ж Бреттон-Вудс
конференциясына КСРО қатысып, ХВҚ мен ХҚҚДБ құру жөніндегі құжаттарға қол
қойғанымен, сол кездегі Шығыс пен Батыстың арасында болып жатқан салқын
соғысқа байланысты оларға мүше болып кіргенін өз келісімімен бекіткен
жоқ болатын. 1991ж КСРО Президенті осы ұйымдарға кіру үшін ресми арыз
бергеннен кейін, тек 1992ж ортасынан бастап бұрынғы Кеңес Одағы
Республикаларының барлығы осы халықаралық ұйымдарға тең құылы
қатысушылар болып кірді.
Халықаралық қайта құру және даму банкі (ХҚҚДБ–МБРР) БҰҰ-ның
маманданған және оның шешімдеріне тәуелсіз орган ретінде өз жұмысын 1946ж
маусымында бастады. Банктің өз жұмысын кеңейту барысында туыстас төрт
бөлімшелер ұйымдастырылды: Халықаралық қаржы корпорациясы (ХҚК),
Халықаралық даму ассоциациясы (ХДА), Халықаралық инвестициялық таластарды
реттеу орталығы (ХИТРО) және Инвестицияларды қорғау жөніндегі көп жақты
агенттік (ИҚКА). Қазіргі кезде осы ұйымдар бірігіп әлемдік банк тобын
(ӘБ) құрайды, оның штаб-пәтері Вашингтонда орналасқан, ал ХҚҚДБ осы
топтың орталық буыны –оны әлемдік банк деп атайды. Бұл топ дамушы
елдердің нарық құуына , экономикалық потенциялын көбейтуіне серіктес
болып, халқының өмірлік деңгейін көтеруге жәрдемдеседі.
Әлемдік банк топтың ең қуатты бөлімшесі, ол 200 млрд доллар
акционерлік капиталды иеленеді, қазіргі кезде оның құрылтайшыларының саны
180 мемлекетке жетті.Олардың әрқайсысы, ХВҚ квотасына сәйкес Әлемдік
банктің акцияларының үлесін иеленді және оның басқару орындарында дауыс
құқы бар. Оның ірі акционері –АҚШ (17%дауысы бар).
Банктің басқару органы – басқармалар Кеңесі – қатысушы елдердің
қаржы министрлерінен немесе орталық банктердің басқармаларынан тұрады.
Оны Президент басқарады. Кеңес банк мүшелігіне жаңа елдерді қабылдау,
акционерлік капитал мөлшерін өзгерту, мүшелікті уақытша тоқтату және
т.б сол сияқты мәселелерді шешеді. ХҚҚДБ және ХВҚ-ың басқармалар
Кеңестері жыл сайын біріккен отырыстар өткізеді.
Банктің күнделікті қызметін атқарушы директорлар Кеңесі
басқарады, Кеңес штаб –пәтерде (Вашингтонда) орналасқан, ол жеті сайын
отырыс өткізеді. Банктің Президенті атқарушы директорлар Кеңесінің
басқармасы болып саналады. Кеңес 24адамнан тұрады, олар –ірі
акционерлердің бір-бір өкілі және19аймақтын өкілдері. Аймақтық өкілдер бір
немесе бірнеше елдерден сайланады. Басқарма заемдар бөлу, қаржылық
сметаны бекіту, қызметкерлерді қабылдау және қызметтен босату (олардың саны
7000адам) сол сиақты басқа мәселелерді қарауға ұсынады.
Халықаралық валюта-несие қатынастарының қалыптасуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz