Мифологиялық ертегілер
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
І. Орта мектепте әңгіме жанырын оқытудың ғылыми-теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Әңгіме жанрлары және зерттелу тарихы 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Аңыз-әңгімелер халық ауыз әдебиетінің негізгі 13
бөлімі ... ... ... ... ... .
ІІ. 5-9 сыныптарда аңыз-әңгімелерді оқыту 18
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Қазақ әдебиетіндегі әңгімелердің 18
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Әдебиет сабақтарында әңгімелерді оқыту 21
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Пайдаланылған 36
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Еліміздің ертеңі бүгінгі жастар екені
белгілі. Ал бүгінгі өскелең ұрпақ ұлтымыздың салт-дәстүрлері мен әдет-
ғұрпынан тым алыс, батыстық үлгіге бой алдырып барады.
Халық ауыз әдебиетінің асыл мұралары болып табылатын салт-дәстүр,
әдет-ғұрып, мақал-мәтел, шешендік өнер, аңыз әңгімелер, халық ауыз
әдебиетін бүгінгі жастар бойына сіңіру үшін ең алдымен ана тілімізден
бастаған жөн. Ана тілін білмейтін ұрпаққа ұлттық тәлім-тәрбие беру әсте
мүмкін емес.
“Халқым қандай десең, салтынан сынап біл” деген екен. Ұлттың салт-
дәстүрі арқылы сол ұлттың менталитетінен, ақыл-зердесінен, даналығы мен
даралығынан хабардар етіп тұрады.
Елбасымыз болашақ ұрпағымызды тәрбиелегенде оларға жастайынан
имандылық пен салауаттылық қасиеттерді сіңіре білсек, тәрбиелесек, сонда
ғана біз рухы дамыған, егеменді еліміздің дамуына өз үлесін қоса алатын
азамат өсіре аламыз, - деген болатын.
Жалпы жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беруде халық ауыз әдебиетін жүйелі
пайдалана білсек, дәстүріміз жалғасып, әдет-ғұрпымыз сақталып, ұлтжанды
ұрпақ тәрбиелеуімізге әбден болады.
Қазақтың “тектілік” деген сөзінде үлкен мән-мағына, аса құнды астар
жатыр. “Текті” деп білім қуып, еңбек етіп, ата-бабасының атына кір
жуытпайтын, бойына ұлттық болмысымыздың бар қасиетін жинақтаған, иманды-
инабатты, арлы да абыройлы азаматты айтамыз.
Ал “текті” ұрпақ тәрбиелеу үшін, отбасындағы ата-анасы беретін
тәрбиемен қоса, мектеп қабырғасында берер алғашқы тәрбие бастауыш сыныптан
басталады.
Білім негізі – бастауышта демекші, бастауыш сыныптағы әрбір баланың
ішкі дүниесіне үңіліп, қазақи тәрбие беру негізгі міндетіміздің бірі болуы
шарт. [31]
Қазақ аңыздарындағы Асан қайғы, Жиренше шешен, Алдар көсе,
Қожанасыр, Қорқыт, т.б. – бәрі де қарапайым адамдар ретінде суреттеледі.
Кейбір аңыз әңгімелердің басты кейіпкері көрші елдерге де ортақ
болып келеді. Мысалы, Қожанасыр қазақ, қырғыз, өзбек ауыз әдебиетінде ортақ
кейіпкер. Ол "ауылы аралас, қойы қоралас", қыз алысып, қыз берісіп құда-
жекжат болып кеткен көрші елдердің ежелгі мәдени байланысының куәсі. Аңыз
әңгімелерде көбінесе сарандық пен сақилықты, жалқаулық пен қиқарлықты өткір
сатирамен ажуалап сынау арқылы жас жеткіншектерді жаман әдет, жат
мінездерден аулақ болуға баулуды мақсат тұтады. Қожанасыр әңгімелерінде
оғаш қылығы, аңғал мінезі әжуа-күлкі туғызып отырғанымен, негізі түйін ойда
үлкен тәрбие-тәлім толқыны анық байқалады; оқушы оқып күле отырып шындықты
түсінеді. Осындай халық арасына кең тараған күлкілі сықақ аңыз әңгімелердің
бір тобы Алдар көсе атымен байланысты туған.
Көсе образы – қарапайым халықтың күлкіні сараң байларға, оның
өкілдеріне қарсы жұмсау, оларды келеке-мазақ ету тілегінен туған образ.
Мұны біз "Алдар көсе мен Алаша хан", "Алдар көсе мен шық бермес Шығабай",
"Алдар көсе мен саудагер", т.б. аңыз әңгімелерден көреміз. Осы аттары
аталған хан, бай, саудагерлерді Алдар көсе өзінің тапқырлығы, ақыл-
айласының арқасында алдап соғады, ел алдында мазақ, күлкі етеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Аңыз әңгімелерді оқыту арқылы
оқушылардың оқу-танымдық белсенділігін арттыру жолдарын айқындау.
1.Аңыз әңгімелер бойынша ғылыми педагогикалық әдебиеттерге шолу,
талдау жасау.
2. Аңыз әңгімелер жанры арқылы оқушылардың қабылдау белсенділігін
анықтау.
3. Аңыз әңгімелердің мазмұнына байланысты сабақта қолдану жолдарын
анықтау.
4.Бастауыш мектеп оқушыларының жас және дара ерекшеліктерін ескере
отырып, аңыз-әңгімелерді қабылдау белсенділігін арттыру жолдарын айқындау.
Курстық жұмысының құрылымы: Курстық жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Орта мектепте әңгіме жанырын оқытудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Әңгіме жанрлары және зерттелу тарихы
Ертегіге бай елдердің бірі-қазақ халқы. Қазақ фольклорындағы
ертегілердің сан алуан түрлері бар. ХІХ ғасырдан бастап, қазақ
ертегілерінің ғажап та көркем үлгілерін В. Радол, Г. Потанин, И. Березин,
А. Алекторов, П. Мелиоранский, Ш. Уәлиханов, Ә. Диваев сияқты белді де
белгілі ғалымдар жинап, жариялай бастады. Қазақ фольклорының кейбір
нұсқалары Дала уалаяты, Айқап, Туркестанские ведомости, Тургайская
газета, т.б. мерзімді баспасөз бетінде жариялап келді. Обрацы народной
литературы тюркских племен атты 10 томдық жинақтарында В.В.радлов қазақ,
қырғыз, ұйғыр, өзбек, әзербайжан сияктыкөптеген түркі тайпаларының эпостық
жырлары мен ертегілерін молынан жариялаған. Соныменқатар қазақ эпосы мен
ертегілерін жинап, профессор Әубәкір Диваевтің еңбегі де елеулі.
Қазақ фольклоры Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, сондай-ақ
М.Әуезов, С.Сейфуллин еңбектерінен де мол орын алғаны бар.Алайда 30-40 және
50-жылдары қазақ совет әдебиетінде халық мұрасынан безу, оның басым
көпшілігін байлар мен үстем тап өкілдерінің ықпалынан туған шығармалар деп
түсіну бел алды.
Алпысыншы жылдары Қазақ ССР Ғылым академиясының Әдебиет және өнер
иниституты қазақ ертегілерінің екі томдық жинағын жарыққа шығарды.Бұл іске
дайындық жұмысы 1945-1946 жылдары-ақ жасала бастағанды.Сол тұста қазақ
ертегілерин құрастырушы ғалымдар құрамына менің де енгенім бар. Алайда
1947 жылғы партия қаулысына байланысты бұл игі бастама аяқсыз қалған еді.
Кейінгі кезеңде қазақ ертегілерін зерттеуге М.Әуезов, Қ.Жұмалиев,
Е.Ысмайыловтар белсене араласты. М.Ғабдуллин, Б.Кенжебаев, Х.Сүіншәлиев,
С. Садырбаев, С. Қасқабасовтардың қосқан үлесі де елеулі.
Қазақ ертегілерінің қай түрі болса да замана елегінен өтіп, халық
санасына сіңіп кеткен сюжеттер. Онда бір елден екінші елге ауысып, төл
сюжет болып жүрген мотивобраздар да аз емес. Ертегінің тұтынушылары
қоғамның түрліше тобынан шыға береді. Төменгі тап ортасынан шыққан
ертегілерде сатира, демократия сарыны елеулі болатынын кезинде М.Әуезов
жақсы айтқан болатын. Сонымен бірге қазақ ертегілерін тек қана феодализм
дәуірімен тұйықтап, оны 1868 жылғы реформадан да кейін туғызу ертегі
генезисін кенжелету ме дейміз. Шыншыл ертегілер антифеодалдық сарында
болған десек, сол жеткіәлікті.
Қазақ ертегілерін тақырыбына қарай бірнеше топқа бөлуге болакды. Олар:
а) мифологиялық (қиял-ғажайып) ертегілер; ә) хайуанаттар (жан-жануарлар)
жайындағы ертегілер; б)реалистік (тұрмыс-салт) ертегілері.
Мифологиялық ертегілер. Бұл ертегілер тым ерте замандарда, адам
табиғат сырын толық түсініп болмаған кезде туған. Мұнда өмір көрінісі
аздау болады.Мифологиялық ойлау адамдардың топ-топ болып орман, тау-тас
үңгірлерін мекендеп жүрген кезеңінен бастап туса да ғажап емес.Ол
дәуірдегі адамдардың нанымдары, ойлау дәрежесі өте шынайы болған. Күн, ай,
от судың жойқын күштерінің сырына түсінбеген алғашқы қауым адамдары
табиғатқа сиынып, табынған: бірінен қорықса бірін қастерлеген. Оларды
адамша ойлап, әрекет жасайтын құбылыстар деп ұққан.Мұндай себеп мифология
тарихы үнді, грек, араб елдерінде көбірек сақталған. Кейбір елдерде киелі
аңдарға сиыну дәстүрі де болған. Қазақтың мифологиялық ертегілері бұдан
кештеу, матриархат пен патриархат дәуірінің ауысу кезеңдерінде туса керек.
Аншылық салты өмір сахнасынан шыққан кезде адамдар аң-құстардың сырын
танып біліп, олар жайында сан-салалы образдар тудырған.Жалмауыз, мыстан
кемпір, желтырнақтар матриархат дәуірінің ұғым –нанымдары болмақ. Аңшылық
кәсіп ер адамдардың әрекетімен көбірек байланысты болғандықтан, алғашқы ру
қоғамының салт-санасы қалыптасып, жұбайлы неке туады. Бұл кезеңде туцған
қиял-ғажайып ертегілерінде адамға жат барлықт күштермен күресушілер-
мергендер, батырлар болып көрінеді.
Патриархат дәуірінде адамды ең басты киелі күш деп ұғыну үстем болған.
Табиғатынан тілсіз күштерін мифтік ойлаумен образдап, соған адам әрекетін
қарсы қоятын қиял-ғажайып мертегілері осы ізде туған.Мұндай ертегілерде
реалдық адам образдарыф мен мифтік образдар қаз-қатар суреттеледі.Ондай
сюжеттердің қазақ ертегілеріндегі үлгілері-Ер Төстік, Еділ-Жайық, Құла
мерген, Аламан мен Жоламан, Күн астындағы Күнікей қыз, Алтын сақа,
Керқұла атты Кендебай, т.б.
Кейбір ертегілерде де ат иемдену, мал асыраудың іздері де айқын
байқалады.Малшылық кәсіптің өзі аңшылық дәуірінен басталған еді.
Ертегілерде бұрынғы магиялық ұғым, матриархат дәуірінің салт-санасына
қарсы күрес бастайтын Ерназарлар емес, Ер Төстіктер. Көп жайда олардың аты
да жоқ, тек бала деп аталады.
Қазақтың қиял-ғажайып ертегілерінде адамға жамандық ойлап жүретін
мифтік образдардың бірі-жалмауыз кемпір. Еділ- Жайық ертегісінде ол
адамға үстемдік етсе Алтын сақада баладан жеңіліс табады. Жалмауыз
кемпір табиғатының өзінде де елеулі өзгерістер бар. Мысалы: матиархат
дәуірінде өндіріс күштері төменгі дәрежеде болғандықтан, адам етін жеу,
алпысқа келген әкені өлтіру үрдіс болған. Оның ізі Еділ-Жайық
ертегісінде. Ондағы жалмауыз қора-қорамалы болса да, адам етін жейді.
Кенже туған эпостық жырлар мен қазақ ертегілерінде олар жалмауыз емес,
патриархат дәуірінің батыр, мергендеріне қарсы күресіп жүретін, төтелей
қауіптен гөрі айла-сиқыры көп, адамды алдаусырата келіп қолға түсіретін
хандардың қол шоқпары ретінде көріне бастайды. Бұл кездегі аты- мыстан.
Бірақ олардың матриархат кезеңіне тән басты белгісі ұдайы сақталып отырады.
Мысалы, ешбір ертегі, не эпостық жырда мыстандардың ер адамнан шыққандығы
туралы дерек жоқ. Олар жұбайлы некені білмеген. Мұны олардың ерге
шықпайтын, бала тумайтын қырық қызының табиғатынан да байқаймыз.
Ер Төстік, Кенде бай, Аламан, Желім батырдың өзі ең алдымен атаулық
қоғамның ұйытқысы болған жұбайлы өмір, отбасы үшін күреседі. Олардың
жаулары әр салалы болып, табиғат, жалмауыз кемпір, диюлер, тіпті хандар
ортасынан да табылып отырады. Мысалы, Аламанның алтын шашты әйелін хан
мыстанды жұмсап, қолға түсіреді. Құла мерген сюжетінде жұбайлы некенің
ұйытқысын бұзушы дәелер болса да, мерген батырлар адамға жат барлық
күштерді жеңіп отырады. Осы күресте ертегінің басты кейіпкеріне болысып,
достық ықылас көрсететін жаңа мифтік образдар туады (Желаяқ, Таусоғар,
Көлтаусар, Жарғақ құлақ, т.б.). бұлар көбіне адам тұлғасында көрінетін
мифтік образдар. Олар ертегінің бас қаһармандарына ұзақ сапарға шыққанда
ғана қосылып, көбіне қыз ұзату үстіндегі бәйге, күресте көрінеді. Мұндай
образдар орыс ертегілерінде де бар.
Адамдар әрекеті күшейген сайын оның достары құс, құмырсқадан да табыла
бастайды. Адамның киелі күш екенің айту үшін ертегі күміс кездік, семсер,
садақ сияқты сиқырлы құралдарды адам бойына телейді. Бұл- темір қолданудың
қуатын көрсету болмақ.
Өмір ілгері басқан сайын, ит, түлікініңде қызметі жіктеле бастайды.
Мысалы, Күн астындағы Күнікей қыз ертегісіндегі көк төбет адам жейтін
болса, Алтын сақадағы иттер адамның досы.кейде пері қыздары өз сиқырын
адам пайдасына қолданады. Оған- Күнікей қыздың ханды қасқырға, уәзірлерді
түлкіге айналдыруы куә. Адам енді тілсіз күштердің түрлі түспен тұлғаға ене
алатын сиқырмен де жан салып күреседі. Табиғат сырын танып білу тереңдей
түседі. Мифтік ойлаудың астарында табиғат, өмір құбылыстарын адам әрекеті,
еңбек үстінде танудың белгілері бар.
Сонымен, мифтік образдар табиғатында адам ойының сәби, жетілмеген
кезіндегі ой-нанымдарының таңбасы басым дейміз. Оны бірде ертегі
мазмұнындағы қайшылық десек, біз образдық ойдың фольклорға тән жемісі деп
білеміз. М.Горький сөзімен айтар болсақ, залық қиялы сан-алуын мифтік
образдарды ойлап шығарып, солар арқылы табиғат сарын, өмір мақсатын танып
білуге тырысқан.
Матриархат пен патриархат арасындағы қайшылықты білдіретін қазақтың
мифтік ертегілері- Алтын сақа, Күн астындағы Күнікей қыз, Желден
шыққан Желім батыр, Ұшар ханның баласы, Аламан мен Жоламан, Керқұла
атты Кеңдебай, Ер Төстік, Еділ- Жайық. Бұл ертегілерді тотемизм сарыны
азайған.
Алтын сақа ертегісінен бақташылық өмір суреті көрініс тапқан.
Ішінде тотемдік ұғымда бар. Мысалы, жалмауыз кемпір қуып жеткенде, екі
түлкі келіп, бірі оның тісін, бірі кетпенін алып кетеді. Баланың сәлемін
қарғалар емес, қарлығаш қана оның бес төбетіне жеткізеді. Бес төбет
жалмауыз кемпірді де, оның артынан іздеп келген қызын да өлтіреді.
Осы сарын Сырттандар ертегісінге тіпті айқын. Асылы бұл ертегі бөрі,
ит тотемін символды болса керек. Мұнда ертегілер қазақ фольклорында аз
емес.
Желім батыр, Күн астындағы Күнікей қыз ертегілерінде тартыс
жұбайлы неке жолындағы күреске негізделген. Алғашқы ертегіде кемпірдің үш
баласы болады. Олардың екеуі өліп, кіші баласы дәуді жеңеді. Құдыққа жауып
тастаған дәумен шешесінің көңілі жарасып, содан Желім батыр туады.
Жерден шығу ертедегі Тесік тау (Отүкен) аңызын меңзейді. Түрік
қағанаты кезінде Могилан өзінің алтынын киік, тай, қой, бұзау түрінде
құйғызып, шатыр астындағы көгалға малшы тұрғызып қоятын болады. Күнікей
ертегісіндегі алтын мүйіз киік, Безінгендегі басы алтын, құйрығы күміс
бота Түрік қағанаты заманында туған. Мұндағы құмырсқа- тотем.
Аламан мен Жоламан, Құла мергендер ылғи дәу, мыстандармен күресежді.
Осы мазмұндас мифалогиялық ертегілерде қала, қамал, құдық оқиғасы жиі
кездеседі.
Ұшар ханның үш баласы ертегісінде айдаһар тотемінің ізі бар. Мұндай
мифалогия шығыс ертегілерінде көп болса да, бұл ертегі қазақтың төл
ұғымынан туған. Айдаһардан қызды арашалап қалу батырлар жырында да кездесіп
қалады. Ертегідегі Жандыбатыр Күн қызын іздеп, екі айдаһарды, Көлтаусар
дәуді өлтіріп, Зәузәмір дейтін пері қызын алады. Тартыс жұбайлы некенің
орнығу кезеңінен хабар береді. Мұндағы балаға болысатын жұлдызшы, кітапшы,
суға түскен семсерді табатын дәулер, желаяқтар сияқты адамға дос.
Матриархат дәуірінің мифінен мыстан мен Сары өзенді шайқайтын дәу бар.
Зәузәмір Оғызнамадағы Күн сұлуға ұқсас. Географиямен ұғымдар шеңбері өте
кең. Айдаһар, мыстан, дәу ерте замандарға кетсе, жұлдызшы, кітапшы- Соғда.
Қытай, Тибет елдерінің ұғымына бейім. Сиқырлы семсер темір қолданудың
туғандығын білдіреді. Түрік қағанатында темір табу IV ғасырдан бар десек,
оқиға Алтай-Қытай қарым-қатынасын меңзейді. Ұшар-бірде Сібір тайпалырының
аты болса, бірде Сібір ханы- Ишбара. Жандыбатыр ылғи ғана жаяу жүреді. Оның
мәнісі мал шаруашылығының туа қоймағандығыныңда болса да ғажап емес. Бұл
қазақтың мифалогиялық ертегілерінің ішіндегі көкелерінің бірі.
Мифалогиялық ертегілерінің бір жағында жалмауыз кемпірлер, дәулер,
түрліше тотемдер, екінші жағында солармен күреске түсіп жүретін мергендер,
аты жоқ балалар, Ирен чечен дейтін аңыздар ерте замандардан бері бар.
Алдар көсенің аты көбіне ертегіде көрінсе, Жиенше шешеннің аты шешендік
сөздерде жүр. Бұл екеуінің тарихи- этногенездік белгісінен гөрі аңыздық-
анекдоттық, күлдіргі сипаты басым. Алдар да, Жиренше де хандар дүниесін,
феодализмді сынайды. Бұл белгі олардыҚорқыт пен Асан бейнелеріне
жақындатады. Мұның өзі осы екеуі жайындағы аңыз әңгімелердің анық
фольклорға жататының, сол үшін ел аузында сақталып, бүгінге жеткенін
көрсетеді.
Алдар көсені Әз Жәнібек тұсында өмір сүрген дейтін жорамал берек сөз.
XVI ғасырда ол жайындағы аңыздар жиі айтыла бастаса керек. Әйтпесе Алдар
мен Юблар образы Сібір, Қырым татарларында X ғасырдан бері бар. Соған
қарап, Алдар көсе әңгімелеріндегі шайтан, молда, қожаларды сынау ислам діні
орныққан сон барып туған дейміз. Сол үшін Алдар мен Жиренше әңгімелерінің
Аяз биге тартқан көрегендігі, мысқылдан зіл тудыратын шыншылдығы бар.
Асылы бұл екеуінде аңызға жатқызу қиын.Алдар мен Жиренше туралы
әңгімелер XIV-XV ғасырларда туса да ғажап емес. Олай болса ертегі мен
аңыздан эпостық дастан тумайды. Жаңа заман адамдары аңыз бола алмайды. Егер
қазақ аңыздары осы төрт есіммен шектелер болса, бұл әрине жетімсіз.
Феодализм тұсында туған аңыз жоқ.
Әрине, бұдан келіп қазақ фольклорында көне дәуір аңыздары жоқ деуге
болмайды. Ежелгі көшпелі тайпалар ортасында туған аңыздар сан- салалы. Сол
аңыз ертегілер кезінде жиналып, зерттелмеген. Бір ізге де сүрілмеген. Соның
салдарынан Баршын, Мәді, Баба Ғұмар, Тамирис, Айсұлу сияқты көптеген
аңыздардың бәрін Шығыс елдері иемделіп алған. Ендігі жерде осы аңыздардағы
мифалогияға, басқа да ортақ белгілеріне ерекше мән беріп, ежелгі сақ, ғұн
тайпаларының тарихымен байланыстыра зерттеу қажет. Олар неге ұқсас,
сабақтас. Көшпелі тайпалар мен жатақ елдердің арасындағы тарихи байланыс
қандай болған деген күрделі мәселелерге үңіліп, қазақ аңыздарының тегі мен
табиғатын айқындай түскеніміз абзал. Қазақ аңыздарын бір ғана қазақ тобында
сөз ету- жетімсіз Ер Төстік,оның Желаяқ,Таусоғар,Көлтаусар сияқты достары
жүреді.Бұлардың ғашық қыздары көбіне пері болып келеді.Кенжекей ақ қасқыр
сәуегей,ол мыстан,Бекторы,Шойынқұлақ жамандығын күн бұрын сезеді.Қыз
біткеннің сиқыры,олардың әлеуметтік типі көп жағдайда бұлдыр.Проблемасы тек
Жанды батыр.Ер Төстіктердің төңірегіне құрылған.Ғашықтық қыздар емес ерлер
бала батырлар басында.
Мифологиялық ертегілердің бас геройы-мерген балалар.Олар бірде кемпір
мен шал,бірде бай,бірде хан баласы,кейде атасы жоқ,тек кемпір баласы
делінеді.Кендебай,Қазанғап деген кедейдің баласы.Ол мифтік патшаға тұтқын
болған Меркенбайды құтқарып,пері қызына уйленеді.оның жолындағы бөгет-жеті
басты дәу,арыстан,жалмауыз кемпір,ең үлкені-перісі.Мұның бәрі де миф.Қияли
ертегіде ат иемдену,мал шаруашылығы туа бастаған.Құйрығы алтын,жүні құндыз
құлындар да мифтік жылқылар.
Осы мазмұндас ертегілерде хандар бейнесі де бар.Олардың өздері де көп
жағдайда мифтік образдар болып келеді.Кендебай өзімдікі дегенді
білмесе,хандар бәрінөзімдікі дейді.Мифтік ертегілерде реалдық өмір
суреттері аз,бұлдыр.
Мифологиялық ертегілердегі жамандық пен жақсылық көбіне табиғат пен
адам арасындағы тартыстарға құрылады.Түрліше төтем,миф ортасында реалдық
адамдар-мергендер мен бала батырлар-арал сияқты болып көрінеді.
Ертегі сюжеттерінің локалдық шеңберде көрінуі арыда емес,қоғам
бақташылық кәсіпке көшкен кезде туған сияқты. Ертедегі мифологиялық
ертегілердің нананымдық- географиялық,өмірлік шеңбері кең де шексіз. Күн,
жер, тұрмыс суреті, кәсіп, нанымдар қазақ ертегілеріне ғана тән емес.
Оларды Қытай, Алтай – Саян, Иран, Үнді, грек, орыс мифологияларымен де
ұқсатуға рет бар.
Тылсымдау,жәділеу, самұрықпен ұшу, теңіз кешу, айдаһармен алысу,жеті
басты жалмауыз, адам етін жейтін кемпірлер үнді ертегілерінен алынған ба
дейміз.Жамандық пен жақсылық,жеті пәле Иран елінің ұғымдарынан да көрініс
тапқан. Ол замандарда политеистік наным бүкіл Азияға ортақ
болған.Мысалы,Қорқыт кітабысюжетіндегі Төбекөз дәуОдессиядаПолифемге
ұқсас. Скиф-сақ дәуірінен қалған Желаяқ, Көлтаусар,Таусоғар шығыс-батысқа
бірдей ортақ. Жабайылық,аңшылық, бақташылық өмір сатыларын , космолгия,
тотемизм, зороастрзим, дуализм , монотеизм нанымдарын басынан өткермеген
елдер кемде-кем.
Ер Төстік ертегісі. Қазақтың қиял- ғажайып ертегілерінің ішінде
эпизм мен лиризмнің ұштасуына негізделген, барлық белгілері қазақтың өз
ұғымдарына көркем де салалы үлгісі-Ер Төстіксюжеті. Мұны ең алғаш 1896
жылы Г.Н.Потанин Көкшетаудағы Шоқанның әкесі Шыңғыс ауылына барғанда жазып
алған. Ертегіде драматизм мен ерлік ғажап ұштасқан. Дағдылы ертегілерде
адам тағдырын,оның басына түскен қайғыны дәл осы дәрежеде көрсету кездесе
бермейді. Тіршілік суретін көрсету жағынан ертегіде көптеген реалдық
сарындар бар.Оның сюжетінде мал шаруашылығының басы болған Құба інген ,
жұбайлы некенің бастапқы үлгісі- Кенжекей, Тайбурыл мен Байшүбардың
атасындай болған батыр аты-Шалқұйрық, батырлар символынан саналған сауыт-
Ақсырмал бейнелері мен атаулары арғы-бергі дәуірлер сюжетін жалғастырып
тұрады. Ертегінің тақырыбы бір ғана Ер Төстіктің жалмауыз кемпір,жер
астындағы жылан патшасы, Темірхан. Кеше хандармен күресіне құрылмай көбіне
ерлер басқарған ру қауымының туып,нығаю кезеніңде жұбайлы өмірдің орнығуына
негізделген. Ертегі бірнеше заманның суретін береді.Ондағы салт-сана,
түрліше нанымдар ғана емес,аңшылық,мал бағуға бет бұру суреттері де
соны.Ерназардың тоғыз ұлын уйлендіру оқиғасынан да осы жайлар
байқалады.Әңгіме Төстіктің тоғыз ұлдан бір төбе, Кенжекейдің тоғыз қыздан
бір төбе болып туғандығында ғана емес,сол тоғыз ұлдың бір уйден,тоғыз
қыздың бір уйден шығуында.Ертегінің дәл осы тұсы ежелгі грек жұртының
данаилер туралы аңыздарына ұқсас.Онда елу ұл бір уйден,елу қыз бір үйден
шығады.Ру қоғамында бұл салт өзгереді.
Кенжекей мен Ер Төстіктің қосылуынан туатын негізгі идеяның бірі-
семьяның туып,нығаю қиыншылығын көрсету.Оның тақырыбы мен идеясы бір жерден
шыққан.
Ертегі тақырыбынан елеулі орын алатынкелесі бір желі-мифтік ұғымдар
мен образдарға байланысты. ЕрТөстікюжетін қазақтың қолтума ертегілерінің
ең марқасы десек,халық ұғымына жақын жалмауыз кемпір,оның қызы-
Бекторы,баласы Шойынқұлақтар жайындағы мифтік тұлғалар ең алғаш осы
ертегімен байланысты туған.Мал басы Құба інген болса,сұлу жар бейнесі-
Кенжекей.Қазақтың ер жігіт,сұлу жар жайындағы нәзік ой-сезімдерін де біз
осы ертегіден бастар едік.Одан корінетін адам және мифтік образдар
арасындағы кескілескен тартысты сол көне дәуір ұғымдарының образға айналған
суреті дейміз.
Тартыстың да екі қанаты бар.Жер бетіндегі тартысты суреттегенде ертегі
барлық оқиғаны реалдық өмір талаптары мен драмасына негіздейді.Оған
Ерназардың ашығуы,жұт кезінде сегіз баласынан айрылып калуы,оларды жат
елден тауып алуы,жылқының құты болған торы биеге қылбұрау салып, барлық
жылқыны айдаусыз елге жеткізу,құдалық суреттері, бір уйдің рулы елдей болуы
,Сорқудық басындағы жайлау,данышпан қыз-Кенжекейжорамалдарының шындыққа
айналуы,барлық адамға жат күштер мен өліспей беріспейтін күрестің басталуы
толық айғақ бола алса керек.
Жер астындағы оқиғада Ер Төстік пен Шалқұйрық қана көрінеді.Бірақ
өзінде де қыртысын айналдырып қойған өмір қайшылықтарының суреті бар.Кеше
хандар ақылсыз да қарау болса,Ер Төстік пен оның серіктері өз күштеріне
сенімді. Барлық күш-қажыр,ақыл-айла,әділ талап,драматизм мен ерлік адам
бойына жинақталған.Бұл ертегінің еңбек процесінде туғандығын көрсетсе
керек.Оқиғасы бай,шынайы.Драматизмі терең мұндай сұлу ертегі қазақта кемде-
кем.Біз үшін ертегінің ғажайыптылығы бір ғана жалмауыз кемпір.Бекторылар
тұлғасында емес,сюжеттің сан заман белестерін көрсететін бай мазмұнында.
Ер Төстік образы.Ертегінің бас кейіпкері-Төстік.Оның туысы,ой сезімі
басынан-ақ Ерназардың басқа сегіз ұлына қарсы қойылған.Елге жұт келгенде
ұлы ата-анасын тастап кетсе,Ер Төстік олардың әбден тарығып,ашыққан күндері
дүниеге келген өзгеше ұл болып суреттеледі.Оның өсуі де ерекше:айында бір
жыл жасап,жылында он бес жасар баладай болады.Осы алып бала ұзамай
Ерназардың от басына барып,көп ұзамай ең сүйікті ұлына айналады.Уйлену
тұсында кенже баласы Ер Төстікке Кенжекей лайық болып шығады.Бірақ уйлену
оқиғасынан соң үлкен қайшылықтар,тартыстар туып кетеді?
Ол қайшылықтар неде?
Бір жағынан Ерназардың мақсаты орындалды,балаларын уйлендірді,алдына
мал салды десек те,оның басты жауы-жалмауыз кемпір бар,оның алдында Ерназар
сорлы,қорғансыз.Екінші жағынан,ол өзінің шыбын жаны үшін жалмауыз кемпірге
төрт түлік малын,сегіз ұлын,сегіз келінін ғана емес,жұмыртқадай әппақ
болған-Кенжекейді,ең суйікті –Ер Төстікті де құрбан етуге дайын болып
шығады.Ерназар басында жаңадан көрінген зор қайшылық осында Бұл тұста,бір
жағынан,ата мен бала арасындағы тартыс пайда болады,
Ол тартыстың айдауыш күші неде?
Пері қызы Бекторы Кенжекейді Ер Төстіктің жар етуіне қарсы.Мұны
Бекторының Ер Төстікке ғашықтығы деп түсінуге болмаса керек. Дұрысы,
матриархат пен патриархат салты арасындағы тартыс, қайшылық символы деп
түсіну болмақ.Бекторы жұбайлы өмірді ұнатпайды,жар басына лашық тігіп, бір
өзі баяғыша кун кешпек.Мұны гетеризм белгісі дейміз.Матриархат дәуіріндегі
үрдіс сондай болған,
Осыған қарама-қарсы ертегіде Кенжекей жұбайлы өмірді,патриархат салтын
жақтаушы болып көрінеді.Тартыстың барлық тетігі осыдан келіп туады.Баласын
жалмауыз кемпірге берген Ерназардың жанбағарлығы кенжн ұлы мен кенже
келініне ұнамайды.Осы екі күш бірлесіп жалмауыз кемпір әлемімен күреске
түседі.
Тартыстың басы Ер Төстіктің жер астына түсіп кетуімен берілген.Оның
мәнісі, уақытша болса да ЕрТөстік жалмауыздан жеңіліс табады.
Ер Төстіксюжетінің арқауында өмір бірдей емес.Ол кезде алты қабат
аспан,жеті қабат жер жайында ұғымдар болған.Халық түсінігі бойынша адам жер
астына туссе де өмір сүре бермек.Осы реттен Ер Төстік пен Шалқұйрықтың жер
астындағы жылан Бапыхан,Темірхан,Кеще хандармен күресінің өзі де алғашқы
адамзат қиялының көрегендігіненм, ыншылдығынан хабар береді.Сол хандардың
өз араларындағы да бүтін емес, мысалы, өлмелі шал Бапыхан Темірханның қызын
зорлап алмақ.Оған сыннан өткен Ер Төстікті жұмсайды.Бұл тұста да жамандық
пен жақсылық тартысқа түсіп,әділет,дұрыстық іздеген адам арманы әр қилы
формада бой көрсетеді.
Ер Төстік қайтадан жер бетіне шығады.Енді ол Бекторы мен Шойынқұлақты
өлтіріп,мұрат-мақсатына жетеді.Бір ғажабы,қаншама қиыншылық көрсе де,халық
творчествосы өзінің негізгі қаһармандарын өлтірмейді,халық идеясына өлмес
қуат,өлмес қасиет береді. Мысалы, Кенжекей мен Ер Төстіктің жер бетінде
қайта табысқан жерін ертегі былай суреттейді: Ақсақал шалдың астындағы
ақсақ боз ат кісінеп қоя береді. Кенжекей аттың кісінеген даусынан оның
Шалқұйрық екенін таниды. Кенжекей мен Құба інген екеуін Ер Төстік
таниды...Ер Төстік жас жігіт, Кенжекей жана түскен келіншек, Шалқұйрық
бесті ат қалпыа келеді.Одан кейін ұзақ жылдар өмір жасап,мақсаттарына
жетеді.
Олай болса, ертегілердің оқиғасы мен идеясын төтелей, тұрпайы түсінуге
болмайды. Әрбір ертегінің айтар бөгде идеясы, жұмбағы болады. Ер Төстік
сондай жұмбақ пен философияға толы. Ол, ең алдымен, Ер Төстік әрекеті мен
армандарынан көрінеді. Ол кезі үшін Ер Төстік- халық арманы мен мақсатының
символы болған образ. Өйткені ол адам тірлігі үшін күреседі.
Ер Төстік образын оның аты Шалқұйрық толықтырады. Оны Кенжекей
тәрбиелеген еді. Ер серігі- жүйрік атдеген мақал ізінде жасалған бұл
образдың ақылгөйлігі, батырға деген беріктігі ерекше.Шалқұйрық Ер Төстікке
бірнеше жерде ақыл береді. Төстік оны бұлжытпай орындап, жеңіске жетіп
отырады. Жұртта қалып кеткен егеуін іздеп келе жатқанда, Шалқұйрық иесіне:
- Төстік батыр, енді екеуміздің жанымыз бір, қандай пәле болса да бірге
көреміз. Менің мына айтқан сөздерім есіңде болсын. Егеуіңнің қасында
жалмауыз кемпір сені күтіп отыр, сен егеуіңді ала бергенде ұстап
алмақ.
Егеуге жақындаған кезде кемпірді алдайтын бір ақыл тауып ал. Кемпір
алдана бергенде, мен бетегенден биік, жусаннан аласа бола берейін, сол
кезде сен егеуді іліп ал да жөнел, артыңа қараушы болма,-дейді.
Жер астына түскенде Бапыханның есігін баққан,жеңнен кіріп, қойыннан
шығатын жыланнан да қорықпауды ескертеді. Темірхан бәйгесінде Шалқұйрық
өзінің озып келетінін күн ілгері айтады. Су астындағы қырық құлаш қазанды
алып шығады. Бірақ өзі әлдеқашан өлген ат еді. Осы тұста Шалқұйрықты Ер
Төстік бірге өліп, бірге тірілту жайындағы достық серті бойынша поэзия
қуатымен екі рет тірілтіп алады. Шалқұйрықта өлмейтін, қайта жасайтын ат.
Жер астынан шыққанда Шалқұйрық та, Ер Төстік те әппақ қудай болады. Бірақ
Кенжекейді көргенде, екеуі де жасарады.
Ер Төстік образын толықтыратын бейнелер- Желаяқ, Таусоғар, Көлтаусар,
Көргіш, Жарғаққұлақтар.
1.2 Аңыз-әңгімелер халық ауыз әдебиетінің негізгі бөлімі
Аңыз, ертегі, жылнама, шежіре қай елде болса да бар. Оларда
тарихи оқиға, жеке кейіпкер, жүйрік ат, алғыр құс, жер-су, ай мен күн,
жұлдыздар жайында айтылады. Осы сипаттарына қарай оларды мифтік және тарихи
аңыздар деп білеміз. Көп жағдайда ертегі, аңыз, эпос бір-бірімен сабақтас.
Ертегінің аңыз, аңыздың эпостық жыр түрінде айтылуы да мүмкін.
Мифологиялық аңыздардың басты сипаты – көршілес жатқан түрлі
елдер мен халықтарға ортақтығы. Мысалы, Мәди (Модэ) аңызы бүкіл Орта Азия,
Алтай, Сібір, Кавказ тайпаларына ортақ. Өйткені ол замандағы тайпалар
нанымы да ортақ болған. Нұх топаны жайындағы аңыздар Таяу Шығыста ғана
емес, Қытай, Орта Азия фольклорында да бар. Ертедегі марқа аңыздар адам
сипатында емес, күн, ай, жер, кеме, топан, Адам ата, Хауана түрінде
жасалған. Келе-келе солар жеке герой, адам атына көше бастайды. Бұл
аңыздарды космологиялық, антропологиялық деп бөліп, бір ізге келтіру қажет.
Бізге антропологиялық мифтер аса жақын. Осы мифтік фольклорымызды тереңірек
зерттер болсақ, бұл тарихқа жақындау арна болар еді. Сонда фольклор ғылымын
өзінің табиғи сипатында алып, байытқан боламыз. Мұны тарихи танымға келудің
бір жолы дейміз. [14]
Бастапқы мифология ақбоз ат, жеті қарақшы, Үркер, Зухре жайында
айтылса, ІХ ғасыр жазба ескерткіші Оғызнама - этногенездік миф болып
көрінеді. Шаһнама, Рамаяна, Мың бір түн, Манас, Қорқыт ата
кітабы, Орхон жазуларында аңыз, ертегі, жылнама, шежіре қым-қиғаш араласып
келеді. Көп жағдайда мұндай сюжет атаулының басы аңыз ба деп ойлаймыз. Онда
мифтік аңыздарға Үнді, Мысыр, Рим елдері бай болған. Кейін аңыз адам, аң,
жан-жануарлар жөнінде айтылған. Өйткені қандай ертегі, аңыз, эпос болмасын
басында бір реалдық мәні бар өмір суретінен, соның санадағы тұнбасынан
туған. Бірде образдық, бірде логикалық ойлау формасында жасалған аңыздар –
адамзат баласы қиялының ғажап табысы.
Шығыс патшаларының сарайында туған аңыздар жылнама деп аталған. Сол
жылнамалардан Фархад – Шырын, Жеті сұлу тағы да басқа көптеген
дастандар туған. [4]
Аңыз ерте ме, жылнама ерте ме? Бұл мәселе төңірегінде пікір
таластыруға болады. Алайда белгілі бір сюжетке келгенде оны кесіп айту
қиын. Мысалы, Орта Азия халықтарында Шахнама туралы аңыздар көп-ақ.
Сонымен бірге бұл жыр бізге үлкен эпостық мұра ретінде де мәлім.
Аңыздың осындай шежірелік, жылнамалық, эпостық формалары келе-келе
тарих ғылымына жол салған. Рәшид-Әддиннің Монғол шежіресі тарих, Алтын
топшы жылнама болса, Рабат Оғұзидің Қиссасул-Әнбиясы - тарихи адамдар
өмірбаянына құрылған роман. Орхон жазбаларын біз жылнамалық эпос деп
жүрміз. Сияуыш, Афрасиаб, Зохақ, Наушаруан, Ақсақ Темір, Петр патша, Иван
Грозный жайындағы аңыздар қаншама!
Ертеде жазу мәдениеті туа қоймаған көшпелі елдерде халық тарихы аңыз,
ертегі, поэзия, эпикалық жыр түрінде сақталған. Мұны батырлар жыры да
анықтайды. Академик А.С.Орлов бір кездері қазақ эпосының өмірге жақындығын
айта келіп, Едіге жырының тарихи-жылнамалық сипатының басымдығын
көрсеткен еді. Өйткені Едіге өмірде болған адам. Шоқан да қазақ эпосының Ер
Көкше, Ер Қосай, Шора батыр сияқты кейіпкерлерін өмірде болған адамдар
деген ғой. Олай болса қазақтың бір ғана тарихи жырлары емес, басқа да
эпостық жырлары әр түрлі заманның шежіресі болып шықпақ. Фольклор
шығармаларының осы сипатын ескере отырып, бір кездері қазақ шежіресін
Шәкәрім мен М.Тынышпаев зерттеген еді.
Қазақ аңыздарының түп-тегі сақ, хұн, үйсін, Туран, Түрік қанаты, оғыз-
қыпшақ, ноғайлы дәуірлеріне кетеді. Солардың мазмұнына көз жіберсек, онда
матриархат, патриархат, феодализм дәуірлерінің таңбасы бар. Өзінің сипатына
қарай қазақтың тарихи аңыздары қала және дала туындылары болып екіге
жіктеледі. [19]
Қала аңыздары. Бүгінгі Қазақстан жеріндегі қала аңыздары исламнан
бұрынғы (Саққала, Баласағұн, Асанас, Құмкент, Жетіасар, Отырар, Сунақ,
Тараз, Жанкент, т.б.) және соңғы сюжет (Яссауи, Арыстанбап, Баб ата
мазарлары) болып көрінеді. Оғыз, ноғайлы дәуірлерінен қалған аңыздар көбіне
адам, жер-су аттарына байланысты (Қорқыт, Қамбар, Бабай Түкті Шашты Әзиз,
Жиренше, Асан қайғы, т.б.). солардың бәрі де тарихи шежіреге бай, толып
жатқан эпостық, ертегілік сюжеттерге негіз болған.
Қала аңыздары Хорезм, Туран, Жетісу, Сыр өлкелерінде көбірек
сақталған. Хорезм – Арал аймағы, бүгінгі қарақалпақ жерінде туған аңыздар
да аз емес. Оларды Л.С.Толстова зерттеген.
Қала аңыздары бірде реалистік (Айсұлу, Тамирис, Зарина, Аязби), бірде
аңыз-ертегілік (алаңғасар Алып) түрінде айтылады. Бұларды тарихи-
географиялық аңыздар дейміз. Соның бастылары – Теймекент, Барышкент,
Байсын, Жент, Сайрам, Шаш, Сакаравак аңыздары болып келеді.
Ходжент шаһарына қатысты айтылатын хикаялардың бірі – Зарина аңызы. Ол
өзінің ерін өлтіріп, сүйген адамына тиеді. Айсұлу Жанкент ханы мәлік шахтың
әйелі еді. Оған құлы Жалабатыр ғашық болады да, ақыры жала жауып Айсұлуды
өлтіреді. Осыдан соң Жанкент шаһарын ордалы жылан басып, Мәлік шах пен
Жалабатыр Бұқарға қашқан екен деседі. Бұл аңыз Сыр бойында (Қазалы жерінде)
әр түрлі сарында айтылады. Оны бір кездері А.Нестеров, И.Аничков сияқты
зертеушілер де жазып алған. [26]
Оғыз дәуірінен жеткен ұлы аңыздардың бірі – Алпамыс. Мұны кейбір
зерттеушілер Түймекент, Баршыкент аңыздарынан тудырады. Түймекент аңызы
Әулие ата маңында туған. Жырда Қарахан тауда бабамыз деп келетін жолдар
бар. Барышкент аңызына сүйенсек, ол Сыр бойында туған.
Түймекент аңызын бір кезде Ә.Диваев жазып алғанды. Оның қысқаша
мазмұны мынадай: Ертеде Алаңғасар Алып дейтін кісі болыпты. Оның Арсалаң
Алып атты баласы бар екен. Екеуі жолаушылап, Әулие атаның Алмалы, Қараша,
Донбұта, Мойнақ дейтін жерлеріне келеді. Талас бойында Күрең атты қалмақ
ханы, оның Түйме дейтін қызы болады. Арсалаң Алып сол қызға ғашық болады.
Қыз болса оған шарт қойып, Түйе-Мойнақ тауының етегінен шаһар орнатсаң ғана
тиемін дегенді айтады. Арсалаң қыздың шартын қабыл алып, іске кіріседі. Өзі
он шақырым жерден тас лақтырса, әкесі оны қағып алып қалай береді. Бірде
Арсалаң Алыптың көзі Түйме қызға түсіп, лақтырған тасы әкесіне жетпей
қалады. Әкесі ашу шақырып, баласын өлтірмек болады. Оның қаһарынан именіп
қашқан Арсалаң кетпенмен артына қарай топырақ ата береді. Онысы тоқсан
батпан екен. Содан Құмтөбе пайда болыпты-мыс.
Арсалаң тағы бір шаһарға барса, оның ханы тауды теспі, қаламызды
суландырып бер деп шарт қояды. Тау тесіліп, қала суландырылады. Бірақ бала
Зерафшан дариясына құлап өлген екен деседі. Өзі ары құла десе - бері,
бері құла десе - ары құлайды екен. Жұрт сол мінезін пайдаланып, суға
батырған. Бір жілігі дарияға көпір болыпты. Жұрт оны жылына жүз серкенің
майымен майлап тұратын болыпты-мыс. Мұндағы тесік тау оқиғасы Түрік
қағанаты дәуірінен хабар береді. [18]
Махмұт Қашқари ң дыбысы Шымкент пен Тоқпақ арсында болған, ол
арғулар диалектісіне тән дегенді айтады. ІХ ғасырда олардың билігі
Ферғанаға дейін созылған, Өзгент, Азғыш дейтін қалалары болған.
Хорезм жеріндегі Дию қала аңызының оқиғасы да осыған ұқсас. Онда
Фархад дию Хорезм патшасының қызы –Шырынға ғашық болады. Патша мыстан
кемпір жұмсап, шөлден тас қала салдырады. Оны Дию қала деп атаған. Қала
салынып бітуге айналған кезде мыстан тоғыз жүз бота, қозы, бұзау, құлын
сойғызып, мал біткен маңырап, у-шу болады. Мыстан диюге барып Шырын өлді
дегенде, Фархад тастың соңғысын өз басына түсіріп өлген екен деседі.
Бұл аңыздан гөрі Баршынкент сюжеті шыншылдау. Аңыз Сыр бойында ІХ
ғасырда туған. Бірінші Баршын Алпамыстың сүйген қызы, бірінде ол Хұлағу
ханның қыпшақ тайпасынан алған әйелі. Хұлағу (1242-1247) Иранға орналасқан
соң, Баршынды Сунаққа тастап кетеді. Қыз қайғыдан өледі. Соның құрметіне ел
Төменарықтан Көк Кесене мазарын салған екен деседі. Бұл мазарда Ә.Диваев
1905 жылы болып, мынадай аңыз келтірген: Бұадн үш жүз жыл бұрын Сыр бойында
Ақ Кесене, Көк Кесене дейтін қалалар болыпты. Оны қалмақ хандары Ұса мен
Зерең (кейде Күрең) билейді екен. Зерең қазақтарға қатты болыпты. Сонда
Арал жағынан адай батыры Тайлақ, Ұлытаудан ошақты Саурық келіп, Зереңді
құған екен. Бұлантығақашқан қалмақтар Сыр бойында қырғын тауыпты. Сол жер
кейін Қалмақ қырған атаныпты. Бұл сюжет Барышкент (Көк Кесене) аңызын
жоңғар басқыншылығы кезеңіне әкеледі.
Тілдік, археологиялық белгілеріне қарағанда, кешендер (қала) хұн
дәуіріне кетеді. Күйік кешен қазылғанда, одан мыс, қой сүйегі, қошқар мүйіз
оюлары табылған. Олай болғанда, Гүлбаршын немесе Баршын қыз аңызы ХІІІ –
XVIII ғасырларда емес, ертедегі хұн дәуірінен бері болса керек. Бұл атаудың
түбірінде бөрі қыз деген ұғым да бар. Осы орайда Баршын сөзінің түбірінде
жүрген шин сөзіне тоқтала кетелік. Аңыздың бір сыры оның тілінде болса
керек.
М.Қашқари шин тайпаларын жоғарғы, орта және төменгі шин деп үшке
бөлген. Бұл атау басында теріскей Қытайға түркі-монғол тайпалары арқылы
барған-ды. Алтай аңыздарына назар салар болсақ, ертеде көк түріктер өздерін
Ашина ұрпағымыз деп атаған. Ежелгі түркі тайпалары төрт бөріден тарапты,
оның бірі қаз болыпты, бірі Әбу-Абақа өзенінде тұрыпты, қалғаны Шу өзенінің
жағалығында болған екен дейтін аңыз бар. Көк түріктер Қытай еліне барғанда,
атының тұмсығына бөрінің басын кигізіп алатын болған. Кейін бұл тотем соғыс
символына айналған. Мысалы, Оғызхан жорыққа шығатын болса, оның әскерін
көкжал бөрі бастап отырады. Көк түріктер ескі Бейжинге барғанда, оны
Бейжин (Байсын) деп атаған.
Бейшин, Байсын деген сөздердің өзі парсыша абад - қалалы жер
деген ұғымды береді. Кейінгі дәуір жырларында Байсын қала емес, дала тауы
(Жиделі Байсын). Ол Әмудің бас жағында. Бұл монғол шабуылынан соң туған
ұғым. [29]
Сөйтіп біз Барышкент аңыздары ерте замандарда туған, олар бүкіл Орта
Азияға ортақ. Осы аңыздарды VII ғасырларда Алтай түріктері, монғолдар Алып
Манас ертегісіне айналдырған. Ал Х ғасырда Сыр оғыздары осы желіпі Қорқыт
ата кітабына түсірген. Қазақтың Алпамыс жыры да сол сюжетке құрылған
дейміз.
Бүкіл Орта Азияға тараған көне аңыздардың бірі – Аязби ертегісі. Аяз
қалаларының орнын С.П.Толстов қазған. Олар Сыр мен Әму орталығында, бірнеше
қорған. С.П.Толстовтың айтуынша Аязқала, Тесікқала, Жанбасқала, Бүркітқала
Хорезмнің ескі дәуірінде, біздің дәуірімізге дейінгі VII – I ғасырларда
салынған. Оны мыс дәуірі дейміз. Бұл аңыз бойынша Аяз дейтін құл қырық қыз
шаһарында тұратын хан қызына ғашық болған. Сюжет қарақалпақтарда эпостық
дастан түрінде жырланған. Демек, қарақалпақ жырының Аязби аңызымен де
байланысы болса керек. Хорезм, қазақ аңыздарында Аязби екі дарияның арнасын
өзгертіп, Жейхұн мен Сейхұн Арал теңізіне құйғызған адам. Оған дейін бұл
екі дария сұлтан Мүйіз-дағ, Үзбой арқылы Каспиге құйған. Мұны көптеген
грек, араб саяхатшылары да айтады. Әбілғазы болса 997 жылы болған дейді.
Аязби ол кезде Үзбойда тұрған. Аңыз Аязды елге жағымды, өте әділ хан
ретінде суреттейді. Тағы бір аңызда Үзбой шөлде қалып, Аязби Щаббазға
көшіп, Хорезм шаһарын салдырған делінеді. Аяз аты ертеден бері бар.
М.Қашқари Аяз құлдың аты дейді. Демек, оның күресі сол құлдық құрылысты
жоюмен байланысты болса ғажап емес. [12]
Әрине, Аязби аңызының кенже туған нұсқалары да бар. Кейбір
зерттеушілер Аязбиді Мұхмат Ғазнауи атымен байланыстырады. Бұл – кейінгі
қоспа. Аязби ертегісі көне дәуірлерде Сыр өлкесінде туған. Онда ислам әсері
жоқ. Меңсұлу мен хан жұмбақтары, адам аттары Қорқыт ата кітабына жуық, ой
мен тілдің өзгеше дамығандығын көрсетеді.
Аңыздың қысқаша мазмұны мынадай. Гүлдерсін шаһарын жау қоршағанда, қыз
қалмақ батырына ғашық болады. Қаланы олар ала алмайды. Жау кете қоймаған
соң қала бір өгізді ұстап алып сояды. Байқаса, оның іші толған бидай екен.
Бұл бізде астық көп, шыдаймыз дегенді білдіру болатын. Ал шын мәнінде астық
қалада бітуге жақын еді. Сонда Гүлдірсін жауға кетпеңдер деп хабар
берген. Мұны естіген қалмақтар кетпей, ақыры шаһарды алады. Бірақ қалмақ
баласы өз еліне опа болмаған қыз маған қалайша жар болады деп, оны ат
құйрығына байлатып өлтірткен. Оқиға монғол шабуылы кезеңіне ұқсайды. Бұл
сарын Қобыланды жырында да бар. Тақтакөпірдің шығысында жиырма шақырым
жерде тұрған Қорғанша қаласын қарақалпақтар Қобыланды қорғаны дейді. Ал
қазақтар болса батырдың моласы Жем жағасында дейді.
Хан қызының жауға болысуы бүкіл Орта Азия эпосында бар сарын. Бізге
қажеті – Гүлдірсін атауы. Ондағы сін – шин сақ заманынан бері бар олай
болса, аңыз да сол кезеңде туған болмақ. Әңгіме бір ғана қыздың опасыздығы
емес, матриархат ұғымдарын сынауда ма дейміз. [10]
Эпос пен ертегінің тегі үшін Туран, Хорезм, Алтай түріктерінің
аңыздары өзгеше мәнді. Ертеде Сыр мен Әму аралығын Туран (арабша
Мауренпахр) деп атаған. Тигр мен Ефрат көне мәдениет ошағы болса,Туран да
сан ғасырға дейін мәдениеті кең дамыған озат аймақтың бірі болған. Содан
бері бұл екі өзеннің атауы үш рет өзгерген, Сырдарияны ертеде Яксарт,
Сейхұн десе, Әмударияны Окс, Жейхұн деп атаған. Бұл екі өзеннің атауы
Шаһнама, Ибраһим – Адһам сияқты сансыз қиссаларға түскен, Ибраһим –
Балх патшасының қызы Мәликеге ғашық болған диуана. Патша уәзірі оған сексен
күндік Шор дария түбінен екі гауһар әкелсең патша қызын аласың деп шарт
қояды. Ибраһим дарияға жетіп, үш жылдай Сыр суын шелектеп сыртқа төгеді.
Мұны көргендер: Сен де бір ер екенсің, мұны жүз мың адам мың жыл бойы
төксе де, Сырдың суы таусылмайды деп, оған төрт жүз гауһар берген. Жігіт
Балх қаласына оралғанда, уәзір Ибраһимді ұрысың деп қуып жіберген. Соның
наласымен қаз өлген екен дейді аңыз. Алтын табытқа салып, гүлді бақшаға
жерленген қызды Ибраһим жүрек жалуымен тірілтіп алған екен-мыс. Ортаазиялық
Зарина, Тамирис, Дариға қыз, Роксана, Принцесса Турандат аңыздары бүкіл
жер жүзі әдебиетіне мәлім.
ІІ. 5-9 сыныптарда аңыз-әңгімелерді оқыту әдістемесі
2.1 Қазақ әдебиетіндегі әңгімелердің түрлері.
Ертегі-халық шығармасы,халық мұрасы. Онда халықтың ертеңге деген сенімі
мен үміт – арманы, бақыт туралы ойлары тоғысып жатады. Қай халық болсада
өзінің дамуында қилы – қилы жолдардан өтеді. Сол жолдардың кейбір көрінісін
ертегі арқылы қалдырады. Ертедегі ғасырлар бойы сақталып, ұрпақтан –
ұрпаққа ауысып, біздің дәуірімізге жеткен. Әдет те ертегілер Ерте, ерте,
ертеде... немесе Баяғы заманда... деп басталып, соңы жақсылықпен
аяқталады. Ертегі балаларды қиялдауға, шешен сөйлеуге, өз ойын еркін
жеткізуге және қайратты істер жасауға жұмылдырады. Сондықтан балаларды
ертегі оқуға қызықтыру, жақсы қасиеттерді оқушылар бойына сіңіру мақсатына
Ертегілер еліне саяхат апталығы өткізілді. Апталыққа I – IV сынып
оқушылары түгел қатынасты. Аптаның бірінші күні Ертегі сабақта
тақырыбымен өтті. Бұл күні I – II сынып мұғалімдері ертегі желісі бойынша
сабақ көрсетті. I сыныптағы математиканы Есептің мәнді белгісі тақырыбын
мұғалім Ешібаева
Бай мен бала ертегісі бойынша, I сыныптағы Ана тілінен Жіңішке
қария ертегісі бойынша, II сыныптағы Қазақ тілінен Сөз құрамы
тақырыбын мұғалім Нұрқадірова Шалқан ертегісі бойынша , II сыныптағы
Жұрнақ пен жалғаудың сөздерге байланысу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
І. Орта мектепте әңгіме жанырын оқытудың ғылыми-теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Әңгіме жанрлары және зерттелу тарихы 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Аңыз-әңгімелер халық ауыз әдебиетінің негізгі 13
бөлімі ... ... ... ... ... .
ІІ. 5-9 сыныптарда аңыз-әңгімелерді оқыту 18
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Қазақ әдебиетіндегі әңгімелердің 18
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Әдебиет сабақтарында әңгімелерді оқыту 21
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Пайдаланылған 36
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Еліміздің ертеңі бүгінгі жастар екені
белгілі. Ал бүгінгі өскелең ұрпақ ұлтымыздың салт-дәстүрлері мен әдет-
ғұрпынан тым алыс, батыстық үлгіге бой алдырып барады.
Халық ауыз әдебиетінің асыл мұралары болып табылатын салт-дәстүр,
әдет-ғұрып, мақал-мәтел, шешендік өнер, аңыз әңгімелер, халық ауыз
әдебиетін бүгінгі жастар бойына сіңіру үшін ең алдымен ана тілімізден
бастаған жөн. Ана тілін білмейтін ұрпаққа ұлттық тәлім-тәрбие беру әсте
мүмкін емес.
“Халқым қандай десең, салтынан сынап біл” деген екен. Ұлттың салт-
дәстүрі арқылы сол ұлттың менталитетінен, ақыл-зердесінен, даналығы мен
даралығынан хабардар етіп тұрады.
Елбасымыз болашақ ұрпағымызды тәрбиелегенде оларға жастайынан
имандылық пен салауаттылық қасиеттерді сіңіре білсек, тәрбиелесек, сонда
ғана біз рухы дамыған, егеменді еліміздің дамуына өз үлесін қоса алатын
азамат өсіре аламыз, - деген болатын.
Жалпы жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беруде халық ауыз әдебиетін жүйелі
пайдалана білсек, дәстүріміз жалғасып, әдет-ғұрпымыз сақталып, ұлтжанды
ұрпақ тәрбиелеуімізге әбден болады.
Қазақтың “тектілік” деген сөзінде үлкен мән-мағына, аса құнды астар
жатыр. “Текті” деп білім қуып, еңбек етіп, ата-бабасының атына кір
жуытпайтын, бойына ұлттық болмысымыздың бар қасиетін жинақтаған, иманды-
инабатты, арлы да абыройлы азаматты айтамыз.
Ал “текті” ұрпақ тәрбиелеу үшін, отбасындағы ата-анасы беретін
тәрбиемен қоса, мектеп қабырғасында берер алғашқы тәрбие бастауыш сыныптан
басталады.
Білім негізі – бастауышта демекші, бастауыш сыныптағы әрбір баланың
ішкі дүниесіне үңіліп, қазақи тәрбие беру негізгі міндетіміздің бірі болуы
шарт. [31]
Қазақ аңыздарындағы Асан қайғы, Жиренше шешен, Алдар көсе,
Қожанасыр, Қорқыт, т.б. – бәрі де қарапайым адамдар ретінде суреттеледі.
Кейбір аңыз әңгімелердің басты кейіпкері көрші елдерге де ортақ
болып келеді. Мысалы, Қожанасыр қазақ, қырғыз, өзбек ауыз әдебиетінде ортақ
кейіпкер. Ол "ауылы аралас, қойы қоралас", қыз алысып, қыз берісіп құда-
жекжат болып кеткен көрші елдердің ежелгі мәдени байланысының куәсі. Аңыз
әңгімелерде көбінесе сарандық пен сақилықты, жалқаулық пен қиқарлықты өткір
сатирамен ажуалап сынау арқылы жас жеткіншектерді жаман әдет, жат
мінездерден аулақ болуға баулуды мақсат тұтады. Қожанасыр әңгімелерінде
оғаш қылығы, аңғал мінезі әжуа-күлкі туғызып отырғанымен, негізі түйін ойда
үлкен тәрбие-тәлім толқыны анық байқалады; оқушы оқып күле отырып шындықты
түсінеді. Осындай халық арасына кең тараған күлкілі сықақ аңыз әңгімелердің
бір тобы Алдар көсе атымен байланысты туған.
Көсе образы – қарапайым халықтың күлкіні сараң байларға, оның
өкілдеріне қарсы жұмсау, оларды келеке-мазақ ету тілегінен туған образ.
Мұны біз "Алдар көсе мен Алаша хан", "Алдар көсе мен шық бермес Шығабай",
"Алдар көсе мен саудагер", т.б. аңыз әңгімелерден көреміз. Осы аттары
аталған хан, бай, саудагерлерді Алдар көсе өзінің тапқырлығы, ақыл-
айласының арқасында алдап соғады, ел алдында мазақ, күлкі етеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Аңыз әңгімелерді оқыту арқылы
оқушылардың оқу-танымдық белсенділігін арттыру жолдарын айқындау.
1.Аңыз әңгімелер бойынша ғылыми педагогикалық әдебиеттерге шолу,
талдау жасау.
2. Аңыз әңгімелер жанры арқылы оқушылардың қабылдау белсенділігін
анықтау.
3. Аңыз әңгімелердің мазмұнына байланысты сабақта қолдану жолдарын
анықтау.
4.Бастауыш мектеп оқушыларының жас және дара ерекшеліктерін ескере
отырып, аңыз-әңгімелерді қабылдау белсенділігін арттыру жолдарын айқындау.
Курстық жұмысының құрылымы: Курстық жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Орта мектепте әңгіме жанырын оқытудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Әңгіме жанрлары және зерттелу тарихы
Ертегіге бай елдердің бірі-қазақ халқы. Қазақ фольклорындағы
ертегілердің сан алуан түрлері бар. ХІХ ғасырдан бастап, қазақ
ертегілерінің ғажап та көркем үлгілерін В. Радол, Г. Потанин, И. Березин,
А. Алекторов, П. Мелиоранский, Ш. Уәлиханов, Ә. Диваев сияқты белді де
белгілі ғалымдар жинап, жариялай бастады. Қазақ фольклорының кейбір
нұсқалары Дала уалаяты, Айқап, Туркестанские ведомости, Тургайская
газета, т.б. мерзімді баспасөз бетінде жариялап келді. Обрацы народной
литературы тюркских племен атты 10 томдық жинақтарында В.В.радлов қазақ,
қырғыз, ұйғыр, өзбек, әзербайжан сияктыкөптеген түркі тайпаларының эпостық
жырлары мен ертегілерін молынан жариялаған. Соныменқатар қазақ эпосы мен
ертегілерін жинап, профессор Әубәкір Диваевтің еңбегі де елеулі.
Қазақ фольклоры Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, сондай-ақ
М.Әуезов, С.Сейфуллин еңбектерінен де мол орын алғаны бар.Алайда 30-40 және
50-жылдары қазақ совет әдебиетінде халық мұрасынан безу, оның басым
көпшілігін байлар мен үстем тап өкілдерінің ықпалынан туған шығармалар деп
түсіну бел алды.
Алпысыншы жылдары Қазақ ССР Ғылым академиясының Әдебиет және өнер
иниституты қазақ ертегілерінің екі томдық жинағын жарыққа шығарды.Бұл іске
дайындық жұмысы 1945-1946 жылдары-ақ жасала бастағанды.Сол тұста қазақ
ертегілерин құрастырушы ғалымдар құрамына менің де енгенім бар. Алайда
1947 жылғы партия қаулысына байланысты бұл игі бастама аяқсыз қалған еді.
Кейінгі кезеңде қазақ ертегілерін зерттеуге М.Әуезов, Қ.Жұмалиев,
Е.Ысмайыловтар белсене араласты. М.Ғабдуллин, Б.Кенжебаев, Х.Сүіншәлиев,
С. Садырбаев, С. Қасқабасовтардың қосқан үлесі де елеулі.
Қазақ ертегілерінің қай түрі болса да замана елегінен өтіп, халық
санасына сіңіп кеткен сюжеттер. Онда бір елден екінші елге ауысып, төл
сюжет болып жүрген мотивобраздар да аз емес. Ертегінің тұтынушылары
қоғамның түрліше тобынан шыға береді. Төменгі тап ортасынан шыққан
ертегілерде сатира, демократия сарыны елеулі болатынын кезинде М.Әуезов
жақсы айтқан болатын. Сонымен бірге қазақ ертегілерін тек қана феодализм
дәуірімен тұйықтап, оны 1868 жылғы реформадан да кейін туғызу ертегі
генезисін кенжелету ме дейміз. Шыншыл ертегілер антифеодалдық сарында
болған десек, сол жеткіәлікті.
Қазақ ертегілерін тақырыбына қарай бірнеше топқа бөлуге болакды. Олар:
а) мифологиялық (қиял-ғажайып) ертегілер; ә) хайуанаттар (жан-жануарлар)
жайындағы ертегілер; б)реалистік (тұрмыс-салт) ертегілері.
Мифологиялық ертегілер. Бұл ертегілер тым ерте замандарда, адам
табиғат сырын толық түсініп болмаған кезде туған. Мұнда өмір көрінісі
аздау болады.Мифологиялық ойлау адамдардың топ-топ болып орман, тау-тас
үңгірлерін мекендеп жүрген кезеңінен бастап туса да ғажап емес.Ол
дәуірдегі адамдардың нанымдары, ойлау дәрежесі өте шынайы болған. Күн, ай,
от судың жойқын күштерінің сырына түсінбеген алғашқы қауым адамдары
табиғатқа сиынып, табынған: бірінен қорықса бірін қастерлеген. Оларды
адамша ойлап, әрекет жасайтын құбылыстар деп ұққан.Мұндай себеп мифология
тарихы үнді, грек, араб елдерінде көбірек сақталған. Кейбір елдерде киелі
аңдарға сиыну дәстүрі де болған. Қазақтың мифологиялық ертегілері бұдан
кештеу, матриархат пен патриархат дәуірінің ауысу кезеңдерінде туса керек.
Аншылық салты өмір сахнасынан шыққан кезде адамдар аң-құстардың сырын
танып біліп, олар жайында сан-салалы образдар тудырған.Жалмауыз, мыстан
кемпір, желтырнақтар матриархат дәуірінің ұғым –нанымдары болмақ. Аңшылық
кәсіп ер адамдардың әрекетімен көбірек байланысты болғандықтан, алғашқы ру
қоғамының салт-санасы қалыптасып, жұбайлы неке туады. Бұл кезеңде туцған
қиял-ғажайып ертегілерінде адамға жат барлықт күштермен күресушілер-
мергендер, батырлар болып көрінеді.
Патриархат дәуірінде адамды ең басты киелі күш деп ұғыну үстем болған.
Табиғатынан тілсіз күштерін мифтік ойлаумен образдап, соған адам әрекетін
қарсы қоятын қиял-ғажайып мертегілері осы ізде туған.Мұндай ертегілерде
реалдық адам образдарыф мен мифтік образдар қаз-қатар суреттеледі.Ондай
сюжеттердің қазақ ертегілеріндегі үлгілері-Ер Төстік, Еділ-Жайық, Құла
мерген, Аламан мен Жоламан, Күн астындағы Күнікей қыз, Алтын сақа,
Керқұла атты Кендебай, т.б.
Кейбір ертегілерде де ат иемдену, мал асыраудың іздері де айқын
байқалады.Малшылық кәсіптің өзі аңшылық дәуірінен басталған еді.
Ертегілерде бұрынғы магиялық ұғым, матриархат дәуірінің салт-санасына
қарсы күрес бастайтын Ерназарлар емес, Ер Төстіктер. Көп жайда олардың аты
да жоқ, тек бала деп аталады.
Қазақтың қиял-ғажайып ертегілерінде адамға жамандық ойлап жүретін
мифтік образдардың бірі-жалмауыз кемпір. Еділ- Жайық ертегісінде ол
адамға үстемдік етсе Алтын сақада баладан жеңіліс табады. Жалмауыз
кемпір табиғатының өзінде де елеулі өзгерістер бар. Мысалы: матиархат
дәуірінде өндіріс күштері төменгі дәрежеде болғандықтан, адам етін жеу,
алпысқа келген әкені өлтіру үрдіс болған. Оның ізі Еділ-Жайық
ертегісінде. Ондағы жалмауыз қора-қорамалы болса да, адам етін жейді.
Кенже туған эпостық жырлар мен қазақ ертегілерінде олар жалмауыз емес,
патриархат дәуірінің батыр, мергендеріне қарсы күресіп жүретін, төтелей
қауіптен гөрі айла-сиқыры көп, адамды алдаусырата келіп қолға түсіретін
хандардың қол шоқпары ретінде көріне бастайды. Бұл кездегі аты- мыстан.
Бірақ олардың матриархат кезеңіне тән басты белгісі ұдайы сақталып отырады.
Мысалы, ешбір ертегі, не эпостық жырда мыстандардың ер адамнан шыққандығы
туралы дерек жоқ. Олар жұбайлы некені білмеген. Мұны олардың ерге
шықпайтын, бала тумайтын қырық қызының табиғатынан да байқаймыз.
Ер Төстік, Кенде бай, Аламан, Желім батырдың өзі ең алдымен атаулық
қоғамның ұйытқысы болған жұбайлы өмір, отбасы үшін күреседі. Олардың
жаулары әр салалы болып, табиғат, жалмауыз кемпір, диюлер, тіпті хандар
ортасынан да табылып отырады. Мысалы, Аламанның алтын шашты әйелін хан
мыстанды жұмсап, қолға түсіреді. Құла мерген сюжетінде жұбайлы некенің
ұйытқысын бұзушы дәелер болса да, мерген батырлар адамға жат барлық
күштерді жеңіп отырады. Осы күресте ертегінің басты кейіпкеріне болысып,
достық ықылас көрсететін жаңа мифтік образдар туады (Желаяқ, Таусоғар,
Көлтаусар, Жарғақ құлақ, т.б.). бұлар көбіне адам тұлғасында көрінетін
мифтік образдар. Олар ертегінің бас қаһармандарына ұзақ сапарға шыққанда
ғана қосылып, көбіне қыз ұзату үстіндегі бәйге, күресте көрінеді. Мұндай
образдар орыс ертегілерінде де бар.
Адамдар әрекеті күшейген сайын оның достары құс, құмырсқадан да табыла
бастайды. Адамның киелі күш екенің айту үшін ертегі күміс кездік, семсер,
садақ сияқты сиқырлы құралдарды адам бойына телейді. Бұл- темір қолданудың
қуатын көрсету болмақ.
Өмір ілгері басқан сайын, ит, түлікініңде қызметі жіктеле бастайды.
Мысалы, Күн астындағы Күнікей қыз ертегісіндегі көк төбет адам жейтін
болса, Алтын сақадағы иттер адамның досы.кейде пері қыздары өз сиқырын
адам пайдасына қолданады. Оған- Күнікей қыздың ханды қасқырға, уәзірлерді
түлкіге айналдыруы куә. Адам енді тілсіз күштердің түрлі түспен тұлғаға ене
алатын сиқырмен де жан салып күреседі. Табиғат сырын танып білу тереңдей
түседі. Мифтік ойлаудың астарында табиғат, өмір құбылыстарын адам әрекеті,
еңбек үстінде танудың белгілері бар.
Сонымен, мифтік образдар табиғатында адам ойының сәби, жетілмеген
кезіндегі ой-нанымдарының таңбасы басым дейміз. Оны бірде ертегі
мазмұнындағы қайшылық десек, біз образдық ойдың фольклорға тән жемісі деп
білеміз. М.Горький сөзімен айтар болсақ, залық қиялы сан-алуын мифтік
образдарды ойлап шығарып, солар арқылы табиғат сарын, өмір мақсатын танып
білуге тырысқан.
Матриархат пен патриархат арасындағы қайшылықты білдіретін қазақтың
мифтік ертегілері- Алтын сақа, Күн астындағы Күнікей қыз, Желден
шыққан Желім батыр, Ұшар ханның баласы, Аламан мен Жоламан, Керқұла
атты Кеңдебай, Ер Төстік, Еділ- Жайық. Бұл ертегілерді тотемизм сарыны
азайған.
Алтын сақа ертегісінен бақташылық өмір суреті көрініс тапқан.
Ішінде тотемдік ұғымда бар. Мысалы, жалмауыз кемпір қуып жеткенде, екі
түлкі келіп, бірі оның тісін, бірі кетпенін алып кетеді. Баланың сәлемін
қарғалар емес, қарлығаш қана оның бес төбетіне жеткізеді. Бес төбет
жалмауыз кемпірді де, оның артынан іздеп келген қызын да өлтіреді.
Осы сарын Сырттандар ертегісінге тіпті айқын. Асылы бұл ертегі бөрі,
ит тотемін символды болса керек. Мұнда ертегілер қазақ фольклорында аз
емес.
Желім батыр, Күн астындағы Күнікей қыз ертегілерінде тартыс
жұбайлы неке жолындағы күреске негізделген. Алғашқы ертегіде кемпірдің үш
баласы болады. Олардың екеуі өліп, кіші баласы дәуді жеңеді. Құдыққа жауып
тастаған дәумен шешесінің көңілі жарасып, содан Желім батыр туады.
Жерден шығу ертедегі Тесік тау (Отүкен) аңызын меңзейді. Түрік
қағанаты кезінде Могилан өзінің алтынын киік, тай, қой, бұзау түрінде
құйғызып, шатыр астындағы көгалға малшы тұрғызып қоятын болады. Күнікей
ертегісіндегі алтын мүйіз киік, Безінгендегі басы алтын, құйрығы күміс
бота Түрік қағанаты заманында туған. Мұндағы құмырсқа- тотем.
Аламан мен Жоламан, Құла мергендер ылғи дәу, мыстандармен күресежді.
Осы мазмұндас мифалогиялық ертегілерде қала, қамал, құдық оқиғасы жиі
кездеседі.
Ұшар ханның үш баласы ертегісінде айдаһар тотемінің ізі бар. Мұндай
мифалогия шығыс ертегілерінде көп болса да, бұл ертегі қазақтың төл
ұғымынан туған. Айдаһардан қызды арашалап қалу батырлар жырында да кездесіп
қалады. Ертегідегі Жандыбатыр Күн қызын іздеп, екі айдаһарды, Көлтаусар
дәуді өлтіріп, Зәузәмір дейтін пері қызын алады. Тартыс жұбайлы некенің
орнығу кезеңінен хабар береді. Мұндағы балаға болысатын жұлдызшы, кітапшы,
суға түскен семсерді табатын дәулер, желаяқтар сияқты адамға дос.
Матриархат дәуірінің мифінен мыстан мен Сары өзенді шайқайтын дәу бар.
Зәузәмір Оғызнамадағы Күн сұлуға ұқсас. Географиямен ұғымдар шеңбері өте
кең. Айдаһар, мыстан, дәу ерте замандарға кетсе, жұлдызшы, кітапшы- Соғда.
Қытай, Тибет елдерінің ұғымына бейім. Сиқырлы семсер темір қолданудың
туғандығын білдіреді. Түрік қағанатында темір табу IV ғасырдан бар десек,
оқиға Алтай-Қытай қарым-қатынасын меңзейді. Ұшар-бірде Сібір тайпалырының
аты болса, бірде Сібір ханы- Ишбара. Жандыбатыр ылғи ғана жаяу жүреді. Оның
мәнісі мал шаруашылығының туа қоймағандығыныңда болса да ғажап емес. Бұл
қазақтың мифалогиялық ертегілерінің ішіндегі көкелерінің бірі.
Мифалогиялық ертегілерінің бір жағында жалмауыз кемпірлер, дәулер,
түрліше тотемдер, екінші жағында солармен күреске түсіп жүретін мергендер,
аты жоқ балалар, Ирен чечен дейтін аңыздар ерте замандардан бері бар.
Алдар көсенің аты көбіне ертегіде көрінсе, Жиенше шешеннің аты шешендік
сөздерде жүр. Бұл екеуінің тарихи- этногенездік белгісінен гөрі аңыздық-
анекдоттық, күлдіргі сипаты басым. Алдар да, Жиренше де хандар дүниесін,
феодализмді сынайды. Бұл белгі олардыҚорқыт пен Асан бейнелеріне
жақындатады. Мұның өзі осы екеуі жайындағы аңыз әңгімелердің анық
фольклорға жататының, сол үшін ел аузында сақталып, бүгінге жеткенін
көрсетеді.
Алдар көсені Әз Жәнібек тұсында өмір сүрген дейтін жорамал берек сөз.
XVI ғасырда ол жайындағы аңыздар жиі айтыла бастаса керек. Әйтпесе Алдар
мен Юблар образы Сібір, Қырым татарларында X ғасырдан бері бар. Соған
қарап, Алдар көсе әңгімелеріндегі шайтан, молда, қожаларды сынау ислам діні
орныққан сон барып туған дейміз. Сол үшін Алдар мен Жиренше әңгімелерінің
Аяз биге тартқан көрегендігі, мысқылдан зіл тудыратын шыншылдығы бар.
Асылы бұл екеуінде аңызға жатқызу қиын.Алдар мен Жиренше туралы
әңгімелер XIV-XV ғасырларда туса да ғажап емес. Олай болса ертегі мен
аңыздан эпостық дастан тумайды. Жаңа заман адамдары аңыз бола алмайды. Егер
қазақ аңыздары осы төрт есіммен шектелер болса, бұл әрине жетімсіз.
Феодализм тұсында туған аңыз жоқ.
Әрине, бұдан келіп қазақ фольклорында көне дәуір аңыздары жоқ деуге
болмайды. Ежелгі көшпелі тайпалар ортасында туған аңыздар сан- салалы. Сол
аңыз ертегілер кезінде жиналып, зерттелмеген. Бір ізге де сүрілмеген. Соның
салдарынан Баршын, Мәді, Баба Ғұмар, Тамирис, Айсұлу сияқты көптеген
аңыздардың бәрін Шығыс елдері иемделіп алған. Ендігі жерде осы аңыздардағы
мифалогияға, басқа да ортақ белгілеріне ерекше мән беріп, ежелгі сақ, ғұн
тайпаларының тарихымен байланыстыра зерттеу қажет. Олар неге ұқсас,
сабақтас. Көшпелі тайпалар мен жатақ елдердің арасындағы тарихи байланыс
қандай болған деген күрделі мәселелерге үңіліп, қазақ аңыздарының тегі мен
табиғатын айқындай түскеніміз абзал. Қазақ аңыздарын бір ғана қазақ тобында
сөз ету- жетімсіз Ер Төстік,оның Желаяқ,Таусоғар,Көлтаусар сияқты достары
жүреді.Бұлардың ғашық қыздары көбіне пері болып келеді.Кенжекей ақ қасқыр
сәуегей,ол мыстан,Бекторы,Шойынқұлақ жамандығын күн бұрын сезеді.Қыз
біткеннің сиқыры,олардың әлеуметтік типі көп жағдайда бұлдыр.Проблемасы тек
Жанды батыр.Ер Төстіктердің төңірегіне құрылған.Ғашықтық қыздар емес ерлер
бала батырлар басында.
Мифологиялық ертегілердің бас геройы-мерген балалар.Олар бірде кемпір
мен шал,бірде бай,бірде хан баласы,кейде атасы жоқ,тек кемпір баласы
делінеді.Кендебай,Қазанғап деген кедейдің баласы.Ол мифтік патшаға тұтқын
болған Меркенбайды құтқарып,пері қызына уйленеді.оның жолындағы бөгет-жеті
басты дәу,арыстан,жалмауыз кемпір,ең үлкені-перісі.Мұның бәрі де миф.Қияли
ертегіде ат иемдену,мал шаруашылығы туа бастаған.Құйрығы алтын,жүні құндыз
құлындар да мифтік жылқылар.
Осы мазмұндас ертегілерде хандар бейнесі де бар.Олардың өздері де көп
жағдайда мифтік образдар болып келеді.Кендебай өзімдікі дегенді
білмесе,хандар бәрінөзімдікі дейді.Мифтік ертегілерде реалдық өмір
суреттері аз,бұлдыр.
Мифологиялық ертегілердегі жамандық пен жақсылық көбіне табиғат пен
адам арасындағы тартыстарға құрылады.Түрліше төтем,миф ортасында реалдық
адамдар-мергендер мен бала батырлар-арал сияқты болып көрінеді.
Ертегі сюжеттерінің локалдық шеңберде көрінуі арыда емес,қоғам
бақташылық кәсіпке көшкен кезде туған сияқты. Ертедегі мифологиялық
ертегілердің нананымдық- географиялық,өмірлік шеңбері кең де шексіз. Күн,
жер, тұрмыс суреті, кәсіп, нанымдар қазақ ертегілеріне ғана тән емес.
Оларды Қытай, Алтай – Саян, Иран, Үнді, грек, орыс мифологияларымен де
ұқсатуға рет бар.
Тылсымдау,жәділеу, самұрықпен ұшу, теңіз кешу, айдаһармен алысу,жеті
басты жалмауыз, адам етін жейтін кемпірлер үнді ертегілерінен алынған ба
дейміз.Жамандық пен жақсылық,жеті пәле Иран елінің ұғымдарынан да көрініс
тапқан. Ол замандарда политеистік наным бүкіл Азияға ортақ
болған.Мысалы,Қорқыт кітабысюжетіндегі Төбекөз дәуОдессиядаПолифемге
ұқсас. Скиф-сақ дәуірінен қалған Желаяқ, Көлтаусар,Таусоғар шығыс-батысқа
бірдей ортақ. Жабайылық,аңшылық, бақташылық өмір сатыларын , космолгия,
тотемизм, зороастрзим, дуализм , монотеизм нанымдарын басынан өткермеген
елдер кемде-кем.
Ер Төстік ертегісі. Қазақтың қиял- ғажайып ертегілерінің ішінде
эпизм мен лиризмнің ұштасуына негізделген, барлық белгілері қазақтың өз
ұғымдарына көркем де салалы үлгісі-Ер Төстіксюжеті. Мұны ең алғаш 1896
жылы Г.Н.Потанин Көкшетаудағы Шоқанның әкесі Шыңғыс ауылына барғанда жазып
алған. Ертегіде драматизм мен ерлік ғажап ұштасқан. Дағдылы ертегілерде
адам тағдырын,оның басына түскен қайғыны дәл осы дәрежеде көрсету кездесе
бермейді. Тіршілік суретін көрсету жағынан ертегіде көптеген реалдық
сарындар бар.Оның сюжетінде мал шаруашылығының басы болған Құба інген ,
жұбайлы некенің бастапқы үлгісі- Кенжекей, Тайбурыл мен Байшүбардың
атасындай болған батыр аты-Шалқұйрық, батырлар символынан саналған сауыт-
Ақсырмал бейнелері мен атаулары арғы-бергі дәуірлер сюжетін жалғастырып
тұрады. Ертегінің тақырыбы бір ғана Ер Төстіктің жалмауыз кемпір,жер
астындағы жылан патшасы, Темірхан. Кеше хандармен күресіне құрылмай көбіне
ерлер басқарған ру қауымының туып,нығаю кезеніңде жұбайлы өмірдің орнығуына
негізделген. Ертегі бірнеше заманның суретін береді.Ондағы салт-сана,
түрліше нанымдар ғана емес,аңшылық,мал бағуға бет бұру суреттері де
соны.Ерназардың тоғыз ұлын уйлендіру оқиғасынан да осы жайлар
байқалады.Әңгіме Төстіктің тоғыз ұлдан бір төбе, Кенжекейдің тоғыз қыздан
бір төбе болып туғандығында ғана емес,сол тоғыз ұлдың бір уйден,тоғыз
қыздың бір уйден шығуында.Ертегінің дәл осы тұсы ежелгі грек жұртының
данаилер туралы аңыздарына ұқсас.Онда елу ұл бір уйден,елу қыз бір үйден
шығады.Ру қоғамында бұл салт өзгереді.
Кенжекей мен Ер Төстіктің қосылуынан туатын негізгі идеяның бірі-
семьяның туып,нығаю қиыншылығын көрсету.Оның тақырыбы мен идеясы бір жерден
шыққан.
Ертегі тақырыбынан елеулі орын алатынкелесі бір желі-мифтік ұғымдар
мен образдарға байланысты. ЕрТөстікюжетін қазақтың қолтума ертегілерінің
ең марқасы десек,халық ұғымына жақын жалмауыз кемпір,оның қызы-
Бекторы,баласы Шойынқұлақтар жайындағы мифтік тұлғалар ең алғаш осы
ертегімен байланысты туған.Мал басы Құба інген болса,сұлу жар бейнесі-
Кенжекей.Қазақтың ер жігіт,сұлу жар жайындағы нәзік ой-сезімдерін де біз
осы ертегіден бастар едік.Одан корінетін адам және мифтік образдар
арасындағы кескілескен тартысты сол көне дәуір ұғымдарының образға айналған
суреті дейміз.
Тартыстың да екі қанаты бар.Жер бетіндегі тартысты суреттегенде ертегі
барлық оқиғаны реалдық өмір талаптары мен драмасына негіздейді.Оған
Ерназардың ашығуы,жұт кезінде сегіз баласынан айрылып калуы,оларды жат
елден тауып алуы,жылқының құты болған торы биеге қылбұрау салып, барлық
жылқыны айдаусыз елге жеткізу,құдалық суреттері, бір уйдің рулы елдей болуы
,Сорқудық басындағы жайлау,данышпан қыз-Кенжекейжорамалдарының шындыққа
айналуы,барлық адамға жат күштер мен өліспей беріспейтін күрестің басталуы
толық айғақ бола алса керек.
Жер астындағы оқиғада Ер Төстік пен Шалқұйрық қана көрінеді.Бірақ
өзінде де қыртысын айналдырып қойған өмір қайшылықтарының суреті бар.Кеше
хандар ақылсыз да қарау болса,Ер Төстік пен оның серіктері өз күштеріне
сенімді. Барлық күш-қажыр,ақыл-айла,әділ талап,драматизм мен ерлік адам
бойына жинақталған.Бұл ертегінің еңбек процесінде туғандығын көрсетсе
керек.Оқиғасы бай,шынайы.Драматизмі терең мұндай сұлу ертегі қазақта кемде-
кем.Біз үшін ертегінің ғажайыптылығы бір ғана жалмауыз кемпір.Бекторылар
тұлғасында емес,сюжеттің сан заман белестерін көрсететін бай мазмұнында.
Ер Төстік образы.Ертегінің бас кейіпкері-Төстік.Оның туысы,ой сезімі
басынан-ақ Ерназардың басқа сегіз ұлына қарсы қойылған.Елге жұт келгенде
ұлы ата-анасын тастап кетсе,Ер Төстік олардың әбден тарығып,ашыққан күндері
дүниеге келген өзгеше ұл болып суреттеледі.Оның өсуі де ерекше:айында бір
жыл жасап,жылында он бес жасар баладай болады.Осы алып бала ұзамай
Ерназардың от басына барып,көп ұзамай ең сүйікті ұлына айналады.Уйлену
тұсында кенже баласы Ер Төстікке Кенжекей лайық болып шығады.Бірақ уйлену
оқиғасынан соң үлкен қайшылықтар,тартыстар туып кетеді?
Ол қайшылықтар неде?
Бір жағынан Ерназардың мақсаты орындалды,балаларын уйлендірді,алдына
мал салды десек те,оның басты жауы-жалмауыз кемпір бар,оның алдында Ерназар
сорлы,қорғансыз.Екінші жағынан,ол өзінің шыбын жаны үшін жалмауыз кемпірге
төрт түлік малын,сегіз ұлын,сегіз келінін ғана емес,жұмыртқадай әппақ
болған-Кенжекейді,ең суйікті –Ер Төстікті де құрбан етуге дайын болып
шығады.Ерназар басында жаңадан көрінген зор қайшылық осында Бұл тұста,бір
жағынан,ата мен бала арасындағы тартыс пайда болады,
Ол тартыстың айдауыш күші неде?
Пері қызы Бекторы Кенжекейді Ер Төстіктің жар етуіне қарсы.Мұны
Бекторының Ер Төстікке ғашықтығы деп түсінуге болмаса керек. Дұрысы,
матриархат пен патриархат салты арасындағы тартыс, қайшылық символы деп
түсіну болмақ.Бекторы жұбайлы өмірді ұнатпайды,жар басына лашық тігіп, бір
өзі баяғыша кун кешпек.Мұны гетеризм белгісі дейміз.Матриархат дәуіріндегі
үрдіс сондай болған,
Осыған қарама-қарсы ертегіде Кенжекей жұбайлы өмірді,патриархат салтын
жақтаушы болып көрінеді.Тартыстың барлық тетігі осыдан келіп туады.Баласын
жалмауыз кемпірге берген Ерназардың жанбағарлығы кенжн ұлы мен кенже
келініне ұнамайды.Осы екі күш бірлесіп жалмауыз кемпір әлемімен күреске
түседі.
Тартыстың басы Ер Төстіктің жер астына түсіп кетуімен берілген.Оның
мәнісі, уақытша болса да ЕрТөстік жалмауыздан жеңіліс табады.
Ер Төстіксюжетінің арқауында өмір бірдей емес.Ол кезде алты қабат
аспан,жеті қабат жер жайында ұғымдар болған.Халық түсінігі бойынша адам жер
астына туссе де өмір сүре бермек.Осы реттен Ер Төстік пен Шалқұйрықтың жер
астындағы жылан Бапыхан,Темірхан,Кеще хандармен күресінің өзі де алғашқы
адамзат қиялының көрегендігіненм, ыншылдығынан хабар береді.Сол хандардың
өз араларындағы да бүтін емес, мысалы, өлмелі шал Бапыхан Темірханның қызын
зорлап алмақ.Оған сыннан өткен Ер Төстікті жұмсайды.Бұл тұста да жамандық
пен жақсылық тартысқа түсіп,әділет,дұрыстық іздеген адам арманы әр қилы
формада бой көрсетеді.
Ер Төстік қайтадан жер бетіне шығады.Енді ол Бекторы мен Шойынқұлақты
өлтіріп,мұрат-мақсатына жетеді.Бір ғажабы,қаншама қиыншылық көрсе де,халық
творчествосы өзінің негізгі қаһармандарын өлтірмейді,халық идеясына өлмес
қуат,өлмес қасиет береді. Мысалы, Кенжекей мен Ер Төстіктің жер бетінде
қайта табысқан жерін ертегі былай суреттейді: Ақсақал шалдың астындағы
ақсақ боз ат кісінеп қоя береді. Кенжекей аттың кісінеген даусынан оның
Шалқұйрық екенін таниды. Кенжекей мен Құба інген екеуін Ер Төстік
таниды...Ер Төстік жас жігіт, Кенжекей жана түскен келіншек, Шалқұйрық
бесті ат қалпыа келеді.Одан кейін ұзақ жылдар өмір жасап,мақсаттарына
жетеді.
Олай болса, ертегілердің оқиғасы мен идеясын төтелей, тұрпайы түсінуге
болмайды. Әрбір ертегінің айтар бөгде идеясы, жұмбағы болады. Ер Төстік
сондай жұмбақ пен философияға толы. Ол, ең алдымен, Ер Төстік әрекеті мен
армандарынан көрінеді. Ол кезі үшін Ер Төстік- халық арманы мен мақсатының
символы болған образ. Өйткені ол адам тірлігі үшін күреседі.
Ер Төстік образын оның аты Шалқұйрық толықтырады. Оны Кенжекей
тәрбиелеген еді. Ер серігі- жүйрік атдеген мақал ізінде жасалған бұл
образдың ақылгөйлігі, батырға деген беріктігі ерекше.Шалқұйрық Ер Төстікке
бірнеше жерде ақыл береді. Төстік оны бұлжытпай орындап, жеңіске жетіп
отырады. Жұртта қалып кеткен егеуін іздеп келе жатқанда, Шалқұйрық иесіне:
- Төстік батыр, енді екеуміздің жанымыз бір, қандай пәле болса да бірге
көреміз. Менің мына айтқан сөздерім есіңде болсын. Егеуіңнің қасында
жалмауыз кемпір сені күтіп отыр, сен егеуіңді ала бергенде ұстап
алмақ.
Егеуге жақындаған кезде кемпірді алдайтын бір ақыл тауып ал. Кемпір
алдана бергенде, мен бетегенден биік, жусаннан аласа бола берейін, сол
кезде сен егеуді іліп ал да жөнел, артыңа қараушы болма,-дейді.
Жер астына түскенде Бапыханның есігін баққан,жеңнен кіріп, қойыннан
шығатын жыланнан да қорықпауды ескертеді. Темірхан бәйгесінде Шалқұйрық
өзінің озып келетінін күн ілгері айтады. Су астындағы қырық құлаш қазанды
алып шығады. Бірақ өзі әлдеқашан өлген ат еді. Осы тұста Шалқұйрықты Ер
Төстік бірге өліп, бірге тірілту жайындағы достық серті бойынша поэзия
қуатымен екі рет тірілтіп алады. Шалқұйрықта өлмейтін, қайта жасайтын ат.
Жер астынан шыққанда Шалқұйрық та, Ер Төстік те әппақ қудай болады. Бірақ
Кенжекейді көргенде, екеуі де жасарады.
Ер Төстік образын толықтыратын бейнелер- Желаяқ, Таусоғар, Көлтаусар,
Көргіш, Жарғаққұлақтар.
1.2 Аңыз-әңгімелер халық ауыз әдебиетінің негізгі бөлімі
Аңыз, ертегі, жылнама, шежіре қай елде болса да бар. Оларда
тарихи оқиға, жеке кейіпкер, жүйрік ат, алғыр құс, жер-су, ай мен күн,
жұлдыздар жайында айтылады. Осы сипаттарына қарай оларды мифтік және тарихи
аңыздар деп білеміз. Көп жағдайда ертегі, аңыз, эпос бір-бірімен сабақтас.
Ертегінің аңыз, аңыздың эпостық жыр түрінде айтылуы да мүмкін.
Мифологиялық аңыздардың басты сипаты – көршілес жатқан түрлі
елдер мен халықтарға ортақтығы. Мысалы, Мәди (Модэ) аңызы бүкіл Орта Азия,
Алтай, Сібір, Кавказ тайпаларына ортақ. Өйткені ол замандағы тайпалар
нанымы да ортақ болған. Нұх топаны жайындағы аңыздар Таяу Шығыста ғана
емес, Қытай, Орта Азия фольклорында да бар. Ертедегі марқа аңыздар адам
сипатында емес, күн, ай, жер, кеме, топан, Адам ата, Хауана түрінде
жасалған. Келе-келе солар жеке герой, адам атына көше бастайды. Бұл
аңыздарды космологиялық, антропологиялық деп бөліп, бір ізге келтіру қажет.
Бізге антропологиялық мифтер аса жақын. Осы мифтік фольклорымызды тереңірек
зерттер болсақ, бұл тарихқа жақындау арна болар еді. Сонда фольклор ғылымын
өзінің табиғи сипатында алып, байытқан боламыз. Мұны тарихи танымға келудің
бір жолы дейміз. [14]
Бастапқы мифология ақбоз ат, жеті қарақшы, Үркер, Зухре жайында
айтылса, ІХ ғасыр жазба ескерткіші Оғызнама - этногенездік миф болып
көрінеді. Шаһнама, Рамаяна, Мың бір түн, Манас, Қорқыт ата
кітабы, Орхон жазуларында аңыз, ертегі, жылнама, шежіре қым-қиғаш араласып
келеді. Көп жағдайда мұндай сюжет атаулының басы аңыз ба деп ойлаймыз. Онда
мифтік аңыздарға Үнді, Мысыр, Рим елдері бай болған. Кейін аңыз адам, аң,
жан-жануарлар жөнінде айтылған. Өйткені қандай ертегі, аңыз, эпос болмасын
басында бір реалдық мәні бар өмір суретінен, соның санадағы тұнбасынан
туған. Бірде образдық, бірде логикалық ойлау формасында жасалған аңыздар –
адамзат баласы қиялының ғажап табысы.
Шығыс патшаларының сарайында туған аңыздар жылнама деп аталған. Сол
жылнамалардан Фархад – Шырын, Жеті сұлу тағы да басқа көптеген
дастандар туған. [4]
Аңыз ерте ме, жылнама ерте ме? Бұл мәселе төңірегінде пікір
таластыруға болады. Алайда белгілі бір сюжетке келгенде оны кесіп айту
қиын. Мысалы, Орта Азия халықтарында Шахнама туралы аңыздар көп-ақ.
Сонымен бірге бұл жыр бізге үлкен эпостық мұра ретінде де мәлім.
Аңыздың осындай шежірелік, жылнамалық, эпостық формалары келе-келе
тарих ғылымына жол салған. Рәшид-Әддиннің Монғол шежіресі тарих, Алтын
топшы жылнама болса, Рабат Оғұзидің Қиссасул-Әнбиясы - тарихи адамдар
өмірбаянына құрылған роман. Орхон жазбаларын біз жылнамалық эпос деп
жүрміз. Сияуыш, Афрасиаб, Зохақ, Наушаруан, Ақсақ Темір, Петр патша, Иван
Грозный жайындағы аңыздар қаншама!
Ертеде жазу мәдениеті туа қоймаған көшпелі елдерде халық тарихы аңыз,
ертегі, поэзия, эпикалық жыр түрінде сақталған. Мұны батырлар жыры да
анықтайды. Академик А.С.Орлов бір кездері қазақ эпосының өмірге жақындығын
айта келіп, Едіге жырының тарихи-жылнамалық сипатының басымдығын
көрсеткен еді. Өйткені Едіге өмірде болған адам. Шоқан да қазақ эпосының Ер
Көкше, Ер Қосай, Шора батыр сияқты кейіпкерлерін өмірде болған адамдар
деген ғой. Олай болса қазақтың бір ғана тарихи жырлары емес, басқа да
эпостық жырлары әр түрлі заманның шежіресі болып шықпақ. Фольклор
шығармаларының осы сипатын ескере отырып, бір кездері қазақ шежіресін
Шәкәрім мен М.Тынышпаев зерттеген еді.
Қазақ аңыздарының түп-тегі сақ, хұн, үйсін, Туран, Түрік қанаты, оғыз-
қыпшақ, ноғайлы дәуірлеріне кетеді. Солардың мазмұнына көз жіберсек, онда
матриархат, патриархат, феодализм дәуірлерінің таңбасы бар. Өзінің сипатына
қарай қазақтың тарихи аңыздары қала және дала туындылары болып екіге
жіктеледі. [19]
Қала аңыздары. Бүгінгі Қазақстан жеріндегі қала аңыздары исламнан
бұрынғы (Саққала, Баласағұн, Асанас, Құмкент, Жетіасар, Отырар, Сунақ,
Тараз, Жанкент, т.б.) және соңғы сюжет (Яссауи, Арыстанбап, Баб ата
мазарлары) болып көрінеді. Оғыз, ноғайлы дәуірлерінен қалған аңыздар көбіне
адам, жер-су аттарына байланысты (Қорқыт, Қамбар, Бабай Түкті Шашты Әзиз,
Жиренше, Асан қайғы, т.б.). солардың бәрі де тарихи шежіреге бай, толып
жатқан эпостық, ертегілік сюжеттерге негіз болған.
Қала аңыздары Хорезм, Туран, Жетісу, Сыр өлкелерінде көбірек
сақталған. Хорезм – Арал аймағы, бүгінгі қарақалпақ жерінде туған аңыздар
да аз емес. Оларды Л.С.Толстова зерттеген.
Қала аңыздары бірде реалистік (Айсұлу, Тамирис, Зарина, Аязби), бірде
аңыз-ертегілік (алаңғасар Алып) түрінде айтылады. Бұларды тарихи-
географиялық аңыздар дейміз. Соның бастылары – Теймекент, Барышкент,
Байсын, Жент, Сайрам, Шаш, Сакаравак аңыздары болып келеді.
Ходжент шаһарына қатысты айтылатын хикаялардың бірі – Зарина аңызы. Ол
өзінің ерін өлтіріп, сүйген адамына тиеді. Айсұлу Жанкент ханы мәлік шахтың
әйелі еді. Оған құлы Жалабатыр ғашық болады да, ақыры жала жауып Айсұлуды
өлтіреді. Осыдан соң Жанкент шаһарын ордалы жылан басып, Мәлік шах пен
Жалабатыр Бұқарға қашқан екен деседі. Бұл аңыз Сыр бойында (Қазалы жерінде)
әр түрлі сарында айтылады. Оны бір кездері А.Нестеров, И.Аничков сияқты
зертеушілер де жазып алған. [26]
Оғыз дәуірінен жеткен ұлы аңыздардың бірі – Алпамыс. Мұны кейбір
зерттеушілер Түймекент, Баршыкент аңыздарынан тудырады. Түймекент аңызы
Әулие ата маңында туған. Жырда Қарахан тауда бабамыз деп келетін жолдар
бар. Барышкент аңызына сүйенсек, ол Сыр бойында туған.
Түймекент аңызын бір кезде Ә.Диваев жазып алғанды. Оның қысқаша
мазмұны мынадай: Ертеде Алаңғасар Алып дейтін кісі болыпты. Оның Арсалаң
Алып атты баласы бар екен. Екеуі жолаушылап, Әулие атаның Алмалы, Қараша,
Донбұта, Мойнақ дейтін жерлеріне келеді. Талас бойында Күрең атты қалмақ
ханы, оның Түйме дейтін қызы болады. Арсалаң Алып сол қызға ғашық болады.
Қыз болса оған шарт қойып, Түйе-Мойнақ тауының етегінен шаһар орнатсаң ғана
тиемін дегенді айтады. Арсалаң қыздың шартын қабыл алып, іске кіріседі. Өзі
он шақырым жерден тас лақтырса, әкесі оны қағып алып қалай береді. Бірде
Арсалаң Алыптың көзі Түйме қызға түсіп, лақтырған тасы әкесіне жетпей
қалады. Әкесі ашу шақырып, баласын өлтірмек болады. Оның қаһарынан именіп
қашқан Арсалаң кетпенмен артына қарай топырақ ата береді. Онысы тоқсан
батпан екен. Содан Құмтөбе пайда болыпты-мыс.
Арсалаң тағы бір шаһарға барса, оның ханы тауды теспі, қаламызды
суландырып бер деп шарт қояды. Тау тесіліп, қала суландырылады. Бірақ бала
Зерафшан дариясына құлап өлген екен деседі. Өзі ары құла десе - бері,
бері құла десе - ары құлайды екен. Жұрт сол мінезін пайдаланып, суға
батырған. Бір жілігі дарияға көпір болыпты. Жұрт оны жылына жүз серкенің
майымен майлап тұратын болыпты-мыс. Мұндағы тесік тау оқиғасы Түрік
қағанаты дәуірінен хабар береді. [18]
Махмұт Қашқари ң дыбысы Шымкент пен Тоқпақ арсында болған, ол
арғулар диалектісіне тән дегенді айтады. ІХ ғасырда олардың билігі
Ферғанаға дейін созылған, Өзгент, Азғыш дейтін қалалары болған.
Хорезм жеріндегі Дию қала аңызының оқиғасы да осыған ұқсас. Онда
Фархад дию Хорезм патшасының қызы –Шырынға ғашық болады. Патша мыстан
кемпір жұмсап, шөлден тас қала салдырады. Оны Дию қала деп атаған. Қала
салынып бітуге айналған кезде мыстан тоғыз жүз бота, қозы, бұзау, құлын
сойғызып, мал біткен маңырап, у-шу болады. Мыстан диюге барып Шырын өлді
дегенде, Фархад тастың соңғысын өз басына түсіріп өлген екен деседі.
Бұл аңыздан гөрі Баршынкент сюжеті шыншылдау. Аңыз Сыр бойында ІХ
ғасырда туған. Бірінші Баршын Алпамыстың сүйген қызы, бірінде ол Хұлағу
ханның қыпшақ тайпасынан алған әйелі. Хұлағу (1242-1247) Иранға орналасқан
соң, Баршынды Сунаққа тастап кетеді. Қыз қайғыдан өледі. Соның құрметіне ел
Төменарықтан Көк Кесене мазарын салған екен деседі. Бұл мазарда Ә.Диваев
1905 жылы болып, мынадай аңыз келтірген: Бұадн үш жүз жыл бұрын Сыр бойында
Ақ Кесене, Көк Кесене дейтін қалалар болыпты. Оны қалмақ хандары Ұса мен
Зерең (кейде Күрең) билейді екен. Зерең қазақтарға қатты болыпты. Сонда
Арал жағынан адай батыры Тайлақ, Ұлытаудан ошақты Саурық келіп, Зереңді
құған екен. Бұлантығақашқан қалмақтар Сыр бойында қырғын тауыпты. Сол жер
кейін Қалмақ қырған атаныпты. Бұл сюжет Барышкент (Көк Кесене) аңызын
жоңғар басқыншылығы кезеңіне әкеледі.
Тілдік, археологиялық белгілеріне қарағанда, кешендер (қала) хұн
дәуіріне кетеді. Күйік кешен қазылғанда, одан мыс, қой сүйегі, қошқар мүйіз
оюлары табылған. Олай болғанда, Гүлбаршын немесе Баршын қыз аңызы ХІІІ –
XVIII ғасырларда емес, ертедегі хұн дәуірінен бері болса керек. Бұл атаудың
түбірінде бөрі қыз деген ұғым да бар. Осы орайда Баршын сөзінің түбірінде
жүрген шин сөзіне тоқтала кетелік. Аңыздың бір сыры оның тілінде болса
керек.
М.Қашқари шин тайпаларын жоғарғы, орта және төменгі шин деп үшке
бөлген. Бұл атау басында теріскей Қытайға түркі-монғол тайпалары арқылы
барған-ды. Алтай аңыздарына назар салар болсақ, ертеде көк түріктер өздерін
Ашина ұрпағымыз деп атаған. Ежелгі түркі тайпалары төрт бөріден тарапты,
оның бірі қаз болыпты, бірі Әбу-Абақа өзенінде тұрыпты, қалғаны Шу өзенінің
жағалығында болған екен дейтін аңыз бар. Көк түріктер Қытай еліне барғанда,
атының тұмсығына бөрінің басын кигізіп алатын болған. Кейін бұл тотем соғыс
символына айналған. Мысалы, Оғызхан жорыққа шығатын болса, оның әскерін
көкжал бөрі бастап отырады. Көк түріктер ескі Бейжинге барғанда, оны
Бейжин (Байсын) деп атаған.
Бейшин, Байсын деген сөздердің өзі парсыша абад - қалалы жер
деген ұғымды береді. Кейінгі дәуір жырларында Байсын қала емес, дала тауы
(Жиделі Байсын). Ол Әмудің бас жағында. Бұл монғол шабуылынан соң туған
ұғым. [29]
Сөйтіп біз Барышкент аңыздары ерте замандарда туған, олар бүкіл Орта
Азияға ортақ. Осы аңыздарды VII ғасырларда Алтай түріктері, монғолдар Алып
Манас ертегісіне айналдырған. Ал Х ғасырда Сыр оғыздары осы желіпі Қорқыт
ата кітабына түсірген. Қазақтың Алпамыс жыры да сол сюжетке құрылған
дейміз.
Бүкіл Орта Азияға тараған көне аңыздардың бірі – Аязби ертегісі. Аяз
қалаларының орнын С.П.Толстов қазған. Олар Сыр мен Әму орталығында, бірнеше
қорған. С.П.Толстовтың айтуынша Аязқала, Тесікқала, Жанбасқала, Бүркітқала
Хорезмнің ескі дәуірінде, біздің дәуірімізге дейінгі VII – I ғасырларда
салынған. Оны мыс дәуірі дейміз. Бұл аңыз бойынша Аяз дейтін құл қырық қыз
шаһарында тұратын хан қызына ғашық болған. Сюжет қарақалпақтарда эпостық
дастан түрінде жырланған. Демек, қарақалпақ жырының Аязби аңызымен де
байланысы болса керек. Хорезм, қазақ аңыздарында Аязби екі дарияның арнасын
өзгертіп, Жейхұн мен Сейхұн Арал теңізіне құйғызған адам. Оған дейін бұл
екі дария сұлтан Мүйіз-дағ, Үзбой арқылы Каспиге құйған. Мұны көптеген
грек, араб саяхатшылары да айтады. Әбілғазы болса 997 жылы болған дейді.
Аязби ол кезде Үзбойда тұрған. Аңыз Аязды елге жағымды, өте әділ хан
ретінде суреттейді. Тағы бір аңызда Үзбой шөлде қалып, Аязби Щаббазға
көшіп, Хорезм шаһарын салдырған делінеді. Аяз аты ертеден бері бар.
М.Қашқари Аяз құлдың аты дейді. Демек, оның күресі сол құлдық құрылысты
жоюмен байланысты болса ғажап емес. [12]
Әрине, Аязби аңызының кенже туған нұсқалары да бар. Кейбір
зерттеушілер Аязбиді Мұхмат Ғазнауи атымен байланыстырады. Бұл – кейінгі
қоспа. Аязби ертегісі көне дәуірлерде Сыр өлкесінде туған. Онда ислам әсері
жоқ. Меңсұлу мен хан жұмбақтары, адам аттары Қорқыт ата кітабына жуық, ой
мен тілдің өзгеше дамығандығын көрсетеді.
Аңыздың қысқаша мазмұны мынадай. Гүлдерсін шаһарын жау қоршағанда, қыз
қалмақ батырына ғашық болады. Қаланы олар ала алмайды. Жау кете қоймаған
соң қала бір өгізді ұстап алып сояды. Байқаса, оның іші толған бидай екен.
Бұл бізде астық көп, шыдаймыз дегенді білдіру болатын. Ал шын мәнінде астық
қалада бітуге жақын еді. Сонда Гүлдірсін жауға кетпеңдер деп хабар
берген. Мұны естіген қалмақтар кетпей, ақыры шаһарды алады. Бірақ қалмақ
баласы өз еліне опа болмаған қыз маған қалайша жар болады деп, оны ат
құйрығына байлатып өлтірткен. Оқиға монғол шабуылы кезеңіне ұқсайды. Бұл
сарын Қобыланды жырында да бар. Тақтакөпірдің шығысында жиырма шақырым
жерде тұрған Қорғанша қаласын қарақалпақтар Қобыланды қорғаны дейді. Ал
қазақтар болса батырдың моласы Жем жағасында дейді.
Хан қызының жауға болысуы бүкіл Орта Азия эпосында бар сарын. Бізге
қажеті – Гүлдірсін атауы. Ондағы сін – шин сақ заманынан бері бар олай
болса, аңыз да сол кезеңде туған болмақ. Әңгіме бір ғана қыздың опасыздығы
емес, матриархат ұғымдарын сынауда ма дейміз. [10]
Эпос пен ертегінің тегі үшін Туран, Хорезм, Алтай түріктерінің
аңыздары өзгеше мәнді. Ертеде Сыр мен Әму аралығын Туран (арабша
Мауренпахр) деп атаған. Тигр мен Ефрат көне мәдениет ошағы болса,Туран да
сан ғасырға дейін мәдениеті кең дамыған озат аймақтың бірі болған. Содан
бері бұл екі өзеннің атауы үш рет өзгерген, Сырдарияны ертеде Яксарт,
Сейхұн десе, Әмударияны Окс, Жейхұн деп атаған. Бұл екі өзеннің атауы
Шаһнама, Ибраһим – Адһам сияқты сансыз қиссаларға түскен, Ибраһим –
Балх патшасының қызы Мәликеге ғашық болған диуана. Патша уәзірі оған сексен
күндік Шор дария түбінен екі гауһар әкелсең патша қызын аласың деп шарт
қояды. Ибраһим дарияға жетіп, үш жылдай Сыр суын шелектеп сыртқа төгеді.
Мұны көргендер: Сен де бір ер екенсің, мұны жүз мың адам мың жыл бойы
төксе де, Сырдың суы таусылмайды деп, оған төрт жүз гауһар берген. Жігіт
Балх қаласына оралғанда, уәзір Ибраһимді ұрысың деп қуып жіберген. Соның
наласымен қаз өлген екен дейді аңыз. Алтын табытқа салып, гүлді бақшаға
жерленген қызды Ибраһим жүрек жалуымен тірілтіп алған екен-мыс. Ортаазиялық
Зарина, Тамирис, Дариға қыз, Роксана, Принцесса Турандат аңыздары бүкіл
жер жүзі әдебиетіне мәлім.
ІІ. 5-9 сыныптарда аңыз-әңгімелерді оқыту әдістемесі
2.1 Қазақ әдебиетіндегі әңгімелердің түрлері.
Ертегі-халық шығармасы,халық мұрасы. Онда халықтың ертеңге деген сенімі
мен үміт – арманы, бақыт туралы ойлары тоғысып жатады. Қай халық болсада
өзінің дамуында қилы – қилы жолдардан өтеді. Сол жолдардың кейбір көрінісін
ертегі арқылы қалдырады. Ертедегі ғасырлар бойы сақталып, ұрпақтан –
ұрпаққа ауысып, біздің дәуірімізге жеткен. Әдет те ертегілер Ерте, ерте,
ертеде... немесе Баяғы заманда... деп басталып, соңы жақсылықпен
аяқталады. Ертегі балаларды қиялдауға, шешен сөйлеуге, өз ойын еркін
жеткізуге және қайратты істер жасауға жұмылдырады. Сондықтан балаларды
ертегі оқуға қызықтыру, жақсы қасиеттерді оқушылар бойына сіңіру мақсатына
Ертегілер еліне саяхат апталығы өткізілді. Апталыққа I – IV сынып
оқушылары түгел қатынасты. Аптаның бірінші күні Ертегі сабақта
тақырыбымен өтті. Бұл күні I – II сынып мұғалімдері ертегі желісі бойынша
сабақ көрсетті. I сыныптағы математиканы Есептің мәнді белгісі тақырыбын
мұғалім Ешібаева
Бай мен бала ертегісі бойынша, I сыныптағы Ана тілінен Жіңішке
қария ертегісі бойынша, II сыныптағы Қазақ тілінен Сөз құрамы
тақырыбын мұғалім Нұрқадірова Шалқан ертегісі бойынша , II сыныптағы
Жұрнақ пен жалғаудың сөздерге байланысу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz