Толымсыз теңеулер
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Шығарма тіліндегі көркемдегіш-бейнелегіш тәсілдердің қолданысы ... 4
1. Шығармадағы ажарлау құралдарының
қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .4
1.
Эпитет ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2.
Теңеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2. Шығармадағы құбылту тәсілдерінің
қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 17
1.
Метонимия ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.
Метафора ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ІІ Шығарма тіліндегі құрмалас сөйлемдердің
қолданысы ... ... ... ... ... ... .2 5
2.1 Сабақтас құрмалас
сөйлем ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Кіріспе
Тіл-адам баласының әлем бейнесін тану жолындағы түсінігінің, ойының,
сезімінің, идеясының, дүниетанымының көрінісі. Тіл-халық тарихы. Тілде
халық жасаған мәдениет пен өркениет даму жолы жатады. Қазақ халқының
барлық құнарлы ойы, құнды қиялы көркем сөзбен кестеленген. Сондықтан да
тілдің болашағын бағамдау үшін, оның кешегі өткен тарихын білу-қажеттілік.
Тіл бар жерде ұлт бар. Ұлттың өзгеден ерекшеленетін ең негізгі де тұғырлы
белгісі-тілі. Тілдің қасиетін түйсіну – ұрпаққа парыз, өйткені халықтың
барлық рухани байлығы тіл арқылы көрінеді дейді Анар Салқынбай өзінің
Қазіргі қазақ тілі атты еңбегінде.
Тіл ─ адамзаттың баға жетпес құндылықтарының бірі, асыл мұрасы. Тiл
халықтың қоғамдық, әлеуметтiк өмiрiмен, саяси-экономикалық жағдайымен
тығыз байланыста дамиды, кемелденедi.
Қай халықтың болса да қоғамдық өсу өркендеу жолында көтеріле алған
биігі мәңгілік болып ана тілінде сақталып отырады. Сондықтан халықтың
талай мұраларын жеткізуші ана тілімізді ардақтай отырып оның даму, толығу
процесін жан-жақты зерттеу, танып-білу бүгінгі өмір талаптарының бірі деп
санауымыз керек.
Өнерді тану мен білу туралы ғибраттарға мəн берсек, көркем əдебиет
деген ұғымның сыр-сипаты образды сөз, көркем сөз атты терең түсінікке
тіреледі. Сөз — адамның ой-сезімін жеткізудегі бірден бір күшті құрал.
Ал, көркем ойлау жүйесі шексіз. Көркем əдебиеттің бүкіл болмысы, шынайы
табиғаты түр мен мазмұнның бірлігі арқылы жасалған. Түрдің өмір сүру
заңдылығы, өзгеріп дамуы, өзінің көріну тəсілдеріне байланысты. Əдебиеттегі
түрдің көріну тəсілдерінің бірі бейнелеу құралдары. Бейнелеу құралдары —
əдебиетте көбінесе бұл ұғым сөз қолдану тəсілдері, бейнелі сөздер, мысалы,
жалпы түрде құбылту деп аталатын метафора, метонимия, əсерлеу, тұспалдау,
астарлау, теңеу, эпитет жəне стильдік айшықтар, дыбыстық қайталамалар деген
мағынада қолданылады.
Көркем шығарманы талдау, түсіну – оны түсіндіре алу деген сөз. Ал осы
дүние бізге, болашақ мұғалімдерге өте керекті дағды. Мектепте сабақ беріп
қана қоймай, оқырман, оқушының бойында көркем әдібиетке деген қызығушылықты
арттыру бізге әдібиетші ретіндегі міндет.
Талдауға алынып отырған Ыбырай Алтынсариннің әңгімелері жалпы алғанда
жас оқырмандарға бағытталып, барынша қарапайым, көпшілікке түсінікті тілде
жазылып, тұлғаның бойында ізгі қасиеттерді қалыптастыруды мақсат тұтса да
өз кезегінде ойкөркем жеткізілген. Қаншама уақыт өтсе де өз құндылығын
жоймауының басты себебі – жалпақ тілмен, сонымен бір уақытта көркем
жеткізілуі болса керек.
І. Шығармадағы көркемдегіш-бейнелеуіш тәсілдер
1. Шығармадағы ажарлау құралдарының қолданысы
Әдеби тiлде қолданылатын түрлi көркемдік троптардың рөлi айрықша,
эстетикалық қызметі зор. Олардың басты қыз-метi сөздің ерекше
экспрессивтілік бояуға ие болуы, образ-дылық мағынаға көшуі болып табылады.
Сөздің образға енуі оның әр түрлі мағыналық өзгеріске түсуі нәтижесінде
анық кө-рінеді. Образдылық мәнге ие болып, экспрессивтілік бояу алған
сөздердің стилистикалық әсері ерекше. Бұлар – өмiр құбы-лыстарын бейнелi
түрде танытудың аса тиiмдi тәсiлдерi.
Троп (грек tropos – айналым, тіл оралымы) – ауыспалы мағынада
қолданылатын атау, ойдың көркемдік-бейнелілік сипатын танытатын, әр түрлі
эстетикалық мәнде жұмсалатын сөз образы. Ол бейнелілік қасиетке ие,
сондықтан көбінесе көркем әдебиет стилінде, ауызша сөйлеудегі шешендік
өнерде жиі жұмсалады. Демек, бір сөзде, сөз тіркесінде немесе бір сөйлем
ішінде құрылымы, құрамы өзгермей-ақ, бірнеше ма-ғыналарды қамтиды. Троптың
түрлеріне: метафора, метонимия, синекдоха, шендестіру, дамыту т.б. жатады.
Ауызекі сөйлеу стилінде жиі қолданылған троптардың эмоциялық-экпрессивтік
қуаты арта түседі. Көркем әдебиетте кейіпкерлер тілінде, сати-ралық
туындыларда, сондай-ақ баспасөз тілінде де қолда-нылады, ресми іс қағаздары
мен ғылыми стильдерге тән емес құралдар [1].
1. Эпитет
Эпитет. Лингвистикалық еңбектерде, оқулықтарда көркем образды троптың
бір түрі, ойды бейнелі бояуымен жеткізетін құрал ретінде сипатталады.
Қысқасы, эпитет – заттың не құбылыстың айрықша белгісін, қасиетін
білдіретін бейнелі сөз. Эпитет, кейбір зерттеушілердің пайымдауынша, кез
келген анықтауыш емес, оқушының жан дүниесін баурап алатын бей-нелі,
образды сөздер мен сөз тіркестері болады. Мысалы: Бояуы көшкен қара қожалақ
пеш, тісі сынған қара сандық, сөре үс-тіндегі кетік шара, аяқ-табақ бәрі де
көзге жат секілді көрінді – сүреңсіз өмірден туған көңілсіз жайтты
аңғартатын эпитеттер. Абайдың жүрек сөзімен байланысты туған қаншама
эмоцио-налды эпитеттерін білеміз. Адамның портретін жағымды, жа-ғымсыз
сөзбен беретін (көптеген жазушыларда) ерекше сурет-темелі эпитеттер назар
аудартады: Қисық көзді келген тапал сары жігіт немесе шықшытты, қалың
ерінді, ұзын мұрынды, кішкене көзді, бидай өңді жігіт еді (Б.Майлин).
Табиғат көріністерін суреттеуде де эпитеттердің атқара-тын қызметі
зор. Мысалы, Қаракөк толқындар жұтардай ұм-тылып кеп, суық құшағын ашады.
Көкжал толқындар..., ұял-шақ күн, ойнақшыған күн. Эпитеттер әр түрлі сөз
табынан жаса-лып, грамматикалық құрылысы да, семантикалық мағыналары да әр
алуан болатындығы белгілі. Тілімізде қалыптасқан эпитет-тер бар да,
қаламгердің өз қолтаңбасын танытатын әсерлі, күр-делі эпитеттер болады.
Күйші поэмасында жалынды күй, ырғалған күй, жұбатқан күй, жорға күй,
шерлі күй (І.Жансүгіров); Қазақтың бағы жүрсе – кәукілдеген мақтан
әңгімесі, гулеген өсегі, кеңірдегін күнге, кіндігін айға ілген кер-дең
жүрісі көбейіп, қараптан-қарап іші жарылып, бұтқа толы болады
(Ә.Кекілбаев).
Соңғы сөйлемдегі кеңірдегін күнге, кіндігін айға ілген кердең жүріс
автордың окказионалдық қолданысы адамның мінез-құлқына байланысты пайда
болып, жүріс-тұрысты бейне-леуден туған. Жазушы шалқайып, шіреніп жүру
мағына-сындағы жүрісті суреттеу мақсатында бір-бірімен үйлеспейтін сөздерді
өзара байланыстырып, окказионалдық қолданыстағы күрделі эпитет жасаған.
Демек, эпитет – заттың не құбылыстың айрықша сипатын бейнелеуде жиі
қолданылатын көркемдік тәсіл [1].
Қазақ тіліндегі тұрақты эпитеттің тілдік табиғатын арнайы қарастырған
Г. Ө. Мұхаметқалиеваның кандидаттық диссертациясында эпитетке былайша
анықтама беріледі. ‟Эпитет дегеніміз – екі немесе одан да көп компоненттен
тұратын, өзара қабыса байланысқан, көркем бейнелі, образды сөз тіркесі.
Демек, эпитет – адамның не заттың, не табиғат
құбылыстарының өзгеше белгілерін көрсету, олардың бейнесін оқушылардың көз
алдына елестету, ой – қиялына әсер ету үшін қолданылатын көркем сөз
образы”
Зерттеуші – ғалым К. Қ. Есіркепова ‟1960 – 1980 жылдардағы әйел –
ақындар поэзиясының тілі (Ф. Оңғарсынова, М. Айтқожина, А. Бақтыгереева,
К. Ахметова шығармалары негізінде)” атты монографиялық еңбегінде эпитетке
тоқталып өтеді: ‟эпитет – тіл өрнегіндегі өте жиі көрінетін әрі бояу
ерекшелігі де құбыла құлпырып келетін құбылыс [2].
Қазақ тіліндегі эпитеттер басқа тілдегі сияқты негізінен зат
есімнен, сын есімнен, есімше, көсемше етістіктері арқылы жасалады.
Эпитет туралы А. Байтұрсынов өзінің ‟Әдебиет танытқыш” атты
еңбегінде: ‟Бір нәрсені көптен айырып, көзге көбірек түсіретін етіп
айтқымыз келгенде ол нәрсенің атына айқын көрсететіндей сөз қосып айтамыз,
сондықтан айқындаудың өзге түрі көркейту деп айтылады” – деп эпитетке
анықтама берді. Көркейту дегеніміз – эпитет термині ретінде алынған”.
Зерттеуші – ғалым С. Ғ. Қанапина ‟Қазақ тіліндегі мақал – мәтелдердің
танымдық бейнелілігі (Ғ. Мұстафин, С. Мұқанов шығармалары негізінде)” атты
монографиялық еңбегінде эпитетке тоқталып өтеді: ‟академик М. Балақаев өз
еңбегінде: ‟Суреткердің өз – өзіне тән тіл шеберлігін сөздің көркемдік
қасиетін талдағанда сөз бен образ арасындағы осы бір стильдік нәзіктікті
яғни жеке сөздердің қолданылуындағы ерекшеліктердің бәрі жиналып келіп
тұтас контекстік мән алатындығы, ойды бейнелі, нақты, шынайы көрсету
үшін эпитетсіз елестету мүмкін емес” – деп өте ұтымды тұжырым жасаған. [3]
Эпитет, айтарыңды анықтау, әрі нақтылап ерекше, айырма сипат
табатын суретті сөз.
‟Халықтың жалпы тілінде болса да, өзіне дейінгі әдебиетте аз
қолданылатын сөзбен сөйлемдерді орнықты, заңды, басқаша түрде әдебиетке
енгізуді жаңалық деп қарауымыз керек”, - деп ғалым Қ. Жұмалиев жазады.
Эпитет жайында айтылып жүрген теориялық пайымдауларда әлі күнге дейін
бірізділік жоқ сияқты. Мысалы, Л. И. Тимофеев: ‟Кең мағынада қандай болса
да бір ұғымды анықтап, айқындап, сипаттап және тағы басқа тұратын әрбір
сөз эпитет болады. Бізде осы уақытқа дейін эпитет – көркем анықтауыш,
реңді, бейнелі және тағы сол сияқты, ал жай анықтауыш сөз болғанда мұндай
көркемдік болмайды деген есеппен, эпитет деген ұғымды (көркем анықтауыш)
анықтауыш сөз деген ұғымнан бөліп қарауға жиі ұмтылу бар. . . бұл бөлу
бұрын ескертілгендей, поэтикалық тілді ерекше, бейнелі деп қарау талабына
байланысты. Біздіңше бұл дұрыс емес”, - дейді.
Кез келген сөз жеке тұрып та не болмаса алдынан, артынан
анықтайтын сөздермен келіп те бейне жасай береді. Олай болса, эпитет –
бейнені айқындап, көріктеп тұратын көріктеу құралы. Р. Сыздықова: ‟Эпитет
– адамның, заттың, құбылыстың, бір белгісін, сырын, сипатын, қасиетін
атап көрсететін сөз, бірақ осы қызметте келетін жай анықтауыш сөзден
эпитеттің айырмасы бар. Жай анықтауыш заттың, құбылыстың, адамның өзіне
тән қалыпты сынын (белгісін, қасиетін, түрін, түсін т. б. ) білдірсе,
эпитет өзі атайтын белгіні бейнелеп көрсетеді, өйткені бұл белгі сол
заттың, адамның, құбылыстың, табиғи қалыпты белгісі емес”, - дейді” [2]
Д.Әлкебаева: Эпитет сөз алдына келіп анықтауыш болады. Анықтауыш
атқаратын мүше көбінесе бейнелі сөздің қызметін атқарады. Эпитет қай
стильде кездессе де екі мақсатта қолданылады. Біріншісі – анықталатын мүше
ретінде, екіншісі, көркемдік бейнелі мағынада қолданылады. Эпитеттің
негізінен сын есімнен және етістік, көсемше және есімше тұлғаларынан
жасалуы көнеден келе жатқан құбылыс. Публицистикалық және көркем әдебиет
стилінде эпитеттің көркемдік түрлері, тұрақты авторлық қолданысы жиі
кездеседі. Кез келген суреткер дәстүрлі эпитеттерді еркін пайдаланады және
олардың барлығын образдылық элемент ретінде жұмсайды, - дейді
Ыбырай Алтынсариннің әңгілемеріндегі эпитеттердің қолданысы
1. Керей Қожаберген жырауға Абылай: Мені мақтап жыр айтшы,— деді.
(Абылай хан)
2. Үйсін Төле билердің түйесін баққан құл едің. (Абылай хан)
3. Шешесі тіл алмайтын қисық баланың дегенін істегеннен артығы жоқ екенін
ойлап, Леночкаға алтын тыстыларын, бөтен балаларына бөтен
шеттеуіктерді таратып берді. (Алтын шеттеуік)
4. Бұл іс Дауыт пайғамбардың заманында болған екен. (Ақымақ дос)
5. Әзірет Дауыт аюдан сұрады. (Ақымақ дос)
6. Осы екі қыдырынды тіленшілер екінші рет келіп беймаза етеді, қалипа
қазіреті осындайларға жаза бұйырмайды. (Әділдік)
7. Қазы, мен сені қазы қойғанымда жұртқа қайырлы, байға, жарлыға бірдей,
ақ-сарағат би болар ма екен деп үміт етіп едім, бұл жаңылысыма тоба
қылдым. (Әділдік)
8. Бір жұрттың бас әкімі екінші бір байға жолығысып сөйлесіп тұрғанда,
қасынан бір жарлы мұжық өтіп бара жатып иіліп, басұрып сәлем берді
дейді. (Әдеп)
9. Оған қарсы әлгі үлкен әкім төре онан да төменірек басұрып сәлем алды.
(Әдеп)
10. Бір адам он жасар баласын ертіп, егіннен жаяу келе жатса, жолда қалған
аттың бір ескі тағасын көріп, баласына айтты. (Әке мен бала)
11. Сынып қалған ескі тағаны алып неғылайын? (Әке мен бала)
12. Қаланың шетіне темірші ұсталар бар екен, соған жеткен соң әкесі
қайырылып, манағы тағаны соларға үш тиынға сатты. (Әке мен бала)
13. Далаға шықсаң көк пен жерді көресің, күн мен айды, көк үстінде
жұлдыздарды, тауды-тасты, жел мен жаңбырды — осының бәрін көресің,
соларға қарап ой жіберсең, оның бәрін адам жаратуға қолынан келер
істер емес; олай болса, соның бәрін жоқтан бар еткен бір құдіретті ие
болса керек, біз көрмеген. (Әлім кісі)
14. Бір қарт ұста күні-түні тынбай іс соғып отырады екен. (Білгеннің
пайдасы)
15. Мұнан соң Асанды шақырып алып, екеуі бір таса жерге, қалың шөптің
арасына барып жатты. (Бай баласы мен жарлы баласы)
16. Үсен үндемей су жағалап жүгіріп кетіп, бір шакпақ тас тауып әкелді
және шапанының бір кішкентай жыртылған жерінен азғана мақта суырып
алып, оны тастың үстіне қойып бәрін бармағына ғана қатты қысып тұрып,
манағы пышақтың сыртымен тасқа қатты ұрып еді, от шығып, мақта
тұтанды; сонан соң айналасына азғана тезек үгіп салып, Үсен өзі отты
үріп тұтандырып жатып, Асанды қу тал жинап алып кел деп жіберді. (Бай
баласы мен жарлы баласы)
17. Үсен ойлады: әкем айтушы еді елді жердің ұрысы, далалы жердің берісі
болады — деп, ұйықтамай отқа күндізгі алған балығын пісіріп, ермек
етіп отыра берді; есітуі бар еді: от жағып отырса, қасқыр келмейді-міс
деп. (Бай баласы мен жарлы баласы)
18. Қарап отырса, бір мезгілде бір топ киік келді. (Бай баласы мен жарлы
баласы)
19. Біраздан соң құлын, тайы бар бір үйір құлан келді; айғыры алдында
басын тікшитіп, кұйрығын шаншып, осқырынып, өзгелері таңданып қарап
тұрды-тұрды да, олар да шауып жөнелді. (Бай баласы мен жарлы баласы)
20. Сонда Үсеннің ойына әкесінің сөзі түсті: далада жүріп адассаң, молалы
жерде су болады, сулы жерде ел болады дейді екен. (Бай баласы мен
жарлы баласы)
21. Сол ақыл бойынша Үсен Асанды ертіп, молаға қарай жүрді. Молаға
жақындап келгенде, қаңқылдаған қаздың даусы шықты; Үсен енді білді
жақын жерде көл бар екенін, оның үшін қаз сусыз жерді мекен етпейді.
(Бай баласы мен жарлы баласы)
22. Келіп екеуі енді молалы қырға шықты, қараса, қырдың жығылар асты үлкен
көл екен, көлдің айналасы да, іші де жыңылдаған мал; жағасындағы
жібектей жапырылған көкорай шалғынында қора-қора қой мен жылқы,
жылқының бір парасы көл ішіне кіріп, белінен құраққа кіріп тұр, енді
бір жақ жағасындағы сортаңда бір топ түйе жатыр. (Бай баласы мен
жарлы баласы)
23. Мен атқа мінгенде, ер-тоқымымен маған бір жорға тай атап едіңіз, сол
тайымды біреуге берсем сіз ұрыспайсыз ба? (Байұлы)
24. Бала қысылыңқырап тұрып, жаяу жылап тұрған жарлының баласын көрсетті.
(Байұлы)
25. Сол уакытта бір аксақал жақсы кісі қонақ болып жатыр екен, Байұлынын
әлгі мырзалығын көріп, разы болып, сыртынан бата берді. (Байұлы)
26. Бір әлім адам жапанда келе жатып, аяғы астында бір үлкен тасқа сүрініп
жығылып, ойлады: бұл тас адамға зиян келтіретін тас екен, жолдан алып
тастайын деп. (Баланың айласы)
27. Әй, ата, бекер сөйлейсің осы қолыңдағы кіп-кішкентай қобдиға мойныңа
үш оралған әйдік жылан сыюшы ма еді? (Баланың айласы)
28. Бір күні тағы сол жолмен келе жатып, бір орта бойлы арықтау кісіге
ұшырасып, жөніміз бір болған сон, бірге келе жатқанымызда, әдетше
манағы Антон алдымыздан шығып қайыр сұрады. (Дүние қалай етсең
табылады)
29. Ол шүберектерді апарып қағаз істейтін фабриктерге сатып, соныменен
азды-көпті ақша болған соң бір есек, бір арба алдым, мұнан соң әуелі
аздап, бара-бара кебірек, әр үйден ескі-құсқы, тұтынуға жарамайтын
шүберектерді сатып алып, арбамен жүріп сауда ете бастадым. (Дүние
қалай етсең табылады)
30. Жасым жас, ісіме нық, жинақты және еріншектікті білмегеннен соң, осы
күнде екі әйдік тас жұртым бар, фабрикамды балама бердім, үмітім бар,
балам да аштық көре қалмас деген. (Дүние қалай етсең табылады)
31. Сол жүргеніңіздегі бір күн қасыңызда бірге жолыққан кісінің айтқандары
көңіліме кіріп кетіп, тіленшілікті тастап, жұмысқа кірістім, ісіме
нық, малыма күтімді болдым; ақырында, сол кісінің айтқаны келіп,
мінекей, осы зор дүкеннің иесі болдым. (Дүние қалай етсең табылады)
32. Бұл екі кісінің біреуі әлсіз, ауру екен, екіншісі мықты, жас жігіт,
аюды көрген соң бұл жігіт, ауру жолдасын тастап, өзі бір үлкен ағаштың
басына шығып кетті дейді. (Жаман жолдас)
33. Аю құлағыма ақыл сыбырлады, екінші рет тар жерде жолдасын тастап
қашатын достармен жолдас болма деді. (Жаман жолдас)
34. Атымтай жомарт өзі есепсіз бай бола тұрып, күн сайын бір мезгіл үстіне
ескі-ұсқы киім киіп, отын кесіп, шөп тасып жұмыс қылады екен.
(Атымтай жомарт)
35. Әуелгісі: әдемі ат, асыл киім, асқан дәулетті өне бойы әдет етсең
көңілге жел кіргізеді; сол желіккен көңілмен өзімнен терезесі төмен
бейшаралардан жиреніп, көз салмай, кем-кетікке жәрдем беруді ұмытармын
деп қорқамын. (Атымтай жомарт)
36. Жәнібек батыр бала күнінде ақыл-білім үйрену үшін, Қаракерей Соқырабыз
дегенді іздеп келген екен. (Жәнібек батыр)
37. Ел бастап, жұрт алайын деген ұл екенсің, сөз бастап, би болайын деген
ұл екенсің алдыңа келсе әділдігіңді аяма — аймағын кетпес алдыңнан;
қол бастап жол алайын деген ұл екенсің, жолдастың мыңын алма, бірін
ал, мың кісіге — бір кісі олжа салатұғын, олжанды аямасаң — жолдасың
қалмас жаныңнан; жүз жиырма алтыға келіп отырмын, жас күніңде қалың
бер де қатын ал, жігіттің хан болатын, қыздың ханым болатын уакыты
сол, қартайған соң өкінбе, ұлым; қару жисаң мылтық жи, жаяу жүрсең —
таяғың, қарның ашса — тамағың. (Жәнібек батыр)
38. Азуы алты қарыс арғынның Қошкарұлы Жәнібек, Алшынның бір алжыған шалын
келемеж қылып кетейін деп едім десеңші. (Жәнібек батыр)
39. Лұқпан хәкімге бір сопысымақ адам бір жыйылыста айтты. (Лұқпан
хәкім)
40. Бір мұжық далада жүріп, біртүрлі әдемі тас тауып алып, көршісінен
сұрады. (Мұжық пен жасауыл)
41. Аңқау елге арамза молда тұрып, балаларға сабақ оқытыпты-мыс.
42. Бұл баланың кешегі күн ертемен шешесі қазаланды, өлген соң-ақ
қасымыздағы қыр үстіндегі молалардың қасына апарып қойдық; кешке бұзау
қайтарып жүрген балалар моланың қасына барса, манағы қатынның
моласынан дауыстап шақырғандай көмескі бір үн келеді. (Надандық)
43. Молаға барып сырттан құлақ салсақ та ешбір дыбыс естілмеді;
сонсоңаштырып, екі кісі түсіріп қарасақ бейшара қатынның қолы-басы
жара, қан, үстіндегі киімін айырып тастапты, өзінің әлі күнге денесі
жып-жылы екен. (Надандық)
44. Біз оқып жүрген шағымызда, ұстазымыздың қорасында бір Полкан деген зор
ит бар еді. (Полкан деген ит)
45. Терезеден қарап тұрғанымызда, әлгі Полканға бір кішкентай қанден ит
келіп, өршеленіп үріп, аяғын тістеп, үстіне секіріп тиісе бастады.
(Полкан деген ит)
46. Біраз қарап тұрсақ та, кішкентай қанденнің ойнақтағанына, тістегеніне
Полкан ашуланып қозғалмады. (Полкан деген ит)
47. Кәрім деген мешер өзі жұмысқа тәуір жігіт те болса, жуынып кірсіз
көйлек киіп таза жүрумен ісі жоқ еді. (Салақтық)
48. Рас, Кәрім, құдайтағала таза жүрмеген былғаныш кісіні сүймейді, тым
болмаса жұмасына бір моншаға түсіп, не болмаса үйіңде сабынмен жуынуды
әдет етсең, бұл бәлеге душар болмас едің. (Салақтық)
49. Бірнеше тәуір кісілер бір жетім-жесір қалған үй үшін жылу жимыз деп,
әр үйге қыдырып барып жүріп бір байдың үйіне келсе, бай жұмыскеріне
бір кішкентай жіпті жаңбырда ұмытып, далада қалдырыпсын деп, қатты
ұрысып тұр екен. (Сараңдық пен жинақтылық)
50. Қытай жұртының патшасының ханымы Силинші жібек құрттарын абайлап,
қарап жүрсе, бұл құрттар өлерінде өзінің өрмегіне кіріп өледі екен.
(Силинши деген ханым)
51. Ханым сол өрмекті алып шыйратып жіп істеді, сонан тоқып жаңа жібек
орамал істеді дейді. (Силинши деген ханым)
52. Қытай жұрты әлі күнге данышпан ханымын ұмытпай, жыл сайын соның
құрметіне той етеді. (Силинши деген ханым)
53. Қалада бір зор білімді, оқымысты молда бар екен, соған үй сыпыруға
жалданып, ақысына оқу оқыпты-мыс. (Сәтемір хан)
54. Бұлақ бір тастақ жерден шыққан, айналасы қалың біткен ағаш жапырақтары
бұлақтың үстіне төгіліп, суы мұздай, салқын, шыныдай жылтылдап тұрған
сонша әдемі, таза бұлақ екен. (Таза бұлақ)
55. Бұл жазылған ақыл сөз екен, бұлақ күн-түн тынбай ағып, алыс жерлерге
барады, бара-бара кеңейіп, үлкейеді, бұған бөтен бұлақтар құйып, сөйте
бара үлкен өзен болып кетеді. (Таза бұлақ)
56. Петр Великий деген осы күнгі ақ патшамыздың бабасы бір күні шіркеуде
тұрғанда көп адамның артқы жағында үңіліп патшаға қарап, бөркімен
қалқалап қана бір нәрсені сызып тұрған балаға көзі түседі. (Талаптың
пайдасы)
57. Мұнымен бөтен кісінің ісі жоқ, жалғыз-ақ ақылы кемел патша сол екеш
балаға да көзін салып тұрған екен. (Талаптың пайдасы)
1. Шешесі тіл алмайтын қисық баланың дегенін істегеннен артығы жоқ
екенін ойлап, Леночкаға алтын тыстыларын, бөтен балаларына бөтен
шеттеуіктерді таратып берді. (Алтын шеттеуік)
[Сөйлемде берілгені эпитеттің күрделі түрі, авторлық эпитет десек те
болады. Себебі осы мысал басқа ақын-жазушылардың тілінде кездеспейді.
Кездеспеуіне себеп жазушының білім беру, жалпы бала тәрбиесі саласында көп
қалам тербеуі болса керек. Оқырман аудиториясына түсінікті болу үшін ,
сонымен бірге соларға белгілі бір тәрбиелік әсер ету мақсатында бала сөзін
осылайша ажарлаған.]
2. Келіп екеуі енді молалы қырға шықты, қараса, қырдың жығылар асты
үлкен көл екен, көлдің айналасы да, іші де жыңылдаған мал; жағасындағы
жібектей жапырылған көкорай шалғынында қора-қора қой мен жылқы, жылқының
бір парасы көл ішіне кіріп, белінен құраққа кіріп тұр, енді бір жақ
жағасындағы сортаңда бір топ түйе жатыр. (Бай баласы мен жарлы баласы)
[Жоғарыдағы сөйлемде жалпы халықтық, дәстүрлі эпитеттер келтірілген.
Автордың бұл контексте эпитеттің осындай түрін пайдалануының да терең
мағынасы бар: жалпы әңгіме қиын жағдаяттарда елгезек болып, жол тауып шығу
идеясын көтергендіктен, оқиғаның әрбір сәтін, оған қатысатын әр элементті,
оқиға орын алатын әр орынды түсінікті жеткізу маңызды.]
3. Аю құлағыма ақыл сыбырлады, екінші рет тар жерде жолдасын тастап
қашатын достармен жолдас болма деді. (Жаман жолдас)
[Бұл сөйлемдегі эпитет – күрделі, авторлық эпитет. Аталған ажарлау
құралының дәл осы формасын қолданудың стильдік мақсаты шығарманың идеясымен
тығыз байланысты: тәрбие, адамгершілік идеясын көтергендіктен, оқырман
күнделікті қарым-қатынас лексиконындағы қарапайым сөздерге қарағанда
басқаша, жаңаша өңделіп берілген сөзден көбірек әсер алады.]
Қорытындылай келе, Ыбырай Алтынсариннің талданған 49 әңгімесінен 71
эпитет табылып, талданып, оның 3-іне тікір жазылды. Жалпылай алғанда, басым
көпшілігі жалпыхалықтық қолданыстағы эпитеттер.
1.1.2. Теңеу
Теңеу – бір затты екінші затқа ұқсастығы арқылы салыс-тыра
қолданылатын стилистикалық тәсіл. Теңеуді зерттеу қазақ тіл білімінде
көптен қолға алынды. Ғалымдардың пайым-даулары бойынша (Т.Қоңыров,
М.Серғалиев т.б.) теңеулер синтетикалық және аналитикалық тәсілдермен
жасалады: – дай (-дей, -тай, -тей), -дайын (-дейін, -тайын, -тейін), -ша,
-ше жұрнақтарының, секілді, сияқты, тәрізді, іспетті, тең, ұқсас сөздерінің
көмегімен, параллелизм, т.б. көмегімен жасалады. Синтаксистік құрылымына
қарай жалаң, күрделі, толымды, толымсыз, бірыңғай, болымсыз деп жіктеледі.
Сол сияқты есім тұрақты теңеулер, етістік тұрақты теңеулер деп қарастыру
бар. Ең бастысы, теңеулерді ұқсас тілдік құбылыстармен қарым-қатынаста
зерттеудің теориялық та, әдістемелік те мәні бар. Басқа троптармен
байланыстыра келе, эпитеттік теңеулер, метафоралық, метонимиялық,
синекдохалық, градациялық, ги-перболалық, литоталық теңеулердің
кездесетіндігін тіл фак-тілері көрсетеді. Мысалы, Кескіні аршыған
жұмыртқадай аппақ, қылдырықтай қиылған қасы бар, садақтың оғындай ұзын
кірпігі бар (С.Мұқанов) – эпитеттік теңеулер екендігі аңғарылады.
Көркем әдебиет стилінде бұл тәсіл әр түрлі мақсатпен жиі қолданылады:
Қызыл Жебеге қонған Рысқұлдың сирек жыл-житын қаһарлы қарасұр өңінен нұр
төгіліп, көздері шоқ ша-шып, әруақ қуып арқасы қозған бақсыдай, айбыны
асқақтап шыға келді. Астындағы жүйрік те буырқанған бұла күшті сез-гендей,
ауыздықты қарш-қарш шайнап, тізгінді сүзе шірене тартылған садақтың
адырнасынан ұшатын жебедей лыпып тұр еді (Ш.Мұртаза). Мұнда автор теңеуді
кейіпкердің бет-піші-нін, сыртқы көрінісін, портретін жасау үшін
пайдаланған. Ал мына үзіндіде: Енді әкесінің Қызыл Жебеге мініп отырғандағы
келбетін көріп Тұрардың төбесі көкке жеткендей, аспандағы жұлдызды қолмен
ұстап тұрғандай болды. Қызыл тұлпар-дың үстіне құрыш қыран қонғандай әдемі
сурет жас баланың жанын әлдилейді... дегенде жазушы адамның ішкі
сезімдерін, психологиялық жай-күйін суреттеуде де теңеуді тиімді қолданған.
[1]
Адамзаттың өзін қоршаған шындықты, әлемдегі заттар мен құбылыстардың
қыр-сырын танып білуге деген құштарлығы шексіз. Қоршаған ортаны танып білу
адамның когнициялық қабілеті арқылы жүзеге асады. “Таным – өте күрделі
үрдіс, оған адамның бүкіл жан-дүниесі – түйсіктері, ақыл-ойы, ырқы,
сезім тебіреністері, ішкі көкей көзі, (интуиция) – бәрі де өзара бір-
бірімен байланысты түрде қатысады”. Әр адам айнала қоршаған заттар мен
құбылыстарды өз жасына, өмірден түйген тәжірибесіне, білімі мен кәсіби іс-
әрекетіне байланысты сана-сезіміндегі қалыптасқан ұғымдарды пайдаланып
қабылдайды. Адамның танып-білгені адам санасында қорытылып, тілде көрініс
табады. Адамның танымдық әрекеті мен тілдің қатынасын зерттеуде
когнитивтік тіл білімінің маңызы ерекше. Бүгінгі таңда бұл бағытта
когнитивтік лингвистика ғылымы өз нәтижесін көрсетіп отыр. Когнитивтік
лингвистиканың алғашқы идеялары В. Гумбольдт, Б. Уорф, Э. Сепир
еңбектерінен бастау алып, қазақ тіл білімінде Ж. А. Манкеева, Н. Уәли,
Қ. Жаманбаева, Б. Ақбердиева, М. Күштаева, С. Жапақов, Г.
Снасапова, Э. Оразалиева т. б ғалымдардың зерттеулерінде қарастырылған.
Танып білудің ең қарапайым формасы ұқсату, балау, салыстыру, теңеу
нәтижесінде жүзеге асады. Профессор Т. Қоңыров “. . . теңеу – көркем
ойлаудың ұлттық ерекшеліктері жинақталған, дүниетанымының ұлттық
өзгешеліктері бас қосқан категориялардың бірі” – деген ой қорытады. Теңеу
ең алдымен адам санасымен, ассоциациялық ойлау нәтижесімен тығыз
байланысты. Әр ұлттың тілі мен діліндегі ұлттық ерекшелігі де осы теңеуден
көрінеді. Әр ұлттың өз танымына жақын сөздерді қолдануы заңды да. Себебі
тіл иесінің ой-өрісі мен концептуалды әлеміне байланысты әр тіл дүние-
ғаламның үзіктерін өзінше жеткізіп, бейнелеп суреттейді және ол өз
тіліндегі ғалам бейнесіне сай болады. Тіліміздегі теңеулер халықтың тұрмыс-
тіршілігі, оның ойлау және танымдық қабілеті жөнінде бай мәлімет береді.
Қазақ тіл білімінде теңеуге толық талдау жасаған ғалым – Т. Қоңыров.
‟Қазақ теңеулері” атты ғылыми монографиясында теңеудің бүкіл лингвистикалық
болмысын: жасалу жолдары мен синтаксистік құрылымын, түрлерін жан – жақты
қарастыра отырып, теңеуге мынадай анықтама береді: ‟Теңеу дегеніміз –
ұқсас, ортақ белгілердің негізінде бір затты екінші затқа салыстыру арқылы
сипатталушы нәрсенің бейнелілік, көркемдік, эмоционалды – экспресссивтік
сапасын күшейтетін, сол нәрсені жаңа қырынан, поэтикалық қырынан
танытатын әрі стильдік тәсіл, әрі таным құралы” – дейді.
Зерттеуші ғалым тағы бір сөзінде Теңеу – адамның рухани дүниесінің
аса қуатты көріністерінің бірі. Ең алдымен ол ең пәрменді ойлау
формаларының қатарына жатады. Ойлаудың басқа түрлерінің барлығы да (ұғым,
пайымдау, ой қорытындылары) тек теңеу арқылы ғана, теңеудің тікелей қатысуы
нәтижесінде ғана жүзеге асады. Теңеудің көмегімен адамдар өзінің қоршаған
әлемді танып біледі: заттар мен құбылыстардың арасындағы байланыстар мен
қарым-қатынастарды айқындайды, олардың өзара ұқсас және айырым қасиеттеріне
үңіледі дейді [4].
Қазақ теңеулерінің грамматикалық табиғаты жөнінде пікірлер
(зерттеулер) жоқтың қасы. Дегенмен, кейбір оқулықтар мен монографиялық
зерттеулерде белгілі бір ақын – жазушының шығармаларындағы теңеулер және
олардың жасалу тәсілі жөнінде айтқан бірлі – жарым пікірлер жоқ емес.
Ғалым Қ. Жұмалиевтің білдірген пікірі бойынша, қазақ теңеулерінің
жасалуының үш түрлі тәсілі бар: бірінші, - дай, -дей, -тай, -тей,
-дайын, -дейін, -тайын, -тейін жұрнақтары арқылы, екінші, –ша, - ше
жұрнағының көмегімен, үшінші – секілді, сияқты, тәрізді сөздері. Қ.
Жұмалиевтің бұл пікірі дұрыс болғанымен, теңеудің жасалу тәсілдерін түгел
қамти алмайды. Қазақ тіліндегі теңеулердің жасалуының төмендегідей
жолдарын анықтап, көрсеткен Т. Қоңыров:
1) – дай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін, -тайын, -тейін
жұрнақтарының көмегімен;
2) –ша, - ше жұрнағының көмегімен;
3) Шығыс септігі жалғауының (-нан, -нен, -дан, -ден, -тан, -тен)
көмегімен;
4) Секілді, сияқты, тәрізді, іспетті сөздерінің көмегімен;
5) Бейне сөзінің көмегімен;
6) Тең сөзінің көмегімен;
7) Ұқсас сөзінің көмегімен;
8) Параллелизм тәсілі көмегімен;
9) Аралас тәсілдің (бейне және –дай, -дей; бейне және секілді)
көмегімен;
10) Қосалқы тәсілдер көмегімен [4].
Теңеудің синтаксистік құрылымы:
1. Жалаң теңеулер;
2. Күрделі теңеулер;
3. Толымды теңеулер;
4. Толымсыз теңеулер;
5. Бірыңғай теңеулер;
6. Болымсыз теңеулер.
Жалаң теңеулер – тек теңеу құрушы мүшелердің қосындысынан ғана тұрып,
белгілі бір заттың, яки құбылыстың жалаң суретін жасайды. Мұнда күрделі
ой жоқ, соған орай бұл теңеуде күрделі образ да болмайды.
Күрделі теңеулер – өзінің құрылысы жағынан күрделі, жалаң теңеуге
қарама – қарсы құбылыс. Мұнда не образ (көбінесе образ), не зат немесе
екеуі де өздеріне бүтіндей күрделі ұғымды негіз етіп алады да, соның
нәтижесінде күрделі ойға негізделген, шытырман суретке құрылған,
эмоциялық – экспрессивтік әсері күшті теңеулік образдар жасалады.
Бірыңғай теңеулер – бір сөйлемнің, бір күрделі ойдың құрамында
бірнеше теңеулердің қатар келіп, бір сөйлем мүшесінің қызметін атқаруы.
Толымды теңеулер – теңеулік конструкцияның үш элементі (зат, образ,
белгі) түгелдей болуы қажет. Бұл ұғымды алғаш енгізген Б. В. Томашевский.
Толымсыз теңеулер – толымды теңеулерге қарама – қарсы құбылыс. Мұның
атынан да көрініп тұрғандай, толымсыз теңеуде бір мүше айтылмайды.
Болымсыз теңеу – бір затты екінші затқа теңегенде болымсыз ғана мағына
шығарады [4].
Ал, Бекбосынова А. Х. С. Мәуленов өлеңдеріндегі теңеу атты
еңбегінде: Таным – өте күрделі үрдіс, оған адамның бүкіл жан-дүниесі –
түйсіктері, ақыл-ойы, ырқы, сезім тебіріністері, ішкі көкей көзі
(интуиция) – бәрі де өзара бір – бірімен байланысты түрде қатысады [5].
Д.Әлкебаева: Теңеу – ерекше стилистикалық тәсіл, мәтінде көрнекті
орын алатын әсерлі сөз. Әсерлі сөз стилистика ғылымында эмоционалды-
экспрессивті лексикаға да және көркем ойға, мазмұнға құралған сөйлемге де
байланысты айтылады. Әсерлі сөздің жасалу тәсілі сан алуан болып келеді.
Соның ішінде ерекше байқалатын стилистикалық амал-тәсіл – теңеу, - дейді
[6].
Теңеу таным құралы болумен қатар, эстетикалық категориялардың бірі
болып табылады. Олай болуы заңды да. Өйткені адамның көркем ойлауының,
соған орай көркемдік танымының аса қуатты құралдарының бірі – көркем
әдебиетті теңеулерсіз көз алдына елестету мүмкін емес. Теңеу барлық
халықтың фольклорында да, жазба әдебиетінде де кеңінен орын алып, әдеби
персонаждардың портреттерін жасауда, табиғат көріністерін суреттеуде,
кейіпкерлердің мінез-құлқын, іс-әрекеттерін сипаттауда, басқа да толып
жатқан жай-жағдаяттарды баяндауда ұтымды стильдік тәсіл ретінде мейлінше
мол қолданылады. Ақын-жазушыны қинайтын сөз азабының бір ұшығы осы
теңеулерге келіп тіреліп жататыны анық. Шығарманың идеялық мазмұнымен
ұштасып, оның көркемдік өресімен ұласып жататын, сәтімен табылып, шебер
қиюласып жатады.
Ыбырай Алтынсариннің әңгілемеріндегі теңеулердің қолданысы
1. Абылай, сен, мен көргенде, тұрымтайдай ұл едің, Түркістанда жүр
едің. (Абылай хан)
2. Сен жиырмаға келгенде, ақ сұңқардай түледің. (Абылай хан)
3. Су әдемі, айнадай таза су екен, ішіндегі ойнаған балықтары
көрініп жүретұғын. (Таза бұлақ)
4. Күншығыста таң әуел алтынмен бояғандай қызарып, жан-жакка жайыла-
жайыла барып, ақыры қызылы тарап ағара бастағанда, Үсен Асанды
да оята бастады: Жүрер уақыт болды - деп. (бай баласы мен
жарлы баласы)
5. Сен қарауға еп-есті кісі секілді көрінесің және жұмыс істеуге
қуатың да бардай көрінеді, сөйтіп тұрып мұндай жаман іспен
өзінді кемшілікке салып жүрсің. (Дүние қалай етсең табылады)
6. Жомарт, Құдай берген дәулетіңіз бар, ашқа — тамақ, жалаңашқа —
киім, үйсіздерге — үй болдыңыз, сөйтіп тұрып өз басыңызды
кемшілікке салып, жете алмаған жарлыша отын кесіп, шөп
тасығаныңыздың мағынасы не? (Атымтай жомарт)
7. Сопы, Лұқпан жесірге байдай, жетімге атадай болып, неше мұнды
бейшаралардың көзінің жасын тыйды, сен бұл істі күнә деп білсең
кітабыңды көрсет, болмаса қазыға алып барып, жазаландырамыз.
(Лұқпан хәкім)
8. Бөтен балалардай ойнамай, тамақ та жемей отырған соң аяп,
қасымдағы кісілерден сұрадым, бұл бала неге қамығып жүр,
ойнамайды, тамақ жемейді, деп. (Надандық)
9. Су шыққан жеріне бір қазандай тасты біреу ойып қорғаныш кылып,
тастың суағар жеріне жазу жазыпты. (Таза бұлақ)
1. Абылай, сен, мен көргенде, тұрымтайдай ұл едің, Түркістанда жүр
едің. (Абылай хан)
[Әңгімедегі Қожаберген жыраудың хан Абылайға арнауында бала шақта
болашаққа үлкен мақсат қоя алатын тұлға болып қалыптасуын осындай бір жалаң
теңеумен жеткізуге тырысқан. Стильдік мақсат та шығарманың көтеріп отырған
идеясының аясында: болар бала он бесінде баспын дер, болмас бала отызда да
жаспын дер деген халық мақалын осылайша берілген.]
2. Сен қарауға еп-есті кісі секілді көрінесің және жұмыс істеуге
қуатың да бардай көрінеді, сөйтіп тұрып мұндай жаман іспен
өзінді кемшілікке салып жүрсің. (Дүние қалай етсең табылады)
[Автор берілген шығармада қолданылған теңеудің осы бір күрделі түрінде
қарапайым сөздердің қисынын басқаша келтіру арқылы шығарма тілін
көріктендіріп тұр.]
3. Жомарт, Құдай берген дәулетіңіз бар, ашқа — тамақ, жалаңашқа —
киім, үйсіздерге — үй болдыңыз, сөйтіп тұрып өз басыңызды
кемшілікке салып, жете алмаған жарлыша отын кесіп, шөп
тасығаныңыздың мағынасы не? (Атымтай жомарт)
[Осы күрделі теңеу арқылы автор кедей сөзін басқаша ажарлау арқылы
мәтінге көрік беруге тырысады. Жай отын кесу бар, жете алмаған жарлыша отын
кесу бар, автор шығармасында екінші нұсқасын қолдану арқылы кейіпкердің
есепсіз бай бола тұра адамгершілік қағидалардан аттап кетпегенін оқырманға
жеткізген]
Қорыта келе, Ыбырай Алтынсариннің талданған әңгімелерінен 9 теңеу
теріліп, талданып, оның 3-іне пікір жазылды. Теңеулердің барлығы дерлік
жалпыхалықтық қолданыстағы теңеулер.
1.2. Шығармадағы құбылту тәсілдерінің қолданысы
1.2.1. Метонимия
Метонимия – алмастыру мәнінде қолданылатын көркем-дегіш тәсілдің бірі.
Сөз мағынасын кеңейтіп, оған жаңа поэти-калық мән-мағына үстеуде метонимия
ерекше қызмет атқарады, әсіресе ойды жинақы, әсерлі жеткізуде қолданылады:
ауыл жи-налды (тұрғындары). Тұтас нәрсенің, кең ұғымның тек бір бел-гісін,
бір жағын алып, сол арқылы тұтас бір ұғымды білдіру – метонимия тәсілі
арқылы жүзеге асады. Мәжіліс қаулы қабыл-дады (қатынасушылар), Абайды
оқыдым (шығармаларын) – бұлар көп жағдайда ауызекі сөйлеу стилінде, көркем
әдебиет тілінде жиі қолданылады. Метонимия жасауда белгілі тіркестің
негізгі тірек сөзі түсіп қалады да, оны айқындап тұрған сөздің өзі қалып,
ауыс мағына жасайды:
Құс сайрап кәусәр ағып, хорлар күлген (Б.Күлеев) деген жолда кәусар -
бұлақты, хорлар - қыздарды алмастыру негізінде суреткер тіліне ерекше өң
берілген. Метонимия – ойды бейнелі де әсерлі жеткізудің құралы әрі көркем
сөйлеудің ең бір ұтымды тәсілі. Басты қасиеті екі нәрсенің арасындағы
белгілі бір бай-ланысқа негізделеді де, осының нәтижесінде екі зат пен құбы-
лыс бірінің орнына бірі алмастырылады. Яғни, метонимия ас-тарлы ойға,
ұғымға негізделеді.
Сөз мағынасын ауыстырып қолдануда жиі кездесетін тәсілдің бірі –
синекдоха. Ол метонимияға ұқсас келеді, басты белгісі – бүтіннің орнына
бөлшек, жалпының орнына жалқы, көпшенің орнына жекеше алмастырылып
айтылады. Синекдоха үнемдеп сөйлеудің ұтымды тәсілі ретінде де белгілі.
Қазақ тіл білімінде синекдоха туралы К.Аханов, Ә.Хасанов, Ә.Болғанбаев,
Ғ.Қалиев т.б. ғалымдар құнды пікірлер айтқан. Бұл көркемдік тәсіл жеке
жазушының тіл байлығымен және сөз-ді қолдану шеберлігімен тығыз байланысты.
Метонимия көп ма-ғыналы сөздердің тууына себепкер болады. Мысалы, тұяқ сөзі
ұсақ мал, қой-ешкі, ұрпақ, тұқым, бала (Асылдан туған жалғыз тұяқ).
Синекдохалық, метонимиялық мағынадағы сөз қолданыс-тары ауызекі сөйлеуде,
көркем шығармада, жеке авторлық қол-даныста жиі пайда болады, ондай сөздер
сөздікке енбейді, олар дағдылы ауыс мағыналы сөздер болмағандықтан,
окказионалды мағыналарға жатады.
Қара түнде шамдай жанған
Қарсы алдымда отты көз.
Немесе
Арман боп со бір күн де өтер ме екен,
Жолыма көп қарадың кетерде сен.
Талпынды саған жүрек жылы ұядай,
Таба алмай бір өзіңнен бөтен мекен (С.Мәуленов). Бұл өлең жолдарындағы
отты көз, жүрек синекдохасы адамның орнына жұмсалып, ерекше эстетикалық
мәнде қызмет атқарған [1].
Тілдің қолдану аясының кеңдігін танытатын құбылыстың бірі ғылымда
троптар деп аталады, ал оның негізгі бір түрі – метонимия.
Сөздердің дағдылы мағынасынан ауытқып, әдеттегіден тыс, ауыса
қолданылуымен байланысты метонимия және метонимиялық деген терминдер
ежелгі Греция мен Рим заманындағы зерттеу еңбектерден белгілі. Метонимия
термині алғаш рет б. з. д. 384-322 ж. аралығында, яғни б. з. д. 4
ғасырда айтылады. Метонимия - гректің сөзі, атын алмастырып атау деген
мағынаны білдіреді [7].
Қазақ ғалымдары А. Байтұрсынов, Қ. Жұмалиев, І. Кеңесбаев, Ә.
Қайдаров, Р. Сыздықова, Ғ. Мұсабаев, К. Аханов, А. Ысқақов, Ә.
Қасенов, З. Қабдолов, Т. Қоңыров, Р. Барлыбаев, Б. Хасанов, Л.
Нұржекеева және тағы басқалары метонимия мәселесіне арнайы, екінші өзінің
зерттеу объектісінің қатысына қарай тоқталып, оның жеке ғылыми –
лингвистикалық объект есебінде танылуына өз үлестерін қосты. Қазақ тіл
білімінде метонимияға берілген анықтамалар бірізді емес. Ең алғаш рет
қазақ халқының ірі ғалым – лингвисі, әдебиет зерттеушісі, түрколог А.
Байтұрсынов метонимияның әдеби шығармалар үшін айрықша мәні бар екендігін
атап көрсете келіп, былай түсіндіреді: ‟Арасында жақындығы бар екі
нәрсенің атын ауыстырып, бірінің орнына бірін айту, ондай ауысу алмастыру
деп аталады” және ойы дәлелді болу үшін бірнеше мысалдар келтіреді.
І. Кеңесбаев пен Ғ. Мұсабаевтың анықтауынша, ‟Бір
сөздің орнына екінші бір сөздің ауыс қолданылуынан шығатын іргелес ұғым
метонимия деп аталады”. Академик З. Қабдоловтың тілімен айтсақ метонимия
‟өзара шектес заттар мен себептес құбылыстардың, өзара байланысты ұғымдар
мен шартты сөздердің бірінің орнына бірін қолдану”. Ал, Қ. Жұмалиев былай
деп анықтама береді: ‟Не құбылыстың бір жағы, не аттары алынып, өз
мағынасында емес, екінші мағынада араларындағы жақындығымен бірінің орнына
екіншісі алмастырылып қолданылса және сол құбылысты түгел көрсете алса
метонимия дейді”.
Метонимия жеке ақын – жазушылардың шығармасы бойынша ғана емес, жалпы
тілдік категория ретінде де қарастырылады.
Метонимияның лексикалық – семантикалық ерекшеліктерін, құрылымы мен
жасалу жолдарын, стильдік ерекшеліктерін жан-жақты зерттеген ғалым Л.
Нұржекеева өзінің ‟Метонимияның лингвистикалық табиғаты” еңбегінде мынадай
анықтама береді: ‟Мәндік, мекендік, мезгілдік, түр – түстік жағынан бір
– біріне бүтіндей немесе бөлшектей жақындығы бар екі заттың, я құбылыстың
бөлшегі орнына бүтінін алмастырып айтуды метонимия дейміз”.
Ауыстыру мағынасында қолданылатын тәсілдің бірі – метонимия. Метафора
екі нәрсенің арасында ұқсастығы ғана болып ауыстырылса, метонимияда екі
нәрсенің арасында белгілі бір байланысы болады, сондықтан біріншісінің
орнына екінші нәрсені алмастырып айтады. Тіл табиғатына тереңірек үңіліп,
зерделейтін болсақ метонимияның қолданылу мен жұмсалу аясы кең екендігі
белгілі.
Метонимия – әдемі, әсерлі, сонымен бірге ол, көркем сөйлеудің де
тағы бір құралы. Кез келген суреткер халықтың бай тілін өз
шығармашылығында керегінше пайдалануға тырысады. Өмірдегі іс – әрекет, не
әртүрлі бір – бірімен байланысты өмір құбылыстары көп болуы мүмкін.
Сондықтан олардың барлығын түріне қарап жіктеу мүмкін емес
Жалпы, метонимия тілімізге, жаңа сөз қоспайды, бұрыннан бар,
қолданыста жүрген сөзге жаңа мағына беріп, оның мағыналық аясын
кеңейтеді”, - деп зерттеуші – ғалым К. Қ. Есіркепова ‟1960 – 1980
жылдардағы әйел – ақындар поэзиясының тілі (Ф. Оңғарсынова, М. Айтқожина,
А. Бақтыгереева, К. Ахметова шығармалары негізінде)” атты монографиялық
еңбегінде метонимия құбылысына тоқталып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Шығарма тіліндегі көркемдегіш-бейнелегіш тәсілдердің қолданысы ... 4
1. Шығармадағы ажарлау құралдарының
қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .4
1.
Эпитет ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2.
Теңеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2. Шығармадағы құбылту тәсілдерінің
қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 17
1.
Метонимия ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.
Метафора ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ІІ Шығарма тіліндегі құрмалас сөйлемдердің
қолданысы ... ... ... ... ... ... .2 5
2.1 Сабақтас құрмалас
сөйлем ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Кіріспе
Тіл-адам баласының әлем бейнесін тану жолындағы түсінігінің, ойының,
сезімінің, идеясының, дүниетанымының көрінісі. Тіл-халық тарихы. Тілде
халық жасаған мәдениет пен өркениет даму жолы жатады. Қазақ халқының
барлық құнарлы ойы, құнды қиялы көркем сөзбен кестеленген. Сондықтан да
тілдің болашағын бағамдау үшін, оның кешегі өткен тарихын білу-қажеттілік.
Тіл бар жерде ұлт бар. Ұлттың өзгеден ерекшеленетін ең негізгі де тұғырлы
белгісі-тілі. Тілдің қасиетін түйсіну – ұрпаққа парыз, өйткені халықтың
барлық рухани байлығы тіл арқылы көрінеді дейді Анар Салқынбай өзінің
Қазіргі қазақ тілі атты еңбегінде.
Тіл ─ адамзаттың баға жетпес құндылықтарының бірі, асыл мұрасы. Тiл
халықтың қоғамдық, әлеуметтiк өмiрiмен, саяси-экономикалық жағдайымен
тығыз байланыста дамиды, кемелденедi.
Қай халықтың болса да қоғамдық өсу өркендеу жолында көтеріле алған
биігі мәңгілік болып ана тілінде сақталып отырады. Сондықтан халықтың
талай мұраларын жеткізуші ана тілімізді ардақтай отырып оның даму, толығу
процесін жан-жақты зерттеу, танып-білу бүгінгі өмір талаптарының бірі деп
санауымыз керек.
Өнерді тану мен білу туралы ғибраттарға мəн берсек, көркем əдебиет
деген ұғымның сыр-сипаты образды сөз, көркем сөз атты терең түсінікке
тіреледі. Сөз — адамның ой-сезімін жеткізудегі бірден бір күшті құрал.
Ал, көркем ойлау жүйесі шексіз. Көркем əдебиеттің бүкіл болмысы, шынайы
табиғаты түр мен мазмұнның бірлігі арқылы жасалған. Түрдің өмір сүру
заңдылығы, өзгеріп дамуы, өзінің көріну тəсілдеріне байланысты. Əдебиеттегі
түрдің көріну тəсілдерінің бірі бейнелеу құралдары. Бейнелеу құралдары —
əдебиетте көбінесе бұл ұғым сөз қолдану тəсілдері, бейнелі сөздер, мысалы,
жалпы түрде құбылту деп аталатын метафора, метонимия, əсерлеу, тұспалдау,
астарлау, теңеу, эпитет жəне стильдік айшықтар, дыбыстық қайталамалар деген
мағынада қолданылады.
Көркем шығарманы талдау, түсіну – оны түсіндіре алу деген сөз. Ал осы
дүние бізге, болашақ мұғалімдерге өте керекті дағды. Мектепте сабақ беріп
қана қоймай, оқырман, оқушының бойында көркем әдібиетке деген қызығушылықты
арттыру бізге әдібиетші ретіндегі міндет.
Талдауға алынып отырған Ыбырай Алтынсариннің әңгімелері жалпы алғанда
жас оқырмандарға бағытталып, барынша қарапайым, көпшілікке түсінікті тілде
жазылып, тұлғаның бойында ізгі қасиеттерді қалыптастыруды мақсат тұтса да
өз кезегінде ойкөркем жеткізілген. Қаншама уақыт өтсе де өз құндылығын
жоймауының басты себебі – жалпақ тілмен, сонымен бір уақытта көркем
жеткізілуі болса керек.
І. Шығармадағы көркемдегіш-бейнелеуіш тәсілдер
1. Шығармадағы ажарлау құралдарының қолданысы
Әдеби тiлде қолданылатын түрлi көркемдік троптардың рөлi айрықша,
эстетикалық қызметі зор. Олардың басты қыз-метi сөздің ерекше
экспрессивтілік бояуға ие болуы, образ-дылық мағынаға көшуі болып табылады.
Сөздің образға енуі оның әр түрлі мағыналық өзгеріске түсуі нәтижесінде
анық кө-рінеді. Образдылық мәнге ие болып, экспрессивтілік бояу алған
сөздердің стилистикалық әсері ерекше. Бұлар – өмiр құбы-лыстарын бейнелi
түрде танытудың аса тиiмдi тәсiлдерi.
Троп (грек tropos – айналым, тіл оралымы) – ауыспалы мағынада
қолданылатын атау, ойдың көркемдік-бейнелілік сипатын танытатын, әр түрлі
эстетикалық мәнде жұмсалатын сөз образы. Ол бейнелілік қасиетке ие,
сондықтан көбінесе көркем әдебиет стилінде, ауызша сөйлеудегі шешендік
өнерде жиі жұмсалады. Демек, бір сөзде, сөз тіркесінде немесе бір сөйлем
ішінде құрылымы, құрамы өзгермей-ақ, бірнеше ма-ғыналарды қамтиды. Троптың
түрлеріне: метафора, метонимия, синекдоха, шендестіру, дамыту т.б. жатады.
Ауызекі сөйлеу стилінде жиі қолданылған троптардың эмоциялық-экпрессивтік
қуаты арта түседі. Көркем әдебиетте кейіпкерлер тілінде, сати-ралық
туындыларда, сондай-ақ баспасөз тілінде де қолда-нылады, ресми іс қағаздары
мен ғылыми стильдерге тән емес құралдар [1].
1. Эпитет
Эпитет. Лингвистикалық еңбектерде, оқулықтарда көркем образды троптың
бір түрі, ойды бейнелі бояуымен жеткізетін құрал ретінде сипатталады.
Қысқасы, эпитет – заттың не құбылыстың айрықша белгісін, қасиетін
білдіретін бейнелі сөз. Эпитет, кейбір зерттеушілердің пайымдауынша, кез
келген анықтауыш емес, оқушының жан дүниесін баурап алатын бей-нелі,
образды сөздер мен сөз тіркестері болады. Мысалы: Бояуы көшкен қара қожалақ
пеш, тісі сынған қара сандық, сөре үс-тіндегі кетік шара, аяқ-табақ бәрі де
көзге жат секілді көрінді – сүреңсіз өмірден туған көңілсіз жайтты
аңғартатын эпитеттер. Абайдың жүрек сөзімен байланысты туған қаншама
эмоцио-налды эпитеттерін білеміз. Адамның портретін жағымды, жа-ғымсыз
сөзбен беретін (көптеген жазушыларда) ерекше сурет-темелі эпитеттер назар
аудартады: Қисық көзді келген тапал сары жігіт немесе шықшытты, қалың
ерінді, ұзын мұрынды, кішкене көзді, бидай өңді жігіт еді (Б.Майлин).
Табиғат көріністерін суреттеуде де эпитеттердің атқара-тын қызметі
зор. Мысалы, Қаракөк толқындар жұтардай ұм-тылып кеп, суық құшағын ашады.
Көкжал толқындар..., ұял-шақ күн, ойнақшыған күн. Эпитеттер әр түрлі сөз
табынан жаса-лып, грамматикалық құрылысы да, семантикалық мағыналары да әр
алуан болатындығы белгілі. Тілімізде қалыптасқан эпитет-тер бар да,
қаламгердің өз қолтаңбасын танытатын әсерлі, күр-делі эпитеттер болады.
Күйші поэмасында жалынды күй, ырғалған күй, жұбатқан күй, жорға күй,
шерлі күй (І.Жансүгіров); Қазақтың бағы жүрсе – кәукілдеген мақтан
әңгімесі, гулеген өсегі, кеңірдегін күнге, кіндігін айға ілген кер-дең
жүрісі көбейіп, қараптан-қарап іші жарылып, бұтқа толы болады
(Ә.Кекілбаев).
Соңғы сөйлемдегі кеңірдегін күнге, кіндігін айға ілген кердең жүріс
автордың окказионалдық қолданысы адамның мінез-құлқына байланысты пайда
болып, жүріс-тұрысты бейне-леуден туған. Жазушы шалқайып, шіреніп жүру
мағына-сындағы жүрісті суреттеу мақсатында бір-бірімен үйлеспейтін сөздерді
өзара байланыстырып, окказионалдық қолданыстағы күрделі эпитет жасаған.
Демек, эпитет – заттың не құбылыстың айрықша сипатын бейнелеуде жиі
қолданылатын көркемдік тәсіл [1].
Қазақ тіліндегі тұрақты эпитеттің тілдік табиғатын арнайы қарастырған
Г. Ө. Мұхаметқалиеваның кандидаттық диссертациясында эпитетке былайша
анықтама беріледі. ‟Эпитет дегеніміз – екі немесе одан да көп компоненттен
тұратын, өзара қабыса байланысқан, көркем бейнелі, образды сөз тіркесі.
Демек, эпитет – адамның не заттың, не табиғат
құбылыстарының өзгеше белгілерін көрсету, олардың бейнесін оқушылардың көз
алдына елестету, ой – қиялына әсер ету үшін қолданылатын көркем сөз
образы”
Зерттеуші – ғалым К. Қ. Есіркепова ‟1960 – 1980 жылдардағы әйел –
ақындар поэзиясының тілі (Ф. Оңғарсынова, М. Айтқожина, А. Бақтыгереева,
К. Ахметова шығармалары негізінде)” атты монографиялық еңбегінде эпитетке
тоқталып өтеді: ‟эпитет – тіл өрнегіндегі өте жиі көрінетін әрі бояу
ерекшелігі де құбыла құлпырып келетін құбылыс [2].
Қазақ тіліндегі эпитеттер басқа тілдегі сияқты негізінен зат
есімнен, сын есімнен, есімше, көсемше етістіктері арқылы жасалады.
Эпитет туралы А. Байтұрсынов өзінің ‟Әдебиет танытқыш” атты
еңбегінде: ‟Бір нәрсені көптен айырып, көзге көбірек түсіретін етіп
айтқымыз келгенде ол нәрсенің атына айқын көрсететіндей сөз қосып айтамыз,
сондықтан айқындаудың өзге түрі көркейту деп айтылады” – деп эпитетке
анықтама берді. Көркейту дегеніміз – эпитет термині ретінде алынған”.
Зерттеуші – ғалым С. Ғ. Қанапина ‟Қазақ тіліндегі мақал – мәтелдердің
танымдық бейнелілігі (Ғ. Мұстафин, С. Мұқанов шығармалары негізінде)” атты
монографиялық еңбегінде эпитетке тоқталып өтеді: ‟академик М. Балақаев өз
еңбегінде: ‟Суреткердің өз – өзіне тән тіл шеберлігін сөздің көркемдік
қасиетін талдағанда сөз бен образ арасындағы осы бір стильдік нәзіктікті
яғни жеке сөздердің қолданылуындағы ерекшеліктердің бәрі жиналып келіп
тұтас контекстік мән алатындығы, ойды бейнелі, нақты, шынайы көрсету
үшін эпитетсіз елестету мүмкін емес” – деп өте ұтымды тұжырым жасаған. [3]
Эпитет, айтарыңды анықтау, әрі нақтылап ерекше, айырма сипат
табатын суретті сөз.
‟Халықтың жалпы тілінде болса да, өзіне дейінгі әдебиетте аз
қолданылатын сөзбен сөйлемдерді орнықты, заңды, басқаша түрде әдебиетке
енгізуді жаңалық деп қарауымыз керек”, - деп ғалым Қ. Жұмалиев жазады.
Эпитет жайында айтылып жүрген теориялық пайымдауларда әлі күнге дейін
бірізділік жоқ сияқты. Мысалы, Л. И. Тимофеев: ‟Кең мағынада қандай болса
да бір ұғымды анықтап, айқындап, сипаттап және тағы басқа тұратын әрбір
сөз эпитет болады. Бізде осы уақытқа дейін эпитет – көркем анықтауыш,
реңді, бейнелі және тағы сол сияқты, ал жай анықтауыш сөз болғанда мұндай
көркемдік болмайды деген есеппен, эпитет деген ұғымды (көркем анықтауыш)
анықтауыш сөз деген ұғымнан бөліп қарауға жиі ұмтылу бар. . . бұл бөлу
бұрын ескертілгендей, поэтикалық тілді ерекше, бейнелі деп қарау талабына
байланысты. Біздіңше бұл дұрыс емес”, - дейді.
Кез келген сөз жеке тұрып та не болмаса алдынан, артынан
анықтайтын сөздермен келіп те бейне жасай береді. Олай болса, эпитет –
бейнені айқындап, көріктеп тұратын көріктеу құралы. Р. Сыздықова: ‟Эпитет
– адамның, заттың, құбылыстың, бір белгісін, сырын, сипатын, қасиетін
атап көрсететін сөз, бірақ осы қызметте келетін жай анықтауыш сөзден
эпитеттің айырмасы бар. Жай анықтауыш заттың, құбылыстың, адамның өзіне
тән қалыпты сынын (белгісін, қасиетін, түрін, түсін т. б. ) білдірсе,
эпитет өзі атайтын белгіні бейнелеп көрсетеді, өйткені бұл белгі сол
заттың, адамның, құбылыстың, табиғи қалыпты белгісі емес”, - дейді” [2]
Д.Әлкебаева: Эпитет сөз алдына келіп анықтауыш болады. Анықтауыш
атқаратын мүше көбінесе бейнелі сөздің қызметін атқарады. Эпитет қай
стильде кездессе де екі мақсатта қолданылады. Біріншісі – анықталатын мүше
ретінде, екіншісі, көркемдік бейнелі мағынада қолданылады. Эпитеттің
негізінен сын есімнен және етістік, көсемше және есімше тұлғаларынан
жасалуы көнеден келе жатқан құбылыс. Публицистикалық және көркем әдебиет
стилінде эпитеттің көркемдік түрлері, тұрақты авторлық қолданысы жиі
кездеседі. Кез келген суреткер дәстүрлі эпитеттерді еркін пайдаланады және
олардың барлығын образдылық элемент ретінде жұмсайды, - дейді
Ыбырай Алтынсариннің әңгілемеріндегі эпитеттердің қолданысы
1. Керей Қожаберген жырауға Абылай: Мені мақтап жыр айтшы,— деді.
(Абылай хан)
2. Үйсін Төле билердің түйесін баққан құл едің. (Абылай хан)
3. Шешесі тіл алмайтын қисық баланың дегенін істегеннен артығы жоқ екенін
ойлап, Леночкаға алтын тыстыларын, бөтен балаларына бөтен
шеттеуіктерді таратып берді. (Алтын шеттеуік)
4. Бұл іс Дауыт пайғамбардың заманында болған екен. (Ақымақ дос)
5. Әзірет Дауыт аюдан сұрады. (Ақымақ дос)
6. Осы екі қыдырынды тіленшілер екінші рет келіп беймаза етеді, қалипа
қазіреті осындайларға жаза бұйырмайды. (Әділдік)
7. Қазы, мен сені қазы қойғанымда жұртқа қайырлы, байға, жарлыға бірдей,
ақ-сарағат би болар ма екен деп үміт етіп едім, бұл жаңылысыма тоба
қылдым. (Әділдік)
8. Бір жұрттың бас әкімі екінші бір байға жолығысып сөйлесіп тұрғанда,
қасынан бір жарлы мұжық өтіп бара жатып иіліп, басұрып сәлем берді
дейді. (Әдеп)
9. Оған қарсы әлгі үлкен әкім төре онан да төменірек басұрып сәлем алды.
(Әдеп)
10. Бір адам он жасар баласын ертіп, егіннен жаяу келе жатса, жолда қалған
аттың бір ескі тағасын көріп, баласына айтты. (Әке мен бала)
11. Сынып қалған ескі тағаны алып неғылайын? (Әке мен бала)
12. Қаланың шетіне темірші ұсталар бар екен, соған жеткен соң әкесі
қайырылып, манағы тағаны соларға үш тиынға сатты. (Әке мен бала)
13. Далаға шықсаң көк пен жерді көресің, күн мен айды, көк үстінде
жұлдыздарды, тауды-тасты, жел мен жаңбырды — осының бәрін көресің,
соларға қарап ой жіберсең, оның бәрін адам жаратуға қолынан келер
істер емес; олай болса, соның бәрін жоқтан бар еткен бір құдіретті ие
болса керек, біз көрмеген. (Әлім кісі)
14. Бір қарт ұста күні-түні тынбай іс соғып отырады екен. (Білгеннің
пайдасы)
15. Мұнан соң Асанды шақырып алып, екеуі бір таса жерге, қалың шөптің
арасына барып жатты. (Бай баласы мен жарлы баласы)
16. Үсен үндемей су жағалап жүгіріп кетіп, бір шакпақ тас тауып әкелді
және шапанының бір кішкентай жыртылған жерінен азғана мақта суырып
алып, оны тастың үстіне қойып бәрін бармағына ғана қатты қысып тұрып,
манағы пышақтың сыртымен тасқа қатты ұрып еді, от шығып, мақта
тұтанды; сонан соң айналасына азғана тезек үгіп салып, Үсен өзі отты
үріп тұтандырып жатып, Асанды қу тал жинап алып кел деп жіберді. (Бай
баласы мен жарлы баласы)
17. Үсен ойлады: әкем айтушы еді елді жердің ұрысы, далалы жердің берісі
болады — деп, ұйықтамай отқа күндізгі алған балығын пісіріп, ермек
етіп отыра берді; есітуі бар еді: от жағып отырса, қасқыр келмейді-міс
деп. (Бай баласы мен жарлы баласы)
18. Қарап отырса, бір мезгілде бір топ киік келді. (Бай баласы мен жарлы
баласы)
19. Біраздан соң құлын, тайы бар бір үйір құлан келді; айғыры алдында
басын тікшитіп, кұйрығын шаншып, осқырынып, өзгелері таңданып қарап
тұрды-тұрды да, олар да шауып жөнелді. (Бай баласы мен жарлы баласы)
20. Сонда Үсеннің ойына әкесінің сөзі түсті: далада жүріп адассаң, молалы
жерде су болады, сулы жерде ел болады дейді екен. (Бай баласы мен
жарлы баласы)
21. Сол ақыл бойынша Үсен Асанды ертіп, молаға қарай жүрді. Молаға
жақындап келгенде, қаңқылдаған қаздың даусы шықты; Үсен енді білді
жақын жерде көл бар екенін, оның үшін қаз сусыз жерді мекен етпейді.
(Бай баласы мен жарлы баласы)
22. Келіп екеуі енді молалы қырға шықты, қараса, қырдың жығылар асты үлкен
көл екен, көлдің айналасы да, іші де жыңылдаған мал; жағасындағы
жібектей жапырылған көкорай шалғынында қора-қора қой мен жылқы,
жылқының бір парасы көл ішіне кіріп, белінен құраққа кіріп тұр, енді
бір жақ жағасындағы сортаңда бір топ түйе жатыр. (Бай баласы мен
жарлы баласы)
23. Мен атқа мінгенде, ер-тоқымымен маған бір жорға тай атап едіңіз, сол
тайымды біреуге берсем сіз ұрыспайсыз ба? (Байұлы)
24. Бала қысылыңқырап тұрып, жаяу жылап тұрған жарлының баласын көрсетті.
(Байұлы)
25. Сол уакытта бір аксақал жақсы кісі қонақ болып жатыр екен, Байұлынын
әлгі мырзалығын көріп, разы болып, сыртынан бата берді. (Байұлы)
26. Бір әлім адам жапанда келе жатып, аяғы астында бір үлкен тасқа сүрініп
жығылып, ойлады: бұл тас адамға зиян келтіретін тас екен, жолдан алып
тастайын деп. (Баланың айласы)
27. Әй, ата, бекер сөйлейсің осы қолыңдағы кіп-кішкентай қобдиға мойныңа
үш оралған әйдік жылан сыюшы ма еді? (Баланың айласы)
28. Бір күні тағы сол жолмен келе жатып, бір орта бойлы арықтау кісіге
ұшырасып, жөніміз бір болған сон, бірге келе жатқанымызда, әдетше
манағы Антон алдымыздан шығып қайыр сұрады. (Дүние қалай етсең
табылады)
29. Ол шүберектерді апарып қағаз істейтін фабриктерге сатып, соныменен
азды-көпті ақша болған соң бір есек, бір арба алдым, мұнан соң әуелі
аздап, бара-бара кебірек, әр үйден ескі-құсқы, тұтынуға жарамайтын
шүберектерді сатып алып, арбамен жүріп сауда ете бастадым. (Дүние
қалай етсең табылады)
30. Жасым жас, ісіме нық, жинақты және еріншектікті білмегеннен соң, осы
күнде екі әйдік тас жұртым бар, фабрикамды балама бердім, үмітім бар,
балам да аштық көре қалмас деген. (Дүние қалай етсең табылады)
31. Сол жүргеніңіздегі бір күн қасыңызда бірге жолыққан кісінің айтқандары
көңіліме кіріп кетіп, тіленшілікті тастап, жұмысқа кірістім, ісіме
нық, малыма күтімді болдым; ақырында, сол кісінің айтқаны келіп,
мінекей, осы зор дүкеннің иесі болдым. (Дүние қалай етсең табылады)
32. Бұл екі кісінің біреуі әлсіз, ауру екен, екіншісі мықты, жас жігіт,
аюды көрген соң бұл жігіт, ауру жолдасын тастап, өзі бір үлкен ағаштың
басына шығып кетті дейді. (Жаман жолдас)
33. Аю құлағыма ақыл сыбырлады, екінші рет тар жерде жолдасын тастап
қашатын достармен жолдас болма деді. (Жаман жолдас)
34. Атымтай жомарт өзі есепсіз бай бола тұрып, күн сайын бір мезгіл үстіне
ескі-ұсқы киім киіп, отын кесіп, шөп тасып жұмыс қылады екен.
(Атымтай жомарт)
35. Әуелгісі: әдемі ат, асыл киім, асқан дәулетті өне бойы әдет етсең
көңілге жел кіргізеді; сол желіккен көңілмен өзімнен терезесі төмен
бейшаралардан жиреніп, көз салмай, кем-кетікке жәрдем беруді ұмытармын
деп қорқамын. (Атымтай жомарт)
36. Жәнібек батыр бала күнінде ақыл-білім үйрену үшін, Қаракерей Соқырабыз
дегенді іздеп келген екен. (Жәнібек батыр)
37. Ел бастап, жұрт алайын деген ұл екенсің, сөз бастап, би болайын деген
ұл екенсің алдыңа келсе әділдігіңді аяма — аймағын кетпес алдыңнан;
қол бастап жол алайын деген ұл екенсің, жолдастың мыңын алма, бірін
ал, мың кісіге — бір кісі олжа салатұғын, олжанды аямасаң — жолдасың
қалмас жаныңнан; жүз жиырма алтыға келіп отырмын, жас күніңде қалың
бер де қатын ал, жігіттің хан болатын, қыздың ханым болатын уакыты
сол, қартайған соң өкінбе, ұлым; қару жисаң мылтық жи, жаяу жүрсең —
таяғың, қарның ашса — тамағың. (Жәнібек батыр)
38. Азуы алты қарыс арғынның Қошкарұлы Жәнібек, Алшынның бір алжыған шалын
келемеж қылып кетейін деп едім десеңші. (Жәнібек батыр)
39. Лұқпан хәкімге бір сопысымақ адам бір жыйылыста айтты. (Лұқпан
хәкім)
40. Бір мұжық далада жүріп, біртүрлі әдемі тас тауып алып, көршісінен
сұрады. (Мұжық пен жасауыл)
41. Аңқау елге арамза молда тұрып, балаларға сабақ оқытыпты-мыс.
42. Бұл баланың кешегі күн ертемен шешесі қазаланды, өлген соң-ақ
қасымыздағы қыр үстіндегі молалардың қасына апарып қойдық; кешке бұзау
қайтарып жүрген балалар моланың қасына барса, манағы қатынның
моласынан дауыстап шақырғандай көмескі бір үн келеді. (Надандық)
43. Молаға барып сырттан құлақ салсақ та ешбір дыбыс естілмеді;
сонсоңаштырып, екі кісі түсіріп қарасақ бейшара қатынның қолы-басы
жара, қан, үстіндегі киімін айырып тастапты, өзінің әлі күнге денесі
жып-жылы екен. (Надандық)
44. Біз оқып жүрген шағымызда, ұстазымыздың қорасында бір Полкан деген зор
ит бар еді. (Полкан деген ит)
45. Терезеден қарап тұрғанымызда, әлгі Полканға бір кішкентай қанден ит
келіп, өршеленіп үріп, аяғын тістеп, үстіне секіріп тиісе бастады.
(Полкан деген ит)
46. Біраз қарап тұрсақ та, кішкентай қанденнің ойнақтағанына, тістегеніне
Полкан ашуланып қозғалмады. (Полкан деген ит)
47. Кәрім деген мешер өзі жұмысқа тәуір жігіт те болса, жуынып кірсіз
көйлек киіп таза жүрумен ісі жоқ еді. (Салақтық)
48. Рас, Кәрім, құдайтағала таза жүрмеген былғаныш кісіні сүймейді, тым
болмаса жұмасына бір моншаға түсіп, не болмаса үйіңде сабынмен жуынуды
әдет етсең, бұл бәлеге душар болмас едің. (Салақтық)
49. Бірнеше тәуір кісілер бір жетім-жесір қалған үй үшін жылу жимыз деп,
әр үйге қыдырып барып жүріп бір байдың үйіне келсе, бай жұмыскеріне
бір кішкентай жіпті жаңбырда ұмытып, далада қалдырыпсын деп, қатты
ұрысып тұр екен. (Сараңдық пен жинақтылық)
50. Қытай жұртының патшасының ханымы Силинші жібек құрттарын абайлап,
қарап жүрсе, бұл құрттар өлерінде өзінің өрмегіне кіріп өледі екен.
(Силинши деген ханым)
51. Ханым сол өрмекті алып шыйратып жіп істеді, сонан тоқып жаңа жібек
орамал істеді дейді. (Силинши деген ханым)
52. Қытай жұрты әлі күнге данышпан ханымын ұмытпай, жыл сайын соның
құрметіне той етеді. (Силинши деген ханым)
53. Қалада бір зор білімді, оқымысты молда бар екен, соған үй сыпыруға
жалданып, ақысына оқу оқыпты-мыс. (Сәтемір хан)
54. Бұлақ бір тастақ жерден шыққан, айналасы қалың біткен ағаш жапырақтары
бұлақтың үстіне төгіліп, суы мұздай, салқын, шыныдай жылтылдап тұрған
сонша әдемі, таза бұлақ екен. (Таза бұлақ)
55. Бұл жазылған ақыл сөз екен, бұлақ күн-түн тынбай ағып, алыс жерлерге
барады, бара-бара кеңейіп, үлкейеді, бұған бөтен бұлақтар құйып, сөйте
бара үлкен өзен болып кетеді. (Таза бұлақ)
56. Петр Великий деген осы күнгі ақ патшамыздың бабасы бір күні шіркеуде
тұрғанда көп адамның артқы жағында үңіліп патшаға қарап, бөркімен
қалқалап қана бір нәрсені сызып тұрған балаға көзі түседі. (Талаптың
пайдасы)
57. Мұнымен бөтен кісінің ісі жоқ, жалғыз-ақ ақылы кемел патша сол екеш
балаға да көзін салып тұрған екен. (Талаптың пайдасы)
1. Шешесі тіл алмайтын қисық баланың дегенін істегеннен артығы жоқ
екенін ойлап, Леночкаға алтын тыстыларын, бөтен балаларына бөтен
шеттеуіктерді таратып берді. (Алтын шеттеуік)
[Сөйлемде берілгені эпитеттің күрделі түрі, авторлық эпитет десек те
болады. Себебі осы мысал басқа ақын-жазушылардың тілінде кездеспейді.
Кездеспеуіне себеп жазушының білім беру, жалпы бала тәрбиесі саласында көп
қалам тербеуі болса керек. Оқырман аудиториясына түсінікті болу үшін ,
сонымен бірге соларға белгілі бір тәрбиелік әсер ету мақсатында бала сөзін
осылайша ажарлаған.]
2. Келіп екеуі енді молалы қырға шықты, қараса, қырдың жығылар асты
үлкен көл екен, көлдің айналасы да, іші де жыңылдаған мал; жағасындағы
жібектей жапырылған көкорай шалғынында қора-қора қой мен жылқы, жылқының
бір парасы көл ішіне кіріп, белінен құраққа кіріп тұр, енді бір жақ
жағасындағы сортаңда бір топ түйе жатыр. (Бай баласы мен жарлы баласы)
[Жоғарыдағы сөйлемде жалпы халықтық, дәстүрлі эпитеттер келтірілген.
Автордың бұл контексте эпитеттің осындай түрін пайдалануының да терең
мағынасы бар: жалпы әңгіме қиын жағдаяттарда елгезек болып, жол тауып шығу
идеясын көтергендіктен, оқиғаның әрбір сәтін, оған қатысатын әр элементті,
оқиға орын алатын әр орынды түсінікті жеткізу маңызды.]
3. Аю құлағыма ақыл сыбырлады, екінші рет тар жерде жолдасын тастап
қашатын достармен жолдас болма деді. (Жаман жолдас)
[Бұл сөйлемдегі эпитет – күрделі, авторлық эпитет. Аталған ажарлау
құралының дәл осы формасын қолданудың стильдік мақсаты шығарманың идеясымен
тығыз байланысты: тәрбие, адамгершілік идеясын көтергендіктен, оқырман
күнделікті қарым-қатынас лексиконындағы қарапайым сөздерге қарағанда
басқаша, жаңаша өңделіп берілген сөзден көбірек әсер алады.]
Қорытындылай келе, Ыбырай Алтынсариннің талданған 49 әңгімесінен 71
эпитет табылып, талданып, оның 3-іне тікір жазылды. Жалпылай алғанда, басым
көпшілігі жалпыхалықтық қолданыстағы эпитеттер.
1.1.2. Теңеу
Теңеу – бір затты екінші затқа ұқсастығы арқылы салыс-тыра
қолданылатын стилистикалық тәсіл. Теңеуді зерттеу қазақ тіл білімінде
көптен қолға алынды. Ғалымдардың пайым-даулары бойынша (Т.Қоңыров,
М.Серғалиев т.б.) теңеулер синтетикалық және аналитикалық тәсілдермен
жасалады: – дай (-дей, -тай, -тей), -дайын (-дейін, -тайын, -тейін), -ша,
-ше жұрнақтарының, секілді, сияқты, тәрізді, іспетті, тең, ұқсас сөздерінің
көмегімен, параллелизм, т.б. көмегімен жасалады. Синтаксистік құрылымына
қарай жалаң, күрделі, толымды, толымсыз, бірыңғай, болымсыз деп жіктеледі.
Сол сияқты есім тұрақты теңеулер, етістік тұрақты теңеулер деп қарастыру
бар. Ең бастысы, теңеулерді ұқсас тілдік құбылыстармен қарым-қатынаста
зерттеудің теориялық та, әдістемелік те мәні бар. Басқа троптармен
байланыстыра келе, эпитеттік теңеулер, метафоралық, метонимиялық,
синекдохалық, градациялық, ги-перболалық, литоталық теңеулердің
кездесетіндігін тіл фак-тілері көрсетеді. Мысалы, Кескіні аршыған
жұмыртқадай аппақ, қылдырықтай қиылған қасы бар, садақтың оғындай ұзын
кірпігі бар (С.Мұқанов) – эпитеттік теңеулер екендігі аңғарылады.
Көркем әдебиет стилінде бұл тәсіл әр түрлі мақсатпен жиі қолданылады:
Қызыл Жебеге қонған Рысқұлдың сирек жыл-житын қаһарлы қарасұр өңінен нұр
төгіліп, көздері шоқ ша-шып, әруақ қуып арқасы қозған бақсыдай, айбыны
асқақтап шыға келді. Астындағы жүйрік те буырқанған бұла күшті сез-гендей,
ауыздықты қарш-қарш шайнап, тізгінді сүзе шірене тартылған садақтың
адырнасынан ұшатын жебедей лыпып тұр еді (Ш.Мұртаза). Мұнда автор теңеуді
кейіпкердің бет-піші-нін, сыртқы көрінісін, портретін жасау үшін
пайдаланған. Ал мына үзіндіде: Енді әкесінің Қызыл Жебеге мініп отырғандағы
келбетін көріп Тұрардың төбесі көкке жеткендей, аспандағы жұлдызды қолмен
ұстап тұрғандай болды. Қызыл тұлпар-дың үстіне құрыш қыран қонғандай әдемі
сурет жас баланың жанын әлдилейді... дегенде жазушы адамның ішкі
сезімдерін, психологиялық жай-күйін суреттеуде де теңеуді тиімді қолданған.
[1]
Адамзаттың өзін қоршаған шындықты, әлемдегі заттар мен құбылыстардың
қыр-сырын танып білуге деген құштарлығы шексіз. Қоршаған ортаны танып білу
адамның когнициялық қабілеті арқылы жүзеге асады. “Таным – өте күрделі
үрдіс, оған адамның бүкіл жан-дүниесі – түйсіктері, ақыл-ойы, ырқы,
сезім тебіреністері, ішкі көкей көзі, (интуиция) – бәрі де өзара бір-
бірімен байланысты түрде қатысады”. Әр адам айнала қоршаған заттар мен
құбылыстарды өз жасына, өмірден түйген тәжірибесіне, білімі мен кәсіби іс-
әрекетіне байланысты сана-сезіміндегі қалыптасқан ұғымдарды пайдаланып
қабылдайды. Адамның танып-білгені адам санасында қорытылып, тілде көрініс
табады. Адамның танымдық әрекеті мен тілдің қатынасын зерттеуде
когнитивтік тіл білімінің маңызы ерекше. Бүгінгі таңда бұл бағытта
когнитивтік лингвистика ғылымы өз нәтижесін көрсетіп отыр. Когнитивтік
лингвистиканың алғашқы идеялары В. Гумбольдт, Б. Уорф, Э. Сепир
еңбектерінен бастау алып, қазақ тіл білімінде Ж. А. Манкеева, Н. Уәли,
Қ. Жаманбаева, Б. Ақбердиева, М. Күштаева, С. Жапақов, Г.
Снасапова, Э. Оразалиева т. б ғалымдардың зерттеулерінде қарастырылған.
Танып білудің ең қарапайым формасы ұқсату, балау, салыстыру, теңеу
нәтижесінде жүзеге асады. Профессор Т. Қоңыров “. . . теңеу – көркем
ойлаудың ұлттық ерекшеліктері жинақталған, дүниетанымының ұлттық
өзгешеліктері бас қосқан категориялардың бірі” – деген ой қорытады. Теңеу
ең алдымен адам санасымен, ассоциациялық ойлау нәтижесімен тығыз
байланысты. Әр ұлттың тілі мен діліндегі ұлттық ерекшелігі де осы теңеуден
көрінеді. Әр ұлттың өз танымына жақын сөздерді қолдануы заңды да. Себебі
тіл иесінің ой-өрісі мен концептуалды әлеміне байланысты әр тіл дүние-
ғаламның үзіктерін өзінше жеткізіп, бейнелеп суреттейді және ол өз
тіліндегі ғалам бейнесіне сай болады. Тіліміздегі теңеулер халықтың тұрмыс-
тіршілігі, оның ойлау және танымдық қабілеті жөнінде бай мәлімет береді.
Қазақ тіл білімінде теңеуге толық талдау жасаған ғалым – Т. Қоңыров.
‟Қазақ теңеулері” атты ғылыми монографиясында теңеудің бүкіл лингвистикалық
болмысын: жасалу жолдары мен синтаксистік құрылымын, түрлерін жан – жақты
қарастыра отырып, теңеуге мынадай анықтама береді: ‟Теңеу дегеніміз –
ұқсас, ортақ белгілердің негізінде бір затты екінші затқа салыстыру арқылы
сипатталушы нәрсенің бейнелілік, көркемдік, эмоционалды – экспресссивтік
сапасын күшейтетін, сол нәрсені жаңа қырынан, поэтикалық қырынан
танытатын әрі стильдік тәсіл, әрі таным құралы” – дейді.
Зерттеуші ғалым тағы бір сөзінде Теңеу – адамның рухани дүниесінің
аса қуатты көріністерінің бірі. Ең алдымен ол ең пәрменді ойлау
формаларының қатарына жатады. Ойлаудың басқа түрлерінің барлығы да (ұғым,
пайымдау, ой қорытындылары) тек теңеу арқылы ғана, теңеудің тікелей қатысуы
нәтижесінде ғана жүзеге асады. Теңеудің көмегімен адамдар өзінің қоршаған
әлемді танып біледі: заттар мен құбылыстардың арасындағы байланыстар мен
қарым-қатынастарды айқындайды, олардың өзара ұқсас және айырым қасиеттеріне
үңіледі дейді [4].
Қазақ теңеулерінің грамматикалық табиғаты жөнінде пікірлер
(зерттеулер) жоқтың қасы. Дегенмен, кейбір оқулықтар мен монографиялық
зерттеулерде белгілі бір ақын – жазушының шығармаларындағы теңеулер және
олардың жасалу тәсілі жөнінде айтқан бірлі – жарым пікірлер жоқ емес.
Ғалым Қ. Жұмалиевтің білдірген пікірі бойынша, қазақ теңеулерінің
жасалуының үш түрлі тәсілі бар: бірінші, - дай, -дей, -тай, -тей,
-дайын, -дейін, -тайын, -тейін жұрнақтары арқылы, екінші, –ша, - ше
жұрнағының көмегімен, үшінші – секілді, сияқты, тәрізді сөздері. Қ.
Жұмалиевтің бұл пікірі дұрыс болғанымен, теңеудің жасалу тәсілдерін түгел
қамти алмайды. Қазақ тіліндегі теңеулердің жасалуының төмендегідей
жолдарын анықтап, көрсеткен Т. Қоңыров:
1) – дай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін, -тайын, -тейін
жұрнақтарының көмегімен;
2) –ша, - ше жұрнағының көмегімен;
3) Шығыс септігі жалғауының (-нан, -нен, -дан, -ден, -тан, -тен)
көмегімен;
4) Секілді, сияқты, тәрізді, іспетті сөздерінің көмегімен;
5) Бейне сөзінің көмегімен;
6) Тең сөзінің көмегімен;
7) Ұқсас сөзінің көмегімен;
8) Параллелизм тәсілі көмегімен;
9) Аралас тәсілдің (бейне және –дай, -дей; бейне және секілді)
көмегімен;
10) Қосалқы тәсілдер көмегімен [4].
Теңеудің синтаксистік құрылымы:
1. Жалаң теңеулер;
2. Күрделі теңеулер;
3. Толымды теңеулер;
4. Толымсыз теңеулер;
5. Бірыңғай теңеулер;
6. Болымсыз теңеулер.
Жалаң теңеулер – тек теңеу құрушы мүшелердің қосындысынан ғана тұрып,
белгілі бір заттың, яки құбылыстың жалаң суретін жасайды. Мұнда күрделі
ой жоқ, соған орай бұл теңеуде күрделі образ да болмайды.
Күрделі теңеулер – өзінің құрылысы жағынан күрделі, жалаң теңеуге
қарама – қарсы құбылыс. Мұнда не образ (көбінесе образ), не зат немесе
екеуі де өздеріне бүтіндей күрделі ұғымды негіз етіп алады да, соның
нәтижесінде күрделі ойға негізделген, шытырман суретке құрылған,
эмоциялық – экспрессивтік әсері күшті теңеулік образдар жасалады.
Бірыңғай теңеулер – бір сөйлемнің, бір күрделі ойдың құрамында
бірнеше теңеулердің қатар келіп, бір сөйлем мүшесінің қызметін атқаруы.
Толымды теңеулер – теңеулік конструкцияның үш элементі (зат, образ,
белгі) түгелдей болуы қажет. Бұл ұғымды алғаш енгізген Б. В. Томашевский.
Толымсыз теңеулер – толымды теңеулерге қарама – қарсы құбылыс. Мұның
атынан да көрініп тұрғандай, толымсыз теңеуде бір мүше айтылмайды.
Болымсыз теңеу – бір затты екінші затқа теңегенде болымсыз ғана мағына
шығарады [4].
Ал, Бекбосынова А. Х. С. Мәуленов өлеңдеріндегі теңеу атты
еңбегінде: Таным – өте күрделі үрдіс, оған адамның бүкіл жан-дүниесі –
түйсіктері, ақыл-ойы, ырқы, сезім тебіріністері, ішкі көкей көзі
(интуиция) – бәрі де өзара бір – бірімен байланысты түрде қатысады [5].
Д.Әлкебаева: Теңеу – ерекше стилистикалық тәсіл, мәтінде көрнекті
орын алатын әсерлі сөз. Әсерлі сөз стилистика ғылымында эмоционалды-
экспрессивті лексикаға да және көркем ойға, мазмұнға құралған сөйлемге де
байланысты айтылады. Әсерлі сөздің жасалу тәсілі сан алуан болып келеді.
Соның ішінде ерекше байқалатын стилистикалық амал-тәсіл – теңеу, - дейді
[6].
Теңеу таным құралы болумен қатар, эстетикалық категориялардың бірі
болып табылады. Олай болуы заңды да. Өйткені адамның көркем ойлауының,
соған орай көркемдік танымының аса қуатты құралдарының бірі – көркем
әдебиетті теңеулерсіз көз алдына елестету мүмкін емес. Теңеу барлық
халықтың фольклорында да, жазба әдебиетінде де кеңінен орын алып, әдеби
персонаждардың портреттерін жасауда, табиғат көріністерін суреттеуде,
кейіпкерлердің мінез-құлқын, іс-әрекеттерін сипаттауда, басқа да толып
жатқан жай-жағдаяттарды баяндауда ұтымды стильдік тәсіл ретінде мейлінше
мол қолданылады. Ақын-жазушыны қинайтын сөз азабының бір ұшығы осы
теңеулерге келіп тіреліп жататыны анық. Шығарманың идеялық мазмұнымен
ұштасып, оның көркемдік өресімен ұласып жататын, сәтімен табылып, шебер
қиюласып жатады.
Ыбырай Алтынсариннің әңгілемеріндегі теңеулердің қолданысы
1. Абылай, сен, мен көргенде, тұрымтайдай ұл едің, Түркістанда жүр
едің. (Абылай хан)
2. Сен жиырмаға келгенде, ақ сұңқардай түледің. (Абылай хан)
3. Су әдемі, айнадай таза су екен, ішіндегі ойнаған балықтары
көрініп жүретұғын. (Таза бұлақ)
4. Күншығыста таң әуел алтынмен бояғандай қызарып, жан-жакка жайыла-
жайыла барып, ақыры қызылы тарап ағара бастағанда, Үсен Асанды
да оята бастады: Жүрер уақыт болды - деп. (бай баласы мен
жарлы баласы)
5. Сен қарауға еп-есті кісі секілді көрінесің және жұмыс істеуге
қуатың да бардай көрінеді, сөйтіп тұрып мұндай жаман іспен
өзінді кемшілікке салып жүрсің. (Дүние қалай етсең табылады)
6. Жомарт, Құдай берген дәулетіңіз бар, ашқа — тамақ, жалаңашқа —
киім, үйсіздерге — үй болдыңыз, сөйтіп тұрып өз басыңызды
кемшілікке салып, жете алмаған жарлыша отын кесіп, шөп
тасығаныңыздың мағынасы не? (Атымтай жомарт)
7. Сопы, Лұқпан жесірге байдай, жетімге атадай болып, неше мұнды
бейшаралардың көзінің жасын тыйды, сен бұл істі күнә деп білсең
кітабыңды көрсет, болмаса қазыға алып барып, жазаландырамыз.
(Лұқпан хәкім)
8. Бөтен балалардай ойнамай, тамақ та жемей отырған соң аяп,
қасымдағы кісілерден сұрадым, бұл бала неге қамығып жүр,
ойнамайды, тамақ жемейді, деп. (Надандық)
9. Су шыққан жеріне бір қазандай тасты біреу ойып қорғаныш кылып,
тастың суағар жеріне жазу жазыпты. (Таза бұлақ)
1. Абылай, сен, мен көргенде, тұрымтайдай ұл едің, Түркістанда жүр
едің. (Абылай хан)
[Әңгімедегі Қожаберген жыраудың хан Абылайға арнауында бала шақта
болашаққа үлкен мақсат қоя алатын тұлға болып қалыптасуын осындай бір жалаң
теңеумен жеткізуге тырысқан. Стильдік мақсат та шығарманың көтеріп отырған
идеясының аясында: болар бала он бесінде баспын дер, болмас бала отызда да
жаспын дер деген халық мақалын осылайша берілген.]
2. Сен қарауға еп-есті кісі секілді көрінесің және жұмыс істеуге
қуатың да бардай көрінеді, сөйтіп тұрып мұндай жаман іспен
өзінді кемшілікке салып жүрсің. (Дүние қалай етсең табылады)
[Автор берілген шығармада қолданылған теңеудің осы бір күрделі түрінде
қарапайым сөздердің қисынын басқаша келтіру арқылы шығарма тілін
көріктендіріп тұр.]
3. Жомарт, Құдай берген дәулетіңіз бар, ашқа — тамақ, жалаңашқа —
киім, үйсіздерге — үй болдыңыз, сөйтіп тұрып өз басыңызды
кемшілікке салып, жете алмаған жарлыша отын кесіп, шөп
тасығаныңыздың мағынасы не? (Атымтай жомарт)
[Осы күрделі теңеу арқылы автор кедей сөзін басқаша ажарлау арқылы
мәтінге көрік беруге тырысады. Жай отын кесу бар, жете алмаған жарлыша отын
кесу бар, автор шығармасында екінші нұсқасын қолдану арқылы кейіпкердің
есепсіз бай бола тұра адамгершілік қағидалардан аттап кетпегенін оқырманға
жеткізген]
Қорыта келе, Ыбырай Алтынсариннің талданған әңгімелерінен 9 теңеу
теріліп, талданып, оның 3-іне пікір жазылды. Теңеулердің барлығы дерлік
жалпыхалықтық қолданыстағы теңеулер.
1.2. Шығармадағы құбылту тәсілдерінің қолданысы
1.2.1. Метонимия
Метонимия – алмастыру мәнінде қолданылатын көркем-дегіш тәсілдің бірі.
Сөз мағынасын кеңейтіп, оған жаңа поэти-калық мән-мағына үстеуде метонимия
ерекше қызмет атқарады, әсіресе ойды жинақы, әсерлі жеткізуде қолданылады:
ауыл жи-налды (тұрғындары). Тұтас нәрсенің, кең ұғымның тек бір бел-гісін,
бір жағын алып, сол арқылы тұтас бір ұғымды білдіру – метонимия тәсілі
арқылы жүзеге асады. Мәжіліс қаулы қабыл-дады (қатынасушылар), Абайды
оқыдым (шығармаларын) – бұлар көп жағдайда ауызекі сөйлеу стилінде, көркем
әдебиет тілінде жиі қолданылады. Метонимия жасауда белгілі тіркестің
негізгі тірек сөзі түсіп қалады да, оны айқындап тұрған сөздің өзі қалып,
ауыс мағына жасайды:
Құс сайрап кәусәр ағып, хорлар күлген (Б.Күлеев) деген жолда кәусар -
бұлақты, хорлар - қыздарды алмастыру негізінде суреткер тіліне ерекше өң
берілген. Метонимия – ойды бейнелі де әсерлі жеткізудің құралы әрі көркем
сөйлеудің ең бір ұтымды тәсілі. Басты қасиеті екі нәрсенің арасындағы
белгілі бір бай-ланысқа негізделеді де, осының нәтижесінде екі зат пен құбы-
лыс бірінің орнына бірі алмастырылады. Яғни, метонимия ас-тарлы ойға,
ұғымға негізделеді.
Сөз мағынасын ауыстырып қолдануда жиі кездесетін тәсілдің бірі –
синекдоха. Ол метонимияға ұқсас келеді, басты белгісі – бүтіннің орнына
бөлшек, жалпының орнына жалқы, көпшенің орнына жекеше алмастырылып
айтылады. Синекдоха үнемдеп сөйлеудің ұтымды тәсілі ретінде де белгілі.
Қазақ тіл білімінде синекдоха туралы К.Аханов, Ә.Хасанов, Ә.Болғанбаев,
Ғ.Қалиев т.б. ғалымдар құнды пікірлер айтқан. Бұл көркемдік тәсіл жеке
жазушының тіл байлығымен және сөз-ді қолдану шеберлігімен тығыз байланысты.
Метонимия көп ма-ғыналы сөздердің тууына себепкер болады. Мысалы, тұяқ сөзі
ұсақ мал, қой-ешкі, ұрпақ, тұқым, бала (Асылдан туған жалғыз тұяқ).
Синекдохалық, метонимиялық мағынадағы сөз қолданыс-тары ауызекі сөйлеуде,
көркем шығармада, жеке авторлық қол-даныста жиі пайда болады, ондай сөздер
сөздікке енбейді, олар дағдылы ауыс мағыналы сөздер болмағандықтан,
окказионалды мағыналарға жатады.
Қара түнде шамдай жанған
Қарсы алдымда отты көз.
Немесе
Арман боп со бір күн де өтер ме екен,
Жолыма көп қарадың кетерде сен.
Талпынды саған жүрек жылы ұядай,
Таба алмай бір өзіңнен бөтен мекен (С.Мәуленов). Бұл өлең жолдарындағы
отты көз, жүрек синекдохасы адамның орнына жұмсалып, ерекше эстетикалық
мәнде қызмет атқарған [1].
Тілдің қолдану аясының кеңдігін танытатын құбылыстың бірі ғылымда
троптар деп аталады, ал оның негізгі бір түрі – метонимия.
Сөздердің дағдылы мағынасынан ауытқып, әдеттегіден тыс, ауыса
қолданылуымен байланысты метонимия және метонимиялық деген терминдер
ежелгі Греция мен Рим заманындағы зерттеу еңбектерден белгілі. Метонимия
термині алғаш рет б. з. д. 384-322 ж. аралығында, яғни б. з. д. 4
ғасырда айтылады. Метонимия - гректің сөзі, атын алмастырып атау деген
мағынаны білдіреді [7].
Қазақ ғалымдары А. Байтұрсынов, Қ. Жұмалиев, І. Кеңесбаев, Ә.
Қайдаров, Р. Сыздықова, Ғ. Мұсабаев, К. Аханов, А. Ысқақов, Ә.
Қасенов, З. Қабдолов, Т. Қоңыров, Р. Барлыбаев, Б. Хасанов, Л.
Нұржекеева және тағы басқалары метонимия мәселесіне арнайы, екінші өзінің
зерттеу объектісінің қатысына қарай тоқталып, оның жеке ғылыми –
лингвистикалық объект есебінде танылуына өз үлестерін қосты. Қазақ тіл
білімінде метонимияға берілген анықтамалар бірізді емес. Ең алғаш рет
қазақ халқының ірі ғалым – лингвисі, әдебиет зерттеушісі, түрколог А.
Байтұрсынов метонимияның әдеби шығармалар үшін айрықша мәні бар екендігін
атап көрсете келіп, былай түсіндіреді: ‟Арасында жақындығы бар екі
нәрсенің атын ауыстырып, бірінің орнына бірін айту, ондай ауысу алмастыру
деп аталады” және ойы дәлелді болу үшін бірнеше мысалдар келтіреді.
І. Кеңесбаев пен Ғ. Мұсабаевтың анықтауынша, ‟Бір
сөздің орнына екінші бір сөздің ауыс қолданылуынан шығатын іргелес ұғым
метонимия деп аталады”. Академик З. Қабдоловтың тілімен айтсақ метонимия
‟өзара шектес заттар мен себептес құбылыстардың, өзара байланысты ұғымдар
мен шартты сөздердің бірінің орнына бірін қолдану”. Ал, Қ. Жұмалиев былай
деп анықтама береді: ‟Не құбылыстың бір жағы, не аттары алынып, өз
мағынасында емес, екінші мағынада араларындағы жақындығымен бірінің орнына
екіншісі алмастырылып қолданылса және сол құбылысты түгел көрсете алса
метонимия дейді”.
Метонимия жеке ақын – жазушылардың шығармасы бойынша ғана емес, жалпы
тілдік категория ретінде де қарастырылады.
Метонимияның лексикалық – семантикалық ерекшеліктерін, құрылымы мен
жасалу жолдарын, стильдік ерекшеліктерін жан-жақты зерттеген ғалым Л.
Нұржекеева өзінің ‟Метонимияның лингвистикалық табиғаты” еңбегінде мынадай
анықтама береді: ‟Мәндік, мекендік, мезгілдік, түр – түстік жағынан бір
– біріне бүтіндей немесе бөлшектей жақындығы бар екі заттың, я құбылыстың
бөлшегі орнына бүтінін алмастырып айтуды метонимия дейміз”.
Ауыстыру мағынасында қолданылатын тәсілдің бірі – метонимия. Метафора
екі нәрсенің арасында ұқсастығы ғана болып ауыстырылса, метонимияда екі
нәрсенің арасында белгілі бір байланысы болады, сондықтан біріншісінің
орнына екінші нәрсені алмастырып айтады. Тіл табиғатына тереңірек үңіліп,
зерделейтін болсақ метонимияның қолданылу мен жұмсалу аясы кең екендігі
белгілі.
Метонимия – әдемі, әсерлі, сонымен бірге ол, көркем сөйлеудің де
тағы бір құралы. Кез келген суреткер халықтың бай тілін өз
шығармашылығында керегінше пайдалануға тырысады. Өмірдегі іс – әрекет, не
әртүрлі бір – бірімен байланысты өмір құбылыстары көп болуы мүмкін.
Сондықтан олардың барлығын түріне қарап жіктеу мүмкін емес
Жалпы, метонимия тілімізге, жаңа сөз қоспайды, бұрыннан бар,
қолданыста жүрген сөзге жаңа мағына беріп, оның мағыналық аясын
кеңейтеді”, - деп зерттеуші – ғалым К. Қ. Есіркепова ‟1960 – 1980
жылдардағы әйел – ақындар поэзиясының тілі (Ф. Оңғарсынова, М. Айтқожина,
А. Бақтыгереева, К. Ахметова шығармалары негізінде)” атты монографиялық
еңбегінде метонимия құбылысына тоқталып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz